Диссертация калияскарова э а by Narxoz University

Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық университеті ӘОЖ 339.197; 339.13; 339.146; 658.8

Қолжазба құқығында

КАЛИЯСКАРОВА ЭЛЬМИРА АСЕТОВНА

Өнім сапасын маркетингтік басқару: факторлары және жетілдіру бағыттары (ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарының материалдары негізінде)

6D051100 – Маркетинг Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілер э.ғ.д., профессор Есімжанова С.Р. э.ғ.д., профессор Скоробогатых И.И.

Қазақстан Республикасы Алматы, 2014 1

МАЗМҰНЫ НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ....................................................... БЕЛГІЛЕУЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР ................................................... КІРІСПЕ ................................................................................................. 1 САПАНЫ МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Сапа түсінігі, мәні және тұжырымдамасы ........................................ 1.2 Өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісі ..................................... 1.3 Ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар ............................. Бірінші тарау бойынша тұжырым ..........................................................

10 22 31 40

2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ӨНДІРІЛЕТІН ЕТ ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ.................................................................................................... 2.1 ШҚО ет және ет өнімдері нарығының жағдайын және ет өңдеуші кәсіпорындардың қызметін талдау........................................................... 2.2 Ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті талдау........ 2.3 Тұтынушылардың ет өнімдерінің сапасына және талғамталаптарын маркетингтік зерттеу........................................................... Екінші тарау бойынша тұжырым ............................................................ 3 ЕТ ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАҒЫТТАРЫ

2 3 5

42 42 54 63 76

3.1 Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру .......... 3.2 Ет өнімдерінің сапасын жетілдіру бағыттары ................................. 3.3 Ет өнімдерін тұтынуды болжаудың экономика-математикалық үлгісі..................................................................................................... Үшінші тарау бойынша тұжырым ....................................................

99 108

ҚОРЫТЫНДЫ ....................................................................................... ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ .................................. ҚОСЫМШАЛАР ....................................................................................

110 113 120

78 89

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған: Н.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 17 қаңтар 2014 жыл. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауы. 14 желтоқсан 2012 жыл. Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013-2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы №151 қаулысы Ауыл шаруашылығы өнімі өндірісін басқару жүйелерін субсидиялау қағидасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы №326 қаулысы «Асыл тұқымды мал шаруашылығы» туралы Қазақстан Республикасының Заңына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2001 жылғы 14 №269-ІІ Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2014-2018 жылдарға арналған стратегиялық жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы №1581 қаулысына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеуді және тамақ өнеркәсібін дамыту жөніндегі 2014-2015 жылдарға арналған кешенді іс шаралар жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 29 сәуірдегі №417 қаулысы

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР АҚ АҚШ АӨК ЕО КО ДСҰ ИСО (ISO) БҰҰ ҒТП ЖШС ШҚ СМЖ TQC TQM HACCP ҚСБКЖ (КСУКП) БӨССР (КАНАРСПИ) SWOT STP ТӨЦ PDCA PR жж. т ІҚМ НТҚ ГМӨ МСТ ҚРСТ

- Акционерлік қоғам - Америка Құрама Штаттары - Агроөнеркәсіптік кешен - Еуропалық Одақ - Кедендік Одақ - Дүниежүзілік Сауда Ұйымы - (International Standard Organization) – Халықаралық стандарттау ұйымы - Біріккен Ұлттар Ұйымы - ғылыми-техникалық прогресс - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік - шаруа қожалығы - Сапа менеджмент жүйесі - Total Quality Control –жаппай сапаны басқару - Total QualityMenedegment –жаппай сапа менеджменті - Hazard Analisis and Critical Control Point – тәуекелдер мен критикалық бақылау нүктелерін талдау - өнім сапасын басқарудың кешенді жүйесі - бірінші өнімнен бастап сапа, сенімділік, ресурс - Strengths weaknesses opportunities threats (кәсіпорынның мықты және әлсіз тұстары, мүмкіндіктер мен қауіптер) - сегменттеу, таргеттеу, жайғастыру - тауардың өмірлік циклі - Plan – Do – Check – Act) – жоспар- іске асыру- тексеру- іс әрекет - Public Relations (қоғаммен байланыс) - жылдар - тонна - ірі қара мал - нормативтік -техникалық құжат - гендік модифицирленген өнім - мемлекеттік стандарт - Қазақстан Республикасының стандарты

КІРІСПЕ Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Қазақстан Республикасы аграрлық саясатының стратегиялық түпкі нысаны отандық өндірісті дамыту, өнім сапасын жақсарту, оның өзіндік құнын әлемдік бәсекелестік деңгейіне жеткізу және өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына жолдауында «Қазақстан ет және сүт өнімдерін экспорттайтын өңірлік ірі елге айналуға тиіс» деген [1]. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында 2020 жылға қарай агроөнеркәсiп кешенiнде еңбек өнімділігі кем дегенде 4 есеге өсіп, экспорттың жалпы көлемінде аграрлық саланың экспорттық әлеуеті 8%-ға дейін жоғарылап, етті өңдеу 27%-ға дейін ұлғаяды делінген [2]. Еліміздің индустриялық дамуында тамақ өнеркәсібі маңызды орын алады. Соңғы жылдары экономиканың осы саласында күрделі құрылымдық өзгерістер болып жатыр. Тұрақты өркендеу қағидалары негізінде ішкі нарықтың тағам өнімдеріне деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету және экспортқа бағдар ұстану, қазіргі заманғы инфрақұрылымды дамыту мақсатында бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы шикізаты мен дайын өнімдерді өндіретін өндірісті дамытуға бағытталған шаралар кешенін жүзеге асырудың маңызы өте зор. Қазіргі уақытта азық-түлік өнімдеріне қатысты техникалық регламенттер бар, олар өнімнің өмірлік циклі үрдісінде пайда болатын қауіпті тәуекелдер мен тамақ өнімдерінің сапаға сәйкестігін анықтауға бағытталған. Өнімдер сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында нормативтік база мен мемлекет аумағында қолданылатын стандарттар үнемі қайта қаралып әлемдік деңгейге сәйкестендіріліп отырады. Стандарттау жөніндегі салалық жоспарға сәйкес «Ауыл шаруашылығы өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату» тәрізді мемлекеттік стандарттар бекітілген. 2012 жылы қабылданған «Ауыл шаруашылығы өнімдері өндірісін басқару жүйелерін дамытуды бюджеттік субсидиялау» атты республикалық бюджеттік бағдарлама жүзеге асып жатыр. Бағдарламада агроөнеркәсіптік кешен салалары кәсіпорындарының халықаралық стандарттарды әзірлеу, енгізу және сәйкестігін растау жөніндегі жұмыстарын субсидиялауға қатысты іс шараларды қаржыландыруды көздейді. Осыған орай, ISO және НАССР халықаралық стандарттарын өндіріске енгізіп, сертификатталған АӨК кәсіпорындарының саны жыл санап өсіп келеді. Агроөндірістік кешен кәсіпорындарының сапа менеджменті жүйесіне көшуі еліміздің ДСҰ ену үрдісін жеделдетіп, кеден одағында отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, кәсіпорындардың қызметін сапалық жаңа деңгейге көтеруге бағытталған. Аталған және басқа шараларды жүзеге асыру ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасын жоғарылатып, қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. 5

Сапалы өнімдерді өндіру Қазақстан Республикасының ДСҰ кіру мүмкіндіктерін айқындайтын және әлемдік нарықтағы бәсекелік қабілетін арттыратын маңызды факторлардың бірі. Қазіргі кезде елімізде ДСҰ-ға кіруге дайындық жұмыстары жүргізілуде, бұл орайда отандық өнімдердің сапасын арттыру мәселесі өзекті болып отыр. Өндірілетін ет өнімдерінің сапасын арттыру бойынша мәселелерге халық шаруашылығының барлық салаларында басты назар аударылған. Өнімнің сапасына келетін болсақ, ол қоғамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған, оның пайдалылық дәрежесін анықтайтын бір өнімге тән қасиеттердің жиынтығы. Өнімнің сапасы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру тиімділігіне тікелей әсер етеді. Ірі қара мал тұқымының сапасы мен жердің өнімділік қасиеттерін арттыра отырып, бірдей мал басы санынан 2-2,5 есе артық өнім алуға болады [3]. Жаңа экономика жағдайында кез келген өнімнің нарықта сұранысқа ие болуы тұтынушылардың қажеттілігін толық қанағаттандыру деңгейіне байланысты болады. Ал тұтынушылардың қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы ең біріншіден нарықта ұсынылып отырған өнімнің сапасы бойынша анықталады. Сапаны тиімді басқару үшін ұйымдастырушылық және экономикалық әдістерді тиімді қолдану бағыты ретінде маркетинг қолданылады. Жапондық ғалым К. Исикава «сапаны басқару маркетингтен басталып, маркетингпен аяқталады» деген [4]. Сондықтан, өнім сапасын маркетингтік басқару мәселесі бүгінгі таңда аса маңызды. Ет өнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару кезінде маркетинг кешені маңызды рөл атқарады, себебі ет өнімдерінің сапасын маркетингтің негізгі өзегі арқылы басқару нарықта жетістікке жетудің бірден-бір мүмкіндігі. Дегенмен, агромаркетинг нарықтағы мәселелерді шешу құралы болғанымен, аграрлық секторда жеткіліксіз деңгейде қолданылады. Ет және ет өнімдері еліміздің азық-түлік нарығындағы ұлттық және ғаламдық ірі сегмент, АӨК ұлттық құрамдас бөлігі болып саналады. Қазақстан нарықтық экономикаға көшкеннен кейін ет нарығында болған өзгерістерге тоқталсақ, 1990 жылмен салыстырғанда жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну 40 кг төмендеді. Сойылған салмақтағы етті өндіру көлемі 1990 жылы 1559,6 мың тонна болса, 2013 жылы 688,6 мың тоннаны құрады, яғни 2,2 есеге азайған. Мал санына келетін болсақ, 1990 жылы ІҚМ - 9757,2 мың бас болса, 2013 жылы 5852,2 мың басты құрап, 1,7 есеге төмендеген [5]. Соңғы жиырма жыл ішінде мал саны мен оның өнімділігін қалпына келтіру баяу жүзеге асып жатқандықтан, ет және ет өнімдерін нормаға сәйкес тұтынуды толық қамтамасыз ете алмай отыр. Оған ет және ет өнімдерін өндіру тиімділігінің төмендігі, асыл тұқымдандыру жұмыстарының жеткіліксіздігі, жемдеу базасының әлсіздігі, ет өңдеуші кәсіпорындар инфрақұрылымының ескіруі себеп болып отыр. Дегенмен, ет және ет өнімдері нарығын мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін, тиімді маркетингтік қызметті қалыптастыру мен өндірістегі қауіпсіздік пен сапа менеджмент жүйесін тиімді қолдану мақсатында ет өнімдерінің сапасын басқару қажет. Жоғарыда баяндалғанның 6

барлығы ет және ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдірумен байланысты сұрақтарды қамтиды және тақырыптың өзектілігін анықтайды. Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ет және ет өндіретін кәсіпорындарында енгізілген сапа менеджменті жүйелерінің көмегімен өнімдердің сапасын басқаруды жетілдіру отандық және шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдамасын жүйелі түрде пайдалануды талап етеді. Қазіргі отандық ғылыми әдебиетте ет және ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындарында сапа менеджменті жүйесін қалыптастыру және енгізу сұрақтары біршама толық әрі кешенді зерделенбеген. Бұл жай зерттеудің аталмыш бағытының салыстырмалы жаңашылдығымен, статистикалық есеп жүйесінің жетілмеуімен және ақпараттық базаның жеткіліксіздігімен байланысты. Сапаны басқарудың түрлі аспектілері шетелдік ғалымдар Э.Деминг, Дж.Джуран, Ф.Кросби, К.Исикава, А.Фейгенбаум, Т.Тагути және жақын шетелдік Адлер Ю.П., Минько Э.В., Михеева Е.Н., Мазур И.И., Кане М.М., Басовский Л.Е., Дунченко А.Н. секілді ғалымдар мен мамандардың еңбектерінде көрініс тапты. Қазақстанда бұл мәселе Г. Калиев, А.Б. Молдашев, Х.Б. Жарекешов, О.Б. Баймұратов, Ж.О. Ихданов, А.К. Қошанов, Н.Қ. Мамыров, К.А. Нұрмағанбетов, Қ.О. Оқаев, О.С. Сабден, К.Ә. Сағадиев, С.Р. Есімжанова, У.К. Керимова, Н.В. Джангарашева, Акимбекова Г.У сияқты ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Осы және басқа да зерттеушілердің еңбектерінде сапаның теориялық және практикалық сұрақтары қарастырылып, талданған. Бірақ отандық ет және ет өнімдерінің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттырудың күрделі мәселесінің көптеген сұрақтары, оның төмен сапасының себептері әлі де зерттеуді, ғылыми талдауды талап етеді. Диссертациялық жұмыстың тақырыбы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру Стратегиясында келтірілген өзекті мәселелерді шешумен тығыз байланысты. ШҚО ет және ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындарында халықаралық стандарттарға сәйкес сапа менеджментінің жүйелерін енгізу тиімділігін арттыру мәселесінің артып отырған теориялық және практикалық маңыздылығы және қазіргі кезеңде оның жеткіліксіз зерделенуі тақырыпты таңдауды, аталмыш зерттеудің мақсаты мен міндеттерін қоюды анықтады. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың теориялық-әдістемелік негіздерін зерттеу барысында оны арттыру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттерді шешу қойылды:  өнім сапасын маркетингтік басқарудың теориялық-әдістемелік аспектілерін терең зерттеу;  ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды анықтау;  Шығыс Қазақстан облысындағы ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті талдау; 7

 маркетингтік зерттеу жүргізу арқылы ет өнімдерінің сапасына тұтынушылардың талғамы мен талабын айқындау;  ет және ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу. Зерттеу объектісі – Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет өнімдерін өндірумен айналысатын кәсіпорындар. Зерттеу пәні – ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару үрдісі кезінде туындайтын ұйымдық-экономикалық қатынастардың жиынтығы. Диссертациялық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін ет және ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындарда тиімді СМЖ енгізу мәселелері жөніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми әзірлемелері, заңнамалық актілер, ҚР Президентінің жарлықтары, Үкімет қаулылары, сапаны басқару мәселелеріне арналған ғылыми конференциялардың материалдары құрады. Ақпараттық база ретінде ҚР Ұлттық Экономика Министрлігінің Статистика комитеті мен Шығыс Қазақстан облысы статистика департаментінің материалдары, тәжірибелік зерттеулердің материалдары және т.б. пайдаланылды. Диссертациялық жұмысты жазу кезінде индукция, дедукциялық әдістер, жүйелік және салыстырмалы талдау, статистикалық, абстрактілі-логикалық, сараптық, маркетингтік зерттеу, экономика-математикалық және т.б. әдістер пайдаланды. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР Техникалық реттеу және метрология жөніндегі комитетінің, маркетингтік зерттеудің материалдары, ет өнімдерін өндіруші ШҚО кәсіпорындарының мәліметтері, анықтамалық және нормативтік материалдар, техникалық регламенттер және т.б. құрады. Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы мыналардан тұрады:  теориялық және методологиялық ғылыми зерттеулердің негізінде «өнім сапасы» және «ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару» түсініктеріне авторлық анықтама берілді;  ет және ет өнімдеріне деген тұтынушылардың талғамын анықтау мақсатында жүргізілген маркетингтік зерттеулер нәтижесінен тұтынушылардың ет өнімдерінің сапасына қатысты талғамдары анықталды;  ет өңдеуші кәсіпорындарда өнім сапасын маркетингтік тұрғыдан басқару жолдары анықталып ұсыныстар дайындалды;  ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар негізінде сапаны басқаруды жетілдіру бағыттары ұсынылды;  ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды корелляциялық және регрессиялық талдау нәтижесінде ет өнімдерін тұтыну көлеміне болжау жасалынды. Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдамалар – «өнім сапасы» мен «ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару» түсініктеріне берілген авторлық анықтамасы; 8

 ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар жіктемесі;  ет өнімдерінің сапасын бағалау бойынша тұтынушылардың талғамдарына маркетингтік зерттеу жүргізу әдістемесі мен «сапа үйі» матрицасы;  ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың моделі;  экономика-математикалық әдіспен ҚР жан басына шаққандағы ет өнімдерін тұтынудың болжанған мәнін есептеу нәтижесі. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы диссертациялық жұмыста баяндалған нәтижелер ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасын басқаруды жетілдіру сұрақтарын одан әрі зерттеу кезінде сапа менеджментінің жүйелерін бағалауға әдістемелік тәсілдемелер және ШҚО кәсіпорындарымен өндірілетін ауыл шаруашылық өнімдерінің сапасына жүргізілген маркетингтік бағалау нәтижелері «Тауар және қызмет сапасын басқару» пәні бойынша дәріс және практика сабақтарында пайдаланылуға болады. Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Диссертациялық жұмыстың негізгі ережелері келесі халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды: «Ет өнімдерінің сапасына қойылатын талаптар», Алматы, 2012; «Analysis of meat and meat products market in Kazakhstan», АҚШ, 2012; «ШҚО ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындардағы сапаны басқаруды жетілдіру жолдары», Алматы, 2013; «Қазақстан Республикасындаңы ет және ет өнімдерінің сапасын бағалау ерекшеліктері», Алматы, 2013; Ет өнімдерінің сапасын арттыру – ДСҰ кіру кепілі, Алматы, 2013; «Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет өнімдер нарығын талдау», Алматы, 2013; НАССР жүйесін тиімді қолдану арқылы ет өнімдерінің сапасын басқару, Алматы, 2013; The Quality and Safety of Meat and MeatFoods in Kazakhstan Market, 2013. Зерттеудің кейбір нәтижелері «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі қызметінің енгізілді. Жарияланымдар. Диссертация тақырыбы бойынша ғылыми зерттеу нәтижелері оларды жұмыстың негізгі мазмұны мен аталмыш мәселе бойынша зерттеу нәтижелері суреттелген жалпы көлемі 6,5 баспа парақ болатын 13 ғылыми еңбекте баяндалған, соның ішінде 5 мақала ҚР БҒМ БҒСБК ұсынылған басылымдарда жарияланды. Диссертациялық жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 САПАНЫ МАРКЕТИНГТІК ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

БАСҚАРУДЫҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ-

1.1 Сапа түсінігі, мәні және тұжырымдамасы Өнімнің сапасы нарықтың басымдылығын, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, тұрақты даму мен қоршаған ортаны қорғау, адамның денсаулығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты мәселелерді қарастырады. Қоғамдық қажеттіліктер дамып, түрлене бастаған соң өндірісте оны қанағаттандыру мүмкіндіктері де пайда болып, «сапаға» аса мән беріліп, нәтижесінде тұтынушылар арасында таңдау қалыптаса бастады. Қазіргі кезде сапа мәселесі дүниежүзі бойынша өзекті, себебі өндіруші кәсіпорындар арасында бәсекелестік артты, халықтың әлеуметтік жағдайы жоғарылады, тұтынушылардың сапаға деген талаптары өзгерді. Сапа мәселесін сәтті шешу оны шешуде қолданылатын әдіс-тәсілдерге байланысты. Сапаны басқарудың әдістері, тәсілдері, философиясы ұзақ жылдар бойы үздіксіз даму нәтижесінде пайда болған. Сапаны басқару өзінің даму эволюциясында бірнеше кезеңдерден өткен. Әр кезеңнің дамуы алдыңғы кезеңде қолданылған жетістіктерге сүйене отырып дамыған және экономикада, өндірісте, адамдардың өмір сүру деңгейінде болып жатқан өзгерістермен тығыз байланысты болған. 1-суретте сапаны басқарудың даму кезеңдері берілген. Жалпы сапаны басқарудың ғылыми негізін салушы американдық инженер Ф. Тейлор болып табылады [6]. Сапаны басқарудың бастапқы кезеңдері мақсатты, жүйелі сипатта болмай, сонау ғасырлар тереңінен бастау алады. Еңбек бөлінісі болмай, дербес өндіріс дәуірінде жасалған бұйымдардың сапасы жасаушылардың шеберлілігіне байланысты анықталған. Дербес өндіріс дәуірінен еңбек бөлінісіне және жаппай өндіріске ауысқан сайын еңбек өнімділігі артқан сайын шығарылған өнімдердің сапасы төмендей берді. ХХ-ғасырда кәсіпорындардағы сапаның қамтамасыз етілуін төрт кезеңге бөліп көрсетуге болады: бірінші кезеңде сапаның қамтамасыз ету Ф.Тейлор әзірлеген еңбекті ұйымдастырудың ғылыми принциптеріне негізделді. Екінші кезеңде У.Шухарттың бақылау карталарын қолдану өндірістік үрдісті қадағалау және үрдістік тәсілді енгізу негізінде сапа басқарылды. Үшінші кезеңде кәсіпорындар тұтынушының қажеттілігі мен мүддесіне бағытталып жапондық сапаны басқару үлгілерін қолдана бастады. Төртінші кезеңде TQM сапаны жалпы басқару идеясы пайда болды, ол бүкіл ұйым шеңберінде сапаны қамтамасыз ету және жақсартуға бағытталған заманауи басқару философиясы болып табылады. Әлемнің көптеген мемлекеттерінде, әсіресе Еуразия, Америка, Азия континенттерінде сапаны арттыру, жоғары сапалы өніммен қамтамасыз ету мақсатындағы іс-шаралар табысты деңгейде жүзеге асып жатыр. 10

TQM стратегиясы

1989

ИСО 9000 стандарттары

1987

КСУКП (А. Гличев, Е. Удовиченко)

1975

НОРМ жүйесі (В. Долецский)

1971

«Сапа циклы» (К. Исикава)

1970

«Нөл ақау» (Ф. Кросби, Т. Катарбински, И. Халпин)

1965

Жапондық сапа (CWQC) (К. Исикава, Г. Тагути)

1960 1958

Сапаны басқару жүйесі (А. Фейгенбаум)

1956

Өнімді ақаусыз дайындау жүйесі (Б. Дубовиков)

1955 1950

1922 1916 1915 1905

Үрдісті статистикалық бақылау (Э. Деминг, Дж. Джуран) Қарапайым статистикалық әдістерді қолдану (Э. Деминг)

1940 1931

КАНАРСПИ жүйесі (Ф. Сейфи)

Бірінші рет математикалық модельдерді қолдану (М. Вебер) Идеалды шенеуніктік тип (М. Вебер)

Әкімшілік теориясы (Х. Файоль) Кеңістік-уақыттық бөлу (Ф. және Л. Гилбрет, Г. Форд)

Басқарудың ғылыми негізі (Ф. Тейлор)

Сурет 1 - Сапаны басқарудың даму кезеңдері [6, 62 б.] 11

Ол іс-шаралар Э. Деминг, Дж. Джуран, А. Фейгенбаум, Ф. Кросби, Г. Тагути, К. Исикава және т.б. сапаның негізін салушы ғалымдардың еңбектерінде зерттелген [7,8,9,10,11,4-11 б]. Э. Деминг – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапонияда және 1980 жылдары АҚШ-та сапа менеджментін, жалпы өнім сапасын басқару теориясы мен практикасын дамытуға үлесін қосқан алғашқы ғалым. Ол 1940-1950 жылдардың аяғында жапондық фирма жұмысшылары мен қызметкерлеріне статистикалық және сапаны басқарудың жүйелік әдісін қолданып, «сапа үйірмесі» ұғымын енгізді, сапаны жетілдірудің он төрт қағидасын ұсынды, соның нәтижесінде Жапония халықаралық өндіріс пен бизнестегі көшбасшы мемлекеттер қатарына енді [7, 88 б]. Э.Деминг сапа – жетістікті жетілдіру емес, нарық сұранысына жауап беретін, өнімді тиімді жолмен өндіру деген. Э.Деминг ұсынған «Тізбекті реакция» келесі 2 суретте көрсетілген. Сапаны арттыру

Жаңа жұмыс орындарын құру

Ақау мөлшері төмен, негізгі құралдарды тиімді пайдалану арқылы өзіндік құнды төмендету

Фирманың нарықтағы орнын сақтау

Өндірісті жетілдіру

Өнім сапасы жоғары және бағасы төмен болғандықтан нарықтағы үлесі ұлғаяды

Сурет 2 - Э. Демингтің «Тізбектік реакциясы» [7, 96 б] Суретке сәйкес «Тізбекті реакция» сапаны арттыруға бағытталған шаралар, шығынды қысқарту, өнімділікті жоғарылату, бағаны төмендету, нарықты кеңейту, жұмыспен қамту және өнім көлемін артттыру, капитал салымдарын қайтару сияқты әрекеттерден тұрады. Сапаны басқару жөніндегі белгілі американдық ғалым, Дж. Джуран сапа – тауардың қолдануға жарамдылығы және тұтынушының тауар жобасын қабылдауы, жобаға сәйкес келу дәрежесі, қол жетімді болуы және оның сенімділігі мен жөндеуге жарамдылығы, қол жетімді сервис сияқты элементтерден тұрады деп атаған [8, 15 б]. Дж.Джуран «сапа» терминін тұтынушыға бағытталған сапа және өнімді қайта өңдеуге мәжбүр ететін ақаулар мен шағымдардың дайын өнімнің техникалық деңгейін сипаттайтын қолданысы сияқты екі бағытын қарастырады. 12

Жапондық ғалым К. Исикава сапа тұтынушыларды толық қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекет, сонымен қатар еңбек өнімділігін арттыруға байланысты: «сапа – бұл ұран емес, ол мақсатты философия, ал өнімнің өзіндік құны екінші орынға шегеріледі» деген [4, 76-78 б]. Американдық ғалым Б.Джойнер қазіргі кездегі сапаны басқару мен басшылықтың рөлін «Джойнер үшбұрышы» деп аталатын тұжырымдамасында көрсетті. Ол сапаның тұрақтылығын басшы әрбір жұмысшыға сапаны басты құндылық ретінде бағыттау, ұжымда персонал үшін жағымды жағдай жасау, ғылыми негіздеу арқылы басқару түрінде айқындайды [6, 82-85 б]. Ғылыми жол арқылы басқару – мұнда басшының қабылдайтын шешімдерінің барлығы жасалған зерттеулер, есептеулер, сараптау, талдау негізінде жүзеге асырылуы. Барлығы бір команда дегеніміз – ұжымның бір біріне көмектесуі, қателік болған жағдайда бір-бірін үйретуі, көзделген мақсатқа жету үшін барлығы бір адамдай бір-біріне көмекке келуі. Сапа түсінігінің тарихи дамуын зерттеу нәтижесі келесі кестеде топтастырылды. Кесте 1 – Сапа түсінігінің анықтамалары Анықтама авторлары 1 Гегель (б.э. ХІХғ.) Фейгенбаум А. Деминг Э. Шухарт У. Исикава К. Джуран Дж.М.

МСТ 15467-79 ҚРСТ ИСО 9000-2001 Михеева Е.Н., Сероштан М.В.

Сапаға берілген анықтамалар 2 Сапа тұрмыспен тығыз байланысты ұғым, егер тауар өз сапасын жоғалтса, онда құндылығы да төмендейді [12] Сапа – тұтынушы мен тауар арасындағы өзара байланысқа негізделген тұтынушылық шешім [9, 14 б] Сапа - нарық сұранысына жауап беретін өнімді тиімді жолмен өндіру [7, 21 б] Сапа тауардың физикалық сипаттамасын қамтитын объективті және өнімнің жақсы қасиеттерін біріктіретін субъективті сияқты екі аспектіден тұрады [13] Сапа – тауарларды сатып алу және пайдалану кезіндегі тұтынушылардың толық қанағаттануы [4, 21 б] Сапа – тұтынушыларды қанағаттандыру деңгейі, тауардың қолдануға жарамдылығы. Өндіруші сапалы тауарды өткізу үшін тұтынушының талғамын біліп, оны сапалы өніммен қанағаттандырады [8, 8 б] Сапа – белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған өнім қасиеттерінің жиынтығы [14] Сапа – алдын ала қажеттілік пен шарттарды қанағаттандыру қабілеті бар өнім сипаттамасы мен қасиеттерінің жиынтығы [15]. Сапа – тауарлардың өзіндік сипаттамалары жиынтығының талаптарға сәйкестендіру дәрежесі [6, 21 б]

1 – кестенің жалғасы Отандық авторлар 1 Нысанбаев С.Н.

2 Ұлттық экономиканың даму серпіні мен деңгейінен бастап әр шаруашылық бірлікте сапаны құру үдерісін басқару мен ұйымдастыруды көрсететін синтетикалық көрсеткіш [16] Қаржаубаев К.Е. Сапа – ғаламдық бәсекелестік жағдайында экономикалық жетістікке бағытталған, өзінің іс-әрекетін іске асыруға мүмкіндік және кірістің қосымша көзі [17] Ескертпе – [4; 6-7; 9; 11-17] әдебиеттерді зерттеу негізінде жасалған

Кестеден қазіргі әдебиет пен тәжірибеде сапа ұғымының алуан-түрлі түсініктемелері бар екендігіне көз жеткізуге болады. Сапа түсінігін зерттеу барысында оның нақты өнімнің тұтынушылық құндылығының нормативті құжатқа, өнімнің сапалық қасиеттерінің тұтынушы талғамына, тауардың бағасына сәйкестігімен анықталатыны белгілі болып, нәтижесінде сапаны зерттеуші ғалымдардың көзқарастарын жан-жақты зерттеу барысында оның анықтамалары келесідей топтастырылды:  сапа – стандартқа сәйкестік;  сапа – өнімнің функционалдық мақсатын қамтамасыз ету;  сапа – қажеттілікті қанағаттандыру құралы;  сапа – тауар құнының көрсеткіші ретінде. Сапа – стандартқа сәйкестік ретіндегі анықтамаларда авторлар кез-келген өнімнің немесе қызметтің сапасы мемлекеттік стандарттаудың, техникалық шарттың және коммерциялық келісімінің талабына сәйкес болуы керек деп атаған. Генри Эмерсонның «Өндірістің он екі принципі» деген еңбегінде тұтынушы стандарттың талаптарына сәйкес болып, өнімді ғана алуы керек деп тұжырымдайды [6, 86 б]. Сапа өнімнің функционалдық мақсатын қамтамасыз ету түріндегі анықтамалар өнімнің қызмет ету бағытының жан-жақтылығын сипаттайды. Өнім сапасы – тұтынушылардың дәстүрі, талғамы, қажеттіліктерінің дамуын қамтамасыз ететін қоғамдағы өндірістік күштердің даму дәрежесімен анықталатын күрделі санатқа жатады, сонымен қатар сапа өнімнің техникалық және функциялық параметрлері арқылы қарастырылады. Сапа қажеттілікті қанағаттандыру құралы өнім тұтынушының пайдалану қажеттіліктеріне сәйкес келіп тұтынушының қажеттілігін жеткілікті деңгейде қанағаттандыратындай болуы керектігін сипаттайды. Сапа – бұл тұтынушы сұранысы мен қажеттілігіне жауап беретін тауардың қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы [18]. Сапа тауар құнының көрсеткіші ретінде тауардың пайдалылығы мен бағаның сәйкес болуын көрсетеді. Мұнда сапа өнімнің пайдалы және бағалы қасиеттерімен ерекшеленіп, оның тұтынушыға әкелетін пайдасы 14

бәсекелестермен салыстырғанда жоғары, бағасы төмен немесе бір деңгейде болуы тиіс. Бұл көзқарас тұрғысынан өндіруші дайын өнімде тұтынушылардың қажеттіліктеріне сәйкес қасиеттерді қалыптастыру мен өндірістік және өндірістік емес шығындарды төмендету арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуі қажет. Берілген анықтамаларды қортындылай келе, автор сапа – көптеген факторлар әсер ететін кәсіпорынның қызметтермен қалыптастыратын әртүрлі аспектілердің жиынтығы, ол өнімді әзірлеуден бастап тұтыну кезеңіне дейін бақыланып отыратын үрдіс. Сапа санатына тоқталсақ, ол – тұтынушылық қасиеті бар арнайы шикізаттарды пайдалана отырып дайындалған, жоғары технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылатын санат болып табылады, оны анықтау үшін келесідей аспектілерді қарастыру керек:  философиялық;  техникалық;  экономикалық;  құқықтық;  әлеуметтік. Кесте 2 – Сапа түсінігінің санаттары Сапа санаттары аспектілері Философиялық Техникалық Экономикалық Құқықтық Әлеуметтік

Сапа сипаттамалары сапа тауардың бәсекелес тауардан айырмашылығын анықтайтын құбылыс. сапа инженерлік-техникалық мақсатта қолданылады, ол өнімнің экологиялық, физикалық, механикалық қасиеттерімен анықталады. сапа өнімнің пайдалы және бағалы қасиеттерімен ерекшеленіп, оның тұтынушыға әкелетін пайдасына байланысты тұтынушымен объективті түрде бағаланады. сапа белгілі бір техникалық регламентке бағынады, нормативті техникалық құжаттарды дайындау, орындау, есепке алу тәрізді ісәрекеттерден тұрады. сапа маркетингтік зерттеуге негізделеді, өндірілген өнімнің немесе көрсетілген қызметтің сапасы сұраныс пен ұсыныстың өзгеруіне, тұтынушының төлем қабілеттілігіне, халықтың нақты табыс деңгейіне, адамның жынысы, жасы, білім деңгейі сияқты демографиялық факторларға және тұрмыстық салт-дәстүрге байланысты болады.

Ескертпе – [19] әдебиеттерді зерттеу негізінде жасалған

Кестеге сәйкес философиялық аспект бойынша кез-келген өнімді алатын болсақ, оның сапалылығы, қауіпсіздігі, тұрақтылығы және тағы басқа қасиеттеріне мән беріледі. Техникалық аспект бойынша сапа арнайы бекітілген стандарт, норматив эталон және базаға сәйкес зерттеледі. 15

Экономикалық аспект – белгілі бір жоғарғы дәрежелі сапаға жетуге кететін шығын мөлшері анықталады, егер өнім сапасының бағасы өте жоғары болса, сәйкесінше оның сапасы да соған лайық болу керек. Құқықтық аспект бойынша кез-келген өнімді қолданысқа енгізу кезіндегі интеллектуалдық меншік құқығы бұзылса немесе оның нәтижесі заңсыз түрде пайдаланылса (жаңа технологиялар, ноу-хау, компьютерлік бағдарламалармен қамтамасыз ету, өнер) құқықтық аспект бұзылған болып саналады, сондықтан қазіргі кезде сапа санатының құқықтық аспектісін жүзеге асыру барысында мемлекеттік тұрғыдан лицензиялау, патенттеу сипатындағы шаралар қатаң түрде бақыланады. Әлеуметтік аспект – мұнда тұтынушының көзқарасы немесе пікірлері маңызды рөл атқарады, сапаны бағалау үшін тұтынушының пікірін сұрау және маркетингтік зерттеу әдістері қолданылады. Дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, ашық нарықтық экономика жағдайында елдің экономикалық игілігі, олардың шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі, тауар өндірушілердің өмір сүру жағдайларының факторлары сапаға әсер етеді. Осы аспектілерге сәйкес өнім сапасына әсер ететін факторларды зерттеу қажеттілігі туындайды. Өнім сапасын арттыру үшін өндіру, тасымалдау, сақтау, өңдеу, өткізуден тұратын маркетингтік логистикалық қызметтің технологиялық үрдісін дұрыс жүзеге асыру қажет. Тәжірибе көрсетіп отырғандай, осы мақсатта үздіксіз өнім сапасын басқару жүйесін енгізу керектігі анықталды. Сапа көрсеткіштері сипатталатын қасиеттер саны, тұтынушылық қасиеттері және көрсеткіштерді анықтау әдістері бойынша жіктеледі. Сипатталатын қасиеттерінің санына байланысты бір және кешенді қасиеттерді сипаттайтын көрсеткіштер болады. Өнімдердің тұтынушылық қасиеттері бойынша сапа көрсеткіштері келесідей болады [20].  қолдану көрсеткіштері – нақты топ тұтынушыларының қажеттілігіне сәйкес және оны қолданудың тиімділігін сипаттайды, яғни жіктемелік, функционалдық (мақсатты тағайындалуына сәйкес – мысалы, ет және ет өнімдерінің тағамдық және энергетикалық құндылығы, ағзаға сіңімділігі);  экономикалық тиімділігі (ресурсты пайдалану) – ресурстарды қолданудағы қарқындылық пен ұтымдылық дәрежесімен сипатталады, олар: өнім бірлігін дайындауға кеткен шикізат пен материалдардың шекті салмағы, энергияны тұтыну, қолданылған шикізат коэффиценті;  сенімділік көрсеткіштері – техникалық құралдардың өнімдерді қолдану жағдайына сәйкес келуі, мысалы, тұтынушылар өнімді сатып алғанда оның салмағына назар аударады, себебі оның үміті толығымен ақталуы керек.;  эргономикалық көрсеткіштер – «адам – өнім - орта» жүйесінде тиімді өзара байланысты қамтамасыз ете отырып, адамның физиологиялық,

анатомиялық, психологиялық, психофизиологиялық қасиеттер кешенін сипаттайды;  эстетикалық көрсеткіштер – ет өнімдерінің тауарлық түрі, пішіні, үйлесімділігі, композицияның толықтығы сияқты қасиеттерінің сәйкестігін бағалау үшін қажет;  технологиялық көрсеткіштер – өнімді өндірудегі еңбектің өнімділік деңгейін қамтамасыз ететін техникалық шешімдердің тиімділігін сипаттайды;  тасымалдау көрсеткіштері – өнімнің тасымалдауға қабілеттілігін қарастырады, яғни оның көлемі, қажет болатын температурасы мен ылғалдылығы, қысымы ескеріледі. Өнімді тасымалдау кезінде бекітілген талаптарды толық орындау қажет, себебі өндірілген өнімнің сапасына кері әсер етуі мүмкін;  стандарттау және унификация көрсеткіштері өндірістегі тәртіпті сақтаумен сипатталады, оның қолданылуы, қайталануы, жоба аралық унификация ескеріледі;  патенттік-құқықтық көрсеткіштері – интеллектуалдық қызметтің қорытындысын қорғау туралы, өнімге құқықтық көзқараспен қарау жағын қарастырады, мысалы патенттік тазалық, патенттік қорғау;  экологиялық көрсеткіштер – өндірістік үрдіске төнетін қауіп-қатер, әрекеттерді бағалау үшін қолданылады, олар физикалық, микробиологиялық, химиялық болып бөлінеді;  қауіпсіздік көрсеткіштері – өнімді қолданудағы қауіпсіздік деңгейін бағалау үшін қолданылады. Бұл көрсеткіш тұтынушылар үшін аса маңызды, себебі өнім қауіпсіз болса, оның құндылығы да артады. Қазіргі кезде тұтынушы өзін толық қанағаттандырған өнімді сатып алады, ал тұтынушының қажеттілігін қанағаттандырмаған өндіруші өніміне сұраныс төмендеп, түсетін пайда көлемі азаяды. Осыған орай, өндіруші қай өнімнің сапасы және қаншалықты дәрежеде арттыру қажет екендігі бойынша шешім қабылдайды. Сапа жөніндегі саясат негізінен сапа жүйесі, сапаны қамтамасыз ету, сапаны басқару, сапаны жақсартудан тұрады және ол сапа тізбегінің элементтерімен тығыз байланысты болады (сурет 3). 3-cуреттен сапа тізбегінің элементтері өзара бір-бірімен тығыз байланысты екендігіне көз жеткізуге болады, осыған орай сапаны басқару тұжырымдамасы бойынша өнімнің өмірлік циклінің әр кезеңінде міндетті түрде жүзеге асырылып отырылуы қажет. Сапа тізбегі маркетинг пен нарықты зерттеу, өнімді жобалау мен дайындау, үрдістерді жобалау мен дайындау, материалдықтехникалық қамтамасыз ету, өнімді өндіру, бақылау, орау және сақтау, өткізу мен тарату, бекіту, сервистік қызмет, өткізуден кейінгі қызмет, тұтынушының өнімді тұтынғаннан кейін бағалап, өнімнің жойылуымен аяқталады, яғни өнімнің сапасын басқару маркетингтік басқарумен тығыз байланысты. Сонда ғана көзделген мақсатқа қол жеткізуге болады. 17

1. Маркетинг және нарықты зерттеу

12. Сапасыз өнімді жою

2. Өнімді жобалау және дайындау

11. Өткізуден кейінгі қызмет

3. Үрдістерді жобалау және дайындау

Өнімнің өмірлік циклы

10. Техникалық көмек және сервистік қызмет көрсету

4. МТБ қамтамасыз ету

9. Бекіту, қолданысқа жіберу

5. Өнімді өндіру, қызмет көрсету

8. Өткізу және тарату

6. Бақылау, тексеру және сынау

7. Орау және сақтау

Сурет 3 - Сапа тізбегі Ескертпе – [19, 26 б.] негізінде жасалған

Сапа санаттарын, аспектілерін және сапа тізбегін зерделей келе, оның даму философиясын анықтауға болады. Сапаның даму философиясы «Сапа жұлдызының» көмегімен қарастырылады, ол сапа жүйесінің дамуындағы негізгі өзгерістер болған бес элементке сәйкес төмендегі 4-суретте берілген.

Персоналды оқыту жүйесі

Мотивация жүйелері

Жабдықтаушылармен өзара тиімді қарымқатынас жүйесі

Сапа

Құжатталған ұйымдастырылған сапаны басқару жүйесі

Сурет 4 - «Сапа жұлдызы» Ескертпе - [18, 33 б.] әдебиет негізінде жасалған

Тұтынушылармен өзара қарым-қатынас жүйесі

Сурет бойынша «Сапа жұлдызы» сапа жүйесінің дамуындағы негізгі өзгерістер болған бес элементке сәйкес болатыны көрсетілген. Отандық автор Г.Б. Баймульдина ұсынған сапа жұлдызының бірінші кезеңінде өнім сапасының стандартқа сәйкестігі, екінші кезеңінде оның стандартқа сәйкестігі мен үрдістерінің тұрақтылығы қарастырылған. Үшінші кезеңде өнім сапасына қатысты үрдістің нарық талабына сәйкестігі анықталса, төртіншісінде сапа тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Бесінші кезеңде сапа қызметкерлер, тұтынушылар және қоғамның талаптарын қанағаттандыру мақсатында қарастырған. Біз де осы пікірмен толық келісеміз, себебі қазіргі кезде тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру маңызды болып табылады. Осыған орай, сапа экономикалық санат ретінде анықталып, аспектілері жүйелі түрде жинақталып, оған әсер ететін факторлар айқындалды. Сапаны қамтамасыз етуді үрдіс ретінде қарастырсақ, оны басқару қажеттілігі туындайды. Сапаны басқару – көзделген мақсатқа жетуге бағытталған басқару әдістерінің құралы және сапа аймағындағы басқару объектісіне бағытталған үздіксіз үрдісі және мақсатқа тиімді жолмен жету. Кәсіпорындағы сапаны тиімді басқару үшін TQM-нің әдістерін қолдану керек. Оларға сапа үйірмелері, бенчмаркинг, «алты сигма» қағидалары, цикл ұзақтығын қысқарту және үздіксіз жетілдіру болып табылады [19, 28 б]. Зерттеу барысында анықталғандай TQM сапа менеджментінің негізгі қағидалары маркетингті басқарудың қағидаларымен ұштасады, олар: - тұтынушыға бағытталу; - басқарушының көшбасшылығы; - сапаны басқару үрдісіне жұмысшыларды тарту; - сапаны басқаруды үрдіс ретінде қарау; - кешенді маркетинг жүйесін құру; - сапаны тұрақты түрде жақсарту; - факт негізінде қабылданған шешімдер; - жабдықтаушылармен өзара тиімді қарым-қатынас жасау. ИСО сапа менеджмент жүйесі кәсіпкерлік қызмет аясында қолданылады және маркетингтік идеялармен ұқсас келеді. Халықаралық сапа менеджмент жүйесінің сегіз қағидасы бизнестің маркетингтік философиясымен тығыз байланысты. Бірінші қағида – тұтынушыларға бағытталу. Кез келген ұйымның қызметі оның тұтынушыларына байланысты, сондықтан олар ағымдағы және болашақтағы тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында барлық жағдайды жасап, олардың үмітін күткеннен де жоғары дәрежеде ақтап шығу керек. Екінші қағида – басшының көшбаcшылығы. Кез келген басшы кәсіпорынның негізгі мақсаты мен бағытындағы бірлікті қамтамасыз ете отырып, ішкі ортаны құрып және оны қолдап отырады, ол компанияның ішкі маркетингтік ортасымен байланысты болады. 19

Үшінші қағида – персоналдарды тарту. Барлық буындағы персоналдың жиынтығы жалпы кәсіпорынның негізін құрайды, сондықтан олардың қабілетін толық қолдана білу керек. Персоналдың тиімді жұмыс істеуі үшін барлық қолайлы жағдайды жасау керек. Төртінші қағида – үрдістік бағыт. Күтілетін нәтиженің тиімділігін арттыру үшін қызмет және сәйкес ресурстарды үрдіс ретінде басқару қажет. Бұл кәсіпорынның ішкі және сыртқы маркетингтік ортасының талаптарына сәйкес келеді, сонымен қатар маркетингтік бақылау жүргізу кезінде Вальтер Шухарттың «PDCA – (Plan – Do – Check – Act)» – жоспар- іске асыру- тексеруіс-әрекет циклді әдісін тиімді қолданса, көзделген мақсатқа қол жеткізуге болады. Егер «PDCA» циклі дұрыс жүзеге асырылса, сапалы өнім өндіру мүмкіндігі артады. Бесінші қағида – кешенді маркетинг жүйесін қалыптастыру. Компанияның маркетингтік жүйесін қалыптастыру үшін көзделген мақсатқа жетуді тиімді ұйымдастыру мен белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін өзара байланысты үрдістерді анықтау, түсіну және басқару жүйесін құру. Алтыншы қағида – үнемі жетілдіру. Кәсіпорын қызметін тұрақты түрде жетілдіруді мақсат ретінде қарастыруға болады. Бұл кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтарын қалыптастырумен байланысты болады. Жетінші қағида – факт негізінде шешім қабылдау. Өнім сапасын басқару мақсатында қажет ақпараттар мен берілген мәліметтерді талдау негізінде тиімді шешім қабылдауға негізделеді. Сегізінші қағида – жабдықтаушылармен тиімді қарым-қатынас орнату. Кәсіпорын мен жабдықтаушылар арасында өзара тиімді қарым-қатынас орнату нәтижесінде екі жақ тарапынан құндылық пайда болады, яғни жабдықтаушымен іскерлік қарым-қатынас орнату. Сапаны басқару жүйесінде төмендегідей менеджмент қағидалары қолданылады:  басқарылатын объектіге арналған бағдарламаның және жоспарланған параметрлер болуы;  объектінің берілген бағдарлама мен параметрлерге сәйкестігі;  объектінің берілген бағдарламадан ауытқуын анықтау әдістерінің анықталуы;  анықталған ауытқуларды жою мақсатында бағынатын объектіге әсер ету мүмкіндігінің болуы. Менеджмент мақсатқа жету үшін кәсіпорын ресурстарын қалпына және қозғалысқа келтіруші рөлді атқара отырып, кәсіпорынның ішкі ортасына әсер етеді. Сол сияқты ол кәсіпорынның сыртқы ортасымен тиімді байланысады, осыған сәйкес «Сапаны басқару» TQM бойынша «сапа менеджменті» деп те аталады, оны төмендегі суреттен көруге болады.

Сапаны басқару (сапа менеджменті) Сапаны жоспарлау

Сапаны қамтамасыз ету

Сапаны ынталандыру

Сапаны бақылау

Сапаны арттыру

Сурет 5 - Сапаны басқарудағы негізгі түсініктердің өзара байланысы Ескертпе - [21] әдебиет негізінде жасалған

Суреттен сапаны басқаруда қолданылатын негізгі түсініктердің өзара байланысын көруге болады, олар сапаны жоспарлау, қамтамасыз ету, оны ынталандыру және бақылау болып табылады. Осы түсініктердің барлығы сапаны арттыру барысында маңызды рөл атқарады. Қазіргі уақытта кәсіпорындарда сапаны тиімді басқару маңызды рөл атқарады. Кәсіпорынның экономикалық және қаржылық көрсеткіштері осы бағыттың нәтижелігіне байланысты, сондықтан сапаны басқару қызметімен айналысу барысында экономикалық заңнамаларды ескеру керек. Өндіруші мүмкіндігінше көп пайда түсіруге тырысады. Мұндай жағдай бәсекелестік, тұрақты тұтынушылар және нарықта белгілі орны болған кезде болуы мүмкін. Баға саясатын ұстана отырып, шығындарды төмендету арқылы бәсекелестік күресін жүргізеді. Ал тұтынушылар керісінше, өндірушінің өнім бағасының төмендеуіне мүдделі. Демек, кәсіпорындарда өнімге деген баға төмендейді, бірақ шығын төмендеген сайын өнімнің сапасы төмен болмауы керек. Сонымен өндіруші өнім сапасын арттыруға көп шығын жұмсалатындықтан, шығынның аз шығу жолын іздей отырып, өнім сапасын төмендетпеуді басшылыққа алуы керек. Жалпы алғанда сапаны басқару үздіксіз сипатта жүргізілуі керек. Өндірістік үрдістің қай кезеңінде сапаны басқарудың тиімділігі мен қажеттілігіне келетін болсақ, сапаны басқару қызметі өнімнің бүкіл өмірлік циклінде дұрыс жүзеге асырылуы керек. Сонымен қатар тұтынушы өнімді пайдалану кезінде де сапа маңызды рөл атқаратынын ескерген дұрыс. Сапа – тауар немесе қызмет көрсетудің өмірлік циклі кезеңінде маңызды рөл атқарып, ол кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінен бастап тұтынушыға жететін кезеңіне дейін бақыланып отыруы тиіс. Сапа кәсіпорынды басқару жүйесін құрайтын барлық іс-әрекеттердің жиынтығы нәтижесінде қалыптасады, сондықтан сапаны басқару қызметін кәсіпорынды басқару қызметінің құрамдас бөлігі ретінде қарастыру керек. Өнім сапасын үздіксіз көтеру, оның номенклатурасын жаңарту, ғылыми сыйымдылығын арттыру, әлемдік 21

деңгейдегі алдыңғы қатарлы барлық озат фирмалар қызметтерінің басты мақсаты болып табылады. Қазақстан Республикасы болашақта дамыған мемлекеттердің қатарына қосылуы үшін экономиканың барлық салаларында өндірісті дамыту арқылы бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату қажет. Бұл жерде тек өндірістің санын ғана арттырып қана қоймай, сонымен қатар сапа мен өнімділікті де жетілдіру қажет. Қазақстанның жапондық тәжірибеге сәйкес өнімділікті басқаруға мән бере отырып, бүгінгі таңда сапалы өнім өндіретін көшбасшы мемлекеттер қатарына қосылу мүмкіндігі бар. Шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерін зерттей келе автор өнім сапасы – философиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық және әлеуметтік аспектілерді біріктіретін, өнімнің қауіпсіздігі, дәмдік қасиеттері, тағамдық және энергетикалық құндылығымен, қол жетімділігі, пайдалылығы мен тұтынушылардың қанағаттану дәрежесін анықтайтын, белгіленген бағаға сәйкес келетін тұтыну құндылықтарының жиынтығы болып табылады. 1.2 Өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісі Қазіргі кезде тұтынушылар арасында таңдау мүмкіндігі артқан сайын сапаның алатын орны да ерекше болып келеді. Осыған байланысты зерттеудің мақсаты болып табылатын «маркетинг» және «сапа» түсініктері арасындағы ұқсастықтарды талдау қажет. Мұндай конвергенцияны шетелдік ғалым Джон Эткинсон «сапа» түсінігінің кеңеюі мен өзгеру жолдарының нәтижесі екенін көрсеткен [22]. Біз бұл ұстаныммен толықтай келісеміз, себебі бастапқы кезде сапа термині тек тауар өндірісінде қолданылып, тауар өндіру үрдісінде ақаулардың алдын алуға бағытталған технология болса, қазіргі кезде ол түсінік кеңейіп, оның ішіндегі философия да өзгеріске ұшырады. 80-жылдар мен ХХ ғасырда «сапа бәсекелік артықшылықтың негізі» деген ұстанымдар расталып, алдында айтылған әділетсіз ұйғарымдар теріске шығарылды. Сол кезде сапа туралы тек шығынды төменгі деңгейде сақтап қалу деген ұстанымның теріс екені белгілі болды. Өйткені, өндіріс шығындарын төмендету өндірушілер үшін қызығушылық туғызады, ал өнімнің сапасын бағалауда екі жақ өзара әрекеттеседі: бір жағынан – тұтынушылар, екінші жағынан - өндірушілер. Өнімнің сапасы, яғни қолдануға жарамдылығын анықтайтын қасиеттерінің жиынтығы тұтынушылар сұранысының критерийлері мен көрсеткіштеріне сәйкес келуі керек. Кез келген кәсіпорын осыған қол жеткізу үшін маркетингті басты назарға алуы тиіс. Шетелдік ғалымдар П. Дойль, Ф. Штерннің классикалық оқулықтарында «маркетинг – тауардың құндылығын көрсететін ұсыныс пен айырбас әдістеріне деген қажеттілікті қалыптастыратын жеке тұлғалар мен топтардың жағдайын жасауға арналған әлеуметтік және басқару үрдісі» деп берген [23]. Ресей ғалымы Соловьев Б.А. маркетингті экономикалық, психологиялық, әлеуметтік, мәдениет, экологиялық, этикалық, құқықтық жағынан қарастыра келе, оның 22

ішінде экономикалық негізіне мұқтаждық, қажеттілік және сұранысты жатқызған [24]. Маркетинг ғылым, өнер ретінде тұтынушыларға құндылықтарды жеткізіп, пайдаға айырбастау арқылы мақсатты нарықты қанағаттандырумен айналысады. Маркетинг нарық шекарасын анықтауға көмектесетін қанағаттандырылмаған талап-тілектерді зерттейді, ең жақсы үлгіде қызмет көрсетуге қабілетті фирманы, оның көлемін және әлеуетті пайданың көлемін анықтайды [25]. Маркетинг – экономика, басқару, социология, психология, информатика, статистика, басқарушылық есеп, құқық және т.б. ғылымдар тоғысында жатқан ғылыми пән; кәсіпорынның нарықтағы ойлауы мен әрекет ету бейнесін қалыптастыратын қазіргі заманғы басқарушылық тұжырымдама; корпоративтік стратегиялық және жедел мақсаттарға нарық талаптарына бағыттала отырып қол жеткізу үшін өндіріс, қаржы, өткізу, әкімшілік күш-жігерді үйлестіретін кәсіпорынның маңызды қызметі; нарықты жан-жақты зерттеу, мақсатты нарық сегменттерін таңдау, тауар, баға, өткізу және коммуникациялық саясат облыстарында келісілген маркетингтік шешімдер қабылдауға арналған арнайы әдістер мен процедуралары бар сұранысты басқару бойынша қызмет [26]. Қазіргі кезде өндірушілер үшін өнімнің сапасын қамтамасыз етуде тұтынушының қабылдайтын сапасы маңызды рөл атқарады, ол өнімнің сапасы және қызмет көрсету немесе тұтынушы мен жабдықтаушы арасындағы қарымқатынас арқылы анықталады. Осыған орай, «сапа индустриясы» сапаны тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру ретінде санайды. Бұл жерден «маркетинг» және «сапа» арасындағы ұқсастықты көруге болады, яғни маркетинг философиясы мен сапаны кешенді басқару (TQM) мағыналарының сәйкес келуі маркетологтардың өз пікірлерінің дұрыстығын дәлелдейді. Бұл екі ұғым бір-бірін толықтырады, мысалы, нарыққа икемделу үшін компания бәсекелестердің мүмкіншілігін, сонымен қатар тұтынушылардың сатып алу қабілетін де ескеруі керек. Барлық компания қызметкерлерінің жаппай тұтынушының қажеттілігіне қарай икемделуге ұмтылатыны, тұтынушылар алдындағы жауапкершілікке тәрбиелейтін сапа үйірмелері TQM-нің маркетингпен ұштасатынын көрсетеді. 1994 жылы Штраус маркетинг жайлы былай деген: «сапаны кешенді басқару жеке пән ретінде қалыптасқан маркетингпен бәсекелесе отырып, оны терең зерттейтін маркетингтің тұжырымдамалық негізін бекітетін сызба» [22, 100 б]. Осыдан бастап маркетингтің алдында «сапа индустриясы» ұсынған үлкен мүмкіндіктер ашылды. Жоғарыда келтірілгендерді қорытындылай келе, маркетинг пен сапа арасындағы байланысты негіздей отырып, сапаны маркетингтік құралдар арқылы тиімді басқаруға болатыныны анықталды. Маркетингтің негізін қалаған Ф.Котлер маркетингті басқару кезеңдерін келесідей үш кезеңге бөліп қарастырған (кесте 3).

Кесте 3 – Маркетингтік басқарудың кезеңдері Сипаттама Мақсаты Қозғаушы күш Нарықты қарастыруы

Маркетинг 1.0 Өнімге бағытталу

Маркетинг 2.0 Тұтынушыға бағытталу

Өнімді өткізу

Сұранысты қанағаттандыру және тұтынушыларды тарту Ақпараттық технологиялар Өз ойлары мен эмоциялары бар ақпараттанған тұтынушылар Дифференциациялау

Өндірістік революция Тұтынушылардың физиологиялық қажеттіліктері Тауар әзірлеу

Негізгі маркетингтік тұжырымдама Маркетинг Өнімнің Өнім мен компанияны қағидалары сипаттамалары жайғастыру Тұтынушылық Функционалды Функционалды және құндылығы эмоционалды Ескертпе – [27, 20 б.] әдебиет негізінде жасалған

Маркетинг 3.0 құндылыққа бағытталу Әлемді ғажайыптандыру Технологияның жаңа толқындары Өз ойлары мен эмоциялары бар толыққанды тұтынушылар Құндылықтар Миссия мен кәсіпорын құндылығы Функционалды, эмоционалды, рухани

Сапа тұрғысынан маркетинг анықтамаларын қарастыра келе, «маркетингті басқару» түсінігін зерделеу қажет. Маркетингтің алдыңғы қатарлы теоретигі П. Друкер: «Идеалында маркетингтің нәтижесі – сатып алуға дайын тұтынушы» деген [28]. Осы нәтижеге қол жеткізу үшін кез келген кәсіпорын маркетингке бизнес философиясы тұрғысынан жете мән беріп, оны басқаруды жетілдіріп отыруы керек. Ф. Котлер заманауи маркетингтік басқаруды үш кезеңге бөліп қарастырған (кесте 3). Кестеге сәйкес, маркетинг 1.0 – өндірістік революция кезіндегі технологиямен, маркетинг 2.0 - ақпараттық технологиямен, ал маркетинг 3.0 - технологияның жаңа толқындарының дамуымен сипатталады Маркетингті басқаруға берілген ғалым-авторлардың анықтамаларына тоқталып өтетін болсақ, ол 4-кестеде берілген. Маркетингті басқару анықтамаларын талдау зерттеуші-ғалымдардың бұл түсінікті әр келкі түсінетінін көрсетеді. Біреулері егер басқарушылық шешімдер нарық және кәсіпорынның сыртқы ортасының талаптарын ескере отырып қабылданса, онда басқарудың бұл типі маркетингтік деп есептейді, ал екінші ғалымдар басқарудың ондай типін стратегиялық деп қабылдайды. Маркетингті басқарудың қарастырылған талқыламаларынан оның кәсіпорын басшылығының басты назарын сатып алушылардың мұқтаждықтарына аударып, кәсіпорын қызметін нарыққа бағыттап сатып алушыларға максималды құндылық ұсынуға жұмылдыратынын түсінеміз. Тұтынушылар үшін өнімнің құндылығы маңызды, себебі олар тек өнімді ғана тұтынып қоймай, сонымен қатар оның дайындалған шикізат сапасы, технологиясы, оралуы, тасымалдануы, сақталуына назар аударады.

Кесте 4 – Шетелдік және отандық ғалымдардың «маркетингті басқару» түсінігіне берген анықтамалары Авторлар Котлер Ф.

Капон Н., Колчанов В., Макхалберт Дж. Крюков А.Ф.

Анықтаманың мазмұны Маркетингті басқару – көзделген мақсатқа қол жеткізу үшін мақсатты тұтынушылармен тиімді қарым-қатынас орнатуға бағытталған, бағдарламаларды талдау, жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау [25, 8 б]. Маркетингті басқару – алты маркетинг императивтерден тұрады, оны маркетингтің төрт қағидалары арқылы басқарылады [29].

Маркетингті басқару – тұтынушылардың қажеттілігі мен психологиясын зерттеуге бағытталған ұйымдастыру қызметі [30]. Гайдаенко Т.А. Маркетингті басқару– кәсіпорынның қызметін маркетинг жүйесі арқылы реттеу [31]. Соловьев Б.А. Маркетингті басқару– кәсіпорынды пайдамен қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы орта талаптары мен ішкі мүмкіндіктердің келісілген жалпы басқару жүйесі [32]. Бурцева Т.А., Маркетингті басқару – басқару субъектісінің (фирма, өткізу Сизов В.С., ұйымдары, монополиялар, мемлекеттік органдар, концерндердің Цень О.А. басшылығы) басқару объектісіне маркетинг жүйесіндегі үрдістер мен субъектілер арқылы әсер ететін күрделі үрдіс [33]. Коротков А.В., Маркетингті басқару–маркетинг жүйесінің қызметі болып табылатын Синяева И.М. нарықтағы кәсіпорынның жағдайын басқаратын ғылымдық бағыт [34]. Истаева А.А. Маркетингті басқару – ішкі мүмкіндіктері мен пайдамен қамтамасыз ететін сыртқы ортаны ескере отырып жетістікке жетуге бағытталған, нарық талаптарына бағытталатын кәсіпорынды басқару [35]. Ескертпе  [25; 29-35] әдебиеттер негізінде жасалған

Көптеген ғалымдар маркетингті басқаруды өнер мен ғылым ретінде қарастырады, сонымен қатар ол менеджменттің талдау, жоспарлау, жүзеге асыру, бақылау сияқты функцияларын атқарады деп түсінеді. Біз де осымен келісе отырып, өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісін нарықты талдау және маркетингтік зерттеуден басталып, зерттеу нәтижелері бойынша нарықты сегменттеу және мақсатты нарықты таңдау, таңдалған нарық сегменттері үшін маркетинг кешенін стратегиялық және оперативті жоспарлау, жоспарды жүзеге асыруға бағытталған маркетингтік қызметті ұйымдастыру және атқарылған ісшаралардың тиімділігін маркетингтік бақылауды қамтитын көп кезеңді үрдіс ретінде қарастырамыз (6-сурет). Суретте көрсетілгендей, өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісінде бірінші кезеңде нарықты талдау және маркетингтік зерттеу қызметі жүзеге асырылады. Оның мақсаты, белгілі бір нарықта ұсынылып отырған тауар немесе қызметтің сапасының тұтынушының талғам-талабына сәйкестігін анықтау болып табылады. Ол үшін маркетингтік орта факторлары зерттеледі. Макроортадағы өнім сапасына әсер ететін экономикалық, әлеуметтік-мәдени, демографиялық, табиғи, ғылыми-техникалық, саяси-құқықтық факторлар, микроортадағы тұтынушылар, бәсекелестер, жабдықтаушылар, маркетингтік 25

делдалдар, байланыс аудиториялары және кәсіпорынның ішкі жағдайы мұқият зерттеліп, талданады. Мысалы, тұтынушылардың ет өнімдерінің сапасына қоятын талғам-талаптарын зерттеу жүргізілетін маркетингтік зерттеу барысында анықталады. Зерттеу жүргізу кезінде тұтынушыларға Сіз үшін сапалы ет өнімдері нені білдереді? Сіз ет өнімдерін қандай жиілікте тұтынасыз? Сізді ет өнімдерінің бағасы қанағаттандыра ма? деген сияқты сұрақтарға жауап алып талдау жүргізу қажет. Сауалнама кезінде ет өнімдерінің сапасын құрайтын көрсеткіштер анықталады, тұтынушының оның қаншалықты тұтынатыны және нарықтағы ет өнімдерінің тұтынушыны қанағаттандыратын бағасы анықталады. Бұл мәліметтер ет өнімдерін өндіруші кәсіпорындардың бәсеке күресінде артықшылықтарға жету бағытында әрекет етуіне мүмкіндік береді. Үрдістің екінші кезеңінде зерттеу нәтижесі бойынша кәсіпорынның мүмкіндіктері мен тұтынушылардың талғам-талаптарының сәйкестігі анықталып, соған сай нарық сегменттері бөлініп, кәсіпорын өз мүмкіндіктеріне сай мақсатты нарық сегментін таңдайды. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер ет өнімдерін тұтынушыларды әр түрлі белгілеріне байланысты сегменттерге бөліп, ет өңдеуші кәсіпорынның өзінің мақсатты нарығын дәл анықтауына мүмкіндік береді. Мысалы, өндіруші өз өнімінің сапасын жетілдіруге жете көңіл бөліп маркетингтің тауарлық тұжырымдамасын ұстанатын болса, онда сәйкесінше оның ет өнімдерінің бағасы да жоғары болып ол нарықта табысы жоғары тұтынушылар сегментін таңдайды. Ал егер өндіруші өз нарығының шеңберін кеңейтуді көздесе онда ол нарықта географиялық сегменттеу жүргізіп, мақсатты нарық аймақтарын бағалайды. Ет өңдеуші кәсіпорындар өз өнімдерін аймақтарда көбінесе делдалдар арқылы өткізетіндіктен нарықта өткізу арналары бойынша сегменттеу жүргізіп, әр өткізу арнасының үлесін анықтап, неғұрлым үлесі жоғары, тиімді өткізу арнасын таңдайды. Бұлайша нарықты сегменттеу түпкі тұтынушыға ет өнімдерін оңтайлы жеткізіп, кәсіпорынның тиімділдігін жоғарылатады. Үшінші кезеңде ұзақ мерзімге арналған стратегиялық жоспар әзірленіп, онда өнім сапасын маркетингтік басқарудағы тауар, баға, жылжыту, өткізу саясаттарын қалыптастыру жүзеге асырылады. Маркетингті стратегиялық және оперативті жоспарлау фукционалды менеджерлер арқылы (маркетинг бөлімдерінің бастығы) жүзеге асады. Маркетингті басқару стратегиясы кәсіпорынның нақты құндылыққа бағытталуын ескере отырып, нарықтың келешекте жетістікке жету жолдарын таңдауы болып табылады. Сонымен қатар стратегиялық жоспарды жүзеге асыру бойынша оперативті жоспар дайындалады, ол жоспарда сапаны маркетингтік басқару бойынша маркетинг бюджеті мен оны жүзеге асыру бағдарламасы қалыптастырылады. Өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісінің төртінші кезеңінде жоспарланған іс-шараларға сәйкес маркетингтік қызмет ұйымдастырылып, жүзеге асырылады. Үрдістің соңғы кезеңінде өнім сапасын маркетингтік басқару бойынша жүзеге асырылған шаралардың тиімділігі бағаланып, қол жеткен нәтиже кәсіпорынның сапа бойынша қойған мақсаттарымен салыстырылып баға беріледі . 26

НАРЫҚТЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГТІК ЗЕРТТЕУ

Маркетингтік орта Сы ішкі

макроорта ртқы микроорта

НАРЫҚТЫ СЕГМЕНТТЕУ ЖӘНЕ МАҚСАТТЫ НАРЫҚ СЕГМЕНТТЕРІН ТАҢДАУ  нарықтың сыйымдылығын анықтау;  сұранысты болжау;  сегменттің әлеуетін бағалау;  талаптар мен мүмкіндіктерге сай нарық сегментін таңдау.

ЖОСПАРЛАУ

Стратегиялық

Оперативті

Өнім сапасын маркетингтік басқарудағы тауар, баға, жылжыту, өткізу саясаттарын қалыптастыру

Маркетинг бюджеті мен оны жүзеге асыру бағдарламасын қалыптастыру

 сегменттеу критерийлерін анықтау; ҰЙЫМДАСТЫРУ МЕН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ

МАРКЕТИНГТІК БАҚЫЛАУ

Кәсіпорындағы маркетингтік қызметті жүзеге асыру

Сурет 6 - Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару үрдісі Ескертпе – Зерттеулер негізінде автор жасаған

Аталған өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісінің әр кезеңінде атқарылатын функциялар толықтай келесі кестеде берілген. Кесте 5 – Өнім сапасын маркетингтік басқару функцияларын жүзеге асыру Функциялар 1.Нарықты жанжақты зерттеу

Сыртқы орта

Ішкі орта 2. Нарықты сегменттеу және мақсатты нарық сегменттерін таңдау 3. Жоспарлау

Нарықты сегменттеу Мақсатты нарық сегменттерін таңдау Стратегиялық Оперативтік

4.Ұйымдастыру

5. Бақылау

Маркетингтік қызметті ұйымдастыру Маркетингтік қызметті жүзеге асыру Жылдық жоспардың орындалуын бақылау Пайдалылықты бақылау

Кәсіпорынның маркетингтік қызметі Кәсіпорынның макроортасы: экономикалық, демографиялық, ғылыми-техникалық, саяси-құқықтық, әлеуметтік-мәдени, табиғи факторлар Кәсіпорынның микроортасы: тұтынушылар, бәсекелестер, маркетингтік делдалдар, жабдықтаушылар, байланыс аудиториялары және кәсіпорынның ішкі ортасы: қаржы, ҒЗЖТКЖ, өндіріс, маркетинг, кадрлар, корпоративтік мәдениет және т.б. Кәсіпорындағы маркетингтік кешен: өнім, баға, коммуникация, өткізу, қоғаммен байланыс Сегменттеу қағидаларын анықтау, сегменттеу критерийлері бойынша сегменттерді бағалау Нарықтың сыйымдылығын анықтау; сұранысты болжау; сегменттің әлеуетін бағалау; талаптар мен мүмкіндіктерге сай нарық сегментін таңдау. Кәсіпорынның бәсекелестік қызметіндегі тауар, баға, коммуникациялық, өткізу, қоғаммен байланыс саясаттарын қалыптастыратын стратегиялық жоспары. Жоспарланған іс-шараларды жүзеге асыруға бағытталған қысқа мерзімдік жоспар мен маркетинг бюджетін қалыптастыру Кәсіпорын мүмкіндіктеріне сай оңтайлы ұйымдық құрылымды құру. Жоспарланған маркетинг бюджеті шеңберінде өнім сапасын арттыруға бағытталған іс-шараларды жүзеге асыру Нақты нәтижелер жылдық жоспармен салыстырылады, маркетинг шығындарын сатумен салыстыру.

Әр түрлі өнімдердің, сату аймақтарының, нарық сегменттері және тарату арналарының пайдалылығын анықтау. Стратегиялық Белгілі бір уақыт аралығында жалпы маркетингтік бақылау шаралардың тиімділігін зерттеу. Ескертпе – [36] әдебиет негізінде жасалған

Кестеде маркетинг пен менеджменттің функцияларындағы ұқсастықтар және ол арқылы кәсіпорындағы маркетингті басқаруды тиімді жүзеге асыруға болатыны нақтыланды. Маркетинг тарапынан өнім дегеніміз тұтынушының 28

қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған құндылық, ол сатып алу кезінде көрсетілетін қызмет (орамасы, таңбалануы, сервис) және сатып алу үрдісінен кейінгі тұтынушының алатын пайдасы болып табылады. Маркетингтің «4P» элементі тауар (өнім), баға, өткізу орындары мен оны жылжытудан тұрады, сонымен қатар бұл кешен «маркетинг микс» деп те аталады [37]. Маркетингтік басқару қазіргі кезде компания қызметінің ажырамас бөлігі болып табылады, Маккарти ұсынған «4Р» маркетинг кешенін өнім сапасын маркетингтік басқаруда қолданудың автор ұсынған үлгісіне тоқталып өтейік (сурет 7). Тауар сапасын басқару Ассортименттік саясатты басқару өнім

ТӨЦ

Дәстүрлі маркетинг кешені

Өнімнің стартегиясын таңдау Инновациялық саясат Баға мен сапаның сәйкестігі баға Бағалық стратегия таңдау Өткізу стратегияларын таңдау орын Өткізу арналарын таңдау Жарнамалық қызмет жылжыту

Өткізуді ынталандыру Жеке сату PR-шаралар Коммуникациялық стратегия таңдау

Сурет 7 - Өнім сапасын маркетингтік басқарудағы маркетинг кешені Ескертпе – Зерттеу негізінде жасалған

Суреттен өнім сапасына қатысты кәсіпорынның қызметін жүзеге асыру кезінде тауар сапасын басқару, ассортименттік саясатты, тауардың өмірлік циклін (ТӨЦ), инновациялық саясатын (жаңа өнім түрін өндіру, өнім сапасын арттыру) басқару қажет екенін көреміз. Ал бағалық саясатқа өнім сапасы мен 29

бағасының сәйкестігі, бағаны бекітуге әсер ететін параметрлер, бағалық стратегия жатады. Өткізу саясатын тиімді жүзеге асыру үшін өткізу арналарын анықтау (тарату желілері, деңгейлері, делдалдар) және өткізу стратегияларын таңдау, ал коммуникациялық саясатты жүзеге асыру үшін жарнамалық қызмет, өткізуді ынталандыру, PR-шаралары, коммуникациялық стратегияларды әзірлеу қажет [38]. Әдістемелік және кеңестік аспектілер өндірісті маркетингтік зерттеулер кешенін жүргізуге байланысты ұсыныстармен, маркетинг саласындағы мамандарды оқыту, біліктілігін көтеру шараларын қамтиды. Маркетингтік қызметтің ұйымдық жүйесі салалық басқарудың барлық деңгейінде маркетинг бөлімдерін қалыптастыру; өндірісте маркетингтің тактикасы мен стратегиясын жасау; алдыңғы қатарлы тәжірибе, әдістерді меңгеру арқылы жүзеге асады [39]. Сонымен өнімнің сапасын жоғарылатудағы маркетингтік басқару бойынша жұмыс кешені мыналарды қамтиды: 1. Тұрғындардың өнімдерге деген нақты, әлеуетті қажеттіліктерін сапа, сан және баға бойынша зерттеу, талдау және бағалау. 2. Нарықты сегменттеу, өндірушілердің нарықта өз тауашасын іздеуі. 3. Нарықтағы бар және келу қаупі бар бәсекелестерге талдау жасау. 4. Өнімнің нарықтағы сапалылығын қамтамасыз ету. 5. Тұтынушылар алдында компанияның жағымды имиджін қалыптастыру. 6. Саладағы өнімдер ассортиментін жетілдіру, жаңарту. 7. Сатып алушылар сұранысын қалыптастыру, тауарды жылжыту мен өткізу арналарын ұтымды ұйымдастыру. 8. Өткізуді ынталандыру (көрмелер мен конкурстар ұйымдастыру, жарнама, сервистік қызмет көрсетуді дамыту). Жалпы алғанда өнім сапасын маркетингтік басқару маркетинг-микстің барлық компоненттерін жоспарлау, маркетингтік орта факторларын талдау, кәсіпорын мүмкіндіктерін айқындап, бәсекелік артықшылыққа қол жеткізудің басқарушылық шешімдердің жүйесі деуге болады. Осыған орай, өнім сапасын маркетингтік басқару сапа тізбегінде маркетинг-кешенінің элементтерін тиімді қолдану арқылы, тұтынушының күткен сапа деңгейінен де жоғары деңгейдегі қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған экономикалық санат деп тұжырымдалады. Қорытындылай келе, ет өңдеуші кәсіпорындарда ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару – экологиялық таза шикізаттан дайындалған, ет және ет өнімдеріне деген тұтынушылардың сұранысы мен қажеттілігін қанағаттандыру мақсатындағы бизнес үрдістер кешенін құруға арналған маркетингтік шаралар. Жалпы сапаны басқару дегеніміз сапа аясындағы басқару объектілеріне мақсатты түрде бағытталған үздіксіз үрдіс. Ол өнімнің барлық өмірлік кезеңінде тұрақты сапамен қамтамасыз етуді қарастырады. Кәсіпорындар өнімді өндіріп қана қоймай, сонымен бірге бекітілген талаптарға сәйкес сапалы өндірілген өнімді кепілдік бере отырып тұтынушыға жеткізуі қажет. 30

1.3 Ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар Ет өңдеуші кәсіпорындар қызметіне әсер ететін факторларды анықтау үшін аталған ауыл шаруашылығының саласы кәсіпорындарының қызмет ету ерекшеліктерін анықтап алу керек. Өйткені, ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті басқару сол ерекшеліктер мен факторларды ескере отырып жүзеге асырылғанда тиімді болады. Зерттеу барысында анықталған ет өңдеуші кәсіпорындардың әрекет ету ерекшеліктері 6-кестеде берілген. Ет өңдеуші кәсіпорындар қызметінде кестеде көрсетілгендей, өндірісте қолданылатын техника мен технологияның күрделілігі, өнімнің ассортименті мен өткізудегі, қолданылатын шикізат пен ингредиенттер және жұмыс істейтін персонал мен еңбек шартына байланысты туындайтын ерекшеліктер бар. Кесте 6 – Ет өңдеуші кәсіпорындардың әрекет ету ерекшеліктері Бағыты

Ерекшелігі

Маркетингті басқарудағы мәселелер 1 2 3 Техника мен Ет өндірісінде Қазіргі кезде барлық технология технологиялық заманауи ет өңдеуші үрдіс күрделі кәсіпорындар және көп шетелдік сатылы. технологиялар және қондырғылармен толық жабдықталмаған Өнімнің Тұтынушылар Пісірілген шұжық ассортименті арасында өнімдерінің органомен өткізу пісірілген шұ- лептикалық көрсеткжықтың үлесі іштері МСТ мен төмендеп, ТШ талаптарына қазының үлесі толық сәйкес келжоғарылап мейді, олардың отыр. сапалық Мұздатылған көрсеткіштерін жартылай ет сәйкестендіру керек. фабрикаттарына Жасанды сұраныс қабықшаның азайып, қолданылуы, өткізу салқындатылған инфрақұрылымының жартылай ет төмен деңгейі, фабрикаттарына делдалдардың сұраныс артып көптігі, сала ішіндегі отыр. Өндірісте қатаң бәсекелестік табиғи қабықшаларды қолдану. 31

Кәсіпорындағы маркетингтік ісәрекеттер 4 Ет өнімдерін өндіруді толық циклмен қамтамасыз ету және жеке мал шаруашылығын құру арқылы ІҚМ қолайлы жағдай жасау. Ет өңдеуші кәсіпорындарда шикізатты қабылдауда талдаулар өткізу арқылы сапасыз және ақаулы ет өнімдер санын азайту Емдік сауықтандыру мақсатында йод, селен, кальциймен байытылған ет өнімдерін өндіру. Қалыптасқан ет өнімдерінің ассортиментін кеңейту, заманауи қағидаларды қолдану арқылы табиғи шикізаттан өндірілген ет өнімдерін өндіру

6 – кестенің жалғасы 1 Шикізат пен ингредиенттер

2 Ет өңдеуші кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттыру үшін екінші санаттағы субөнімдерді қолдану, ресурс тиімділігін арттыру мақсатында шикізатты кешенді өңдеу.

Персонал мен еңбек шарты

«ҚР тұрғындарының санитарлықэпидемиологиялық жағдайы» заңына сәйкес ет өңдеуші кәсіпорындарда санитарлық гигиеналық талаптарды қадағалау және өндірістік цехта жұмыс істейтін персоналдар арасында індеттің алдын алу шаралары

3 Ет өңдеуші кәсіпорындарға өткізілетін ІҚМ етінің өнімділігі төмен, сондықтан етті алмастырғыш заттар қосылады, көбінесе тұтынушылар ол туралы хабарсыз болады. Сапасыз шикізаттан дайындалған шұжық өнімдерінің сапасы төмен болады

Ет өңдеуші кәсіпорындағы өндірістік цехтың ауа құрамы қолайсыз, персоналдың денсаулығына кері әсер етеді. Өндірістік цехтағы салқындатылған микроклимат персоналдың денсаулығына зиян тигізгені үшін компенсация төлеуді қажет етеді Ескертпе – Зерттеу нәтижесінде автор жасаған

4 Шикізатты үнемдеу мақсатында құс етін қолдану. Табиғи және экологиялық шикізаттар мен ҚР медициналық талаптарға сәйкес ингредиенттер пайдалану. Ет және өсімдікті шикізатты қолдануда ет өнімдерінің дәмі мен иісіне кері әсер етпейтін (биологиялық белсенді заттар) ББЗ мен байыту, «Прилекс» тәрізді кешенді тағамдық қоспалар, «Арома С-М» дәм беретін қоспаларды қосу, табиғи өсімдікті ақуызды ингредиенттер қосу Персоналдарды емдік сауықтандыру орындарына жіберу және арнайы жолдамалар беру

Жалпы сапаны басқарудың негізін қалаған американдық ғалым А.Фейгенбаум өнім сапасына әсер ететін факторларға келесілерді жатқызды: өткізу нарығы, қаржылық ресурстар, өндірісті ұйымдастыру, адам ресурстары, ынталандыру, материалдық ресурстар, құрал-жабдықтар, ақпаратты өңдеудің замануи әдістері, өнім сапасына қойылатын талаптар [9, 71-78 б.]. Қазақстандық ғалым Асембаева М.Қ. өнім сапасына әсер ететін факторларды дәстүрлі түрде ішкі және сыртқы деп екіге бөліп қарастырған. Ішкі факторлар дегеніміз кәсіпорынның сапалы өнім өндіру қабілетімен 32

байланысты болатын факторлар. Ал сыртқы факторларға нарықтық жағдайда өнім сапасына әсер ететін факторлар жатады (кесте 7). Кесте 7 – Өнім сапасына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар Факторлар Ішкі Сыртқы Техникалық – өнім сапасын тікелей әсер етеді. Нарық және тұтынушылардың талаптары Оған ҒТП, жаңа материалды қолдану, сапалы шикізат жатады. Ұйымдастырушылық – еңбек пен өндірісті Өнімнің сапасына қатысты нормативтік ұйымдастыру, персоналды ынталандыру, құжаттар мен техникалық регламенттер қызметкерлердің біліктілігі, өнім сапасына қойылатын талаптар, сапаны басқару мен сертификаттау болып табылады. Экономикалық – өнімді өндіру мен өткізу Нарықтағы бәсеке барысындағы барлық шығындарды ескере отырып баға қою, яғни маркетингтегі «4Р» кешенін тиімді жүзеге асыру Әлеуметтік-психолгиялық – ұжымда жағымды Кәсіпорынның нарықтағы алатын орны мен имиджі жұмыс атмосферасын қалыптастыру Ескертпе – [40] әдебиет негізінде жасалған

7-кестеден ішкі факторлардың барлығы бірін-бірі толықтырып отыратын факторлар екендігіне көз жеткізуге болады, атап айтқанда техника мен технологияның дамуы, ҒТП жетістіктерін қолдану, еңбек пен өндірісті ұйымдастыру, персоналды ынталандыру, қызметкерлердің біліктілігі, өнім сапасына қойылатын талаптар, өнімді өндіру мен өткізу барысындағы шығындар, ұжымда жағымды жұмыс атмосферасын қалыптастыру. Ал сыртқы факторларға нарық пен тұтынушылардың талаптары, өнім сапасына қатысты нормативті құжаттар мен техникалық регламенттер, бәсеке, кәсіпорынның нарықтағы алатын орны мен имиджі жатады. Отандық және ресей авторларының еңбектерінде өнім сапасына әсер ететін факторларды талдай отырып, ет және ет өндіруші кәсіпорындар өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар жіктемесін ұсынып отырмыз (8-сурет). 8 - суретте автор ет және ет өнімдеріне әсер ететін факторларды зерттей отырып макро, мезо, микродеңгейде қарастырды. «Қазақстан – 2050» стратегиясында экономиканы дамыту үшін агроөндірістік кешендер, мал шаруашылығы мен жерді игеруге бағытталған инновациялық технологиялардың тиімділігін арттыру арқылы ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру мен өңдеу көлемін арттыруды мемлекеттік қаржылық қолдау арқылы өндірістік қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігі туралы айтылған [1].

Ет және ет өнімдер сапасына жалпы әсер ететін факторлар Макро деңгейдегі

Саяси-құқықтық: қаржы-несиелік; салықтық; кедендік; ИСО стандарттары.

Табиғи: - жайылымдар; - климат ерекшелігі; - форс-мажорлық жағдайлар.

Ғылыми-техникалық: - жаңа технологиялар; - емдік-сауықтандыру мақсатындағы өндірілетін дәрумендер. Экономикалық: - инфляция; - сатып алу қабілеттілігі; -экономикалық дағдарыс. Әлеуметтік-мәдени: - табыс деңгейі; - діни сенімдер. -

Мезо деңгейдегі ШҚО бойынша бағдарламалар: - жергілікті салықтар; - жеңілдетілген несиелеу; - салалық бағдарламалар; - маркетингтік бағдарламалар. Нормативтіктехникалық құжаттар: - Салалық стандарттар; - Техникалық регламенттер; - Техникалық шарттар; - СанЕмН. -

Шикізат базасының сапасы: - малдың тұқымы мен өнімділігі; - сою цехтарының инфрақұрылымы. Өндірістік инфрақұрылым: - кадр біліктілігі; - материалдық ресурстар; - материалдықтехникалық жабдықталуы. -

Микро деңгейдегі Өндірістік: - жемдеу базасы; - мал өнімділігін арттыру; - асыл тұқымдандыру зауыттары; - кадр біліктілігі; - малдәрігерлік қызмет; - материалдық техникалық жабдықталуы. Ұйымдастырушылық: - мамандандырылу деңгейі; - еңбек ақы деңгейі. Маркетингтік: - тауар ассортименті, бренді; - бағасы; - жарамдылық мерзімі; - тасымалдау, сақтау, өткізу; - орама; - жабдықтаушылар. Стандартқа сәйкестік: - НАССР қағидалары бойынша ет және ет өнімдерін өндіру.

Сурет 8 - Ет және ет өнімдерінің сапасына жалпы әсер ететін факторлар Ескертпе – Зерттеу негізінде жасалған

Қазіргі кезде тиімді жүзеге асырылып жатқан ет нарығына қатысты Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 34

2013-2020 жылдарға арналған 2013 жылғы 18 ақпандағы №151 қаулы бойынша бекітілген «Агробизнес-2020» бағдарламасы [41], 2011-2015 жылдарға арналған «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ-ң «Сыбаға» бағдарламасы арқылы ІҚМ асыл тұқымдандыру мақсатында 1 млн теңгеден 18 млн теңгеге дейін 7 жыл мерзім ішінде жылына 6% сыйақы мөлшерінде қарыз беру, 2011 жылы 29 шілдедегі №877 қаулы бойынша қабылданған «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту» бағдарламалары [42], 2004 жылғы 9 қараша, №603 қаулы бойынша қабылданған ҚР «Техникалық Реттеу туралы» заңы [43], 2008 жылғы 8 сәуірдегі №336 қаулы бойынша бекітілген «Ет және ет өнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламенті қабылданған [44]. 2014 жылы 60 мың тонна ірі қара мал етін экспорттау жоспарланған, 2014 жылдың тоғыз айы бойынша экспорт көлемі 4,1 мың тоннаны құрады. Еліміздің етті бағыттағы ірі қара малдарды асыл тұқымдандыру жұмыстары жоспар бойынша орындалып жатыр. Қазіргі кезде қаржы-несиелік саясат та, мемлекет және «Казагрохолдинг» АҚ тарапынан ауылшаруашылығы кәсіпорындары мен жеке кәсіпкерлерді несиелендіру механизмі іске қосылған. Ет және ет өнімдерінің бағасы қазіргі кезде тұтынушылардың бағалауы бойынша жоғары, өйткені сапалы еттің бағасы оның сойылу дәрежесі, экологиялық тазалығы, тасымалдануы, балаусалығына байланысты өзгеріп отырады. Ал етті өткізушілер мен тұтынушылар арасындағы делдалдық қызмет мемлекет тарапынан толық реттеу таппағандықтан, өткізушілер үшін малды бағуға кеткен шығын ақталмайды. Тұтынушылар еттің бағасы жоғары болған сайын оның сапасы да жоғары деп қабылдайды. Кедендік одаққа кіргеннен бері еліміздің ет нарығында Ресей және Беларусь мемлекеттерінен импортталған ет өнімдері сатылады. Ол отандық ет өңдеуші кәсіпорындар үшін бәсекеге қабілеттілікті арттыруға мүмкіндік бергенімен, импорт көлемінің жоғарылауына себепкер болып отыр [45]. Ет өңдеуші кәсіпорындардағы сапаға әсер ететін құқықтық факторға СМЖ бойынша НАССР қағидаларының талаптарына сәйкес ет өнімдерін өндіруді жатқызуға болады, себебі ДСҰ кіру қарсаңында НАССР қағидаларын сақтау, ИСО стандарттарының талаптарына сәйкес өнім өндіру арқылы ет өнімдерін экспорттауға мүмкіндік алады [46]. НАССР (ХАССП) дегеніміз – қауіпті факторларды және критикалық бақылау нүктелерін талдау. ҚР-да 2005 жылдан бастап қолданысқа енген ИСО 22000 «Тағам өнімдері қауіпсіздігінің менеджмент жүйесі» негізінде ет өңдеуші кәсіпорындар ҚР СТ ИСО 220002006 «Сапа менеджмент жүйесі. Тағам өнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» бойынша ет және ет өнімдерін өндіреді, яғни «фермадан шанышқыға дейінгі» қағида бойынша өндірілген өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. НАССР-тың жеті қағидасы бар, олар:  шикізаттан бастап дайын өнімге дейінгі ТӨЦ-гі мүмкін болатын қауіпті факторларды идентификациялау;  өндірістегі бақылау нүктелерін анықтау; 35

 бақылау нүктелерін қадағалау;  жоспарланған шаралар негізінде бақылау нүктелеріне мониторинг жүйесін әзірлеу;  мониторинг нәтижесі теріс болып шыққанда қолданылатын шаралар дайындау;  тексеру шараларын әзірлеу;  НАССР жүйесіне қатысты мәліметтерді тіркеу. Осыған орай, мемлекет тарапынан аталған жүйені енгізген ет өңдеуші кәсіпорындарға салынатын салық көлемінен 50% дейін жеңілдік беріледі. Бірақ отандық ет өңдеуші кәсіпорындар ҚР ИСО 22000 сәйкес НАССР қағидаларын тек қағаз жүзінде ғана емес, іс жүзінде жүзеге асырса, отандық ет өнімдерін экспорттау көлемі басым болар еді. Тамақ өнімдерін өндіретін кәсіпорындардағы сапа менеджмент жүйесі бұл өндірілген өнімнің сапасы технологиялық үрдістің барлық кезеңдерінде ИСО 9000 халықаралық стандарттарында бекітілген талаптарға сәйкес орындалатындығын дәлелдейді [47]. Қазіргі кезде тамақ өнімдерін өндіру барысында оның сапасына қойылатын талаптар арнайы ұлттық және халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүзеге асырылып жатыр. Ол нормативтік құжаттар бойынша өнімнің сапалық көрсеткіштері ғана емес, сонымен қатар өндірістік үрдістер, шикізат пен дайын өнімді сақтау мен тасымалдау тәртіптері, тауарлық белгі, орамасы мен таңбалануы да талапқа сәйкес тексеріледі. Егер өнім сапасы арнайы стандарт талаптарына сәйкес келмейтін өнімдер өндірілсе, олар арнайы мемлекеттік қадағалау органының өкімі бойынша өндірістен алынып, жойылады немесе басқа мақсатта қолданылуы мүмкін. Сапа менеджменті жүйесін сертификаттау сапа бойынша мәселелердің пайда болуын емес, оның алдын алу арқылы кәсіпорын мен тұтынушылардың арасында сенімділік қалыптастырады. Тамақ өнімдерін өндіру барысында тек ИСО 9000 халықаралық стандарттарынан басқа, өнімнің сапалығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін GMP және HACCP қағидаларына негізделген жүйелер енгізіліп жатыр. GMP («good manufacturing practice» ағылшын тілінен аударылғанда «дұрыс өндірістік қызмет») – өнімді жоғары сапалық және қауіпсіздік көрсеткіштермен қамтамасыз ететін өндіріске қойылатын талаптар жиынтығы. Бұл жүйені қолдану арқылы өндірісті тиімді ұйымдастыру, стандарт талаптарын орындау, өндірістік тәртіп деңгейін арттыру, техникалық шарттар мен технологиялық регламенттер, санитарлық-ережелердің сақталу деңгейі арттыруға үлкен мүмкіндік ашылады [48, 113-116 б.]. Құжаттарды рәсімдеуге қойылатын қатаң талаптарға байланысты персоналдың жауапкершілігі артып, кәсіпорын басшысы тарапынан бақылау күшейіп, сол арқылы сапалы өнім өндіру дұрыс жолға қойылады. Осыған орай, өндірістік үрдістерді тиімді ұйымдастыру өнімнің өмірлік циклінің барлық кезеңін, атап айтқанда шикізатты сақтау мен өңдеуден бастап дайын өнімге дейінгі кезеңде сапаны барынша толық бақылау мүмкіндігімен қамтамасыз етуі 36

қажет. Мысалы, қондырғыларды жуу уақыты арнайы журналда тіркеліп, оған жауапты маман бекітіледі. GMP жүйесі өндірістің санитарлы-гигиеналық, персоналдың санитарлық мәдениет деңгейінің бекітілген талаптарына сәйкестігін қамтамасыз етеді. Өндірістік орындар, қоймалар, сумен қамтамасыз ету орындары, канализация, жарықтандыру мен желдету жүйелері, өндірісті уақытында тазалағыш заттармен қамтамасыз ету, дератизация мен дезинфекцияның дұрыс жүзеге асуы аталған жүйе арқылы жоғары деңгейде ұйымдастырылады. Осыған байланысты, тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздік талаптары 9 - суретте берілген. Өндірістік тәжірибе (GMP)

НАССР – ISO 22000 Ұлттық стандарттар (СанЕмН) Қабылданған бағдарламалар

Жүйе аудиті

Жүйені құру

ISO 9001

Сурет 9 - Тамақ өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін толық масштабты басқару жүйесі Ескертпе – [49] әдебиет негізінде жасалған

Суреттен өнімнің сапасы мен қауіпсіздігін басқару кезіндегі қажет бағдарламалар өсу ретімен орналастырылғандығын көруге болады. Табиғи факторлар ет өнімдеріне тікелей қатысты деп айтуға болады, себебі табиғат апатынан туындайтын жағдайлар (су басу, өрт, жұт, шөптің шықпау, мал аурулары) салдарынан мал саны төмендеп кету қаупі бар, мысалы елімізде мыңдаған мал су басу кезінде қырылса, шет елден әкелінген мал ауруға ұшырап бірден өртеуге жіберілді. Осындай жағдайлар мал санының күрт азаюына әкеліп соғады, сонымен қатар малдың азығы мен жайылым сапасы да маңызды рөл атқарады, себебі малдың жеген шөбіне байланысты еттің дәмі де өзгеріп отырады. Қазіргі кезде ет өнімдерін өндіруде ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктері қолданылып жатыр, яғни ет өнімдерінің құрамына дәрумендер қосу арқылы олардың тағамдық және биологиялық құндылығын жоғарылатып жатыр. Осыған орай, ет өнімдерінің орамаларының дизайндары да өзгеріп, олардың жасалатын материалдары да жетілдірілу үстінде, яғни CFS (Нидерланд), Bakel Vemag (Германия), Inject Star (Австрия), Deighton (Ұлыбритания) құрал-жабдықтарын қолдану арқылы тұтынушылардың қазіргі 37

кездегі талғамдарына байланысты ет өңдеуші кәсіпорындар өндіріске жаңалықтар енгізіп жатыр [50]. Ал экономикалық факторға кәсіпорын тарапынан кеткен шығындар мен ет өнімдерін өткізудегі тиімді бағалық саясат, сонымен қатар ет өнімдерін экономикалық тұрғыдан бағалау кезінде тұтынушы өзінің шығарған шығыны мен өнімнің тұтынушылық қасиеттері арасындағы оңтайлы қатынасты ескереді, сол үшін өнімнің экономикалық факторлары кәсіпорын үшін аса маңызды. Егер кәсіпорын тиімді баға, тауарлық, өткізу және жылжыту саясаттарын қолданатын болса, онда ол өнімге сұраныс артып, оның бәсекеге қабілеттілігі де артады. Әлеуметтік факторлар тұтынушылардың әлеуметтік таптарға жіктелуін, олардың мәртебесін қарастырады. Ет өнімдерін тұтыну барысында ет өңдеуші кәсіпорындар арнайы әлеуметтік тап өкілдеріне бағытталған ет өнімдерін өндіреді, мысалы жартылай ысталған шұжықтардың бағасы 999 теңге/кг, оның арзан болу себебі құрамына етті алмастырғыш заттар қосылады. Ал негізінде табиғи шикізаттан дайындалған ет өнімдерінің бағасы 2000 теңге/кг кем болмауы керек, тұтынушылар өзіне қажет өнімді қалтасы көтеретін бағаға сатып ала алады. ІІ. Мезодеңгейдегі факторларға ШҚО-да жоспарлы түрде жүзеге асырылып жатқан «Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру», «Агробизнес 2020», «Ірі қара мал етінің әлеуетін арттыру арқылы экспорттау» салалық бағдарламалары мен «Сыбаға» және «Даму» қорының жеңілдетілген несиелеу түрлері, жергілікті салықтар, маркетингтік бағдарламалар жатады. Мезодеңгейде қолданылатын нормативті-техникалық құжаттарға салалық стандарттар, техникалық регламенттер, техникалық шарттар, санитарлық ережелер мен нормаларды (СанЕмН) жатқызуға болады. Ет өнімдерінің сапасы міндетті түрде стандартта бекітілген талаптарға сәйкес болуы керек. Сапаға қойылатын міндетті талаптар ет өнімдерінің тұтынушы өміріне, денсаулығына қауіпсіздігін қамтамасыз ететін радиациалық, химиялық, микробиологиялық залалсыздықты ескереді. Ет өнімдерінің құрамындағы ауыр металлдар тұздары, нитраттар мен нитриттер, пестицидтер, бояйтын, дәм беретін қоспалар шекті жіберілетін нормаға сай болса, адам ағзасына қауіпсіз болып табылады. Ұсынылатын талаптарға ет өнімдері құрамындағы майдың, белоктың және т.б. мөлшеріне қойылатын талаптарды жатқызамыз. Бұл талаптардың енгізілуі ет өнімдерінің тұтынымдық қасиеттеріне шектеу қоймауға мүмкіндік береді. Бәсеке жағдайында өндіруші маркетинг көмегімен тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу негізінде өнімдерінің тұтынымдық қасиеттерін жақсартуға, ассортиментін кеңейтуге, жаңа өнімдер енгізуге ұмтылады. Осының бәрі ұсынылатын сипаттағы кәсіпорынның фирма ішілік стандарттарында көрініс алады. Ет өнімдерінің сапасы өндіруші қамтамасыз ететін өндірістік деңгейдегі сапамен ғана шектеліп қоймайды, тұтынушы үшін қызығушылық туғызатын барлық қасиеттердің жиынтығымен қамтамасыз етіледі. Олар: 38

– ет өнімдерінің қауіпсіздігі. Адам өмірі мен денсаулығы тікелей тамақтануға байланысты болғандықтан бірінші кезекті бұл өнімдер қауіпсіз болуы керек. Сатып алушы өнімнің қауіпсіздігіне сенімді болуы керек; – сатып алушының назарын аударту үшін өнім ашық, әдемі орамамен оралуы керек, штрих коды, өнімнің құрамы туралы ақпарат, сақталу мерзімі көрсетілуі керек және қолдану тәсілі туралы ақпарат болса сатып алушы үшін өнімнің сапасы жоғары болады; – органолептикалық көрсеткіштер. Ет өнімдерінің органолептикалық сапа көрсеткіштеріне дәмі, иісі, түсі, консистенциясы, сыртқы келбеті сияқты көрсеткіштерді жатқызамыз. Сапалы ет өнімдерінде бөгде иіс, дәм болмауы керек. Органолептикалық бағалау субъективті сипатта болады, әрбір тұтынушы сезім мүшелеріндегі ерекшеліктері, қалауы, жасы, тамақтанудағы қалыптасқан дәстүрлеріне байланысты бағалайды. Сондықтан өндіруші тұтынушы беретін органолептикалық бағалаудың маңыздылығын ескеруі қажет [51]. Шикізат базасының сапасына малдың тұқымы мен өнімділігі, сою цехтарының инфрақұрылымы жатса, өндірістік инфрақұрылымға кадр біліктілігі, материалдық ресурстар, материалдық-техникалық жабдықталуы жатады. ІІІ. Микродеңгейдегі өндірістік факторға жататын жемдеу базасы қазіргі кезде мемлекет тарапынан малдың өнімділігін арттыру мақсатында қайта құру кезінде қолданыстан шығып қалған жемдеу орталықтарын қалпына келтіру жұмыстары түрінде қолдау тауып отыр. Қазақстанда малдың 80% тұрғындардың қолында, осы малдың өнімділігін арттыру үшін арнайы орталықтар құру немесе шаруа қожалықтарын біріктіру сияқты қолайлы жағдай жасау керек. Малды асыл тұқымдандыру мәселесі бойынша қазіргі кезде ШҚО асыл тұқымды бұқалар Ресей, Канада мемлекеттерінен әкелініп, зауыттар ашылып жатыр [52]. Малдәрігерлік қызметтің сапасы алдыңғы жылдармен салыстырғанда жүйелендіріліп келе жатыр, яғни мал дәрігерлерге жеке көлік, қажетті дәрідәрмектер, ақпараттандыру үшін жаңа технологиялармен қамтамасыз ету сияқты мәселелер жүзеге асырылды . Ұйымдастырушылық факторға ауыл шаруашылығына қатысты мамандардың мамандану деңгейіне келсек, еттің сапасын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқаратын мал дәрігерлердің кәсіби мамандануы жеткіліксіз, себебі аталған қызметтің еңбек сыйымдылығы жоғары жалақы болғандықтан, жас мамандар тарапынан қызығушылық аз. Маркетингтік факторды қарастыру кезінде тұтынушылардың өнімге деген көзқарасын зерттеу барысында төмендегі шараларды ескерген жөн:  соңғы тұтынушының қажеттілігін анықтау;  сатып алу туралы шешім қабылдау барысындағы негізгі басымдылығы (мысалы, өнімнің бағасы немесе сапасының маңыздылығы);  өнімді нақты сатып алушыны анықтау (ол тұтынушының логикасына ену, сатып алу кезіндегі ақпарат көзін табу, т.б.); 39

 сатып алу туралы шешім қабылдау кезіндегі тұтынушыға әсер ететін факторларды зерттеу;  тұтынушыға ұнайтын өнім;  тұтынушымен жұмыс істеу жүйесін құру [53]. Маркетингтің тұжырымдамаларына сәйкес өнімдердің сипаттамасы мен тұтынушылық қасиеттері ғана емес, сонымен қатар белгілі бір өнімнің нақты тұтынушыларға қалдыратын әсерін зерттеу қажет. Тұтынушылар өнімді таңдау кезінде оның болжамды қажеттілік сипаттамасы мен өнімнің тұтынушылық қасиеттерінің сәйкес келуін ескеру керек. Ет өнімдерінің сапасына әсер ететін соңғы факторда қарастыратын болсақ, ол негізі кәсіпорынның имиджіне өз септігін тигізеді. Егер ет өңдеуші кәсіпорындағы жұмыс орны өте ыңғайлы, персонал үшін барлық жағдай жасалып, еңбекақыдан басқа үстеме сыйақылар беріліп тұрса, сонымен қатар әлеуметтік пакеттер де қарастырылатын болса, онда персоналдың еңбек өнімділігі де жоғары болады. Ал еңбек өнімділігінің жоғарылауы, сапалы өнім өндіруге де өз септігін тигізеді. Егер кәсіпорындағы персонал өндірген өнімнің сапасына сенімді болса, өндірілген ет өнімдері персоналдың мақтанышына айналады. Бұл кәсіпорын мен ет өнімдерінің қоғамда жағымды имидж қалыптастыруына өз септігін тигізеді . Қорытындылай келе, Ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектерін зерттей отырып, ет өнімдеріне әсер ететін факторларды макро, мезо және микро деңгейде қарастыра отырып, автормен әзірленген ет өнімдерінің сапасына тікелей әсер ететін факторлар ұсынылды. Осыған орай, ет өнімдеріне әсер ететін факторларды ТӨЦ әрбір кезеңінде сапа тізбегінің барлық элементтерінде сапаны тиімді басқарып отырса, ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды бақылау да тиімді жүзеге асады. Бірінші тарау бойынша тұжырым 1 Диссертациялық зерттеудің бірінші бөлімінде сапаны басқару теориясының даму кезеңдері қарастырылып, ежелден қазіргі уақытқа дейінгі ғылыми әдебиеттерде берілген «сапа» түсінігінінің анықтамалары зерделеніп, тәжірибеде қолданылатын «сапа» ұғымының алуан-түрлі түсініктемелері талданған. 2 Сапаны зерттеуші ғалымдардың көзқарастарын жан-жақты зерттеу барысында автор оның анықтамаларын сапаның стандартқа сәйкестігі, сапаның өнімнің функционалдық мақсатын қамтамасыз етуі, сапаның қажеттілікті қанағаттандыру құралы ретіндегі және сапаның тауар құнының көрсеткіші ретіндегі анықтамалары бөлініп көрсетілген. 3 Сапаның философиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік санаттары жеке-жеке қарастырылған. Маркетинг пен нарықты зерттеуден басталып, тұтынушының өнімді тұтынғаннан кейінгі бағалауын ескерумен аяқталатын сапа тізбегі және оның элементтерінің өзара байланысы 40

негізделіп берілген. «Сапа жұлдызының» көмегімен сапаның даму философиясы көрсетілген. 4 TQM сапа менеджментінің негізгі қағидалары көрсетіліп, оның маркетингті басқарудың қағидаларымен үндесетіндігін анықтай келе, маркетингтің анықтамаларын сапа тұрғысынан қарастырылып, өндірушілер үшін өнімнің сапасын қамтамасыз етуде тұтынушының қабылдайтын сапасы маңызды екені нақты дәлелдермен расталып, диссертациялық зерттеу міндетіне сәйкес маркетингті басқаруға берілген ғалым-авторлардың анықтамалары талданып, «маркетингті басқару» және «сапаны маркетингтік басқару» түсініктері ұсынылған. 5 Өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісі әзірленіп, отандық кәсіпорындарда сапаны маркетингтік басқару жүйесін ұтымды ұйымдастыру үшін өндірісті әдістемелік, ұйымдық және тәжірибелік іс-шаралармен қамтамасыз ету керектігі негізделген. Өнім сапасын маркетингтік басқару үрдісіндегі маркетингтік функцияларды жүзеге асыру жолдары көрсетілген. 6 Сапаны маркетингтік басқаруда маркетинг кешенін оңтайлы ұйымдастырып басқарудың жолдары көрсетілген. 7 Тұрғындардың өнімдерге деген нақты, әлуетті қажеттіліктерін сапа, сан және баға бойынша зерттеу, талдау және бағалау, нарықты сегменттеу, өндірушілердің нарықта өз тауашасын іздеуі , нарықтағы бар және келу қаупі бар бәсекелестерге талдау жасау, өнімнің нарықтағы сапасын қамтамасыз ету, тұтынушылар алдында компанияның жағымды имиджін қалыптастыру, саладағы өнімдер ассортиментін жетілдіру, жаңарту, сатып алушылар сұранысын қалыптастыру, тауарды жылжыту мен өткізу арналарын ұтымды ұйымдастыру, өткізуді ынталандыру (көрмелер мен байқаулар ұйымдастыру, жарнама, сервистік қызмет көрсетуді дамыту) сияқты өнімнің сапасын маркетингтік басқару бойынша жұмыстар кешені анықталған. 8 Өнім сапасына әсер ететін факторларды жіктеу бойынша әр түрлі ғылыми жұмыстарды зерделеу және ет өндірісіндегі маркетингтің ерекшеліктерін анықтау негізінде ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар жіктемесі әзірленген.

2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ӨНДІРІЛЕТІН ЕТ ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 2.1 ШҚО ет және ет өнімдері нарығының жағдайын және ет өңдеуші кәсіпорындардың қызметін талдау Қазақстан Республикасы ет және ет өнімдерін көп тұтынатын елдер қатарына жатады. БҰҰ азық-түліктік және ауылшаруашылық комитетінің статистикалық мәліметтері негізінде 2013 жылғы «The Economist» журналында жарияланған әлем бойынша ет және ет өнімдерін тұтынатын 177 мемлекет ішінде Қазақстан 48-ші орында тұр. 2013 жылы Қазақстанда ет және ет өнімдерін тұтыну көлемі адам басына шаққанда жылына 66,3 кг құрайды, оның ішінде 27,6 кг - сиыр еті, 5 кг - жылқы еті, 15,1 кг - шошқа еті, 17,6 кг - құс еті, 11,2 кг - қой еті, 0,3 кг - еттің басқа түрлері. ТМД елдеріндегі ет және ет өнімдерін тұтыну көлеміне келетін болсақ, Ресейде жан басына шаққанда жылына - 60,3 кг, Беларусь Республикасында - 72 кг, Украинада - 45 кг, Өзбекстанда - 25,8 кг, Тәжікстанда -12,6 кг құрайды [54]. Бүгінгі таңда еліміздегі етті өндіру тұрғындар шаруашылықтарының үлесіне тиеді. Әлемдегі 2011-2013 жылдардағы етті өндіру көлеміне келсек, 2012 жылмен салыстырғанда 1,4%-ға артып, 308,2 млн тоннаны құрады, ал өткізу көлемі 2012 жылмен салыстырғанда, 2013 жылы әлем бойынша етті экспорттау 1,0% артып, 30,2 млн тонна болды (кесте 8). Кесте 8 – 2011-2013 жж. әлемдік нарықтағы етті өндіру мен өткізу көлемі Ет түрлері

Жылдар 2013 ж. 2011-2012 жж. салыстырғанда, % 2011 2012 2013 өндіру, млн.тонна 2011 2012 Сиыр еті 67,3 67,6 68,1 101,2 100,7 Құс еті 102,1 104,6 106,4 104,2 101,7 Шошқа еті 109,0 112,5 114,2 104,7 101,5 Қой еті 13,5 13,6 13,8 102,5 101,4 Барлығы: 297,6 303,9 308,2 103,5 101,4 өткізу, млн.тонна Сиыр еті 8,1 8,2 8,6 106,1 104,9 Құс еті 12,8 13,1 13,3 103,9 101,5 Шошқа еті 7,3 7,5 7,2 98,6 96,0 Қой еті 0,7 0,8 0,9 128,6 112,5 Барлығы: 29,2 29,9 30,2 103,4 101,0 Ұсыныс пен сұраныс индикаторлары, адам басына тұтыну көлемі, кг/жыл Әлем бойынша 42,5 43,0 43,1 101,4 100,2 Дамыған елдер 78,7 79,1 79,3 100,7 100,2 Дамушы елдер 32,5 33,1 33,3 102,4 100,6 Ескертпе – [55] әдебиет негізінде жасалған

Кестеден 2011 жылы 297,6 млн.тонна ет өндірілсе, 2012 жылы 303,9 млн.тонна ет өндірілген, ал 2013 жылы 308,2 млн.тонна ет өндірілгендігі анықталды. 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда 1,4% артса, 2011 жылы салыстырғанда 3,5% артты. Ал жан басына шаққандағы әлем бойынша етті тұтынуға тоқталсақ, 2011 жылы – 42,5 кг құраса, 2012 жылы – 43,0 кг, 2013 жылы – 43,1 кг құрады. Дүниежүзі бойынша ет өнімдеріне деген сұраныстың артып келе жатқандығын ескере отырып, әлем бойынша шұжық өнімдерін импорттау мен экспорттау көлемі келесі суретте берілген.

Сурет 10 - 2008-2012 жж. дүниежүзі бойынша шұжық өнімдерін импорттау мен экспорттау көлемі, млн.АҚШ доллары Ескертпе – [55] әдебиет негізінде жасалған

Суреттен әлем бойынша 2008 жылы шұжық өнімдерінің импорт көлемі 3501,5 млн. АҚШ долларын құраса, ал экспорт көлемі – 3847,6 млн. АҚШ доллар, ал ең төменгі импорт көлемі 2010 жылы – 3448,8 млн. АҚШ доллар, экспорт бойынша 2009 жылы – 3734,8 млн. АҚШ долларды құрады. Импорт пен экспорт көлемінің төмендеуіне дүниежүзілік экономикалық дағдарыс әсер еткендігіне көз жеткізуге болады. Ал шұжық өнімдерін экспорттау көлеміне келетін болсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 9 – 2008-2012 жж. әлем бойынша шұжық өнімдерін экспорттау көлемінің динамикасы, млн.АҚШ доллары Мемлекеттер

1 Германия АҚШ Италия

Жылдар 2008 2 791,9 329,9 379,3

2009 3 746,0 395,4 371,0

2010 4 696,8 484,7 406,2

2011 5 759,6 529,2 453,3

2012 6 732,8 565,1 442,5

2012 ж. 2008-2011 жж. салыстырғанда, % 2008 2011 7 8 92,5 96,4 171,3 106,7 116,7 97,6

9 – кестенің жалғасы 1 2 3 4 5 Испания 247,6 236,7 274,8 357,6 Австрия 212,7 209,1 212,8 247,9 Франция 242,2 209,2 216,2 221,6 Қытай 101,1 109,8 130,0 149,0 Польша 117,5 120,6 138,5 160,7 Бразилия 151,0 141,2 150,0 159,4 Дания 144,6 136,2 128,8 139,4 Ескертпе – [56] әдебиет негізінде жасаған

6 424,0 256,2 218,3 195,6 167,1 144,1 141,0

7 171,2 120,4 90,1 193,5 142,2 95,4 97,5

8 118,5 103,3 98,5 131,2 103,9 90,4 101,1

Кестеден шұжық өнімдерін экспорттау бойынша Германия, АҚШ, Италия, Испания, Австрия мемлекеттері көшбасшы орынды алатындығы белгілі болды, ал импорт көлеміне келсек, ол келесі кестеде берілген. Кесте 10 - 2008-2012 жж. әлем бойынша шұжық өнімдерін импорттау көлемінің динамикасы, млн.АҚШ доллары Мемлекеттер

Жылдар

2008 2009 2010 2011 Ұлыбритания 448,1 427,9 399,4 479,4 Германия 413,6 423,4 421,6 463,2 Жапония 168,9 190,4 210,7 250,6 Франция 233,8 210,0 209,3 233,3 Бельгия 208,6 201,9 195,1 205,3 Канада 76,1 81,8 109,2 144,9 Ресей 30,2 26,4 26,7 514,9 Ангола 88,1 91,6 84,5 110,9 Дания 83,3 88,9 94,6 105,5 Мексика 89,4 87,6 90,7 101,3 Ескертпе – [56] әдебиет негізінде жасаған

2012 512,2 465,7 291,4 231,2 194,3 166,1 127,0 123,5 111,1 109,7

2012 ж. 2008-2011 жж. салыстырғанда, % 2008 2011 114,3 106,8 112,5 100,5 172,5 116,2 98,8 99,1 93,1 94,6 218,3 114,6 420,5 24,6 140,2 111,3 133,4 105,3 122,7 108,2

Кестеден дүниежүзі бойынша шұжық өнімдерін импорттаудан Ұлыбритания, Германия, Жапония, Франция, Бельгия мемлекеттері көшбасшы орынды иеленіп отырғандығы белгілі болды. Ал Ресей мемлекеті 2011 жылы 514,9 млн. АҚШ долларды құраған, 2012 жылы – 127,0 млн. АҚШ долларды құрап, 2011 жылмен салыстырғанда - 75,4% төмендеген. Қазақстан Республикасындағы ет және ет өнімдерін өндіру жағдайы төмендегі кестеде берілген.

Кесте 11 – 2009-2013 жж. Қазақстан Республикасындағы ет және ет өнімдерінің ресурстары мен пайдалану баланстары

Жылдар

Көрсеткіштер атауы

Жыл басындағы қорлар Өндіріс (сойыс салмақта) Импорт Ресурстар, барлығы Өзге де өнеркәсіптік пайдалану Ысырап

2013 ж. 20092012 жж. салыстырғанда, % 2009 2012

2009 2010 2011 Ресурстар, мың тонна

2012

2013

144,6

149,3

143,9

124,5

143,3

99,1

115,1

794,1

834,4

838,1

844,7

871,0

109,7

103,1

280,7 1 294,9

156,2 115,7

89,2 100,8

179,7 1 118,4

202,4 245,5 314,5 1 186,1 1 227,4 1 283,6 Пайдалану, мың тонна

12,3

13,0

13,5

14,1

14,2

115,4

100,7

14,5

15,4

16,0

16,7

16,8

100,5

3,2

4,1

1 106,4

1 128,9

115,8 13,7 есе 119,8

65,9

66,3

113,3

100,6

143,3

131,0

87,7

91,4

0,3 2,5 1,6 Экспорт 942,0 1 011,3 1 071,9 Жеке тұтыну Жан басына шаққандағы тұтыну, 58,5 62,0 64,7 кг/жыл Жыл аяғындағы 149,3 143,9 124,5 қорлар Ескертпе – [57] әдебиет негізінде жасалған

128,1 102,0

Кестеден Қазақстандағы 2009-2013 жылдардағы ет және ет өнімдерін жан басына шаққандағы тұтыну көлемін көруге болады, яғни 2009 жылы әр қазақстандық жылына 58,5 кг ет және ет өнімдерін тұтынса, сәйкесінше 2010 жылы 62,0 кг, 2011 жылы 64,7 кг, 2012 жылы 65,9 кг тұтынған. 2013 жылы аталған көрсеткіш 66,3 кг болды. ҚР жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлемінің артуы, біріншіден халықтың әлеуметтік жағдайының жақсарып, төлем қабілеттігі жоғарылағандығы, екіншіден тұтынушылар арасында ет және ет өнімдеріне деген сұраныстың жоғары болуы. Қазақстан Республикасындағы мал басы саны өзгерісі 12- кестеде берілген, яғни 2013 жылды 1990 жылмен салыстырғанда мал басы саны азайған, оған нарықтық экономикаға көшкеннен бастап мал шаруашылығындағы болған өзгерістер, жекешелендіру кезінде бөлініп шыққан жеке шаруашылықтардың кәсіби мамандандырылуының төмен деңгейі, техникамен толық қамтамасыз етілмеуі себеп болды.

Кесте 12 – 1990-2013 жж. Қазақстан Республикасындағы мал басы саны 1990 ж 2000 ж 2012 ж Малдың түрі, мың бас ірі қара мал 9757,2 4106,6 5 690,0 қой мен ешкі 35660,5 9981,1 17 633,3 шошқа 3223,8 1076 1 031,6 жылқы 1626,3 976 1 686,2 Ескертпе – [58] әдебиет негізінде жасалған

2013 ж 5 851,2 17 560,6 922,3 1 784,5

2013 ж.1990-2000-2012 жж. салыстырғанда, % 1990 2000 2012 59,9 142,5 102,8 49,2 175,9 99,5 28,6 85,7 89,4 109,7 182,8 105,8

Мал басы санының азаюы 1990 жылмен салыстырғанда байқалады. Жылқы мал басының саны 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда 5,8%-ға жоғарылаған. Мысалы, 1990 жылы адам басына 93 кг ет өндірілсе, 2013 жылы ҚР жан басына шаққандағы тұтыну жылына 66,3 кг болған, ал медициналық норматив бойынша ол 82 кг құрауы керек. ҚР тірідей және сойылған салмақтағы етті өндіру көлемі төмендегі 11-суретте берілген.

Сурет 11 – 1990-2013 жж. Қазақстандағы тірідей және сойылған салмақтағы етті өндіру көлемі, мың тонна Ескертпе – [58] әдебиет негізінде жасалған

1991 жылы тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға көшу барысында, малдың құны төмендеп, тауарды мал басына айырбастау нәтижесінде малдың саны азайды. 1990 жылы тірідей салмақта 2633,7 мың тонна ет өткізілген болса, 1995 жылы бұл көрсетіш 1773,8 мың тонна болып, 1,5 есеге төмендеген. Бұл КСРО-ның ыдырауы және еліміздің нарықтық экономикаға көшуіне байланысты. 2000 жылы тірідей салмақта өткізілген еттің көлемі 1990 жылмен салыстырғанда 2,3 есеге төмендеп, 1139,6 мың тонна болды. 2013 жылы аталған көрсеткіш 1548,7 мың тоннаны құрады. Елімізде қалыптасқан малды тірідей салмақта өткізуге тоқталатын болсақ, малды союдың еңбек сыйымдылығы жоғары болғандықтан өткізушілер үшін бұл өте ыңғайлы болып отыр. ҚР 46

Ұлттық экономика Министрлігі Статистика комитетінің 2013 жылғы алдын-ала мәліметтері бойынша тірідей салмақта мал өткізуден көшбасшы облыстарға Солтүстік Қазақстан - 106,3%, Павлодар - 105,7%, Ақмола – 104,6%, Оңтүстік Қазақстан - 104,4%, Алматы - 103,6, Шығыс Қазақстан - 102,8% жатады (Қосымша А). ҚР сойылған салмақтағы өткізілген мал мен құс етінің көлемі 13кестеде берілген. Кесте 13 – ҚР сойылған салмақтағы өткізілген мал мен құс етінің көлемі, мың тонна 2013 ж. 2009-2012 жж. салыстырғанда, % Облыстар 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 Ақмола 50,6 49,3 40,4 41,8 44,1 87,1 89,4 109,1 105,5 Ақтөбе 49,4 52,4 58,7 60,0 59,8 121,0 114,1 101,9 99,7 Алматы 145,2 169,8 163,7 174,1 185,0 127,4 108,9 113,0 106,2 Атырау 23,6 23,9 24,3 24,8 25,0 105,9 104,6 102,9 100,8 Батыс Қазақстан 37,4 37,8 38,0 35,8 36,7 98,1 97,1 96,6 102,5 Жамбыл 43,7 46,9 48,6 50,8 50,9 116,5 108,5 104,7 100,2 Қарағанды 62,6 61,3 63,6 65,8 66,2 105,7 108,0 104,0 100,6 Қостанай 78,8 78,9 80,7 57,9 56,4 71,6 71,5 69,9 97,4 Қызылорда 16,4 16,1 16,3 16,4 16,1 98,2 100,0 98,8 98,2 Маңғыстау 4,6 4,6 4,9 5,4 5,5 119,5 119,5 112,2 101,8 Оңтүстік Қазақстан 82,4 84,7 91,6 95,6 99,5 120,7 117,5 108,6 104,1 Павлодар 38,4 38,0 38,4 38,4 40,8 106,2 107,4 106,2 106,2 Солтүстік Қазақстан 51,3 54,5 49,1 51,0 54,2 105,6 99,4 110,4 106,3 Шығыс Қазақстан 109,5 115,8 119,5 126,6 130,6 119,3 112,8 109,3 103,1 Астана қ. 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 50,0 50,0 50,0 50,0 Алматы қ. 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 50,0 100,0 100,0 100,0 Қазақстан Республикасы 794,1 834,4 838,1 844,7 871,0 109,7 104,4 103,9 103,1 Ескертпе – [59] әдебиет негізінде жасалған Жылдар

Кестеден 2013 жылы сойылған салмақтағы мал мен құс етін өндіру бойынша бірінші орында Алматы облысы – 185 мың тонна, екінші орында ШҚО – 130,6 мың тонна, үшінші орында - Оңтүстік Қазақстан облысы – 99,5 мың тонна екендігі анықталды. 2013 жылғы Қазақстандағы ет және ет өнімдерінің ішкі нарықтағы алатын үлесі 14 кестеде берілген. Бұл кестеде жалпы ет өнімдерінің ішкі нарықтағы үлесі берілген, оның ішінде сиыр етінің ішкі нарықтағы көлемі – 475,8 мың т, жылқы еті – 85,9 мың т, қой еті – 194,1 мың т, басқа ет және ет өнімдері - 6,4 мың т, құс еті – 303,2 мың т, шұжық өнімдері – 70,5 мың т, ал ет консервілері – 11,7 мың т құрап тұр. 47

Кесте 14 – 2013 жылы Қазақстандағы ет және ет өнімдерінің ішкі нарығы Ет түрлері

Өндіру, мың тонна 393,5 105,1 173,8

Импорт, мың тонна 31,7 32,1 1,3

Экспорт, мың тонна 1,6 -

Ішкі нарық, мың тонна 475,8 85,9 194,1

Адам басына тұтыну, кг 27,6 5 11,2

2,5

6,4 303,2

0,3 17,6

70,5

4,0

4,1

11,7 1147,6

0,6 66,3

Сиыр еті Жылқы еті Қой еті Басқа ет және ет өнімдері 5,5 0,6 Құс еті 143,1 152,6 Шұжық өнімдері 43 48,4 Ет консервілері 7 14 Барлығы: 871 280,7 Ескертпе – [60] әдебиет негізінде жасалған

Зерттеу барысында ҚР ішкі нарығында сиыр еті көшбасшы орында, ал екінші орында құс еті, үшінші орында қой еті тұрғандығы анықталды. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді талдай отырып, ҚР ішкі нарығында сиыр, қой, құс еттеріне сұраныс жоғары, сонымен қатар қой мен құс етін өндіру тиімді жолға қойылған жағдайда сиыр етімен салыстырғанда рентабельді болады. ҚР бойынша ет және ет өнімдерін адам басына тұтыну деңгейі жылына сиыр еті - 27,6 кг, қой – 11,2 кг, құс етіне - 17,6 кг жоғары, ал шұжық өнімдерін тұтыну деңгейі жылына – 4,0 кг. 2013 жылы ҚР облыстары бойынша өндірілген және өткізілген еттің көлемі 15-кестеде берілген. Кесте 15 - ҚР 2013 жылы өндірілген және өткізілген еттің көлемі Облыстар 1 Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау Батыс Қазақстан Жамбыл Қарағанды Қостанай

Сойылған ет көлемі мың тонна үлесі, % 2 3 44,1 5,1 59,8 6,9 185,0 21,2 25,0 2,9

Өңдеу қуаттылығы мың тонна үлесі, % 4 5 30,6 7,0 19,9 4,6 165,2 37,9 6,1 1,4

Өндірілген ет өнімдері мың тонна үлесі, % 6 7 4,8 1,9 14,2 5,5 64,9 25 0,1 0,04

36,7

4,2

3,3

0,8

26,9

10,4

50,9 66,2 56,4

5,8 7,6 6,5

3,8 32,8 14,3

0,9 7,5 3,3

15,6 24,5 12,4

6,0 9,5 4,7

15 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 Қызылорда 16,1 1,8 1,1 Маңғыстау 5,5 0,6 0,1 Оңтүстік 11,4 14,9 Қазақстан 99,5 Павлодар 40,8 4,7 16,6 Солтүстік 6,2 22,6 Қазақстан 54,2 Шығыс 130,6 15,0 72,2 Қазақстан Астана қ. 0,1 0 6,8 Алматы қ. 0,1 0 25,5 Қазақстан 100 435,8 871,0 Республикасы Ескертпе – [61] әдебиет негізінде жасалған

5 0,3 0 3,4

6 0,6 0,1 11,1

7 0,2 0,1 4,3

3,8 5,2

21,5 12

8,3 4,6

16,5

32,4

12,5

1,6 5,8 100

4,7 13 258,8

1,8 5,0 100

ШҚО сойылған ет көлемі, өңдеу қуаттылығы, өндірілген ет өнімдері бойынша Алматы облысынан кейін екінші орынды иеленеді. Ет өңдеуші кәсіпорындардың қуаттылығы мен шикізатпен қамтамасыз етілу дәрежесі бойынша ШҚО-да оңтайлы. ҚР ет өнімдері мамандандырылған және мамандандырылмаған ет өңдеуші кәсіпорындарында өндіріледі, 2012 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда жылына 435821 тонна ет өнімдері өндірілсе, оның 364013 тоннасы арнайы мамандандырылған ет өңдеуші кәсіпорындарының, 39375 тоннасы мамандандырылмаған ет өңдеуші кәсіпорындарының үлесінде, 32438 тонна ет өнімдері мүлдем қуаттылығы жоқ кәсіпорындарда өндірілгендігі анықталды. 2012 жылы ШҚО-да өндірілген ет және ет өнімдерінің 68106 тоннасы (15,6%) мамандандырылған ет өңдеуші кәсіпорындарда өндірілсе, 4080 тоннасы (0,9%) мамандандырылмаған ет өңдеуші кәсіпорындарда өндірілген [62]. Арнайы мамандандырылмаған ет өңдеуші кәсіпорындарда өндірілген өнімнің сапасының төмендігі шикізат сапасына және бекітілген талапқа сай болмауымен түсіндіріледі. Сондықтан ет өңдеуші кәсіпорындардың қуаттылығын шикізат базасына сәйкестендіре отырып, сапа менеджмент жүйесі бойынша бекітілген талаптардың орындалуын қадағалау қажет. Сонымен қатар ет өнімдерінің сапалы шығуы малды асыл тұқымдандыру жұмыстарына да байланысты. ШҚО-да ірі қара малды асыл тұқымдандыру зауыттары іске қосылған, сонымен қатар асыл тұқымды ірі қара мал ұстаумен айналысатын 12 шаруашылық жұмыс істеп жатыр [63]. Оның ішінде Шемонаиха ауданында 18,0 мың бас ірі қара немесе 42,0%, Бородулиха ауданында 6,6 мың бас немесе 15,3%, Зырян ауданында 4,7 мың бас немесе 10,9 %, Ұлан ауданында 4,1 мың бас және 9,5 % болған. Етті бағыттағы асыл тұқымды ірі қара мал шаруашылығы Жарма, Бородулиха, Ұлан, Аягөз, Ақсуат аудандарында жақсы дамыған. «Агробизнес - 2020» салалық бағдарламасы 49

бойынша мал шаруашылығы саласында қаржыландырудың келесідей жаңа бағытары бар: 1. Жеке қожалықтардағы ірі қара малдың аналық басына субсидия көлемін арттыру; 2. Отандық асыл тұқымды ірі қара мал басын сатып алуға 118,0 мың теңгеден 154,0 мың теңгеге дейін жоғарылату; Экспортқа бағытталған бордақылау алаңдарында бір бас малға 15,0 мың теңге субсидия нормативімен өткізу. Ірі қара мал өсіру үшін малды асыл тұқымдандыру жұмыстары қымбат болғандықтан, жеке шаруашылықтардың оған тиісті қаражаты жетіспейді. 2013 жылғы ауыл шаруашылығын субсидиялауға асыл тұқымды малдарды сатып алуға 10,8 млрд.тг, мал шаруашылығы өнімдерінің өнімділігі мен сапасын арттыруға 28 млрд.тг бөлінген. «Агробизнес - 2020» салалық бағдарламасы бойынша мемлекеттік қолдаудың жаңа формалары ұсынылап отыр. Беларусь, Ресей, Украина мемлекеттерінен асыл тұқымды ірі қара сатып алу үшін «Сыбаға» бағдарламасы бойынша 300 мың теңге көлемінде несиелік қаржыландыру жүйесі іске қосылды. Асыл тұқымдандыру зауыттарының материалдық-техникалық базасы заманауи технологиялар және зертханалармен қамтамасыз етілу дәрежесі төмен, себебі жеке шаруашылық иелерінің қаржылық жағдайы, асыл тұқымды бұқаларды сатып алғанмен, оған толық күтім жасауға шамасы жеткіліксіз және шаруа қожалықтары заманауи технологиялар және зертханаларды сатып алуға пәрменсіз болып отыр [64]. Асыл тұқымдандыру жұмыстарын жүзеге асыратын білікті мамандардың жеткіліксіздігі, себебі бұл еңбек сыйымдылығы жоғары, әрі еңбек ақысы төмен жұмыс болып табылатындықтан, жоғарыда келтірілген мәселелерді шешу мақсатында ірі қара малын экспорттау бойынша жетекші орын алатын Канада, АҚШ, Австралия және көршілес Ресей мемлекеттерімен тәжірибе алмасу арқылы отандық бренд болып табылатын ақ бас тұқымдарының санын арттыру қажет. Қазақстан Республикасы бойынша 2012 жылы ірі қара мал басы саны 5702,4 мың бас, оның ішінде асыл тұқымды мал басының саны - 400,8 мың бас, ол жалпы ірі қара мал үлес салмағының 7% құрайды. Ет бағытындағы ірі қара мал саны 2,8%. Егер Еуропа елдерімен салыстырсақ, аталған көрсеткіш – 5060%, ал АҚШ-та - 80% [65]. Еліміздегі етті бағыттағы ірі қара мал тұқымдарына ақ басты қазақ, әулиекөл, герефорд, санта- гертруда, қалмық кіреді. Ғалымдардың айтуынша, герефорд тұқымы қазақтың «ұлттық» ақ басты ірі қара мал тұқымдарының атасы деген пікір қалыптасқан. Дегенмен, бүгінгі таңда қазақтың ақ бас тұқымының саны азайып кеткен, қазіргі кезде олардың саны 76 мың бас. Ал герефорд тұқымына келетін болсақ, ол екі ғасыр бұрын пайда болған, әлемге танымал етті бағытты дамытуда маңызды рөл атқарады. Қазіргі кезде Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында 22 мың бас герефорд тұқымы бар, олар Канада, АҚШ, Австралия, Германия, Чехия, Дания, 50

Ирландия, Ресей мемлекеттерінен сатылып алынған. Герефорд тұқымы тәулігіне 1110-1300 грамм салмақ қосады және он екі айлық бұзау кезінде 500 кг таза ет береді, сонымен қатар оның еті мәрмәр және өзінің дәмдік қасиетімен ерекшеленеді. Осылайша, ШҚО етті бағыттағы ірі қара мал саны мен сапасын арттыра отырып, өнімділікті жоғарылатуға болады [66]. Шығыс Қазақстан облысында агроөнеркәсіптік кешеннің одан әрі дамуы ауыл шаруашылығы өнімдерін қайта өңдеу үшін жаңа техника мен технологияларды енгізіп, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың тиімді жолдарын іздестірумен байланысты [67]. «Казагромаркетинг» АҚ-ның мәліметтері бойынша ШҚО-да ет және ет өнімдерін өндіретін 49 ұсақ, орташа және ірі кәсіпорындар әрекет етеді, соның ішінде 11 ет өңдеуші кәсіпорын шұжық өнімдерін өндірумен айналысады [68]. «Семей ет комбинаты» ЖШС-де шұжық, жартылай ет фабрикаттары, консерві цехтары жұмыс атқарады. Шұжық цехында пісірілген, жартылай ысталған, пісіріліп ысталған, сосиски-сардельки және т.б. шұжық өнімдерінің ассортименті өндіріледі. Жартылай фабрикаттар цехында тұшпара, манты, сиыр етінің турамасы, рулет, шашлық және т.б. дайындалады. Консерві дайындау цехында еттен дайындалған («Сиыр етінен дайындалған Армейская», «Гуляш», «Завтрак туриста», «Бұқтырылған жылқы еті», «Өз шырынындағы құс еті», «Бұқтырылған шошқа еті»), деликатесті консервілер (қуырдақ, құс еті паштеті, «Ветчинно-рубленный» шұжық турамасы, «Любительский» шұжық турамасы), ет-өсімдікті консервілер (Бұршақ қосылған сиыр еті, сиыр еті қосылған күріш ботқасы) өндіріліп, нарыққа ұсынылады. «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі сонымен қатар, мемлекеттік тапсырыс бойынша әскери мекемелерді ет консервілерімен қамтамасыз ету бойынша 2012 жылы жүргізілген тендерді ұтып алып, кәсіпорынға 10 889 772 тг көлемінде субсидия бөлінген. 2012 жылғы «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің пайда және шығындар есебіне тоқталатын болсақ, ол төмендегі кестеде берілген. Кесте 16 – 2011-2013 жж. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің пайда және шығындар есебі Жылдар

Пайда мен шығындар, мың тг

1 Дайын өнімді өткізуден түскен пайда Өткізілген өнімнің өзіндік құны Басқа пайда Жалпы әкімшілік шығындар Өнімді өткізуге кеткен шығындар

2013 ж. 20112012 жж. салыстырғанда, % 2011 2012 5 6

2011 2

2012 3

2013 4

1887559

2131080

1839231

97,4

86,3

1698803

1928555

1644924

96,8

85,2

49320 130431

62210 157360

51320 148028

104,1 113,4

82,4 94,0

30167

33899

28117

93,2

82,9

16 – кестенің жалғасы 1 Қаржыландыру шығындары Басқа да шығындар Субсидия

2 59183 8487 10 889772

3 57758 13179 10 889772

4 54132 13179 10 889 772

5 91,4 155,3 100

6 93,7 100 100

Ескертпе – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің мәліметтері негізінде жасалған

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің дайын өнімді өткізуден түскен пайдасы 2013 жылмен салыстырғанда 2011 жылы – 2,6% азайды, 2012 ж – 13,7% төмендеген, себебі мемлекеттік сатып алу көлемі төмендеген. Осыған сәйкес, өткізілген өнімнің өзіндік құны 2013 жылмен салыстырғанда 2011 жылы – 3,2% азайды, 2012 ж – 14,8% төмендеген, яғни мемлекеттік сатып алу көлемінің азаюы салдарынан өнімнің өзіндік құны төмендеп отыр. Ал 2011-2013 жж. «КазАгроФинанс» арқылы берілген субсидия көлемі - 10 889 772 құрап отыр, яғни субсидия көлемі тұрақты болды. Кесте 17 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің 2013 жылғы шұжық өнімдерін өткізу динамикасы Пісірілген шұжық түрлері Пісірілген

Өлшем бірлігі

жылдар

2013 ж. 2011-2012 жж. салыстырғанда, % 2011 2012 2013 2011 2012 т 281 150,1 177,1 63,0 117,9 мың тг 142 487 83 016,0 105 315,8 73,9 126,8 Жартылай т 151 94,3 66,0 43,7 69,9 ысталған мың тг 97 479 80 240 51 496 52,8 64,2 Пісіріліпт 27 34,8 29,4 108,9 84,4 ысталған мың тг 27 624 39 128 36 336 131,5 92,8 Халал т 67 16 18 26,8 112,5 шұжығы мың тг 39 840 11 404 11 999 30,1 105,2 Барлығы: т 527 295,1 290,7 55,1 98,5 мың тг 307 430 213 788 205 147 66,7 95,9 Ескертпе – «Семей ет комбинаты» ЖШС мәліметтері негізінде жасалған

Кестеден 2013 жылы «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі 290,7 мың тонна шұжық өнімдерін өндірген, шұжық өнімдерінің ішінде басқа шұжық түрлерімен салыстырғанда пісіріліп-ысталған шұжықтың өткізу көлемі 2011 жылмен салыстырғанда өткізу көлемі - 8,9 %-ға артып, 2012 жылмен салыстырғада - 15,6%-ға төмендеген. Себебі Кеден одағына кіруге байланысты ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар арасында бәсекелестік күшейген. 52

ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардың мөлшерін талдауға келетін болсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 18–2013 жылы ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардың мөлшерлігі Мөлшері Ірі кәсіпорындар

Кәсіпорын атаулары Алматы, Павлодар облыстарында орналасқан Орташа кәсіпорын «Семей ет комбинаты» ЖШС «Швабские колбаски» ЖШС Шағын кәсіпорын «Артон KZ»ЖШС «Тюменбаев» ЖК Ескертпе – Зерттеу негізінде автормен жасалған

Персонал саны, адам 251-500-1000 201-250 51-100 41-50 21-30

Кестеде ірі кәсіпорындар қатарына Алматы қаласында орналасқан «Kazmeatfood», «Беккер и К» ЖШС және Павлодар облысындағы «Рубиком» ЖШС-де (501-1000 адам) жататыны берілген. Шұжық өнімдерінің негізгі және қосымша шикізаттарына келсек, ол кестеде берілген. Кесте 19 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-ны негізгі және қосымша шикізаттармен қамтамасыз ететін жабдықтаушылардың сипаттамасы Шикізаттың атауы Тірі сиыр еті Сойылған сиыр еті Сойылған шошқа еті Данпро Майстермикс Р 7270/11 Смукс 3030/15 Қант Тұз Бұрыш әр түрлі Сарымсақ, сарымсақ эссенциясы Полиамидті орама

Өлш. бірлігі

Көлемі

Бағасы, тг

Жабдықтаушылар

кг кг кг кг кг

400000 300020 300025 14868 8060

890 1100 800 396,46 849,6

Жеке шаруашылықтар Жеке шаруашылықтар Шаруа қожалықтар «Euro Azia» ЖК Алматы «Euro Azia» ЖК Алматы

кг кг кг кг кг

1152 1776 95232 1729 1519

1115 180 20 600 800

«Euro Azia» ЖК Алматы Бөлшек сауда Бөлшек сауда Бөлшек сауда Бөлшек сауда

кг

640,6

«Атлантис-Пак», Ростов на Дону қаласы Тағамдық фосфат кг 4500 600 «Пищекомплект» АҚ Нитрит кг 160 1670 «Пищекомплект» АҚ Ескертпе – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрастырылған 82

Қазақстан Республикасының ДСҰ кіру қарсаңында АӨК дамыту мәселелері маңызды орын алады. Бұл аталған ұйымға кіру біздің еліміз үшін өте үлкен жетістік бола тұра, оның өзінің белгілі тәуекелдері бар. Оның ішіндегі ең маңыздысы мемлекеттің өз өнімдерімен қамтамасыз етілуі. Жасалып жатқан көптеген шараларға қарамастан, ҚР толығымен ғылыми негізделген тұтыну нормасын кейбір өнімдер бойынша қамтамасыз ете алмай отыр. Қазақстан ДСҰ кіру арқылы, экономиканың салалары халықаралық стандарттың талаптарына сәйкестендіріп қана қоймай, сонымен қатар тиімді басқару құрылымдар мен мемлекеттік басқаруда таза шешім қабылдау, жаңа экономикалық тәртіп бойынша жұмыс істейтін мамандар даярлау қажет. Қазақстанның ішкі нарығы өте сапалы өнімдермен бәсекеге қабілетті болуы керек, сонда ғана ішкі нарықтағы тұрақтылық сақталады. 2.2 Ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті талдау Жоғарыда айтылып кеткендай, ШҚО 12 кәсіпорын шұжық өнімдерін өндіреді. Олардың ішінде нарық үлесі бойынша жоғары көрсеткіштерге ие болып отырған кәсіпорындарға «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС жатады. Аталған кәсіпорындарда маркетингтік қызметті атқаратын маркетингтік бөлімдер жоқ. Маркетингтік қызметке көңіл бөлінбеген, ол қызмет коммерциялық директор немесе басқа бөлімдерге жүктеліп отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС-де маркетингтік қызмет еншілес кәсіпорын ретінде құрылған «Мясная империя» ЖШС арқылы жүзеге асырылады. Бұл кәсіпорын арқылы «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің өнімдері нарыққа таратылады. «Швабские колбаски» ЖШС-де арнайы маркетинг бөлімі жоқ, бірақ маркетингтік қызметті директордың орынбасары жүзеге асырады. Бұл кәсіпорында мал сою цехы, мың тонна шикізат сиятын тоңызытқыш, шұжық өндіру цехы жұмыс істейді. «Швабские колбаски» ЖШСде мал мен құс етінің өнімдерінен басқа кәсіпорын жанынан құрылған «Тәттідәмді» серіктестігінің аспаздық және кондитерлік өнімдері Алматы, Өскемен, Семей қалалары мен Аягөз, Үржар аудандарына шығарылып жатыр. «Артон KZ» ЖШС-де арнайы маркетингтік бөлім жоқ, маркетингтің функцияларын бас технолог жүзеге асырады. Осы аталған кәсіпорындардың маркетингтік қызметін талдай келе, оларда қазіргі уақытта сұранысты ескере отырып ет өнімдері ассортиментін өндіру, бағалық саясат, өткізу, жылжытудың кейбір түрлері қолданылатынын айтуға болады. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарда тауар саясатын кешенді басқару, маркетингті жоспарлау, нарықты зерттеу сияқты маркетингтің функциялары жүзеге асырылмайды, оларда тек өнімді өткізуге ғана басты назар аударылады. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтің функцияларын талдай отырып, жүзеге асырылатын және жүзеге асырылмайтын түрде қарастырылды (20 кесте).

Кесте 20 – ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтің функционалдық сипаттамасы Маркетинг функциялары жүзеге асырылатын жүзеге асырылмайтын Ақпараттарды жинау және Маркетингтік ортаны талдау. Ет талдау. Ет өнімдерін нақты және ет өнімдері нарығын, өткізу көлеміне байланысты тұтынушылар мен бәсекелестерді сұранысты зерттеу. кешенді және ғылыми негізделген Тұтынушыларды зерттеу маркетингтік зерттеу Өнім сапасын басқару. Ет Тауарлық саясат пен оның өнімдерінің жаңа стратегияларын кешенді басқару. тауарлық рецептураларын әзірлеу. Тауар Ет өнімдерінің ТӨЦ талдау. саясат ассортименті негізінде тауар Өнімнің бәсекеге қабілеттілігін саясатын дайындау басқару Маркетингтегі баға саясатын бағалық Бәсекелестерге негізделген баға әзірлеу және баға белгілеудің әр саясат белгілеу түрлі әдістерін қолдану Ет өнімдерін өндіруді Ынталандыру әдістерінің ұйымдастыру. Келісім-шарт жиынтығын қолдану арқылы өткізу жұмыстары. Тауар қозғалысы мақсаттық бағытталған өткізу мен өткізуді ынталандыруды саясаты. Оңтайлы өткізу жүйесін ұйымдастыру анықтау коммуникация Жарнамалық қызмет және PR Жарнамалық компанияның түрлері. Өткізуді ынталандыру. кешенді жоспары. Жарнаманың Жәрмеңкелерге қатысу. тиімділігін есептеу. PR-ды Дегустация. мақсатты дамыту. Бренд қалыптастыру. Маркетингті Өткізу бойынша есеп берулер. Маркетингті стратегиялық және жоспарлау мен Ай сайын және тоқсан бойынша тактикалық жоспарлау. Мәліметтер бақылау өткізу жоспары. Жедел базасын құру. Маркетингтік жоспарлау бақылау және аудит Ескертпе – [69] әдебиет негізінде жасалған

Маркетинг кешені

Аналитикалық және зерттеу

Маркетингтік қызметтің ең басты көрсеткіштері нарық сыйымдылығы мен кәсіпорынның нарықтағы үлесі болып табылады. ШҚО бойынша нақты етті тұтыну көлемі жылына 78 кг құрайды, осыған орай ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар өндірген өнім көлемі бойынша нарықтағы үлесі анықталды. 12суретен көріп отырғандай, «Рубиком» өнімдерінің нарықтағы алатын үлесі жоғары 30%, «Семей ет комбинаты» - 17%, «Швабские колбаски» ЖШС – 11%, «Артон KZ» ЖШС - 5%, «Тюменбаев» ЖК - 3% құрады. Зерттеліп отырған облыста әрекет етуші кәсіпорындардың тауар саясатын талдау олардың нарыққа ұсынып отырған тауар ассортиментін зерттеуден басталды.

Сурет 12 - ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардың нарықтағы алатын үлесі Ескертпе – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде құрастырылған

«Семей ет комбинаты» ЖШС-ң өндіретін өнімдері табиғи, экологиялық шикізаттан дайындалған, бекітілген стандарт талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. Ет өнімдерін өндіру барысында қолданылатын қосымша шикізаттар (ингредиенттер) арнайы тапсырыс бойынша РФ тасымалданады, олар да бекітілген стандарт талаптарына сай, ГМӨ қосылмаған болып келеді. Дегенмен жергілікті нарықта аталған кәсіпорынға негізгі бәсекелес болып отырған Павлодар облысының көшбасшы ет өңдеуші кәсіпорны «Рубиком» ЖШС-гі өндірген өнімдермен бәсекелестікке түсу оңай емес. Бірақ «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің маркетингтік саясатын жетілдіру арқылы жергілікті нарықта көшбасшы орынды иеленуге мүмкіндік бар. ШҚО әрекет етуші ет өңдеуші кәсіпорындардағы өндірілетін өнімдер ассортиментінің кеңдігі, тереңдігі, толыққандығына талдау жасалды (кесте 21). Кестеде көрсетілгендей, облыста әрекет ететін ет өңдеуші кәсіпорындар ішінде Павлодарлық «Рубиком» ЖШС-нің тауар ассортименті кең, әрі терең болып 172 ассортименттік атауды қамтиды. Ал «Семей ет комбинаты» ЖШСнің ассортименті 108 ассортименттік атаудан тұрса, соның ішінде жартылай ысталған шұжықтың 34 түрі, пісірілген шұжықтың 25 түрі бар екен. «Артон KZ» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС-нің тауар ассортиментінің кеңдігі мен тереңдігі алдыңғы кәсіпорындармен салыстырғанда төмен. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары өз өнімдерін жергілікті базар, супермаркеттерге, фирмалық дүкендерге шығарады. ШҚО «Рубиком» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС фирмалық дүкендері орналасқан. Тұтынушылар санасында фирмалық дүкендердегі өнімдер балауса және өте сапалы көрінеді.

1. Пісірілген шұжық 2. Жартылай ысталған шұжық 3. Пісіріліп ысталған шұжық 4. Шикідей ысталған шұжық

31 43 15 10

25 34 9

 5. Сосиски мен сардельки 17 14 6. Жартылай ет фабрикаттары 21 11 7. Қазы 4 2 8. Жал жая 3 2 9. Пісірілген «Халал» шұжығы 13 6 10. Жартылай ысталған «Халал» шұжық 15 5 Жиыны (қаныққандық) 172 108 Ескертпе – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде жасалған

11 15 10 5 12 7 4 6 70

«Артон KZ» ЖШС «Тюменбаев» ЖК

Ассортименттік топ (кеңдігі)

«Семей ет комбинаты» ЖШС «Швабские колбаски» ЖШС

«Рубиком» ЖШС

Кесте 21– ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындағы өндірілетін өнімнің ассортиментінің кеңдігі, тереңдігі, толыққандығын талдау

13 17 7 3 12 4 7 5 68

9 5 3 7 3 4 31

Осыған орай, егер «Семей ет комбинаты» ЖШС және «Швабские колбаски» ЖШС ШҚО фирмалық дүкендерін ашатын болса, ол тұтынушылар арасындағы танымалдық дәрежесін арттырып, сонымен қатар тұтынушылардың арасында «сенімділікті» қалыптастырады. «Семей ет комбинаты» ЖШС өндірген ет өнімдерін Ресей нарығына (Новосібір қаласы) экспорттайды, 2013 ж. мәліметтер бойынша барлық өндірілген шұжықтың 0,7%, ет консервілерінің 0,6% экспортқа шығарылған. Ал «Швабские колбаски» ЖШС өндірген өнімдерін Алматы қаласына шығарады, себебі оның «Семей ет комбинаты» ЖШС-нен айырмашылығы олар Алматы және Алматы облысының делдалдарымен жақсы қарым-қатынас орнатқан. Аталған кәсіпорын делдалдармен өткізу арналарын дұрыс жолға қойған. Ет өңдеуші кәсіпорындардағы басты мәселе өндірілген өнімді тиімді өткізу арналары арқылы дер кезінде тұтынушыға жеткізу, себебі бұл өнімдер сақтау мерзімі шектеулі тез бұзылатын өнімдер қатарына жатады. Мысалы, ШҚО-нан басқа аймақтарға шығу үшін, атап айтқанда Алматы қаласындағы «Magnum» сияқты супермаркеттер мен «Рамстор» тәрізді гипермаркеттерден орын алу үшін өнімнің бір түріне жалға берілетін сөренің бағасы 5000 тг құрайды, ал «Семей ет комбинаты» ЖШС өндіретін өнімдер ассортиментінің толыққандығы жоғарыда айтып өткендей 108 құрап отыр, сонда орташа есеппен айына 540000 тг қажет екені белгілі болды. Ал мұндай қомақты қаржы орташа кәсіпорындар 57

үшін экономикалық тұрғыдан ауыр тиеді, сондықтан ет өңдеуші кәсіпорындарға өткізу арналарын жетілдіру жолдарын қарастыру қажет. Ет өнімдерін өткізу арналарында тікелей және жанама өткізу арналары да қолданылады, тікелей өткізу арналары делдал ұйымдарсыз жүзеге асырылады, яғни фирмалық сауда дүкендері арқылы. ШҚО жергілікті ет өңдеуші кәсіпорындармен салыстырғанда «Рубиком» ЖШС-нің фирмалық дүкендері көп шоғырланған, сондықтан оның танымалдығы басқа ет өңдеуші кәсіпорындармен салыстырғанда жоғары (47%) болып отыр. Мұндай жағдайда делдал ретінде көтерме және бөлшек сауда орындары, қоғамдық тамақтану орындары қарастырылады. Ал жанама өткізу арналарын қолдану кезінде өндірушіден делдалға, делдалдан соңғы тұтынушыға жетеді. Мұндай өткізу арналарын көбінесе шағын шұжық цехтары мен ет өнімдерін өндіретін ұсақ кәсіпорындар өткізу көлемі мен нарығын кеңейту мақсатында қолданады. Ал аралас өткізу арналары тікелей және жанама өткізу арналарының қосындысы болып келеді. Ет өнімдер нарығындағы өткізу арналарының сипаттамасы келесі суретте берілген. Өнімдер

Фирмалық дүкендер және жеке сауда желілері «Семей ет комбинаты» ЖШС

Тұтынушы

Пісірілген, жартылай ысталған, пісіріліп ысталған шұжық, сосиски-сардельки

Өнімдер

Көтерме және бөлшек сауда, қоғамдық тамақтану орындары

Сурет 13 - ШҚО ет өнімдері нарығындағы өткізу арналары Ескертпе – зерттеу негізінде жасалған

Суреттегі ШҚО ет өнімдерін өткізу арналарының бағытына тоқталатын болсақ, өндірілген ет өнімдері өндіруші мен жеке сауда желісі арқылы көтерме және бөлшек сауда немесе қоғамдық тамақтану орындары арқылы тұтынушыға жетеді. Жалпы күнделікті сұраныстағы ет өнімдеріне қарқынды тарату арналары қолданылады [70]. Өндірушілер, көтерме және бөлшек саудадағы сатушылар іс-әрекеттері анықталып бір жүйеге келген кезде, тік маркетингтік жүйе қалыптасады. Мысалы, Алматы қаласында орналасқан «Беккер и К» ЖШС-де тік маркетингтік жүйе қолданылады, яғни өндіруші маңызды орын алады, себебі ол сою цехтары, сауда орындар желісімен қамтамасыз етілген. Осыған орай, ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары тиімді стратегияны қолдануы керек. 58

Жылжыту саясатына келетін болсақ, ШҚО жергілікті телеарналары (ТВК 6, Қазақстан Өскемен, Калкен ТВ және т.б.) мен радиолары арқылы («Микс» радиосы және т.б.) зерттеліп отырған барлық ет өңдеуші кәсіпорындар өз өнімдерін жарнамалайтындығы анықталды. Тұтынушылар арасында баспасөз құралдарымен салыстырғанда телеарна құралдарының тиімділігі жоғары болғандықтан, жоғарыда аталған кәсіпорындар мақсатты түрде өз өнімдерін жарнамалап жатыр. Жергілікті ет өңдеуші кәсіпорындар хабарлау құралдары арқылы жарнамалық қызметті жүзеге асырып жатыр, бірақ бұл тұтынушылар үшін жеткіліксіз тәрізді. Осыған орай, жарнаманың басқа түрлерін белсенді түрде қосатын болса, атап айтқанда кәсіпорын логотипі жазылған жабдықтаушы көліктер, баспа құралдарын пайдалану (дәптер, қалам және т.б.) тұтынушылардың қызығушылығын туғызады. Ал қазіргі тұтынушылар арасында шын берілгендік дәрежесі төмен болғандықтан, олардың талғамдары мен қажеттіліктері толық қанағаттандырылып жатса, бір тауар маркасынан екіншісіне оңай ауысуы мүмкін. ШҚО тұрғындары үшін шұжық өнімдерінің бағасы аса маңызды фактор болып табылады, әсіресе зейнеткерлер, төмен және орташа табыс табатын тұтынушылар үшін маңызды болып отыр. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардың ұстанып отырған баға саясаты оңтайлы, жергілікті халық үшін қол жетімді. Сарапшылардың айтуынша шұжық өнімдерінің 1 кг кем дегенде 2000 тг тұрады. ШҚО нарығындағы РФ мен Беларусь Республикасынан келген ет өнімдері бағасы жоғары болғанымен, дәмдік көрсеткіштері жағынан жергілікті өндірілген өнімдермен салыстырғанда тартымды болып табылады. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар баға белгілеу кезінде кеткен шығындарды ескере отырып, баға белгілейді. Тұтынушылар арасында пісірілген шұжық өнімдеріне сұраныс жоғары болғандықтан, облыстағы ет өңдеуші кәсіпорындардың баға саясатын қарастырайық (кесте 22 ). Кесте 22 - 2011-2013 жж. пісірілген шұжық өнімдерінің орташа бағасы ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар

Бағасы

Жылдар 2011 915

2012 940

2013 910

«Семей ет тг комбинаты» ЖШС «Рубиком» ЖШС тг 988 1000 1030 «Швабские тг 899 904 925 колбаски» ЖШС «Артон KZ» ЖШС тг 869 874 890 «Тюменбаев» ЖК тг 804 845 887 Ескертпе – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде жасалған

2013 ж. 2011-2012 жж. салыстырғанда, % 2011 2012 99,4 96,8 104,2 102,8

103,0 102,3

102,4 110,3

101,8 104,9

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің 2012 жылмен салыстырғанда пісірілген шұжық өнімдерінің бағасы 2012 жылы 3,2% төмендеген, оның себебі 59

пісірілген шұжықтың рецептурасындағы сиыр етінің орнына, құс етін қолдану арқылы өнімнің өзіндік құны төмендетілді. 2011 жылмен салыстырғанда «Рубиком» ЖШС – 4,2%, «Швабские колбаски» ЖШС - 2,8%-ға артса, «Артон KZ» ЖШС -2,4%-ға артқан. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардың ұстанатын бағалық саясатын зерттей келе, жалпы бұл сала үнемі мемлекеттік қолдау нәтижесінде жұмыс жасап жатқандықтан, көбінесе шығындарды жабу үшін жұмыс істейді. ҚР мен ШҚО бойынша пісірілген шұжық өнімдерінің орташа бағасында айырмашылық бар екендігі белгілі болды, ол төмендегі суретте берілген.

Сурет 14 - 2008-2012 жж. ҚР мен ШҚО бойынша пісірілген шұжық өнімдерінің орташа бағасы Ескертпе - [71] әдебиет негізінде құрастырылған

Суретте ҚР мен ШҚО бойынша пісірілген шұжық өнімдерінің орташа бағасы салыстырмалы түрде берілген, жалпы ШҚО-да пісірілген шұжықтың орташа бағасы ҚР бойынша жоғары екендігі анықталды. 2008 жылы ШҚО пісірілген шұжықтың орташа бағасы - 738 тг, ал ҚР бойынша -661 тг құраған, сол сияқты 2009 жылы ШҚО - 749 тг болса, ҚР бойынша -582 тг құрап, 167 тг жоғары екендігі байқалды. 2010 жылы ШҚО бойынша - 821 тг, ҚР бойынша – 605 тг құрап, ШҚО бойынша 216 тг жоғары болғаны анықталды. 2011 жылы ШҚО бойынша - 910 тг, ҚР бойынша - 874 тг құрап, 36 тг қымбат болса, 2012 жылы - 1048 тг, ҚР бойынша - 901 тг құрап, 147 тг жоғары болды. ШҚО ет және ет өнімдер нарығының макроортасына жасалған PESTталдау қорытындысын көрсетейік. PEST-талдауға саяси, экономикалық, әлеуметтік, техникалық факторларды талдау жатады [72]: Ет өңдеуші кәсіпорындар үшін саяси факторлар маңызды рөл атқарады, себебі жаңадан сапа стандарттарын, МСТ енгізу, ауыл шаруашылығын дамытуға арналған ұлттық жобалар, аймақ бойынша әкімшілік қолдау көрсетілуі және т.б. 60

Экономикалық факторларға келетін болсақ, ет және ет өнімдерінің бағасы нарықтағы инфляция деңгейіне байланысты өсіп келеді, егер шетелден келетін ет және ет өнімдеріне арнайы квота енгізілетін болса, оған сәйкес ет және ет өнімдерінің бөлшек бағасы артуы мүмкін. Әлеуметтік факторлар: әлеуметтік факторлардың ішінде ең маңыздысы халықтың табысы болып табылады. Қазіргі кезде халықтың әлеуметтік жағдайы жақсы, тұтынушылар бағасы жоғары және сапалы өнімді алуға тырысады. Технологиялық факторлар: қазіргі кезде ет өңдеуші кәсіпорындар «халал» өнімдерін өндіруге аса назар аударып жатыр, себебі дүние жүзі бойынша аталған ет өнімдеріне деген сұраныс артып келеді. Соңғы заман талаптарына сәйкес, емдік сауықтыру мақсатында қолданылатын ет өнімдерін өндіру де қазіргі кезде жоспарланып отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің бәсекелестеріне тоқталатын болсақ, (23кесте) ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар қолданатын «4Р» саясаты, cоның ішінде өз өнімдерін нарықта жайғастыруы, өнімнің бағасы, өткізу арналары, жылжыту саясаты бойынша ерекшеленеді. Кесте 23 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі мен оның бәсекелестерінің маркетингтік қызметін талдау Бәсекелестер «Рубиком» ЖШС, Павлодар қ.

Өнім Ет өнімдерінің 172 ге жуық номенклатурасын шығарады.

Баға Пісірілген шұжықтың бағасы 935 – 1370 тг/кг аралығында

«Семей ет комбинаты» ЖШС, Семей қ.

Ет өнімдерінің 108 ден аса номенклатурасын өндіреді.

Пісірілген шұжықтың бағасы 600 – 1160 тг/кг аралығында

«Швабские колбаски» ЖШС, Жанай ауылы «Артон KZ» ЖШС, Семей қ.

Ет өнімдерінің 70 Пісірілген ке жуық шұжықтың номенклатурасын бағасы 810 – 1250 шығарады. тг/кг аралығында Ет өнімдерінің 68 Пісірілген ден аса шұжықтың номенклатурасын бағасы 640 – 999 өндіреді. тг/кг аралығында

«Тюменбаев» ЖК, Семей қ.

Өткізу Жылжыту Семей, Тележарнама, Өскемен, Аягөз, сыртқы т.б. қалаларда жарнама, сату фирмалық орындарындағы дүкендері жарнама кеңінен тараған Орталық Тележарнама, базарлар, сыртқы фирмалық жарнама, дүкендер өткізуді ынталандыру Алматы, Семей, Өскемен қалалары

Тележарнама, басылымдағы жарнама

Семей қаласында өткізіледі

Басылымдағы жарнама, сату орындарындағы жарнама

Ет өнімдерінің 31 Пісірілген Семей ге жуық шұжықтың қаласында номенклатурасын бағасы 601 – 817 сатылып, өндіреді. тг/кг аралығында өткізіледі Ескертпе – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде құрастырылған 61

Басылымдағы жарнама

Зерттеу барысында «Рубиком» ет өнімдері нарықта «Рубиком ет өнімдері өте сапалы» деген слоганмен нарықтың басым бөлігін жаулап алса, «Швабские колбаски» ЖШС ет өнімдері нарықта «Швабские колбаски» - өнімнің дәмі мен дәстүрі» деген слоганмен әйгілі. Ал «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің өнімдері нарықта дұрыс жайғастырылмаған, сондықтан кәсіпорын үшін ең бастысы маркетинг бөлімінің қызметін жетілдіру қажет екендігі расталды. ШҚО-ның ет нарығында басқа өндірушілердің ет өнімдері сұранысқа ие болғандықтан, жергілікті ет өңдеуші кәсіпорындардың өндірген өнімдері назарсыз қалып отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін ең басты бәсекелес кәсіпорын «Рубиком» ЖШС болып келеді, бұл Павлодар облысында орналасқан ірі кәсіпорын болып саналады, өз өнімдерін ҚР көптеген аймақтарына тасымалдайды. Бұл кәсіпорын қазіргі кезде өте ұтымды маркетингтік стратегия қолданып отыр, тұтынушылардың арасында жүргізілген зерттеу бойынша кездейсоқ еске түсірген ет өңдеуші кәсіпорындардың ішінде көшбасшы болып отыр. Аталған кәсіпорынның тауар саясаты, өткізу арналары, коммуникациялық саясат пен қоғаммен байланыс тиімді жолға қойылған, сондықтан «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі нарықта ұтымды маркетингтік стратегияларды пайдалана отырып, аймақтық брендке айналу мүмкіндігін жіберіп алмауы қажет. Зерттеу нәтижесінде «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің қызметіне SWOTталдау жасалды, яғни күшті және әлсіз жақтары (ішкі факторлар), ал мүмкіндіктер мен қауіп қатерлер заң, саясат, қоғамдық күштер, экономикалық жағдай, технология, бәсекелестік арқылы анықталады [73], ол төмендегі суретте берілген. Кесте 24 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің қызметіне SWOT-талдау жасау Күшті жақтары: - өнімнің сапалығы; - бағасы қол жетімді; - өнімнің өзіндік құнын төмендету мүмкіндігі; - жаңа өнім түрлерінің енгізілуі; - жарнама құралдарының болуы; - фирмалық дүкендер мен базарлардағы өткізу арналары. Мүмкіндіктер: - сұраныстың арту мүмкіндігі; - жаңадан тұтынушыларды тарту келешегінің болуы; - емдік-сауықтыру мақсатындағы ет өнімдерін өндіру; - өндірісті жетілдіру үшін субсидиялар алу мүмкіндігі.

Әлсіз жақтары: - өндірістік үрдістің тоқтап қалуы; - өндіріс қуаттарының толық қолданылмауы; - шикізаттың жеткіліксіздігі; - кадрлар біліктілігінің төмендігі; - қаржылық жағдайдың тұрақсыздығы; - жайғастыру стратегияларының әлсіздігі. Қауіп-қатер: - дағдарыстың салдарынан сұраныстың төмендеуіне байланысты өндіріс көлемінің төмендеуі; - өнім сапасының төмендеу қаупі; - тұтынушылар талғамының өзгеруі; - жаңа бәсекелестердің пайда болып, қатаң бәсекенің артып кетуі; - танымалдылықтың төмендеу қаупі.

Ескертпе – Зерттеу негізінде жасалған 62

Осы айтқандарымызды барлығын қорытындылай келе, «Семей ет комбинаты» ЖШС өндірген өнімдердің сапасын арттыру үшін төмендегі міндеттерді орындау керек: - Кәсіпорындағы коммерциялық (маркетинг) бөлімнің қызметін жетілдіру; - персоналдардың біліктілігін арттыру; - жарнамалық, коммуникациялық саясатты оңтайландыру; - фирмалық дүкендер ашу; - кәсіпорынның имиджін қалыптастыруға арналған шараларды ұйымдастыру; - өндірілетін ет өнімдерінің басымдылықтарына акцент жасау; - әр сегмент топтарына арналған өнімдерді өндіру[74]. Жоғарыда көрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыратын болсақ, біздің ойымызша, ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар арасында бәсекелестік пайда болып, нәтижесінде өндірілетін өнімнің де сапасын маркетингік басқару деңгейі де артады. Дегенмен, біздің ішкі нарықта алыс және жақын шетелден әкелініп жатқан, техникалық регламенттің талаптарына сай келмейтін, сапасы төмен тамақ өнімдері өте көп. Сондықтан тұтынушылар тамақ өнімдерін сатып алуда отандық кәсіпорындардың өндірген өнімдерін алғандары дұрыс, себебі ол қауіпсіз, экологиялық таза және балауса өнімдер болып табылады. Жалпы қортындылай келе ШҚО орналасқан ет өңдеуші кәсіпорындар Ф.Котлер бойынша «маркетинг 3.0-ге» негізделген ережелерді ұстанатын болса, ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару деңгейі жоғарылап, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыру мүмкіндігі артады. 2.3 Тұтынушылардың ет өнімдерінің сапасына талғам-талаптарын маркетингтік зерттеу Тұтынушылардың ет өнімдеріне деген талғамы мен оның сапасын зерттеу мақсатында ШҚО ет және ет өнімдер нарығында маркетингтік зерттеу жүргізілді. ШҚО тұтынушылардың ет өнімдеріне деген талғамын зерттеу үшін автор жүргізген маркетингтік зерттеу үрдісі келесі кезеңдерден тұрды: зерттеу тұжырымдамасын жасау (мәселе мен мақсатын анықтау, жұмыс болжамын әзірлеу, релевантты сипаттамаларды бөлу), зерттеу жоспарын әзірлеу (сауалнама құрастыру, пилоттық пікір сұрау жүргізу арқылы іріктеме мен шкалалауды анықтау), ақпарат алу (тұтынушылар мен сарапшылардан пікір сұрау жүргізу), алынған нәтижені талдау [75]. Мақсатқа сәйкес зерттеудің міндеттері келесідей болды: - тұтынушылардың ет өнімдерін таңдауына әсер ететін факторларды анықтау; - ет өнімдерінің сапалық көрсеткіштерін анықтау; - ет өнімдерінің сапасын құрайтын факторлардың маңыздылығын бағалау; - ет өнімдерінің сапасы мен бағасының сәйкестігін айқындау; 63

- ет өнімдерін сату орындарындағы сатушының қызмет көрсету сапасын бағалау; тұтынушыларды жасы, жынысы, қызметі, табыс деңгейі бойынша сегменттеу. Ет өнімдерінің сапасын анықтау кезінде тұтынушылардың өнім сапасына қанағаттану дәрежесі маңызды рөл атқарады. Қызмет көрсетумен салыстырғанда өнім сапасын анықтаудың ерекшеліктері бар, мысалы ет өнімдерінің дәмін, иісін, сыртқы түрін көзбен көру арқылы, яғни адамның сезу және көру мүшелері бойынша ет өнімдерінің эргономикалық сапалық көрсеткіштерін анықтауға болады. Пікір сұрау арқылы тұтынушылардың қанағаттану дәрежесін ғана байқауға болатындығын ескеріп, ет өнімдерінің сапасын тереңірек зерттеу мақсатында сараптық бағалау әдісі қолданылды [76]. Ет өнімдерінің сапасын сараптық жолмен және пікір сұрау әдісі арқылы анықтап, жүргізілген зерттеу нәтижесін идентификациялау арқылы ет өнімдерінің сапасын толық анықтауға мүмкіндік болды. Осыған орай, біз ШҚО ет өнімдерінің сапасына тұтынушылардың қанағаттану деңгейін анықтау мақсатында маркетингтік зерттеу жүргіздік. Бірінші кезеңде мәліметтерді жинау әдістері анықталды, мәліметтерді жинау формалары әзірленіп, пікір сұрау үшін сауалнама сұрақтары құрастырылды. Сауалнамада ет өнімдеріне деген тұтынушылардың талғамын зерттеуге арналған сұрақтар қамтылып (Қосымша Ә), сараптық бағалауда ет өнімдерінің сапасына өндірушілердің көзқарасы зерттелді. Пилоттық пікір сұрау жүргізу бойынша сауалнама сұрақтарына өзгерістер енгізіліп, тұтынушылар түсінікті болуы үшін кейбір сұрақтарға түзетулер енгізілді. Пилоттық пікір сұрау барысында толықтырылған сұрақтарды пайдалана отырып біз іріктеме көлемін статистикалық есептеу әдісі арқылы анықтадық. Зерттелетін белгінің шашырандысы белгілі болғандағы қайталанбайтын іріктеме келесі формула бойынша есептеледі [77]:

 t



2  N

мұндағы, t – сенімділік коэффициенті, шекті қателік t-еселік орташа қатеден жоғары еместігіне (сенімділік ықтималдығы р=0,999(99,9%), t=3,28; р=0,990(99%); t=3; р=0,954 (95%); t=1,962) кепілдік беруге болатын (р)-ның ықтималдылығына тәуелдi; маркетингтік зерттеулерде әдетте 2-ге тең сенімділік коэффициенті қолданылады; 

- зерттелініп отырған белгінің шашырандысы эксперимент, сынақ зерттеулері негізінде анықтайды);  - іріктеменің шекті қатесі, ол әдетте 30%-дан аспайды. 64

(оны

әдетте

N - зерттелініп отырған (бас) жиынтық бірліктерінің саны Шашырандыны есептеу үшін пилоттық сұрауға 15-30 респондент жеткілікті болғандықтан, біздің пилоттық зерттеуге 20 респондент қатысты. ШҚО тұтынушылардың ет өнімдеріне деген талғамына маркетингтік зерттеу жүргізу үшін шашырандыны анықтауға келесі сұрақ қойылды. Кесте 25 – Сауалнама жүргізу үшін іріктемені анықтауға алынған сұрақтың берілгендері 1 Сұрақ : «Сіз ет өнімдерінің қандай түрін тұтынасыз?» Жауаптардың саны

Жауаптардың түрі

Пилоттық сұраудың нәтижесінде 20 респонденттердiң арасындағы жауаптардың саны X1 =7 Х2 = 2 Х3=1

 пісірілген шұжық  сосиски мен сардельки пісіріліп-ысталған  жартылай ысталғаншұжық шұжық  шикідей ысталған шұжық қазы Ескертпе - пилоттық пікір сұрау негізінде жасалған

m=5

Х4 = 3 Х5 = 7

ШҚО тұтынушылардың ет өнімдеріне деген талғамын маркетингтік зерттеу: Х 

2 

7  2  1  3  7 20  4 5 5

(7  4) 2  (2  4) 2  (1  4) 2  (3  4) 2  (7  4) 2  6,4 5

Берілген сандары формулаға қоятын болсақ: ықтималдық Р = 0,954 болған жағдайда, сенімділік коэффициенті t = 2, шашыранды 2 = 6,4 іріктеменің шекті қатесі, ∆ = 0,3 (немесе 30%); бас жиынтық саны N = 7000 адам. Енді іріктемені (n) есептейін болсақ: n

2 2  6,4  7000  300 2 2  6,4  0,32  7000

Есептеулер бойынша ШҚО тұтынушылардың талғамын анықтау мақсатындағы маркетингтік зерттеулер жүргізу үшін кездейсоқ таңдалған іріктеме көлемі  300 респондентті құрады. Зерттеу Өскемен қаласының сауда орындарында жүргізілді. 65

ШҚО тұтынушылардың ет өнімдеріне деген талғамын зерттеу барысында мүлдем ет және ет өнімдерін тұтынбайтын адамдардың бар екені анықталды, олардың ойынша ет өнімдері адам ағзасына түскеннен кейін кері әсерін тигізеді және жануарлардың етін қалай жеуге болады деген аргументтер де айтылып жатты. Дегенмен, көрсетілген тенденциялар қалыптасқан дәстүрлі ет өнімдерінің түрлерін, яғни пісірілген шұжық, сосиски мен сардельки, пісіріліп ысталған және шикідей ысталған шұжықтар, мұздатылған жартылай ет фабрикаттары тұтыну көлемін төмендетпейді. Біздің ойымызша ет өңдеуші кәсіпорындардың маркетингтік бағыты нарықтағы бар тұтынушылардың талғамын зерттеу мен есептеу, жаңа қажеттіліктерді қалыптастыру (тұтынушыларды дағдыландыру және ақпараттандыру), жарнама әзірлеуде (коммуникация) ет өңдеуші кәсіпорындар өнімдерінің сапалық құндылығын тұтынушыға жеткізуде интегрирленген жол табу болып табылады. Маркетингтік зерттеу ШҚО 2013 жылдың қыркүйек-қазан айларында тұтынушылардың ет және ет өнімдерін сатып алу кезіндегі шешім қабылдау мен негізгі тұтынушылық құндылықтың маңыздылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілді. Тұтынушылар арасында жүргізілген пікір сұрау бойынша «Сіз ет өнімдерінің қандай түрлерін тұтынасыз?» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы төмендегі суретте берілген.

Сурет 15 - «Сіз ет өнімдерінің қандай түрлерін тұтынасыз?» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

Суреттен тұтынушылардың ет өнімдерінің ішінде қазы көшбасшы орынды иеленіп тұрғандығына көз жеткізуге болады, респонденттердің 22% қазыны таңдаса, екінші орынды пісірілген шұжық (17%) алды, ал үшінші орында жартылай ет фабрикаттары (15%) иеленіп, төртінші орында сосиски мен 66

сардельки (13%) алды, бесінші орында жал-жая (12%) екені анықталды. Ал тұтынушылар арасында ең аз үлеске ие болған шикідей ысталған шұжық өнімдері (5%) болып отыр, себебі шұжықтың бұл түрін өндіру басқа түрлерімен салыстырғанда көп еңбек сыйымдылығын қажет ететіндіктен оның бағасы жоғары болып келеді. Осыған орай, бұл жерде баға саясаты да тұтынушылардың талғамына өз әсерін тигізіп тұрғандығын білуге болады. Ет өнімдерінің түрлеріне деген респонденттердің сұранысы анықталған соң, олар үшін маңызды факторлар анықталды, ол төмендегі суретте берілген.

Сурет 16 - Ет өнімдерін таңдауға әсер ететін маңызды факторлар, респонденттердің үлесі% Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

Суреттен респонденттер үшін ет өнімдерін таңдау кезінде өнімнің сапасы ең маңызды фактор болып табылатындығы белгілі болды, себебі респонденттердің 25% аталған факторды таңдапты. Ал ет өнімдерін сатып алудағы алдыңғы тәжірибе 15% құрады, респонденттер үшін алдыңғы тәжірибенің маңыздылығы жоғары екен. Ал ет өнімдерінің бағасы респонденттер үшін маңызды екен, яғни 13% құрады. Ет өнімдерінің тауарлық маркасы – 11% құраса, респонденттердің 9% үйдің қасындағы дүкеннен сатып алатыны белгілі болды. Ет өнімдеріне деген жеңілдіктің болуы – 8% құраса, ет өнімдерінің салмағы – 7% құраған екен. Респонденттердің 5% үшін орама маңызды болса, ет өнімдерінің түрлері – 4% құрады. Пікір сұрау барысында респонденттердің 3% басқа факторларды таңдады, яғни ол ет өнімдерінің жарамдылық мерзімі, сатушының кеңесі болып табылды. Респонденттер мен өндірушілердің пікірі бойынша ет өнімдерінің сапа көрсеткіштерін анықтау мақсатында қойылған сұрақтың жауабы 26- кестеде берілді. 67

Кесте 26 – «Ет өнімдерін сатып алған кезде Сізге әсер ететін келесі сапа көрсеткіштеріне баға беріңіз» деген сұраққа жауап берген респонденттер мен өндірушілердің жауабы (мұндағы - 5-өте жақсы, 4-жақсы, 3-қанағаттанарлық, 2-нашар, 1-өте нашар) Сапа көрсеткіштері

«Рубиком» ЖШС тұтынушы

сарапшы

«Семей ет комбинаты» ЖШС тұтынушы сарапшы

«Швабские колбаски» ЖШС тұтынушы сарапшы

тағамдық 4,5 4,8 4,3 4,1 4,0 құндылығы орама 4,4 4,9 3,2 4,2 3,6 балаусалығы 4,6 4,8 4,0 4,2 3,5 қауіпсіздігі 4,4 4,7 4,1 4,3 3,1 дәмдік 4,2 4,6 4,3 4,6 3,9 қасиеттері сақтау 4,5 4,7 3,9 4,2 3,9 мерзімі сыртқы түрі 4,5 4,6 4,2 4,2 3,5 сатушының шынайы 4,5 4,7 3,6 4,1 4,0 кеңес беруі қызмет көрсету 4,2 4,7 3,7 3,8 3,1 жылдамдығы сатушының жылы қабақ 4,6 4,6 3,3 3,6 3,0 танытуы орташа балл: 4,44 4,71 3,86 4,13 3,56 Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

«Артон KZ» ЖШС тұтынушы сарапшы

ЖК «Тюменбаев» тұтынушы сарапшы

4,3

3,0

3,5

2,2

2,7

3,7 3,6 3,3

2,8 2,7 2,4

3,3 3,3 2,9

2,6 2,4 2,0

3,6 2,5 2,6

4,2

3,1

3,3

2,4

2,7

4,1

2,6

3,5

2,1

2,6

3,7

2,7

3,4

2,2

2,4

4,3

2,6

3,3

2,1

2,6

3,3

2,6

3,3

2,2

2,6

3,5

2,7

3,3

2,1

2,7

3,8

2,72

3,31

2,23

2,7

Кестеден ет өнімдерінің сапа көрсеткіштері бойынша респонденттер мен өндірушілердің жауабы арасындағы ауытқу анықталды, яғни «Рубиком» ЖШСнің өніміне тұтынушылардың берген орташа балы – 4,44 болса, өндірушілер 4,71 балл берген. «Семей ет комбинаты» ЖШС өнімдеріне тұтынушылар тарапынан - 3,86 балл берілсе, өндірушілер - 4,13 деп бағалады. «Швабские колбаски» ЖШС-нің өнімдерін тұтынушылар - 3,56 деп бағаласа, өндірушілер 3,8 деген балл қойды. «Артон KZ» ЖШС өнімдеріне тұтынушылар - 2,72 балл, өндірушілер - 3,31 деген балл берді. ЖК «Тюменбаев» өнімдеріне тұтынушылар – 2,23 балл, өндірушілер – 2,7 деген балл берді. Сонымен, ШҚО ет нарығында зерттеліп отырған ет өңдеуші кәсіпорындар ішінде бірінші орында - «Рубиком» ЖШС, ал екінші орында - «Семей ет комбинаты» ЖШС, үшінші орында – «Швабские колбаски» ЖШС, төртінші орында - «Артон KZ» ЖШС екендігі анықталды. Бұл зерттеу бойынша Павлодар облысында өндірілетін «Рубиком» шұжықтары тұтынушылар арасында жоғары сапалы болып саналатындығына көз жеткізуге болады. Дегенмен, тұтынушылар мен сарапшылар жауаптарының арасында ауытқу өндірушілердің өз өнімдерінің сапасын жоғары санайтындығын көрсетті. Осыған орай, ет өңдеуші кәсіпорындарда жүргізілген пікір сұрау нәтижесі бойынша сарапшылар жоғары баға берсе де, тұтынушылардың берген жауаптары объективті болып отыр. Бұл жерде ет өңдеуші кәсіпорындарда қолданылатын маркетингтік қызметтің басымдылығы да маңызды рөл атқарады, яғни «Рубиком» ЖШС-гі ірі кәсіпорын болғандықтан маркетингтік қызмет пен оның бюджеті дұрыс жолға қойылған. Ал ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарында маркетингтік қызметке аса назар аударылмайды, сондықтан тұтынушылар арасында танымалдық дәрежесі төмен болып табылады екен. Осыған орай, тұтынушылар арасында «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС өнімдерін танымағандықтан, оған сұраныс та төмен болады. Ал сапа жағынан келсек, «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС жеке мал шаруашылығы, жемдеу базасы, асыл тұқымдандыру зауыттары бар ет өңдеуші кәсіпорындар болып табылатыны белгілі болды. Ет өнімдерінің бағасы мен сапасының сәйкестілігін зерттеу үшін қойылған сұраққа жауап берген респонденттерді қарастыратын болсақ (кесте 27), жан басына шаққандағы отбасының табыс деңгейі - 40 001-60 000 тг құрайтын ер және әйел адамдар үшін ет өнімдерінің бағасы маңызды орын алатындығын көруге болады. Ал табыс деңгейі 60 001 – 80 000 тг болғанда, ер адамдардың 45% ет өнімдерінің сапасына назар аударса, 55% өнім бағасы маңызды, ал әйел адамдар бойынша өнімнің сапалығы - 36%, бағасы - 64% құрайтыны белгілі болды. Зерттеу барысында тұтынушылардың табыс деңгейі артқан сайын, олардың сапалы өнімді таңдайтындығын көруге болады, мысалы табыс деңгейі 80 001 – 100 000 тг болатын ер адамдар үшін ет өнімдерінің сапалығы 63% құраса, бағасы - 37% құрады, ал әйел адамдар үшін өнімнің сапалығы - 74%, бағасы - 26% құрады. Нәтижесінде ер мен әйел адамдар табыс деңгейі артқан сайын сапалы өнімге назар аударатындығы анықталды. 69

Кесте 27 – «Сіз үшін ет өнімдерінің сапасы бағасымен сәйкес пе?» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы Жан басына шаққандағы орташа айлық табыс, тг

Ер адамдар,% Әйел адамдар,% Сапа деңгейін Бағаны Сапа деңгейін Бағаны қалауы қалауы қалауы қалауы 40 000 дейін 13 87 35 65 40 001-60 000 32 68 20 80 60 001 – 80 000 45 55 36 64 80 001 – 100 000 63 37 74 26 100 001 нан жоғары 100 100 Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

Ал табыс деңгейі 100 001 теңгеден жоғары тұтынушылар үшін ет өнімдерінің сапалығы 100% екендігі анықталды. Осыған орай, Энгель заңы бойынша табыс деңгейі артқан сайын, тұтынушылардың азық түлік өнімдеріне сұранысы төмендеп, басқа да қызмет көрсету түрін қалайтындығы белгілі болды. Дегенмен, тұтынушылардың табысы артқан сайын сапаға назар аударатындығы зерттеу барысында анықталды. Ал нақты «Ет өнімдерінің бағасы мен сапасының сәйкестігі туралы» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабына тоқталсақ, ет өңдеуші кәсіпорындар ішінде «Рубиком» ЖШС көшбасшылық орынға ие болып отыр, себебі респонденттердің 27% - «иә» деп жауап берсе, 2% - «жоқ» деп жауап берген. Ал екінші орында «Семей ет комбинаты» ЖШС тұр, респонденттердің 25% «иә» деп жауап берсе, 3% - «жоқ» деп жауап бергендігі зерттеу барысында белгілі болды. Үшінші орынды «Швабские колбаски» ЖШС иеленіп отыр, яғни 17% - «иә» деп жауап берсе, 4% - «жоқ» деп жауапты таңдапты, төртінші орынды «Артон KZ» ЖШС иеленіп отыр, себебі респонденттердің 15% - «иә» деп жауап берсе, 7% - «жоқ» деп жауап бергендігі анықталды (сурет 17).

Сурет 17 – «Ет өнімдерінің бағасы мен сапасының сәйкестігі туралы» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған 70

Суреттен тұтынушылар арасында «Рубиком» ЖШС өнімдерінің бағасы мен сапасы сай екендігіне көз жеткізуге болады. Осыған орай сарапшылардың берген сұхбаты бойынша ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарының танымалдығы төмен болғандықтан, тұтынушылар арасында төмен сұранысқа ие болған, дегенмен басқа ет өңдеуші кәсіпорындармен салыстырғанда сапа деңгейі жағынан тұрақты екендігін айтып кеткен жөн. Осы мақсатта ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары жарнама, маркетингтік коммуникация, жәрмеңке сияқты маркетингтік шараларға назар аударуы қажет екендігі анықталды, себебі тұтынушылар арасында жарнамалық шаралар жеткіліксіз болғандықтан, сапасы мен бағасы сай ет өнімдерді тұтынушылар білмей, күнделікті қалыптасқан дағды бойынша үйренген ет өнімдерін сатып алуы да мүмкін. Дегенмен, осыған орай ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін қолданылатын шараларды төмендегі суреттен көруге болады.

Сурет 18 - «Сіздің ойыңызша ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін не істеу керек?» деген сұраққа берген респонденттердің жауабы Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

Суреттен респонденттердің 31% ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін сапалы шикізат қолдану қажет деген жауапты таңдапты. Ал 25% етті алмастырғыш заттарды (соя, ГМӨ) азайту қажет деп санапты. Ал мамандардың біліктілігі де ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін маңызды екен, яғни респонденттердің 12% аталған жауапты таңдапты. Сыртқы бақылауды арттыру деген жауапқа респонденттердің 9% жауап берсе, сапа жүйесін бақылауды арттыру керек деген жауап респонденттердің 7% толғандырады екен, сонымен қатар респонденттердің 5% отандық шикізатты қолдану қажет десе, мемлекеттік стандарт пен табиғи өнім өндіру деген жауапты таңдаған респонденттер саны 4% құрап отыр. Ал басқа факторларға респонденттер жаңа 71

технология, материалдық техникалық база, халықаралық стандарт талаптарына сәйкес болу керектігін жатқызды, яғни респонденттердің 3% аталған ұсыныстарды айтып өтті. Ет және ет өнімдеріне деген талғамды маркетингтік зерттеу кезінде өндірушілерден пікір сұрау жүргізілді. Ет өңдеуші кәсіпорындардағы мамандардың пікірінше тұтынушыларды тарту мақсатында ет өнімдерінің сапасын арттыру, өзіндік құнын төмендету, өнім түрлерін кеңейту және әр түрлі акциялар қолдану сияқты шаралар қолданылады. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардағы мамандардың 85% арнайы мамандандырылған білімі бар мамандар болса, қалған 15% орта кәсіптік білімі бар екені зерттеу барысында анықталды. Өндірушілер арасында жүргізілген пікір сұрауға келсек, «Ет өнімдерінің сапалық көрсеткіштерін маңыздылығы бойынша бағалаңыз» деген сұрақтың жауабы келесі суретте берілген.

Сурет 19 - «Ет өнімдерінің сапалық көрсеткіштерін маңыздылығы бойынша бағалаңыз» деген сұраққа сарапшылардың берген жауабы, % Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

Суреттен өндірушілер үшін ет өнімдерінің балаусалығы, қауіпсіздігі, тағамдық құндылығы аса маңызды болса, сақтау мерзімі, сыртқы түрі, дәмдік қасиеттері маңызды екені анықталды. Өнімнің бағасы мен өндірістің тазалығы маңыздылығы бойынша соңғы орынды иеленді. Бұл жерден өндірушілердің кәсіпорынның гигиеналық тазалығына аса назар аудармайтындығы белгілі болып отыр, Германиядағы ет өңдеуші кәсіпорындары өндірістің гигиеналық тазалығын бірінші орынға қояды, себебі тұтынушылардың сенімділігін қалыптастыру мақсатында кәсіпорындағы персоналдың сыртқы формасынан бастап, жұмыс істеу үрдістері тұтынушының көз алдында жүзеге асып жатады. Алматы қаласында орналасқан «Беккер и К» ЖШС кәсіпорынның 72

персоналдары тұтынушылардың көз алдында ет және ет өнімдерін бөлшектеуден бастап, барлық технологиялық үрдістерді жүзеге асырады. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарда аталған әдісті қолданатын болса, тұтынушылар арасында беделі артып, сенімге ие болар еді. Зерттеу барысында ШҚО тұтынушылардың әр түрлі өндірушілердің өнімдерін тұтынатындығы, сонымен қатар кейбір тұтынушылар нақты бір маркаға шын беріліп, сол өнімді ғана сатып алатындығына көз жеткізуге болады. Өңдеу дәрежесі әр түрлі шұжық өнімдері мен ШҚО белгілі бір өнімге деген таңдау жасау қатынасы айтарлықтай өзгеріп отырады. Аймақтағы өткізу каналдары бойынша шұжық өнімдерін өткізу көлемінің құрылымында да айырмашылықтар бар. ШҚО шұжық өнімдеріне деген сұраныс жоғары болғандықтан, ШҚО ет нарығы ет өңдеуші кәсіпорындар үшін тартымды болып табылады. Жергілікті тұрғындардың төлем қабілеттілігі жоғары санаттағы бағасы қымбат және өнім сапасы жоғары өнімдерді белсенді түрде арттыруға мүмкіндік береді. Ет нарығындағы тұтынушылардың талғамы әр сегмент қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында дифференциалды бағыт ұстануды қажет етеді. Осыған байланысты ет өңдеуші кәсіпорындар өнім сапасын арттыру үшін ет өнімдерінің түрлері мен сұраныстың дифференциациясын толық меңгеруі қажет. Тұтынушылар үшін ет өнімдерін таңдау барысында баға маңызды рөл атқарады, ол тек үнемдеу мақсатында ғана емес, сонымен бірге ет өнімінің сапасы жайлы да пікір қалыптастырады. Маркетингтік зерттеу барысында жиналған мәліметтер объективті болуы үшін қатысқан респонденттерден қойылған сұраққа нақты жауап беру керектігі ескертілді, осыған орай респонденттерді демографиялық жағынан қарастыратын болсақ, ол төмендегі кестеде берілген. Кесте 28 – Сауалнамаға жауап берген респонденттерді жасы және жынысы бойынша талдау Респонденттердің жасы

Жынысы

Ерлер Әйелдер Абс.(адам) Қатысты (%) Абс. (адам) Қатысты (%) 25 жасқа дейінгілер 25 21,9 43 23,1 25-35жас 31 27,2 52 28,0 36-45 жас 20 17,5 45 24,2 46-60 жас 16 14,0 28 15,1 61 және жоғары 22 19,3 18 9,7 Барлығы 114 100,0 186 100,0 Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

Кестеден пікір сұрауға қатысқан респонденттердің 62% - әйел адамдар , ал қалған 38% - ер адамдар екені анықталды. Оның ішінде 25-35 жас аралығындағы ер адамдар мен әйел адамдар аса белсенділік таныта отырып, 73

сауалнамадағы сұрақтарға жауап берді. Респонденттердің табыс деңгейіне келетін болсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 29 - Сауалнамаға жауап берген респонденттерді жан басына шаққандағы отбасының бір айлық табыс деңгейі бойынша талдау Отбасының жан Сатып алушылардың жасы басына 25 жасқа шаққандағы бір Барлығы 61 және дейінгі25-35 36-45 46-60 айдағы табыс жоғары лер деңгейі, тг 40 000 дейін 13 16 14 11 7 61 40 001-60 000 25 30 18 7 14 94 60 001 – 80 000 15 21 19 12 8 75 80 001 – 100 000 11 9 10 6 4 40 100 001 ден 4 7 4 8 7 30 жоғары Барлығы: 68 83 65 44 40 300 Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Кестеден табыс деңгейі 40000 тг дейінгі респонденттер саны – 61, 40001 – 60000 тг дейінгі респонденттер саны – 94 болды, 60001 – 80000 тг дейінгілер саны – 75, 80001 – 100000 тг дейінгілер саны – 40 респондентті құрады, ал табысы 100001 тг және одан жоғары респонденттер саны – 30 адамды құрап отыр. Зерттеу барысында пікір сұрауға қатысқан респонденттердің басым бөлігінің табысы 40001 – 60000 тг аралығында екендігі анықталды. Зерттеуге қатысқан респонденттерді қызмет түрі бойынша талдауға тоқталсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 30 - Сауалнамаға жауап берген респонденттерді қызмет түрі бойынша талдау Сатып алушылардың жасы Қызмет түрі 1 Оқушылар (студенттер, магистранттар, докторанттар) жұмысшы қызметкер жеке кәсіпкер үй шаруашылығындағы адам

Барлығы

61 және одан жоғары 6

21 12 8

13 20 15

9 13 11

5 8 3

66 58 40

25 жасқа дейінгілер 2

25-35

36-45

46-60

18 5 3 7

30 – кестенің жалғасы 1 2 3 4 5 6 жұмыссыз 3 2 4 3 3 зейнеткер 5 17 Барлығы: 68 83 65 44 40 Ескертпе – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен жасалған

7 15 22 300

Кестеден пікір сұрауға қатысқан респонденттердің ішінде - оқушылар (студенттер, магистранттар, докторанттар) саны - 73, жұмысшылар - 66, қызметкерлер - 58, жеке кәсіпкерлер – 40, үй шаруашылығындағы адамдар – 26, зейнеткерлер - 22, жұмыссыздар – 15 құрады. Зерттеу барысында ШҚО өндірістік кәсіпорындар орналасқандықтан, жұмысссыздар саны аз екендігі анықталды. Ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік саясаттың өзгеруіне тұтынушылардың төлем қабілеттілігінің төмендеуі мен олардың талғамдарының өзгеруі әсер етеді. Мұндай жағдайда ет өңдеуші кәсіпорындар арнайы мамандандырылған сегмент пен тұтынушылардың талғамын зерттеу негізінде өнім портфелін қарастырады [78]. Осыған дейін жүргізілген көптеген зерттеулердің қорытындысы бойынша шұжық өнімдерін таңдау критерийлеріне баға, сапа, алдыңғы сатып алу кезіндегі тәжірибе, өндіруші бренд болып табылатындығы анықталды. ШҚО тұрғындары үшін шұжық өнімдерінің бағасы аса маңызды фактор болып табылады, әсіресе зейнеткерлер, төмен және орташа табыс табатын респонденттер үшін де бұл маңызды болып отыр. Сауалнама жүргізу нәтижесін қорытындылай келе, қазіргі кезде ШҚО бойынша тұтынушылар санасында «Рубиком» ЖШС, «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС танымал екендігі анықталды, себебі олар тұтынушылардың кездейсоқ еске түсіруі бойынша ешбір көмексіз бірден белгілі болды. Зерттеу барысында тұтынушылар арасында қазы мен жал-жая, пісірілген және пісіріліп ысталған шұжықтардың танымалдығы жоғары екендігі анықталды, осыған орай тұтынушылардың басым бөлігі шұжық өнімдеріне қарағанда казы мен жал-жаяны қалайтындығы анықталды, себебі олар табиғи шикізаттан дайындалады және қауіпсіз деген пікірлер айтып жатты. Ал енді ет өнімдерін сатып алуда тұтынушылар үшін ет өнімдерінің сапасы, қауіпсіздігі, бағасы маңызды орын алатындығы белгілі болды. Маркетингтік зерттеудің өзекті мәселесіне ет өнімдерінің сапалылығы тұтынушылар үшін ет өнімдерінің балаусалығы, дәмдік қасиеттері, шикізат сапасы болып табылатындығы белгілі болды. Бірақ ең маңызды көрсеткіш ет өнімдерінің балаусалығы болып отыр (дайындалған күні мен сақтау мерзімі). Ал қалған сапалық көрсеткіштер тұтынушылар арасында аса маңызды емес екен. Респонденттер үшін ет өнімдерін сату орындарындағы сатушының көрсеткен сервистік қызметі, яғни ет өнімдерін таңдауға көмектесуі мен оның 75

жылы қабақ танытуы, қызмет көрсету жылдамдығы аса маңызды орын алатыны анықталды. ШҚО бойынша ет және ет өнімдерінің сапасын бағалауға байланысты жүргізілген зерттеу қорытындысы бойынша респонденттер ет өнімдерінің сапасына өте жоғары талғаммен қарайды және кездейсоқ ет өңдеуші кәсіпорындардың атын біледі, өзіне ұнаған өнімдерді сатып алады. Бірақ дегенмен ет өңдеуші кәсіпорындар арасында маркетингтік қызметтің әлсіз жұмыс жасауы, өнімнің тұтынушылық қасиеттері жайлы тұтынушылар арасында ақпараттың жетіспеушілігі, тұтынушылардың шын берілгендігі жайлы ақпараттың аздығы белгілі болды. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары сапаны маркетингтік басқаруға аса назар аудармайды, себебі олар маркетингтік қызметке қаржыны жеткіліксіз мөлшерде бөлгендіктен, ШҚО ет және ет өнімдер нарығында Павлодар облысының ет өңдеуші кәсіпорындарының өнімдері сұранысқа ие болып отыр. Екінші тарау бойынша тұжырым 1 Диссертациялық жұмыстың екінші бөлімінде әлемдік ет нарығының соңғы бес жылдағы даму серпіні, 2009-2013 ж.ж. Қазақстан Республикасындағы ет және ет өнімдерінің қорлары, өндірісі, импорты, экспорты, жан басына шаққандағы тұтыну деңгейі, соның ішінде Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет өнімдері нарығының даму беталысы талданған. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасындағы мамандандырылған және мамандандырылмаған ет өңдеуші кәсіпорында өндірілетін ет өнімдерін көлеміне талдау жасалып, ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарына сипаттама берілген. 2 Шығыс Қазақстан облысында әрекет етуші ет өңдейтін кәсіпорындардың қызметі, олардың мөлшерлілігі, оларда өндірілетін ет өнімдерінің сандық, сапалық көрсеткіштері зерттеліп, сонымен қатар кәсіпорындардағы маркетингтік қызметтің жүзеге асырылатын және жүзеге асырылматын функцияларына талдау жасалған. 3 «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС-гі маркетингтің функционалдық сипаттамасы беріліп, маркетингтік қызметі, соның ішінде маркетингтік орталарына PEST-талдау жүргізіліп, тауар, баға, өткізу, жылжыту саясаттары бағаланған, ішкі және сыртқы орта талдауы негізінде SWOT-талдау жасалған. 4 ШҚО ет өнімдері нарығының жалпы сыйымдылығы есептеліп, зерттеу объектілерінің нарықтағы үлесі анықталған және өндірілетін өнім ассортиментінің кеңдігі, тереңдігі, толыққандығы талданған. 5 Ет өңдеуші кәсіпорындардың бәсекелестік ортасы зерттеліп, бәсекелес кәсіпорындардың маркетинг кешені, яғни өнім, баға, өткізу мен жылжыту саясаттары бағаланған. 6 Тұтынушылардың ет өнімдеріне деген талғамы мен оның сапасын зерттеу, ет өнімдерін таңдауына әсер ететін факторларды анықтау, ет 76

өнімдерінің сапалық көрсеткіштерін анықтау, ет өнімдерінің сапасын құрайтын факторлардың маңыздылығын бағалау, ет өнімдерінің сапасы мен бағасының сәйкестігін айқындау, ет өнімдерін сату орындарындағы сатушының қызмет көрсету сапасын бағалау, ет өнімдері нарығын сегменттеу мақсатында ШҚО ет өнімдері нарығында арнайы әзірлеген әдістеме бойынша маркетингтік зерттеу жүргізіліп, зерттеу нәтижесі бойынша бірқатар қорытындылар жасалған.

3 ЕТ ӨНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ 3.1 Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру Ет өнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару мақсатында жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижесінде анықталған мәліметтерді талдау ең бастысы тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін маркетинг элементтерін жетілдіру қажеттілігін көрсетті. Егер сапа философиясы жағынан қарастырсақ, тұтынушылар үшін ең бастысы ет өнімдерін таңдау барысында оның органолептикалық көрсеткіштері (дәмдік қасиеттері), қауіпсіздігі, экологиялық тазалығы маңызды орын алады, ал экономикалық жағынан оның тұтыну бағасы, жеңілдіктердің болуы тартымды болып табылады. Осыған орай автор ШҚО ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың жолдарын ұсынды. Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік құралдар арқылы басқару

Өнім - шикізатты өңдеуде НАССР талаптарын орындау; - емдік сауықтандыру мақсатындағы ет өнімдерін өндіру; - ет өнімдерінің ассортиментін кеңейту; - ет өнімдерінің органолептикалық көрсеткіштерін арттыру. -

Баға - нарықтағы баға стратегиясын айқындау; - өнімнің өзіндік құнын төмендету мүмкіндіктерін іздестіру; - бағаны қалыптастыру әдістерін жетілдіру; - нарықтық бәсеке жағдайына байланысты өнімнің бағасын белгілеу.

Өткізу - өткізу арналарын кеңейту; - өткізудің маркетингтік жүйелерін қалыптастыру; - көтерме сату жүйесін Алматы, Астана және РФ аймақтарына шығару жолдарын жетілдіру; - фирмалық дүкендер жүйесін жетілдіру.

Жылжыту - жәрмеңкелер ұйымдастыру; - теледидар арқылы праймтайм уақытында жарнамалар беру; - персоналды ынталандыру арқылы жылжыту; -ақысыз дегустациялар өткізу.

Ет өнімдерінің сапасын арттыру бойынша нақты - Халықаралық ұсыныстар беру және оларды шешу жолдарын анықтау сапа стандарттарын енгізу; Сурет 20 - Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды

арттыру

жолдары Ескертпе – Зерттеу негізінде жасалған

Суретте ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін маркетинг құралдарын қолдануды жетілдіру керектігі көрсетілген. ШҚО ет және ет өнімдерін өндірумен айналысатын кәсіпорындар үшін тиімді басқару жүйесі қажет, яғни басшылық пен қарапайым персоналдар арасында тура байланыс орнату және 78

ортақ мәселені шешуге барлығы бірдей жауапты болуы керек. Ет өнімдерін өндіру барысында емдік сауықтыру мақсатындағы ет өнімдерін, соның ішінде рецептураға кальций қосу арқылы тұтынушылардың денсаулықтарына жағымды әсер етсе, селенмен байытылған ет өнімдері адам ағзасынан ауыр металл тұздарын шығаруға әсер етеді [79]. Сонымен қатар, ет өнімдерінің ассортиментін кеңейтіп қана қоймай, қалдықсыз өндірісті де іске қосу керек. Кәсіпорынның сою цехтарында қалған қан мен сүйектер қалдықтарын тиімді игерсе, құрылыс және т.б. өндірістік салаға қажетті өнім түрлерін өндіруге болады [80]. Жүргізілген маркетингтік зерттеу негізінде ШҚО тұтынушыларының көпшілігі ет өнімдерін сатып алу үшін базарларға баратыны анықталды. Тұтынушылардың ойынша базарларда тауар айналымы жоғары болғандықтан мұнда үнемі балауса өнім алу мүмкіндігі тартымды болып отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің фирмалық дүкендері тек орталық базарларда ғана орналасқан, сондықтан тұтынушылардың басым бөлігі ол туралы ақпаратты біле бермейді. Осыған орай, ет өнімдеріне тиімді маркетинг саясатын қолдану кезінде, «Заманауи ет дүкенін» ашуды қарастыру қажет. Дүкендегі сатушы тұтынушыларға замануи қызмет көрсету стандарттары, емдік-сауықтыру мақсатындағы ет өнімдері, мерчендайзинг ережелерімен толық қамтамасыз етілсе, «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің ет өнімдеріне сұраныс артып, сату көлемі жоғарылайды. Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің фирмалық дүкендеріндегі сатушылардың сапалы сервистік қызмет көрсету деңгейі «Рубиком» ЖШС-нен кейін екінші орында тұр, сондықтан «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің коммерциялық директоры фирмалық дүкендердегі сатушыларды «кәсіпорынның айнасы» деп қарастырып, қызмет көрсету сапасының деңгейін арттыру қажет. Ал жылжыту саясатына келетін болсақ, ет өнімдері күнделікті сұраныстағы тауарларға жататындықтан, нақты бір марканы таңдау ереже бойынша оның бағалық қасиеттері мен сапасының сәйкестігіне байланысты болады [81]. Осыған орай, ет өңдеуші кәсіпорындарға тиімді баға, сапа және қол жетімділік тәрізді факторларды қолдану арқылы жарнамалау қағидаларын ұстанған дұрыс. Демек, оған келесі әдістерді қолдануға болады, олар:  имиджді жарнама негізінде жылжыту;  дәстүрлі сапаны дәріптеу;  баға (сыртқы және каталогтық жарнама);  жәрмеңкелер мен дегустациялар [82]. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары ет өнімдерін жергілікті телеарналар арқылы жарнамалайды, тұтынушылардың басым бөлігі таңғы сағат 6 мен 10 және кешкі сағат 18.00 мен 23.00 аралығында телеарналарды қарайтындықтан, осы уақытта жарнама берілуі тиіс. Телеарналардан берілетін жарнаманың артықшылығы көрініс пен дыбыстың үйлесімділігі, тұтынушылардың назарын аудару қабілеті жоғарылығы, нарықты жаулап алу мүмкіндігі жоғары. Ал кемшілігіне келетін болсақ, шығатын шығын көлемі көп және тұтынушы мен 79

жарнаманың байланысы қас қағым сәтте өтеді, сондықтан жарнаманы «праймтайм» уақытта берген дұрыс [83]. Ет өнімдерін жылжытудың ең тиімді әдісі жәрмеңкелерге қатысу болып табылады. Мысалы, Өскемен қаласында ШҚО барлық аудандарынан әкелінген ет және ет өнімдерін сататын жәрмеңкелер ұйымдастырылады, тұтынушылар үшін оның да тиімділігі жоғары, себебі тұтынушылар ет өнімдерінің органолептикалық көрсеткіштерін бағалау арқылы, өз талғамдарын жасай алады. Алматы қаласында өткізілетін жәрмеңкелерге де ШҚО ет және ет өнімдері қатысады, тұтынушылар арасында сиыр, жылқы, қой еті мен қазы қарта, жал жая, сонымен қатар пісірілген, жартылай ысталған «халал» шұжықтарына сұраныс жоғары болып отыр. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарында өндірілген ет өнімдерін жылжытуды ынталандыру үшін келесі шараларды жүзеге асыру ұсынылып отыр. Кесте 31 - ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарының өнімдерін жылжытудағы ынталандыру шаралары Сипаттамасы Мерзімі Делдалдарды ынталандыру (жыл соңында желтоқсан айында «Ең үздік делдал» құрметімен марапттау) Телеарналарға жарнама беріледі Ай сайын, аптасына екі (кәсіпорын қызметі жайлы сюжеттер рет 19.00 – 22.00 көрсету) аралығында Сату орындарында жарнамалық ақпан-наурыз айлары фирманың жапсырмаларын әзірлеу 2015 жыл Өнімді сату орындарын көрсете отырып, ақпан-наурыз айлары фирмалық полиэтилен пакеттерін 2015 жыл дайындау Жиыны: Ескертпе – Зерттеу негізінде жасалған

Шығындар 200 000 тг көлемінде бағалық сыйлық Жарнамалық пакетті алуды ескере отырып, 1 000 000 тг 500000 тг (1000 дана) 500000 тг (1000 00дана) 2 200000 тг

Кестеде ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары осы әдістерді тиімді қолданса, тұтынушылар арасында танымалдығы артып, өндірген ет өнімдеріне сұраныс көлемі артады. Ет өнімдерінің сапасы тек дәмдік қасиеттері, қауіпсіздігімен ғана емес, сонымен қатар сату орындарындағы сервистік қызметтің сапасымен анықталатындығы да зерттеу барысында айқындалды. Зерттеу объектілерінің негізгі бәсекелесі болып саналатын «Рубиком» ЖШС-нің Өскемен және Семей қалаларында фирмалық дүкендер желісі кеңінен тараған, ол тұтынушылар үшін ыңғайлы орналасқан және сервистік қызмет көрсету деңгейі жоғары. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарына тиімді коммуникациялық саясат қолдану ұсынылды. Мысалы, «Семей ет комбинаты» ЖШС КСРО кезінен келе жатқан ет өңдеуші кәсіпорын болғандықтан, нарықтағы жаңа кәсіпорындармен салыстырғанда өз өнімдерін ШҚО нарығында тиімді жайғастыруға мүмкіндігі бар.

Зерттеу нәтижесі бойынша ет өнімдері тұтынушыларын сегменттеу жүргізілді. Нарықты сегменттеу әр сегмент тұтынушыларына арналған маркетингтік бағдарлама әзірлеуге мүмкіндік береді [84]. Тұтыну деңгейі және баға диапазоны бойынша талғамды дифференциациялаудың негізгі сипаттамасы әзірленді. Кесте 32 - Ет өнімдерін тұтынушыларды сегменттеу Тұтынушылар сипаттамасы

Ет өнімдерін сату бағасы бойынша топталған сегменттер Эконом

Медиум

Қызмет түрі

Зейнеткер, студент, жұмысшы

Үй шаруашылығындағы әйелдер, қызметкерлер, орта буын менеджерлері

Таңдауы

Пісірілген шұжық, сосиски/сардельки, жартылай фабрикаттар

Шұжық өнімдерін таңдаудағы негізгі факторлар

Жеңілдіктің болуы, салмағы, бағасы, үйдің қасындағы дүкен Сапалық көрсеткіштермен салыстырғанда бағасы маңызды Бағасы төмен

Бағасы орташа диапазондағы пісірілген шұжықтар, сосиски, пісіріліп ысталған және жартылай ысталған шұжықтар Өнім сапасы, алдыңғы тәжірибе, өнім түрлерінің көптігі Түсі мен иісі, сақтау мерзімі

Шұжық өнімдерінің сапалық көрсеткіштері

Шұжық өнімдерінің «баға/сапа» сәйкестігі Ескертпе - Зерттеу негізінде жасалған

Бағасы орташа

Молшылық (премиум) Үй шаруашылығындағ ы әйелдер, бизнесмендер, жоғарғы буын менеджерлері Қазы, жал-жая, сосиски, пісірілген, шикідей ысталған шұжықтар

Өнімнің сапасы, тауарлық маркасы, орамасы Тағамдық құндылығы, орамасы, қауіпсіздігі Бағасы жоғары

Нарықты сегменттеген соң фирма өзінің мақсатты сегментін таңдайды. Сегменттеу нәтижесінде «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін мақсатты сегменттер анықталды: – эконом сегменті – пісірілген, шұжық, сосиски/сардельки, жартылай фабрикаттарды тұтынатын шұжық өнімдерін таңдаудағы негізгі критерий баға болып табылатын, белгілі бір брендке шын берілгендік дәрежесі төмен болып келетін зейнеткер, студент, жұмысшылар; – медиум сегменті – бағасы орташа диапазондағы сиыр етінен жасалған пісірілген шұжықтар, сосиски, пісіріліп ысталған және жартылай ысталған 81

шұжықтарды тұтынатын, шұжық өнімдерін таңдаудағы негізгі критерий өнім сапасы мен алдыңғы тәжірибе, белгілі бір брендке шын берілгендік дәрежесі орташа (брендтер жиынтығы) болатын үй шаруашылығындағы әйелдер, қызметкерлер, орта буын менеджерлері; – молшылық сегменті (премиум) жал-жая, бағасы қымбат сосиски, пісірілген, шикідей ысталған шұжықтарды тұтынатын, шұжық өнімдерін таңдаудағы негізгі критерий - өнім сапасы, белгілі бір брендке шын берілгендік дәрежесі жоғары (нақты бренд) болатын үй шаруашылығындағы әйелдер, бизнесмендер, жоғарғы буын менеджерлері. Мақсатты сегменттер анықталғаннан кейін сол сегменттерге арналған жайғастыру стратегиясы әзірленді. Бәсекелестер мен фирма тауарларының позициясын сипаттау үшін жайғастыру картасы немесе қабылдау картасы жасалды. Жайғастыру картасы – бірнеше бағалау көрсеткіштерін қолдану арқылы жайғастыру үдерісін ұсыну тәсілі [85]. Сондай көрсеткіштердің бірі «сапа-баға» қатынасы болып табылады. Өнім бағасы жоғары

Семей ет комбинаты

жоғары

төмен

Швабские колбаски

Артон KZ

Өнім сапасы

Рубиком

Тюменбаев

төмен

Сурет 21 - Ет өнімдері нарығындағы кәсіпорындарды нарықта жайғастыру картасы Ескертпе - Зерттеу нәтижесінде жасаған

Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін Ф. Котлердің «Маркетингтің болашағы» туралы пікірімен келісе отырып, ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындары үшін автор келесі маркетингтік шараларды ұсынды. 82

«Семей ет комбинаты» ЖШС-нің бәсекелестермен салыстырғанда тиімді маркетингтік стратегия қолдану арқылы нарыққа тереңірек еніп, сонымен бірге автор Кеңес Одағы кезіндегі «бренд» атағын қайтару және жоғары сегментке ену мүмкіндігі бар екенін анықтады. Осыған орай «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің бағасы бойынша төменгі сегментті жаулап алу мүмкіндігі бар, сондықтан әр сегментте өз өнімін дифференциалды жайғастыра алады. Кесте 33 – «Семей ет комбинаты» ЖШС өнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың бағыттары Қызмет түрі Өнім сапасын басқару

Қолданылатын маркетингтік тұжырымдама «4P»өнім, баға, жылжыту, орын

Тұтынушыларды басқару

STP (сегменттеу, мақсатты сегментті таңдау, жайғастыру) Брендті басқару Бренд жасау Ескерту – Зерттеу негізінде құрастырылған

Болашақтағы маркетингтік шаралар кешені Шешімдерді бірлескен шығармашылық түрде қабылдау Тұтынушылармен байланыс орнату Брендбук әзірлеу

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-дегі маркетингті басқарудың болашағы тұтынушылардың қажеттілігін қамтамасыз ету екендігі анықталды. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар үшін ең бастысы «4P» саясатын ұтымды қолдану, STP маркетингті ұстану арқылы, ет өнімдерінің сапасын арттыру болып табылады [86]. Осыған сәйкес кәсіпорындар ең бастысы тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруы керек және сол үшін «маркетинг микс» құралдарын тиімді қолдануы қажет. Тұтынушылар арасында ет өндірушілер туралы кері ақпарат тарап кетсе, ол кәсіпорынның имиджіне кері әсер етіп, сұраныстың төмендеуіне әкеледі. Ет және ет өнімдер нарығында сатушылардың пікірі маңызды рөл атқарады, қазіргі кезде тұтынушылардың басым бөлігі «халал» өнімдерін сатып алғанды жөн көреді, себебі тұтынушылардың «қара жәшігінде» арнайы ережелерді сақтау арқылы дайындалған өнімдер «сенімділік», «қауіпсіздік» ассоциациясын қалыптастырады [87]. Қазіргі таңда Еуропа мемлекеттерінде мұсылман халқының саны өсіп келеді, осыған сәйкес «халал» өнімдері категориясының жалпы еуропалық стандарттарын әзірлеудің келешегі бар. Бүгінгі таңда тұтынушылардың шын берілгендік дәрежесі төмен, себебі олар бір тауар маркасынан екіншісіне оңай ауыса алады. Индонезия мен Малайзия мемлекеттері «халал» белгісі бар өнімді сертификаттау стандарттарының негізін салушы болып отыр. Аталған өнімдердің еуропалық нарықтағы айналымы 66 млрд долларды құрады, ал АҚШ-та сарапшылардың айтуынша бұл көрсеткіш 20-25%-ға артуы мүмкін. «Халал» өнімдеріне деген сұраныс жыл сайын 15%-ға артып келеді. Еуропалық мемлекеттер сияқты «халал» өнімдерін 83

өндіруден Франция, Ұлыбритания, Германия көшбасшылық орынды алып отыр [88]. Тұтынушылардың талғамдары үнемі өзгеріп отырады, оны зерттеу арқылы, ұсынылатын өнімдер ассортиментінің кеңдігін, тереңдігі мен үйлесімділігін жетілдіру қажет. Мысалы, неміс ет өндірушілері сапаның жаңа критерийлерін ескере отырып, тұтынушының назарын үнемі аударып отырады. Сұраныстың осы тенденциясы бойынша еуропа нарығында «Westfleisch» атты неміс концерні «Малдарға қолайлы жағдай» атты бағдарламаны жүзеге асырып жатыр [89]. Аталған бағдарламаның негізгі мақсаты малдарға мүмкіндігінше қолайлы жағдай жасау болып табылады, тұтынушылар мен өндірушілердің ойынша жоғары сапалы ет және ет өнімдерін «бақытты» малдардан алуға болады. Бақытты малдар (сиырлар) – тұтынушылардың ет және ет өнімдерінің қауіпсіздігі мен экологиялық тазалығына сенімділігін қалыптастыратын ерекше күтімдегі, үлкен, кең қорада емін-еркін қозғалыста болатын, табиғи және дәрумендермен байытылған жем-шөппен қоректенетін барлық қолайлы жағдайы жасалған малдар. Жоғарыда анықталған мақсатты нарық сегменттері үшін зерттеу объектілеріне арналған маркетингтік стратегияларды ұсынады. Кесте 34 – ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарға арналған маркетингтік стратегиялар ШҚО «Швабские колбаски» ЖШС

Стратегия

«Семей ет «Артон KZ»ЖШС комбинаты» ЖШС Ескі нарыққа жаңа ет Бар ет өнімдерінің өнімдерінің Бар ет өнімдерінің сапасын арттыру ассортиментін ұсыну ассортиментін жаңа Өнімдік стратегия және ассортиментін (емдік-сауықтыру нарықтарға ұсыну кеңейту мақсатындағы, диеталық) Баға стратегиясы Қаймақты қалқып алу Дифференциалданған Дифференциалданған («баға»-«сапа») стратегиясы баға стратегиясы баға стратегиясы Өткізу Аймақтағы фирмалық Аймақтағы сауда Фирмалық дүкендер стратегиялары дүкендер, базарлар, орындары, ашу Алматы және Астана супермаркеттер, қалаларына шығару, фирмалық дүкендер РФ экспорттау ашу Коммуникациялық Маркетингтік ақпарат Қазақстан Өскемен, БАҚ құралдары, арналарды таңдау жүйесін қалыптастыру, Қазақстан Семей, радио, жергілікті стратегиялары жергілікті телеарналар ТВК 6 сияқты телеарналар арқылы арқылы жарнамалау жергілікті жарнамалау телеарналар Ескертпе – [90] зерттеу негізінде жасалған

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі үшін ет өнімдерін ескі нарыққа жаңа ет өнімдері ассортиментін енгізу, «Швабские колбаски» мен «Артон KZ» ЖШС-не нарықта бар ет өнімдерінің ассортиментін жаңа нарықтарға енгізу ұсынылды. Зерттеу барысында «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін қаймақты қалқып алу стратегиясын, «Швабские колбаски» ЖШС және «Артон KZ» ЖШС дифференциалданған баға стратегиясын қолдану қажет екендігі анықталды. өндірілген өнімдерді тарату барысында «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі өнімдерін аймақтағы фирмалық дүкендерге, базарларға, Алматы және Астана қалалары нарықтарына шығару, РФ экспорттау, ал «Швабские колбаски» ЖШС-не аймақтағы сауда орындарына, супермаркеттерге, фирмалық дүкендерге орналастыру, «Артон KZ» ЖШС фирмалық дүкендер ашу қажет. Коммуникациялық каналдарды таңдау бойынша жеке және жеке емес сату стратегияларын қолданған жөн. «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін маркетингтік ақпарат жүйесін қалыптастыру, жергілікті телеарналар арқылы жарнамалау маңызды, «Швабские колбаски» ЖШС үшін Қазақстан Өскемен, Қазақстан Семей, ТВК 6 сияқты жергілікті телеарналарда жарнама-ақпараттық материалдарды орналастыру қажет. «Артон KZ» ЖШС үшін БАҚ құралдары, радио, жергілікті баспасөз құралдары арқылы жарнамалау тиімді. Зерттеу барысында ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарының өнімдік стратегиясын қалыптастыру үшін «бақытты малдар (сиырлар)» тәжірибесін қолданған тиімді. «Семей ет комбинаты» ЖШС-ң тауарлық ассортиментін оңтайландыру үшін ассортиментке қоржындық талдау жүргізіліп, өсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі көрсеткіштері бойынша BCG-матрицасы тұрғызылды [91]. Кесте 35 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-ң 2012-2013 жж. өнімдерінің өсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі, % Жылдар, % Өнімтүрі Пісірілген шұжық

2012 83016

2013 105316

Келесі жылға өсу қарқыны,% 26,9

10416 11000 5,6 Сосиски - сардельки Қазы 3056 3500 14,5 Жартылай ысталған шұжық 80240 51496 -35,8 Пісіріліп ысталған шұжық 39128 36336 -7,1 Шикідей ысталған шұжық 3289 4156 26,4 Жартылай ет фабрикаттары 4003 4200 4,9 Барлығы 79830 85233 Ескертпе – кәсіпорын мәліметтері негізінде автормен жасалған

Айналымдағы салыстырмалы үлесі,% 11 8 7 6 3 7 0,5

Кестеде қарастырылған өсу қарқындылығы пен салыстырмалы өткізу көлемі көрсеткіштері мартрица тұрғызу үшін есептелінді. Бұл көрсеткіштер бойынша пісірілген шұжық өнімдері көшбасшы болып отыр. Ал өткізу көлемі бойынша екінші орында жартылай ысталған шұжық өнімдері тұр. Кәсіпорынның өсу темпінің алатын үлесі аз болғанымен өнімді өткізу және баға саясатында басқару шешімдерін қабылдауда өзгерістер енгізуді қажет ететіні анықталды.

Сурет 22 - «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің ет өнімдерінің ассортиментіне әзірленген BСG матрицасы Ескертпе – кәсіпорын мәліметтері негізінде автормен жасалған

Суретті талдау нәтижесі бойынша келесідей қорытынды жасауға болады: көшбасшы болып отырған «Жұлдыз» позициясындағы пісірілген шұжық өнімдері көп пайда түсіреді, бірақ «Сауынды сиырлар» позициясына өту үшін оны қаржыландырып отыру керек. Шикідей ысталған және пісіріліп ысталған шұжық өнімдірінің бағасы басқалармен салыстырғанда қымбат болғандықтан, олар «Иттер» позициясында, оларға жағдайларын жақсарту қажет, атап айтқанда өткізу көлемі мен бөлшек сатудағы өткізу көлемін арттыру үшін маңызды қаражат мөлшерін салу керек. Ал сосиски-сардельки, жартылай ысталған шұжықтар «Сұрақ белгісі» позициясында тұрғандықтан, оларға қомақты қаржы салу арқылы нарықтағы көлемін арттыра отырып, ассортиментін оңтайландыру қажет. Қазіргі кезде тағам өнімдері нарығы ғаламданып, дайын өнімдер бір елден екінші елге кедергісіз өтіп, саудаланып жатыр. Сапасыз және адам денсаулығына қауіпті өнімдерге санитарлық-гигиеналық, техникалық талаптар тосқауыл бола алмай тұр. Әлемдік тәжірибе бойынша тағам өнімдерінің қауіпсіздігін нормативтік-құқықтық актілер мен нормативтік құжаттар қабылдау арқылы жүзеге асыруға болады. 86

Макродеңгейдегі факторлар Факторлар Саяси-құқықтық

Экономикалық

Әлеуметтікмәдени

Мезодеңгейдегі факторлар

Табиғи

Ғылымитехникалық

САПА ТІЗБЕГІ

Мемлекеттік бағдарламаларды аймақтық деңгейде жүзеге асыру: жергілікті салықтар, жеңілдетілген несиелеу, салалық бағдарламалар, нормативтік-техникалық құжаттар, шикізат сапасының базасы, өндірістік инфрақұрылым

Микродеңгейдегі факторлар

Өнім сапасы бойынша маркетинг кешенін жоспарлау және жүзеге асыру

Маркетингтік зерттеу жүргізу арқылы тұтынушылардың талғамын талдау Мақсатты нарықты таңдау және нарықта жайғастыру

Бенчмаркинг

Брендинг

Өндірушінің тұтынушының сұранысына қарай И З М бейімделуі Е Н Е Н И Е НАССР қағидасы бойынша ет өнімдерін өндіру

Тиімді логистикалық сервисті ұйымдастыру

Тұтынушылардың қанағаттануын бағалау арқылы сапаны жетілдіру қалыптастыру

Маркетингтік бақылау

Сурет 23 – Ет өнімдерін сапасын маркетингтік басқару моделі Ескертпе – Зерттеу негізінде автормен жасалған

Ет өнімдерінің сапасын басқаруға әсер ететін факторларды талдай келе, автормен ет өнімдерін сапасын маркетингтік басқару моделі әзірленді (23 87

сурет). 23-суреттен ет өңдеуші кәсіпорындарда сапаны маркетингтік басқаруды макро, мезо және микродеңгейде іс-шараларды жүргізе отырып жүзеге асыруға болады. Макродеңгейде малдың өнімділігі артуы үшін азық-түлік сапасынан бастап сою цехтарына жеткізілуін қамтамасыз ететін логистикалық қызмет тиімді болуы керек, сонымен қатар ғылыми негізделген технологияны қарастыру қажет, себебі қазіргі кезде тұтынушылар өз денсаулықтарына басты назар аударатындықтан ет өнімдерінің денсаулыққа пайдалылығы маңызды орын алады. Мезодеңгейдегі ет өнімдерінің сапасын басқаруды мемлекеттік бағдарламаларды аймақтық деңгейде жүзеге асыруға болады, яғни жергілікті салықтар, жеңілдетілген несиелеу, салалық бағдарламалар, нормативтіктехникалық құжаттар, шикізат сапасының базасы, өндірістік инфрақұрылымды жетілдіру қажет. Микродеңгейде сапаны қамтамасыз ету үшін маркетингтік зерттеу жүргізу арқылы тұтынушылардың талғамын талдау, өнім сапасы бойынша маркетинг кешенін жоспарлау және жүзеге асыру, мақсатты нарықты таңдау және нарықта жайғастыру, бенчмаркинг арқылы бәсекелестердің қолданып отырған сапаны маркетингтік басқару бағыттарын меңгере отырып, өндірушілердің тұтынушылардың сұранысына қарай бейімделуін, НАССР қағидаларына негізделген ет өнімдерін өндіру арқылы өнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тиімді логистикалық сервисті ұйымдастыру және тұтынушылардың қанағаттануын бағалау арқылы сапаны жетілдіруді қалыптастыруға болады. Сонымен, қорыта келе ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару тұтынушылардың өнімге деген көзқарасын маркетингтік зерттеу нәтижелеріне сүйенеді деуге болады.Тұтынушылардың сапаға қатысты талғам-талабын зерттеуде төмендегі шараларды ескерген жөн:  түпкі тұтынушының нақты қажеттілігін анықтау;  сатып алу туралы шешім қабылдау барысындағы негізгі көрсеткіштерді бағалау мен әсер ететін факторларды зерттеу (мысалы, өнімнің бағасы немесе сапасының маңыздылығы);  өнімді нақты сатып алушыны айқындау (ол тұтынушының логикасына ену, сатып алу кезіндегі дәлелді ақпарат көзін табу, т.б.);  тұтынушыға ұнайтын өнімді ерекшелеу;  сатушының тұтынушыға өнім туралы (оның құрамы, сақтау мерзімі, балаусалығы және т.б.) дұрыс ақпарат беруі;  тұтынушыға өнімді сату кезінде сапалы сервистік қызмет көрсету (қызмет көрсету жылдамдығы және жылы қабақ таныту);  тұтынушымен жұмыс істеу жүйесін құру. Сапаны басқару жүйесі кәсіпорынның нақты қызметін есепке ала отырып, халықаралық стандарттарға сәйкес болуы тиіс, тек сонда ғана ол өнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға тиімді түрде септігін тигізе алады. 88

3.2 Ет өнімдерінің сапасын жетілдіру бағыттары Өнім сапасын басқару ауыл шаруашылық өнімдерін өндіретін кәсіпорындар үшін маңызды табыс әкелетін фактор болып табылады. Әлемдік тәжірибе бойынша, жоғары сапалы өнім, әдетте кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін арттырып, түсетін пайданың көлемін жоғарылатып, кәсіпорынның нарықтағы үлесін жоғарылатады. Сапалы өнімді үлкен көлемде, жоғары бағада сатуға болады және ол қосымша пайда әкеледі. Сапасы төмен өнімдер мемлекеттік деңгейде экономикалық шығындар әкеліп ғана қоймай, сонымен қатар тұтынушылардың денсаулығына кері әсерін тигізіп, қосымша шығындардың шығуына алып келуі мүмкін. Сондықтан жаңа экономикада өндірілген өнімнің жоғары сапалы болуы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыратын маңызды фактор болып табылады [92]. Ет өнімдерінің сапасын тиімді басқару үшін өнімнің сапасын тұрақты түрде жоғарылатып, оның ассортименттін жаңартып, тұтынушылардың талғамына қарай икемделіп, өзін-өзі қаржыландырумен қамтамасыз етіп отыруы қажет. Зерттеу барысында ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар өнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері анықталды (24-сурет). Малдәрігерлік қызмет сапасының төмендігі

Мал азығы мен жемдеу база сапасының төмендегі Шикізатпен қамтамасыз етудің жеткіліксіздігі (сою цехтары) Жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтардың өндіріске енгізілу деңгейінің төмендігі

Ірі қара малды асыл тұқымдандырудың жұмыстарының баяулығы

Ет өнімдерінің сапасын арттырудағы басты мәселелер

Персоналдар біліктілігінің жеткіліксіздігі

Тиімді маркетинг жүйесінің болмауы Мемлекеттік қолдаудың жеткіліксіздігі (инвестициялар және салық) Жанар-жағар май және логистикалық қызметте туындайтын кедергілер

Субсидия немесе несие түріндегі мемлекеттік көмектің бюрократия салдарынан тежелуі

Сурет 24 – Ет өнімдерінің сапасын арттырудағы басты мәселелер Ескертпе – Зерттеу негізінде автормен жасалған

Суреттен ет өнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері ірі қара малды асыл тұқымдандыру жұмыстары, мал дәрігерлік қызметтің сапасы, жемшөп сапасы, шикізат сапасын қамтамасыз ету, технологиялық үдерістерде қолданылатын техникалық құрал-жабдықтардың сапасы, персоналдың біліктілігінің жеткіліксіздігі, мемлекет тарапынан берілетін субсидия немесе көмек, инвестициялар, мемлекеттік қолдау, тиімді маркетинг жүйесінің жеткілікті деңгейде қамтамасыз етілмеуі болып табылады. Ет өнімдерінің сапасына мал азығының сапасынан бастап, дайын өнімді өткізуге дейінгі толық циклдегі факторлар әсер етеді. Ет өнімдерінің сапасын басқару үрдісінде «алты сигма» бойынша бақылауды күшейту қажет. Осы мақсатта ет өнімдерінің сапасын бақылау тізбегі ұсынылады (сурет 25). Суретте көрсетілгендей, тұтынушыларды сапалы ет өнімдерімен қамтамасыз ету үшін біріншіден, өндірісте қолданылатын шикізат сапалы болуы керек. Ал оны қамтамасыз ету үшін сапалы жем-шөп базасы қажет. Ол ауыл шаруашылығы экономикасының ірі және күрделі саласы, арзан және құндылығы жоғары мал азығын дайындаудың негізгі көзі – азықтық жерлер болып табылады. Қазақстанда мұндай жерлердің көлемі - 70% алып жатыр, бірақ ол жыл бойғы азық көлемінің - 40% ғана береді. Табиғи жайылымдарды жүйесіз пайдалану, күтіп-баптау жұмыстарының уақытында жүргізілмеуі салдарынан шалғындық топырақтар құнарсызданып, бағалы өсімдіктердің түрлері жойылып, орнына басқа да құнарсыз шөптер шығады, содан малға табиғи азық болатын жерлердің тиімділігі төмендейді. Сонымен қатар, елімізде жем-шөп дайындайтын кәсіпорындар жеткіліксіз, осыған орай, мемлекет тарапынан малдың жемдік азығын өндіретін кешендер салуды несиелендіру бағыттары қолға алынып жатыр. Аталған мәселені шешу үшін қосымша қаржы мен уақыт қажет. ШҚО-да шөптің жақсы шығуы табиғи факторларға байланысты, егер жаз жаңбырлы болатын болса, шөп жақсы шығып, фермерлер малды азықпен толық қамтамасыз ете алады. ШҚО-да мал жаятын жайылымның құнарлығын арттыру үшін жусан, сұлы, люцерн, эспарцет, арпа, житняк тәрізді шөптерді егетін болсақ, оған кеткен шығын бірнеше жылда қайтады. Сондықтан малдың азығын құнарландыруды үнемі биологиялық белсенді заттармен байыту арқылы оның тағамдық құндылығы мен ағзаға сіңімділігін арттыруға болады [93]. Нәтижесінде ет өнімдерінің сапасы артады. Мал азығының рационын бағалау кезінде энергетикалық құндылығы ғана ескеріліп қоймай, сонымен қатар оның құрамындағы ақуыз, май, көмірсу, минералды заттар мен дәрумендерді де қарастыру керек. Осыған орай, жемдеу базасының сапасын арттыру үшін малдың жемге қажеттілігін анықтап қана қоймай, сонымен қатар жемдік ресурстардың құрамы мен оның тағамдық құнарлығын табиғи заттармен арттыруды қарастыру керек, себебі ол шикізат сапасына міндетті түрде әсер етеді.

Жем шөп (мал азығын) өндірудің сапасын бақылау

ІҚМ асыл тұқымдандыру және жемдеу базасының сапасын бақылау

Ет шикізатының сапасын малдәрігерлік бақылау

Ет өнімдерінің сапасы

Сою цехтары мен өңдеу кезіндегі еттің сапасын бақылау

Ет өнімдерін өндірісінде сапаны бақылау

Шикізатпен қамтамасыз ету, ет өңдеуші кәсіпорындар мен ет өнімдерін тұтынушылардың ақпараттық базасын қалыптастыру мен өңдеу

Ет өнімдер орамасының сапасын бақылау

Өндірісті басқару

Ет өнімдерін сақтау кезінде сапасын бақылау

Маркетингті басқару

Ет өнімдерін тасымалдау мен өткізу кезіндегі сапаны бақылау

Сапаны басқару және бақылау нүктелерін анықтау (НАССР)

Ет өнімдерінің сапасын сыртқы органдар тарапынан бақылау

Көтерме бөлшек сауда мен тұтынушылар жүйесіндегі сапаны бақылау Соңғы тұтынушылардың талғамы арқылы ет өнімдер сапасын бақылау

Сурет 25 – Ет өнімдерінің сапасын бақылау тізбегі Ескерту – Ескертпе негізінде жасалған 91

Ет өңдеуші кәсіпорындар үшін ең бастысы шикізат базасы болып табылады. Шикізат сапасының негізгі көрсеткіші – малдың семізділігі болып табылады, еттің салмағы да осыған тікелей байланысты болады [94]. Етті сапалы және тиімді өндіру үшін етті бағыттағы малдардың өнімділігі мен қарқынды мал бағу үрдісіне назар аударған дұрыс. Мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан «Агробизнес 2020», «Ірі қара мал етін экспорттау», «Сыбаға» және т.б. бағдарламалар нәтижесі бойынша нарықтық жағдайда ауыл шаруашылық өндірісі өзін-өзі толық қаржыландыра алмай отыр . Әлемдік тәжірибе бойынша мемлекеттің нақты шара қолдануының нәтижесінде ауыл шаруашылық өндірісінің дамуында белгілі бір өзгерістерге қол жеткізуге болады. Мысалы, АҚШ-та жыл сайын ауыл шаруашылығына миллиардтаған субсидиялар бөлінеді, Еуропада осы мақсатқа жылына 20 млрд. евро, АҚШ 1 га жерге есептегенде ауыл шаруашылығына көрсетілетін көмек мөлшері 112 доллар, ал ЕО – 95 доллар, Ресей Федерациясында – 8-9 доллар, ал ҚР –да 4 долларды құрайды екен [95]. Көмек мөлшері Ресеймен салыстырғанда 2 есе, АҚШ-мен салыстырғанда 28 есе, ал ЕО елдерімен салыстырғанда 23 есе төмен. Ет шикізатының сапасын малдәрігерлік бақылау жүргізу үшін малдәрігерлік қызметтің сапасын арттыру қажет. Оған жыл сайын мемлекет тарапынан 2589,7 млн теңге бөлінеді. Малдәрігерлік қызмет - өте күрделі және жауапты жұмыс болып табылады, аталған қызметтің сапасы міндетті түрде маманның кәсіби деңгейіне байланысты болып отыр. Мысалы, ШҚО басқа облыстармен салыстырғанда «сібір жарасы», «ауысыл» деген мал арасындағы ауру саны төмен, себебі малдәрігерлік қызмет жоспар бойынша жүзеге асып жатыр [96]. Малдәрігерлік қызметтің жауапкершілігі мол, еңбек сыйымдылығы жоғары, ол кәсіби біліктілікті талап етеді. ШҚО ауыл шаруашылық саласында еңбек етіп жүрген мамандардың біліктілігі жеткіліксіз, ал жас мамандардың еңбек сыйымдылығы көп, күрделі әрі жеткіліксіз мөлшерде төленетін еңбекақыға қызығушылығы төмен. Осыған орай малдәрігерлік қызметтің имиджін арттырып, жас мамандардың әлеуметтік жағдайын толық қамтамасыз ететін бағдарлама болса, мамандардың қызығушылығы артар еді. ШҚО-ның ет өңдеуші кәсіпорындарында шикізатты қабылдау бекітілген стандарттар бойынша жүргізіледі. Шикізатты қабылдау міндетті түрде малдәрігерлік анықтама негізінде жүзеге асырылады. Егер малдәрігерлік анықтамасы жоқ сапасы күмәнді шикізат болса, ондай шикізаттар кәсіпорынға қабылданбайды. Ет шикізаттары Ақсуат ауданында орналасқан кәсіпорынның шикізат базасынан тасымалданады. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің сапа менеджмент жүйесінің қағидасына сәйкес тұрақты жабдықтаушылармен жұмыс істейді, өйткені Ақсуат ауданында орналасқан шаруа қожалығында жылқы, сиыр, қой және құс еті өндіріледі, ал шошқа еті Павлодар облысынан тасымалданатын болғандықтан, шикізатпен қамтамасыз ету барысында қиындықтар туындайды. Осыған орай «Семей ет комбинаты» ЖШС шошқа 92

шаруашылығын ашуды жоспарлап отыр, себебі шошқа еті шұжық өнімдерінің консистенциясына әсер ететін негізгі шикізат көзі болып табылады. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей ҚР ет нарығында ет және ет өнімдерін өндіру көлемі артқанмен, жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлемі бекітілген нормаға сәйкес келмейтіндігі анықталды. Қазіргі кезде ШҚОның ет өңдеуші кәсіпорындарының орташа жылдық қуаттылығы, ет бойынша – 46,8%, шұжық өнімдері – 63,9%, ет консервілері - 47,5%. Ет өңдеуші кәсіпорындардың негізгі өндірістік қорлары тозған. Ал ет өнімдерінің өндірісінде сапаны қамтамасыз ету тікелей қолданылатын құрал-жабдықтарға байланысты. Ет және ет өнімдерін өндіру барысында қолданылатын құралжабдықтарды бірден жаңарту мүмкін емес, себебі оған қаражат жетіспейді. Сондықтан осы мақсатта мемлекет тарапынан бөлінетін қаржы көлемін арттыру қажет. Елімізде ет өнімдерін өңдейтін қондырғылар шығарылмайтындықтан, шет мемлекеттерден алынатын қондырғылардың үлесі жоғары, оларға CFS (Нидерланд), Bakel Vemag (Германия), Inject Star (Австрия), Deighton (Ұлыбритания) құрал-жабдықтары жатады [97]. ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарының ішінде «Семей ет комбинаты» ЖШС 2007 жылы «Шаллер» (Австрия) шұжық өндіретін қондырғыларын «Казагрофинанс» АҚ-ның лизинг арқылы несиелендіру желісі бойынша 214,5 млн.тг 7 жылға алып, толық қарыздарын қайтарған. «Семей ет комбинаты» ЖШС ет және ет өнімдерін өңдейтін кәсіпорындарда технологиялық үрдістерге қолданылатын қондырғылардың «Multivac» маркасы және т.б. танымал бренд болып табылатын заманауи құрал-жабдықтармен біртіндеп жаңартып жатыр [98]. Дегенмен ол толық жаңа қондырғылармен жабдықталатын болса, ет өңдеуші кәсіпорындардың толық өндірістік қуаттылықпен жұмыс жасауға мүмкіндіктері бар. Нәтижесінде қосымша жұмыс орындары ашылып, өндірілетін өнім мен пайда көлемі артады. Отандық ет өнімдерінің сапасы ресейлік бәсекелестермен салыстырғанда орташа деңгейде, себебі ет өңдеуші кәсіпорындардың өндірістік қуаттылығы сақтау мерзімі ұзартылған өнімдерді дайындауға мүмкіндік бермейді. ШҚО ет нарығында импортталған ет өнімдерінің көлемі жоғары болып отыр. Ет өнімдерін өндіру барысында сапасыз өнімдер көлемі 8-10% құрайды, ал шет мемлекеттерде аталған көрсеткіш 5%-дан аспайды [99]. Аталған сала сарапшыларының пікірінше, ет өңдеуші кәсіпорындарда сақтау, тасымалдау, логистикалық инфрақұрылымның жеткіліксіз деңгейде болуы дайын болған ет өнімдерінің тұтынушыға жету жолында шығындалуын 5-8%-ға арттырады, яғни ет өңдеуші кәсіпорындар өндірілген ет өнімдерін оңтайлы температурада сақтай алмайды. Отандық ет өңдеуші кәсіпорындардың рентабельділігі салыстырмалы түрде төмен, 3-6% аралығын құрайды. Жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижесі бойынша тұтынушылар мен өндірушілердің берген жауаптарын салыстыра отырып, ет өнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару үшін QFD әдісін қолдану арқылы біз «Сапа үйін» құрастырдық [100]. Бұл әдіс бойынша сапа үйінің «сол жақ қабырғасы» өнім 93

сапасына қойылатын тұтынушылардың талаптарынан құралады, ал «оң жақ қабырғасы» тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру мақсатындағы инженерлік сипаттамалардан тұрады. Тұтынушылар мен өндірушілер талаптарының арасындағы өзара тәуелділікті Пирсон корреляциясын анықтау арқылы матрица жасалды. Нәтижесінде әрбір элемент үшін инженерлік сипаттама жасалып, «Сапа үйінің» жер төлесіне орналастырылды. Зерттеу барысында ет өңдеуші кәсіпорындар үшін сату көлемі, рентабельділік, сапаның тұрақтылығы, өнімнің қауіпсіздігі, тағамдық құндылығы маңызды орын алатындығы белгілі болды. «Сапа үйін» құрастыру барысында оң жақ қабырғасының үстінен үш бұрышты «үйдің төбесі» жасау инженерлі сипаттамалардың арасында тәуелділікті бағалауға мүмкіндік берді. Зерттеу барысында ет өңдеуші кәсіпорындарда өндірістің тазалығы мен техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілу жеткіліксіз екендігі белгілі болды, сондықтан «Сапа үйін» құрастыру арқылы тұтынушылар мен өндірушілердің қоятын талаптарын салыстыру арқылы кәсіпорынның мүмкіндіктерін ескеру болып табылады (сурет 26).

Сурет 26 - Ет өнімдеріне арналған «Сапа үйі» матрицасы Ескертпе – зерттеу негізінде жасалған 94

Суреттегі шартты белгілеулерге тоқталсақ, мұндағы: Δ – байланыс әлсіз; Ø – байланыс орташа; € - байланыс тығыз деген мағына білдіреді. Тұтынушылар үшін өнімнің тағамдық құндылығы, балаусалығы, қауіпсіздігі, дәмдік қасиеттері мен сақтау мерзімі аса маңызды болса, ет өңдеуші кәсіпорындардағы мамандардың пікірінше өнімнің рентабельділігі, ет өнімдері сапасының тұрақтылығы маңызды екендігін көруге болады. Маркетингтік зерттеулер барысында ет өнімдерінің бағасына тұтынушылардың және өндірушілердің берген бағалары жүйелендіріліп, нәтижесінде тұтынушылар бағасы мен сарапшылар бағасының арасындағы айырма анықталды (36-кесте). Кесте 36 – ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындардың сапалық көрсеткіштерін бағалау нәтижесі Ет өңдеуші кәсіпорындар

СМЖ енгізу дәрежесі Толық енгізілген

НАССР Тұтынушы қағидаларын бағалауы енгізу дәрежесі (орташа балл) «Рубиком» Құжаттарды ЖШС дайындау 4,44 кезеңінде «Семей ет Толық Критикалық комбинаты» ЖШС енгізілген нүктелерді 3,86 анықтау «Швабские Толық Енгізуге 3,56 колбаски» ЖШС енгізілген дайындық үстінде «Артон KZ» ЖШС Толық Енгізуге 2,72 енгізілмеген дайындық үстінде Енгізуге «Тюменбаев» ЖК Енгізіліп жатыр 2,23 дайындық үстінде Ескертпе – Маркетингтік зерттеу негізінде автормен жасалған

Сарапшы бағалауы (орташа балл) 4,7

4,1 3,8 3,3 2,7

Кестеден зерттеліп отырған кәсіпорындардағы сапа менеджменті жүйесінің енгізілу дәрежесін, НАССР қағидаларын енгізу дәрежесін, сапа көрсеткіштерін тұтынушылардың және өндірушілердің бағалауының орташа мәндерін көруге болады. Ол мәндер тұтынушылар және өндірушілердің сапаны бағалауы сәйкес келмейтінін, арасында шамалы айырма барын көрсетеді. Кестеден тұтынушылар бағалауына қарағанда сарапшылардың бағалауы жоғары екенін байқаймыз, яғни өндірушілер өз өнімдерінің сапасын жоғары деп бағаласа, тұтынушылар оны төменірек бағалаған. Біздің зерттеу нәтижелеріміз бойынша тұтынушылардың бағалауы объективті болып табылады. ҚР 2010 - 2012 жылдар аралығындағы республика бойынша зерттелген ет және ет өнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкес келуін автор зерттеді (сурет 27). 95

Сурет 27 – 2010 - 2012 жылдар аралығындағы республика бойынша зерттелген ет және ет өнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкес келуі, бірлік Ескертпе – [101] әдебиет негізінде жасалған

Суреттен 2010 - 2012 жылдар аралығындағы республика бойынша 2010 жылы ет және ет өнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкессіздігі 444 бірлікті құраса, 2011 жылы 182 бірлікті құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 2,4 есеге азайған. Ал 2012 жылы бұл көрсеткіш 129 бірлікті құрап, 2011 жылмен салыстырғанда 1,4 есеге азайғандығына көз жеткізуге болады. Жалпы алғанда жыл сайын республика бойынша зерттелген ет және ет өнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкес келмеушілік мөлшері төмендеп келеді. Ет өнімдерінің нормативтік құжаттарға сәйкестігін Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық басқарма тексеріп отырады. Жүргізілген тексерулер нәтижесін талдау жыл сайын республика бойынша ет және ет өнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкес келмеушілік деңгейі төмендеп келе жатқанын көрсетеді. 28-суреттен 2010 жылы Қарағанды облысында 160 бірлік, Ақмола облысында 60 бірлік, Ақтөбе мен Қостанай облыстарында 29 бірлік ет және ет өнімдері нормативтік құжатқа сәйкес келмегенін көруге болады. 2011 жылы Қарағанды облысында 36 бірлік, Жамбыл облысында 28 бірлік, Павлодар облысында 23 бірлік болса, 2012 жылы Ақмола облысында 39 бірлік, Оңтүстік Қазақстанда 13 бірлік, Жамбыл облысында 11 бірлік ет және ет өнімдері нормативтік құжатқа сәйкес келмеген болып шықты.

Сурет 28 – 2010 - 2012 жылдар аралығындағы зерттелген ет және ет өнімдерінің облыстар бойынша нормативтік құжатқа сәйкессіздік құрылымы, бірлік Ескертпе – Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық басқарманың мәліметтері бойынша автор жасаған

Суреттен 2010 - 2012 жылдар аралығындағы ҚР ет және ет өнімдерінің НТҚ талаптарына сәйкестік дәрежесі жоғарылап келе жатқандығына көз жеткізуге болады, себебі жыл сайын ет және ет өнімдері өндіру технологиялары заманауи талаптарға сәйкес жүзеге асырылып жатыр. Дегенмен, ҚР ет және ет өнімдерінің сапасын арттыруда көптеген кедергілердің ықпалы зерттеу барысында анықталды, оны оңтайлы шешу үшін сапаны басқаруда қолданылатын танымал әдістерді қолдануға болады. Осы мақсатта біз ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды жетілдіру жолдарын ұсынып отырмыз. Ол үшін сапаны басқарудың негізін қалаған жапон ғалымы К. Исикава ұсынған «балық скелеті» атты себеп-салдарлық диаграмма жасалды. К. Исикава диаграммасы жұмыс орнындағы ақаулардың пайда болу себептерін талдауға арналған құрал болып табылады. Бұл диаграмманы кейде «4М» деп те атайды, яғни олар 4 негізгі фактор «Man», «Method», «Material», «Machine» тұрады. Диаграмма арқылы өнім сапасына әсер ететін бастапқы факторларды «Адам», «Машина», «Материал», «Әдіс» анықтап алуға болады [102]. Ет өңдеуші кәсіпорындарда орын алған стандартқа сәйкестік, шикізат қорының жетіспеуі, қондырғылардың ескіру, персонал біліктілігінің жеткіліксіздігі және тиімді менеджменттің болмауы сияқты мәселелерді шешудің бағыттары 29 суретте толығымен берілген.

Стандартқа сәйкестік

Шикізат қорының жетіспеуі

СМЖ мен ХАССП жүйесінің әлсіздігі

арнайы қоймалардың жетіспеуі шикізат сапасының төмендігі тасымалдау Өнім сапасын жүйесінің жетіспеушілігі жаңа техниканың жетіспеуі арттыру біліктілігін арттыруға арналған курстар аз мотивация деңгейі төмен Қаржының жетіспеуі тәжірибенің аздығы Қондырғылардың ескіруі

Персонал біліктілігінің төмендігі

Сурет 29 - ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарында өнім сапасын арттыруға негізделген себеп-салдар диаграммасы Ескертпе – [103] әдебиет негізінде жасалған

29 суретте көрсетілген 4 факторға қосымша басқа да факторларды қосу арқылы «5М» және «6М» жасауға болады, яғни «басқару - management», «орта medium» факторлары қосылады. Сонымен бірге, ет өңдеуші кәсіпорындарда НАССР жүйесін тиімді қолдану арқылы оның келешекте басым бағыттарын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға болады. Оны енгізу арқылы келесілерге қол жеткізуге болады. 1. Отандық ет өнімдерінің шетелдік ет өнімдері арасында бәсекеге қабілеттілігін арттыру; 2. Тұтынушыларға сапасы жоғары, қауіпсіз, экологиялық таза шикізаттан дайындалған өнімдерді ұсыну арқылы нарықта өзін тиімді жайғастыру; 3. Персоналдар арасында өндірістегі санитарлық-гигиеналық мәдениетті арттыру; 4. Кәсіпорының нарықтағы беделін жоғарылату; 5. Тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру арқылы қоғамда жағымды имидж қалыптастыру; 6. Өндірген ет өнімдерін экспорттау мүмкіндігі. Кәсіпорын тек ет өнімдерін өндіріп қана қоймай, сонымен қатар қан мен сүйекті қолдану бағытын тиімді жүзеге асырса, медициналық препараттар, халық тұтынатын тауарлар, желім өндіру арқылы тұтынушыларды ет өнімдерімен ғана емес, сонымен қатар басқа да қажеттілігін қамтамасыз етуге болады (Қосымша Б) [104]. Қазақстан Республикасы Кедендік одақ деңгейінде сапалы әрі бәсекеге қабілетті өнімдерді экспортқа шығаруда жетістіктерге жетіп, ДСҰ кіру қарсаңында үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізер еді. Соның нәтижесінде отандық өнімдердің бәсекеге қабілеттілігі артады. 98

3.3 Ет өнімдерін тұтынуды болжаудың экономика-математикалық үлгісі Шаруашылық объектілердің қызметін өзгертуде жаңа экономикада эконометрияның басты мақсаты шаруашылықтың микро және макроэкономикалық факторларының өзгеру жолын зерттеу және болжау болып табылады. Болжау ақпараты шаруашылық конъюнктураға тәуелді шешім қабылдауға мүмкіндік беруі қажет. Осындай шешімдер тек икемді статистикалық мәліметтер негізінде, өңделген және жалпы қатысты эконометрикалық әдістермен жасалады. Эконометрикалық модельдер статистикалық мәліметтер негізінде құрылып, экономикадағы қалыптасқан жағдайды сипаттайды. Экономикалық көрсеткіштерді болжаудың эконометрикалық әдістері оңтайлы басқарушылықмаркетингтік шешімдерді қабылдау үрдістерінде маңызды рөл атқарды. Болжанатын көрсеткіштерді сенімді бағалау үшін тактикалық және стратегиялық шешімдер арқылы болжам жасауда қолданылады. Болжамдар эконометрикалық модель құрудағы ұйғарымдардың ақиқаттылығына қарай сенімді болады. Эконометрикалық әдістер мен оның мүмкіндіктері басқару объектісінің негізгі көрсеткіштері мен олардың болжамды шамаларын табу арасындағы өзара байланысты тиімді анықтауға мүмкіндік береді [105]. Негізгі көрсеткіштерге болжамды корреляциялық-регрессиялық талдау жасауға болады. ҚР мал шаруашылығындағы негізгі көрсеткіштерді болжау үшін алдыңғы кезеңдердегі саланың негізгі көрсеткіштерінің өзара байланысын, оның нәтижелі көрсеткіштерге әсерін анықтап, сол бойынша корреляциялықрегрессиялық әдісті қолдана модель жасау керек. Корреляциялық-регрессиялық әдісті қолдану арқылы экономикалық көрсеткіштердің болжамды шамаларын жоғарылатуға болады. Корреляция – бұл бір деңгейдің екіншісіне әсер етудегі байланыс тығыздығын салыстыру (1). Корреляция коэффиценті мына формула арқылы есептелінеді n

r

 ( Xi  Xорт)(Уi - Уорт) i 1

 ( Xi  Xорт)  (У 2

i 1

(1)

- Уорт)2

Мұндағы: r-корреляция коэффиценті, n-мәліметтер саны, xi-себепші фактор мәндері, xорт, yорт - орта мәні; yi – нәтижелі фактордың мәндері, i-индекс. Жұпты корреляция коэффицентінің мәні - 1-ден +1-ге дейін өзгеруі мүмкін, олардың таңбасы келесі байланыс сипатын көрсетеді: + тура тәуелділік, - кері тәуелділік. Корреляция коэффицентінің мағынасы 1-ге жақын болған сайын байланыс тығыз болады.  1 мағынасына тең болса, онда байланыс функционалдық болып табылады. 99

Корреляция коэффициенті У фактордың Х факторға тәуелділігін емес, олардың арасындағы өзара тәуелділікті көрсетеді. Регрессиялық талдауда У тәуелді, ал Х тәуелсіз фактор. Теориялық мағынасы бойынша У фактордың Х факторға тәуелділігі корреляция және детерминация коэффициенттерінің бір жақты тәуелділігін сипаттайды [106]. Регрессия теңдеуінің сапасын тексеру - регрессия теңдеуінің және тәуелділік көрсеткішінің статистикалық маңыздылығын нақтылайтын Н0 нольдік гипотезаны тексеру болады. Ол үшін F- Фишердің критерийі Fфак нақты және Fкест критикалық мәнін салыстырумен орындалады. Fфак келесі формуламен анықталады: F

1 r

(n  2)

(2)

Формула (2) бойынша есептелген F мәнін және критикалық мәнін салыстырады. Егер Fф>Fкр болса, онда тәуелділік табиғатының кездейсоқтығы туралы нөлдік гипотезаның орындалмағанын және регрессия моделінің статистикалық маңыздылығы мен сенімділігі қабылданады. Егер регрессия моделінің сапасы бүкіл талаптарды қанағаттандырса, онда ол болжау және талдау жасауға қолданылуы мүмкін. Зерттелетін экономикалық көрсеткіштің орта мәнін болжайтын және факторлық мәндерінің негізінде мұндай модель жоғарғы деңгей сенімділігіне ие болады. Модель зерттеліп жатқан фактордың мәнін анықталған сандық шектерде жатуы үшін қандай факторға, қандай бағытқа және көлемде әрекет ету керектігін анықтауға көмектеседі. Стьюдент критериі бойынша регрессиялық теңдеудің параметрлері статистика маңыздылығын тексеру келесі формула бойынша жүргізіледі. ta = а /ma

tb = в /mb

(3)

Формула бойынша есептің tфакт мәні tкр - критикалық мәнімен салыстырады, егерде tфак>tкр болса, онда а және в параметрлері статистикалық маңызды болып табылады және Х фактордың У-ке әсері кездейсоқ емес. Сонымен бірге Х факторы модельде қалдырылады. Егер tфак<tкр шарты орындалмаса онда параметр мәні нольге теңестіріледі, оған сәйкес фактор теңдеуден шығарылады. Бағаланған параметрлерді олардың экономикалық мағынасын тексеру қажет, ол үшін абсолюттік мағынасы және таңбасы экономикалық теория мағынасына сәйкес келу керек. Сонымен қатар параметрлердің логикалық шектеулер және абсолюттік мәндерінде мағына болуы керек.

100

Кесте 37 – 1999-2013 жж. Қазақстандағы мал шаруашылығының негізгі көрсеткіштерінің динамикасы Көрсеткіштер атауы 1 Жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну, кг (сало мен субөнімдерді қоса алғанда) Мал азықтық дақылдардың егістік алқабы, мың га

1999 2

2000 3

2001 4

2002 5

2003 6

2004 7

2005 8

2006 9

2007 10

2008 11

2009 12

2010 13

2011 14

2012 15

2013 16

58,5

64,7

66,3

3050,8

2823,7

2701,7

2805,5

2399

2515

2380,6

2255,9

2329

2486

2535

2555,6

2484

2517,4

2866,8

Негізгі ауыл шаруашы-лығы дақылдарын жинау, мың тонна (дәнді 14264,3 11565,0 15896,9 15959,9 14777,4 12374,2 13781,4 16511,5 20137,8 15578,2 20830,5 12185,2 26960,5 12864,8 18231,0 дақылдар (өңдеуден кейінгі салмақта)) Шаруа (фермерлік) қожалықтары Сойылған салмақтағы ет көлемі, мың тонна

73686 76 373 95 460 111 434 121 722 148 011 156 978 163 721 169 326 169 481 170 193 170 309 182 986 164 856 164 423

634,9

622,6

654,5

672,6

693,2

737,1

101

762,2

808,6

838,7

874,2

896,3

937,4

939,4

934,1

871

37 – нің кестенің жалғасы 1 Ірі қара мал саны, млн. бас 1 кг сиыр етінің орташа бағасы, теңге Халық саны, млн. адам Еңбекақының минималды мөлшері (жылына орташа), мың теңге Ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар, млн тг Импорт, мың тонна Экспорт, мың тонна

4,3

5,2

5,5

5,7

5,8

6,1

6,2

5,7

5,8

193

239

277

303

316

351

392

422

547

596

634

744

1081

1176

1186

14,9

15,1

15,2

15,4

15,6

16,2

16,7

20,323

23,12

34,06

40,79

60,805

101

109

1400

5874

16176

17309

17612

43844

47975

47143

55973

74564

77544

83586 109424 133945 142149

26,1

39,9

48,1

69,7

106,4

137,9

191,5

217,6

214,3

179,7

202,4

245,5

314,5

280,7

13,2

1,3

0,8

1,5

0,7

0,2

0,3

2,5

1,6

3,2

Ескертпе - [107] әдебиет негізінде автормен жасалған 102

Егер параметрлер мәні экономикалық теория заңдылықтарына қарама қайшы болса, онда тәуелсіз факторлардың басқа комбинациясын қарастыру қажет. Корреляциялық талдауды 1999-2013 жж. Қазақстандағы мал шаруашылығының негізгі көрсеткіштерінің мәліметтеріне сүйене отырып жасаймыз. Зерттелетін фактор ретінде У-жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну болып отыр. Сапалы ет және ет өнімдерін тұтыну үшін келесі тәуелсіз факторлардың ықпалы қандай екендігін білу үшін корреляция матрицасына сүйенеміз. Y - жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну, кг (сало мен субөнімдерді қоса алғанда); X1 - мал азықтық дақылдардың егістік алқабы, мың га; X2 - негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жинау, мың тонна (дәнді дақылдар (өңдеуден кейінгі салмақта)); X3 - шаруа (фермерлік) қожалықтары; X4 - сойылған салмақтағы ет көлемі, мың тн; X5 - ірі қара мал саны, млн. бас; X6 - 1 кг сиыр етінің орташа бағасы, теңге; X7 - халық саны, млн. адам; X8 - еңбекақының минималды мөлшері (жылына орташа), мың теңге; X9 - ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар, млн тг; X10- импорт, мың тонна; X11- экспорт, мың тонна. Кесте 38 – Корреляциялық матрица Y

X10

1,000

0,067

1,000

0,435

-0,198

1,000

0,570

-0,675

0,453

1,000

0,813

-0,453

0,436

0,918

1,000

0,610

-0,530

0,333

0,628

0,919

1,000

0,930

-0,117

0,424

0,700

0,850

0,671

1,000

0,895

-0,120

0,577

0,756

0,871

0,768

0,916

1,000

0,931

-0,179

0,410

0,676

0,914

0,777

0,982

0,949

1,000

0,885

-0,199

0,370

0,787

0,893

0,781

0,978

0,926

0,688

1,000

X10

0,791

-0,415

0,385

0,871

0,930

0,850

0,913

0,863

0,644

0,648

1,000

X11

-0,01

0,651

-0,12

-0,45

-0,26

-0,28

-0,10

-0,11

-0,13

-0,16

-0,22

X11

1,000

Ескертпе – автор жасаған

Корреляциялық матрицаның У-бағанында байқағанымыздай корреляция коэффициенттері 0,7 үлкен тәуелсіз факторлар У- жан басына шаққандағы ет 103

және ет өнімдерін тұтыну мен X4 - сойылған салмақтағы ет көлемі, X6 -1 кг сиыр етінің орташа бағасы, X7- халық саны, X8 - еңбекақының минималды мөлшері, X9 - ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар және X10 импорт факторымен тығыз байланысты болды. Бұл дегеніміз жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну аталған факторлардың өзгеруіне орнықты тәуелді. Ал X3 - шаруа (фермерлік) қожалықтары, X5 - ірі қара мал саны факторларына тәуелді. У- жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну, X1- мал азықтық дақылдардың егістік алқабы, X2 - негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарын жинау және X11- экспорт факторларына тәуелсіз. Аталған Х1, Х2, Х3 факторларға мемлекет тарапынан қолдау керектігін байқаймыз. Көп факторлы талдау жасау үшін тәуелсіз факторлар арасындағы корреляциялық байланысты қараймыз. Көптік регрессия талабы бойынша тәуелсіз факторлар арасында байланыс тығыз болмауы керек, яғни мультиколлинярлы. Тәуелсіз факторлар арасындағы тығыз байланыс түзу сызықты болып келетіндіктен тәуелді факторға екі фактордың әсері бірдей болатындығын байқаймыз. Бұл дегеніміз болжау мәндерінде қателіктер болатындығын көреміз. Корреляциялық матрицадан байқағанымыздай У- жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну факторіне әсер ететін факторлар арасынан мультиколлинярлы емес факторларды тандап аламыз. Олар бірінші Х3, Х5, Х6 факторлары rx3x5=0,628, rx3x6=0,700, rx5x6=0,671 екендігіне сүйене отырып үш фактордан тұратын көптік регрессия тұрғызамыз. Екінші Х8, Х9, Х10 факторлары rx8x9=0,688, rx8x10=0,644, rx9x10=0,648 екендігіне сүйене отырып үш факторлы екінші көптік модель тұрғызамыз. Осы екі модельге сүйене отырып сапалы ет өнімдерін тұтынуға талдау және болжам жасаймыз. «Анализ данных» пакетінің көмегімен бірінші модельге кіретін факторларға регрессиялық талдау аламыз (У, Х3, Х5, Х6) (Қосымша В). r х3, х5, х6 =0,94 факторлар арасында тығыз оң байланыс бар, бұл дегеніміз жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну X3- шаруа (фермерлік) қожалықтары, X5 - ірі қара мал саны, және X6 - 1 кг сиыр етінің орташа бағасының факторларына тәуелді. R-квадрат 0,90 болуы ет өнімдерін тұтыну өзгеруі 90% Х3, Х5 және Х6 өзгеруіне тәуелді ал қалған 10% ескерілмеген факторлар үлесінде екендігін көрсетеді. У(1)*=29,17+0,0014Х3+4,83Х5+0,29Х6 Табылған көптік регрессия моделі адекватты регрессия параметрлері статистикалық маңызды. Ғ=33,6 модельдің адекваттылығын, ал Стьюдент критерийі tb3=2,36, tb5=2,66 және tb6=7,69 Х3, Х5 және Х6 параметрлерінің статистикалық маңызды екендігін көрсетеді. Осы тұжырымға байланысты табылған модельді болжауға қолдана аламыз. 104

Болжамды жорамалдау үшін алдымен X3-шаруа (фермерлік) қожалықтары, X5 - ірі қара мал саны, және X6 -1 кг сиыр етінің орташа бағасы факторларының болжамды мәндерін динамикалық қатардың трендтік модельдеріне сүйеніп анықтап аламыз.

Сурет 30 - 1999-2013 жж. X3 - шаруа (фермерлік) қожалықтары факторының динамикасы және трендтік теңдеуі Ескертпе - [107] әдебиет негізінде құрастырған

Сурет 31 -1999-2013 жж. X5 - ірі қара мал саны факторының динамикасы және трендтік теңдеуі Ескертпе - [108] әдебиет негізінде құрастырылған

105

Сурет 32 - 1999-2013 жж. Х6 - 1 кг сиыр етінің орташа бағасы факторының динамикасы және трендтік теңдеуі Ескертпе - [109] әдебиет негізінде жасалған

Тренд модельдерінің көмегімен Х3, Х5 және Х6 факторларының 2014-2020 жылдар аралығына болжам мәндерін есептеп зерттеліп отырған Y-жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну факторына болжам жасалды (кесте 39). Кесте 39 – Y-жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну факторын болжау Болжам жылдары

Y-жан басына шаққандағы X3-шаруа ет және ет өнімдерін (фермерлік) тұтыну, кг (сало мен қожалықтары субөнімдерді қоса алғанда ) 2014 70,06 168 880 2015 71,93 176 165 2016 73,81 183 450 2017 75,68 190 736 2018 77,55 198 021 2019 79,43 205 306 2020 81,30 212 592 Ескертпе – талдау негізінде есептелген

X5-ірі қара мал саны, млн. бас

X6-1 кг сиыр етінің орташа бағасы, теңге

6,54 6,70 6,87 7,04 7,20 7,37 7,54

1133,96 1205,24 1276,51 1347,78 1419,05 1490,32 1561,59

Жасалған болжам бойынша 2020 жылдары аталған факторлар болжамының динамикасы негізінде Қазақстан Республикасында жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлемі бекітілген нормаға сәйкес келіп, 2020 жылы 81,3 кг/жыл құрауы мүмкін. 106

Келесі қадамда «Анализ данных» пакетінің көмегімен екінші модельге кіретін факторларға регрессиялық талдау аламыз (У, Х8, Х9, Х10) (Қосымга Г). r х3, х5, х6=0,98 факторлар арасында тығыз оң байланыс, бұл дегеніміз жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну X8-еңбекақының минималды мөлшері, X9- ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар және X10- импорт факторларына тәуелді. R-квадрат 0,96 болуы ет өнімдерін тұтыну өзгеруі 90% Х8, Х9 және Х10 өзгеруіне тәуелді ал қалған 6% ескерілмеген факторлар үлесінде екендігін көрсетеді. У(2)*=36,24+0,8Х8-0,00024Х9-0,071Х10 Табылған көптік регрессия моделі адекватты регрессия параметрлері статистикалық маңызды. Ғ=102,7 модельдің адекваттылығын, ал Стьюдент критерийі tb8=7,1, tb9=2,9 және tb10=3,1 Х3, Х5 және Х6 параметрлерінің статистикалық маңызды екендігін көрсетеді. Осы тұжырымға байланысты табылған модельді болжауға қолдана аламыз. Болжамды жорамалдау үшін алдымен алдынғы модельмен болжам жасағандай X8- еңбекақының минималды мөлшері, X9- ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар және X10- импорт факторларының болжам мәндерін динамикалдық қатардың трендтік модельдеріне сүйеніп анықтап аламыз. Х8, Х9 және Х10 факторларының 2014-2020 жылдар аралығына болжам мәндерін есептеп, зерттеліп отырған Y-жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну факторына болжам жасалды (кесте 40). Кесте 40 – Y - жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну факторын болжау Болжам жылдары

Y-жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну, кг (сало мен субөнімдерді қоса алғанда )

X8-еңбекақының минималды мөлшері (жылына орташа), мың теңге

X9- ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар, млн. тг

2014 65,95 107,24 136423 2015 67,89 114,44 146188 2016 69,83 121,63 155954 2017 71,77 128,83 165719 2018 73,71 136,03 175484 2019 75,65 143,22 185249 2020 77,59 150,42 195014 Ескертпе – [109] әдебиет негізінде автормен есептелген

X10-импорт, мың тонна

315,29 335,07 354,85 374,63 394,42 414,20 433,98

Қорытындылай келе, ҚР жан басына шаққандағы ет өнімдерін тұтыну шаруа қожалықтар санына, сиыр етінің орташа бағасы мен ірі қара мал басына 107

тығыз байланысты екендігі анықталды. 2020 жылға жасалған болжам бойынша жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну нормаға сәйкес келеді. Сапалы ет өнімдері күнделікті сұраныстағы тауарларға жатады. Қазақ халқының қалыптасқан тұтыну рационында ет және ет өнімдерінің алатын орны ерекше болғандықтан, ет және ет өнімдерінің бағасы артқан сайын сапалы ет тұтыну көлемі артатындығы анықталып отыр. Энгель заңы бойынша «тұтынушылардың қаражаты артқан сайын, олардың азық-түлік өнімдеріне деген сұранысы төмендеп, басқа да қызмет түрлеріне деген сұранысы артады екен» [110]. Осыған орай, тұтынушылар тарапынан ет өнімдерінің бағасы қымбаттаған сайын, тұтынушылар аз көлемде, бірақ бағасы қымбатырақ ет өнімдерін тұтынуға ұмтылатындығы жүргізілген маркетингтік зерттеуде белгілі болған. Жұптық регрессия моделі бойынша болжамды есептеулердің нәтижесі автормен дұрыс деген қорытынды жасалды. Үшінші тарау бойынша тұжырым 1. Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру бағытында нарықты сегменттеу жүргізіліп, әр сегмент үшін «4Р» қатысты маркетингтік стратегия әзірленіп, ұсынылған. Сонымен қатар зерттелген бәсекелес кәсіпорындардағы «сапа-баға» ара-қатынасы бойынша жайғастыру картасы жасалған. 2. Зерттеліп отырған ет өңдеуші кәсіпорындар үшін өнім сапасын басқару, тұтынушыларды басқару, брендті басқаруға қатысты маркетингтік тұжырымдама берілген және ШҚО ет өнімдерін тұтынушылары «эконом», «медиум», «премиум» сегменттеріне бөлінген. 3. «Семей ет комбинаты» ЖШС-ң тауарлық ассортиментін оңтайландыру үшін ассортиментке қоржындық талдау жүргізіліп, «Семей ет комбинаты» ЖШС өнімдерінің өсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі көрсеткіштері бойынша BCG-матрицасы тұрғызылған. Матрицадағы әр топтағы тауар ассортименттері үшін өнімдік, баға, өткізу және коммуникациялық арналарды таңдауға негізделген маркетингтік стратегиялар анықталған. 4. Ет өнімдерінің сапасын басқаруға әсер ететін факторларды талдау негізінде макро-, мезо-, микро деңгейлерде жүзеге асырылатын маркетингтік шараларды қамтыған ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару моделі ұсынылған. Модель бойынша әр деңгейде сапа тізбегін толық ұстана отырып, аймақтық деңгейдегі шараларды тиімді жүзеге асыру арқылы, ет өңдеуші кәсіпорындар тұтынушының сұранысына қарай бейімделуі қажет. 5. Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару тұтынушылардың өнімге деген көзқарасын маркетингтік зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, маркетингтің тетіктерін тиімді қолдану керектігі дәлелденген. Яғни, отандық ет және ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару арқылы оның сапасын арттыра отырып, сұранысты жоғарылатуға болатындығы келтірілген. 6. Зерттеу жұмысы нәтижесінде ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындар өнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері анықталып, оларды шешу жолдары берілген. Атап айтқанда ет өнімдерінің сапасын бақылау тізбегіндегі 108

сапаның төмендеу себептерін анықтау әдістемесі, QFD әдісін қолдану арқылы жасалған «Сапа үйі матрицасы», ет өнімдеріне берілген тұтынушылар бағасы мен сарапшылар бағасының арасындағы айырма, ШҚО-ғы ет өңдеуші кәсіпорындарда өнім сапасын арттыруға негізделген себеп-салдар диаграммасы жасалған. 7. Зерттеу нәтижесі бойынша ет өнімдерін тұтыну нормаға сәйкес болмауына байланысты сапаны арттыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылғаннан кейін ет өнімдерін тұтынуды болжаудың экономикалықматематикалық үлгісі әзірленген.

109

ҚОРЫТЫНДЫ 1. Сапаны маркетингтік басқарудың теориялық аспектілерін зерттей келе, өнім сапасы дегеніміз философиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық және әлеуметтік аспектілерді біріктіретін белгілі бір факторлардың ықпалы негізінде дамитын, тұтынушының өнімге қанағаттануы дәрежесін сипаттайтын қасиеттерінің жиынтығы. Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқару – бұл ет өнімдерінің қауіпсіздігі, дәмдік қасиеттері, тағамдық және энергетикалық құндылығымен, қол жетімділігі, пайдалылығы мен тұтынушылардың қанағаттану дәрежесін анықтайтын, белгіленген бағаға сәйкес келетін тұтыну құндылықтарының жиынтығы болып табылады. 2. Ет өнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды макро, мезо микродеңгейде қарастыруға болады. Макродеңгейде ет өнімдерінің сапасына ауыл шаруашылығына байланысты заңдар, заңнамалық актілер, нормативтік құжаттар, табиғи-климаттық жағдай, ғылыми-техникалық прогресс нәтижелерінің өндіріске енгізілу деңгейі, демографиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, нарықтық факторлар, мезодеңгейде аймақтық салалық заңнамалар, нақты және әлеуетті сыйымдылық, экспорттық және импорттық саясат, шикізат базасының сапасы сияқты факторлар және микродеңгейде өндірістік, ұйымдастырушылық, маркетингтік факторлар әсер етеді. 3. Ет өңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті басқарудың ерекшелігіне сұраныстың маусымдылығы, өндіріс пен тұтынушылар арасындағы байланыс, өнім сапасын органолептикалық әдіспен анықтау мүмкіндігі, өнімнің қауіпсіздігі мен құндылығы жататыны анықталды. Осыған орай, өнім сапасын маркетингтік зерттеуде QFD (Quality Function Deployment) – сапа функцияларын ыдырату әдістері арқылы тұтынушы мен өндірушілер пікірі бойынша өнім сапасын маркетингтік басқаруды жүзеге асыруға болады. 4. ҚР ет және ет өнімдер нарығын талдау кезінде 1990 жылмен салыстырғанда мал саны азайған, 2000 жылы барлық санаттағы мал саны екі есеге төмендеген, 2013 жылы тек жылқы саны ғана жоғарылап, ал қалған мал түрлері мен саны бойынша 1990 жылғы көрсеткішке жетпеген. Дегенмен, «Агробизнес 2020» бағдарламасы негізінде ауылшаруашылығы өнімдерін өндіру көлемі артып, азық-түлікпен қамтамасыз ету жоғарылап келеді, яғни 2013 жылы ҚР ет және ет өнімдер нарығында импорт көлемі 280,7 мың тоннаны құрап, 2012 жылмен салыстырғанда - 10,8%-ға төмендеді. Елімізде жүзеге асырылып жатқан «ҚР ІҚМ етінің экспорттық әлеуетін дамыту» бағдарламасының негізінде экспорт көлемі 2013 жылы 4,1 мың тоннаны құрап, 2012 жылмен салыстырғанда – 28,1%-ға артты. Зерттеу объектісі болып табылатын ШҚО ет нарығында сойылған салмақтағы етті өндіру бойынша Алматы облысынан кейін екінші орында тұр, яғни 2013 жылы 130,6 мың тоннаны құрады және Республика бойынша жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлемі - 66,3 кг/жыл болса, ШҚО бойынша - 78 кг/жыл құрады. Сөйтсе де, зерттеліп отырған облыстағы ет өнімдері нарығында бір 110

қатар ет өнімдерінің сапасына кері әсер ететін мәселелер анықталды. Олар: тиімді маркетингтік жүйенің болмауы; ірі қара малды асыл тұқымдандыру жұмыстарының жеткіліксіз түрде жүзеге асуы, малдәрігерлік қызметтің олқылықтары, мал азығы мен жемдеу база сапасының төмендігі, шикізатпен қамтамасыз етудің тұрақсыздығы, жаңа технологиялар мен құрал-жабқытардың өндіріске енгізу деңгейінің төмендігі; персонал біліктілігінің төмендігі, субсидия немесе несие түріндегі мемлекеттік көмектің бюрократия салдарынан тежелуі, жанар жағар май және логистикалық қызметте туындайтын кедергілер; мемлекеттік қолдаудың жеткіліксіздігі. 5. ШҚО ет және ет өнімдерін өндірумен айналысатын кәсіпорындарда ИСО 9001, 14000, 22000; OHSAS 18001 және НАССР халықаралық стандарттарына сәйкес СМЖ енгізіліп, сәйкестік сертификаттары болғанымен, нарықта тұтынушыны қанағаттандыратын сапалы ет өнімдері жеткіліксіз. «Семей ет комбинаты», «Артон KZ», «Швабские колбаски» ЖШС-де сапалы ет өнімдерін өндіруге қолданылатын құрал-жабдықтардың физикалық және моральді тозуы, шикізатпен қамтамасыз етудің тұрақсыздығы, кадрлардың біліктілігінің жеткіліксіздігі және ең бастысы маркетингтік қызметтің дұрыс жүзеге асырылмауы кәсіпорынның нарықта жетістікке жетуіне кедергі келтіріп отыр. 6. ШҚО тұтынушылардың ет және ет өнімдеріне деген қалауын және өндірушілердің «сапалы ет өніміне» көзқарасын анықтау мақсатында пікір сұрау әдісі арқылы маркетингтік зерттеу жүргізудің әдістемесі дайындалып, Өскемен қаласының сауда орындарында маркетингтік зерттеу жүргізілді. Нәтижесінде тұтынушы үшін ет өнімдерін сатып алу кезінде әсер ететін маңызды факторларға сапа көрсеткіштері, «баға/сапа» сәйкестігі, қауіпсіздік жатады. Өндірушілердің пікірінше ет өнімдерінің қауіпсіздігі, сапасының тұрақтылығы, персоналдың біліктілігі, рентабельділігі және нарықтағы өткізу көлемі аса маңызды болса, дәмдік қасиеттері, орамасы, тауардың құны, сақтау мерзімі, тағамдық құндылығы маңызды екені анықталды. Маркетингтік зерттеу нәтижесінде ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін сапаны басқару әдістерінің бірі - QFD әдісін қолдану арқылы тұтынушылар мен өндірушілердің берген жауаптарының негізінде «Сапа үйі» матрицасы құрастырылды. 7. Ет өнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару үшін ет өңдеуші кәсіпорындарды шикізатпен қамтамасыз ету, ет өңдеуші кәсіпорындар мен ет өнімдерін тұтынушылардың ақпараттық базасын қалыптастыру мен өңдеу арқылы барлық технологиялық үрдісте сапаны бақылау нүктелерін анықтап, соңғы тұтынушылардың талғамына негізделген маркетингтік басқарудың бағыттары ұсынылды. 8. Ет өнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру жолдары өнім, баға, өткізу, жылжыту құралдарын тиімді қолдану болып табылады. Диссертациялық зерттеу жұмысында ұсынылған сегменттеу моделі ет өнімдер нарығында тұтынушылардың төлем қабілеттілігі негізінде эконом, медиум, премиум сегменттерге бөлінген. Айқындалған сегменттерге сәйкес ШҚО ет 111

өнімдер нарығындағы ет өңдеуші кәсіпорындарды жайғастыру картасы әзірленіп, оның «бағасы мен сапасы жоғары» бөлігіне «Рубиком» ЖШС, «сапасы жоғары және бағасы орташа» бөлікке «Семей ет комбинаты» ЖШС, «сапасы мен бағасы орташа» бөлікке «Артон KZ» ЖШС орналасты. Жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижесінде ет өңдеуші кәсіпорындарға арналған өнімдік, баға, өткізу, коммуникациялық арналарды таңдау стратегиялары дайындалды. «Семей ет комбинаты» ЖШС ет өнімдерінің ассортиментіне негізделген өсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі бойынша BCG матрицасы әзірленді. 9. ҚР жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлеміне әсер ететін факторларды анықтау үшін корреляциялық және регрессиялық талдау жасалды. Модель бойынша ет және ет өнімдерін тұтынуға шаруа қожалықтары, ірі қара мал саны, 1 кг сиыр етінің орташа бағасы сияқты факторлардың әсерін ескере отырып 2020 жылға дейінгі жасалған болжам бойынша жан басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлемі 81,30 кг құрайды. Медициналық норма бойынша ҚР басына шаққандағы ет және ет өнімдерін тұтыну көлемі – 82 кг болуы қажет, осыған орай қазақстандықтар 2020 жылы нормаға сәйкес тұтынатын болады.

112

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана: Елорда, 17 қаңтар 2014. 2 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. ҚР Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген 3 Молдашев А.Б. Повышение конкурентоспособности аграрного сектора Казахстана в условиях ЕЭП и ВТО // Проблемы аграрного рынка. - 2013. №1. – С.5-8 4 Исикава К. Японские методы управления качеством. – М.: Экономика, 1988. – 199 с. 5 ҚР Ұлттық экономика Министрлігі Статистика комитетінің мәліметтері // http: www.stat.gov.kz 6 Михеева Е.Н. Управление качеством: Учебник / Е.Н. Михеева, М.В. Сероштан. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2009. – 708 с. 7 Деминг У.Э.Выход из кризиса. – Тверь: Альба, 1994. 8 Джуран Дж. Качество в истории цивилизации.: Эволюция, тенденция и перспективы управления качеством. - М.: РИА «Стандарты и качество», 2004. – 321 с. 9 Фейгенбаум А. Контроль качества продукции. – М.: Экономика, 1986. – 470 с. 10 Адлер Ю.П. Управление качеством: статистический подход. – М.: Издательство «Знание», 1979. – 49 с. 11 Робертсон А. Управление качеством. – М.: Издательство «Прогресс», 1974. – 251 с. 12 Энциклопедия эпистемологии и философии науки. М.: «Канон+», РООИ «Реабилитация», 2009. 1248 с 13 Шухарт У.А. Экономический контроль качества произведенного продукта // Вэн Ноустренк. - Нью-Йорк, 1931. – 50 с. 14 ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукции. Основные понятия. Термины. Определения. 15 ҚРСТ ИСО 9000-2001 Сапа менеджменті жүйелері. Негізгі ережелер мен сөздік. 16 Нысанбаев С.Н. Маркетинг негіздері: оқулық. – Алматы, 2002. - 202 б 17 Қаржаубаев К.Е. Квалиметрия және сапаны басқару: оқу құралы. – Алматы: Нұр-Принт, 2012. – 295 б. 18 Баймульдина Г.Б. Сапаны басқару: оқу құралы. - Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2011. – 159 б. 19 Дунченко Н.И. Управление качеством в отраслях пищевой промышленности: учеб.пособие /– 2-е изд. – М.: Дашков и К, 2008. -212 с. 113

20 Мендебаев Т.М. Сапаны басқару: Оқулық / Т.М. Мендебаев, А.З. Габдуллина, А.Т. Альпеисов. –Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2013. – 248 б. 21 Калияскарова Э.А. Сапа түсінігі және сапаны басқару тұжырымдамасы // Вестник КазЭУ.–Алматы: «Экономика», 2010.– №6.–С.70– 75. 22 Эткинсон Дж., Уилсон Й. Стратегический маркетинг: ситуации, примеры: учебное пособие / пер. С англ.: под ред. проф. Ю.А. Цыпкина. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 471 с. 23 Дойль П., Штерн Ф. Маркетинг менеджмент и стратегии 4-е изд. / пер. с англ. – СПб: Питер, 2007. – 544с. 24 Соловьев Б.А. Управление маркетингом: 17-модульная программа для менеджеров «Управление развитием организации». Модуль 13. – М.: «ИНФРАМ», 1999. – 336 25 Котлер Ф. Основы маркетинга– 4-е европейское изд. – М.: Вильямс, 2008. – 1200 с. 26 Котлер Ф. Маркетинг негіздері: Профессор М. Ізбасардың жалпы редакциялауымен ағылшын тілінен тәржімеленген – Алматы: «Жазушы», 2000. – 552 б. 27 Котлер Ф., Картаджая Х., Сетиаван И. Маркетинг 3.0: от продуктов к потребителям и далее – к человеческой душе /пер.с англ. А. Заякина. – М.: Эксмо, 2011. – 240 с. 28 Друкер П. Энциклопедия менеджмента. – М.: Вильямс, 2004. – 432 с. 29 Капон Н., Колчанов В., Макхалберт Дж. Управление маркетингом: учебник для вузов / пер. с англ. под ред. В.Б. Колчанова. – СПб.: Питер, 2010. – 832 с. 30 Крюков А.Ф. Управление маркетингом. – М.: КНОРУС, 2005. – 368с. 31 Гайдаенко Т.А. Маркетинговое управление. Полный курс МВА. Принципы управленческих решений и российская практика / Т.А. Гайдаенко. – 2-е изд., перераб. и доп. – М7: Эксмо, 2006. – 496 с. – (Полный курс МВА). 32 Соловьев Б.А. Макетинг: учебник (Учебник для программы МВА). – М.: ИНФРА-М, 2007 – 383 с. – 33 А. Бурцева, В.С. Сизов, О.А. ЦеньУправление маркетингом. – М.: Экономисть, 2005, – 271 с. 34 Управление маркетингом / под ред. А.В. Короткова, И.М. Синяевой. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005.  463 с. 35 Истаева А.А. Управление маркетингом: учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2011. – 276 с. 36 Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики: учебник. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: КНОРУС, 2010. – 680 с. 37 Маркетинг: учебное пособие / ред. И.М. Синяева. – М.: ИНФРА-М, 2011. – 384 с. 38 Маркетинг: общий курс: учебное пособие для студентов вузов / под.ред. Н.Я Калюжновой , А.Я Якобсона. – М.: «Омега -Л», 2008. – 476 с. 114

39 Небурчилова Н.Ф., Волынская И.П., Петрунина И.В., Чернова А.С. Тенденции развития мясной отрасли АПК в период с 2008 по 2012 гг // Мясная индустрия. – 2013. - №4 (апрель). – С. 9-13. 40 Асембаева М.Қ. Квалиметрия: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 132 б. 41 Қазақстан Республикасындағы агроөнеркәсіптік кешенді дамыту жөніндегі 2013-2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы №151 қаулысы 42 «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту» жобасын іске асыру жөніндегі іс-шаралардың 2011-2015 жылдарға арналған кешенді жоспарын бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 29 шілдедегі №877 қаулысы 43 ҚР Техникалық Реттеу туралы заңы. 2004 жылғы 9 қараша, №603 44 «Ет және ет өнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламентін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 8 сәуірдегі №336 қаулысы 45 АО «КАЗНЕКС Корпорация по развитию и продвижению экспорта» www.kaznext.kz 46 Калияскарова Э.А. НАССР жүйесін тиімді қолдану арқылы ет өнімдерінің сапасын басқару // Материалы VII международной научной конференции молодых ученых «Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане».- Алматы: «Раритет», 2013. – Часть 4-С.6974. 47 Қаржаубаев К.Е. Стандарттау, сертификаттау және сапаны басқару: оқу құралы: - Алматы: «Нур-Принт», 2011. – 300 б. 48 Магомедов М.Д. Экономика пищевой промышленности. –М.: Дашков и К, 2014.-232с. 49 Ахметова С. Безопасность и качество пищи – величины постоянные // Маркетинг товаров и услуг.- 2007. №10 (68). – С. 38-41. 50 Калияскарова Э.А. Қазақстан Республикасындағы ет және ет өнімдерінің сапасын бағалау ерекшеліктері // Вестник КазНУ. – Алматы: 2013.– №5.– С. 98-104 51 Калияскарова Э.А. ШҚО ет өнімдерін өндіретін кәсіпорындардағы сапаны басқаруды жетілдіру жолдары // Материалы международной научнопрактической конференции «Бизнес без границ: шаги к успеху».–Алматы: «Экономика», 2013.-С.1420-1426 52 Зиядин С.Т. Аграрлық өнімдердің маркетингтік стартегиясы – шетелдік тәжірибе негізінде // Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. – 2010. №1(49). – Б. 172-175 53 Завьялов П.С. Маркетинг в схемах, рисунках, таблицах: учеб.пособие. М.: ИНФРА-М, 2010. – 496 с.

115

54 Есимжанова С.Р., Калияскарова Э.А. Восприятие потребителями качественных характеристик мясопродуктов в Восточно-Казахстанской области // Маркетинг и маркетинговые исследования.–2014.№1.–С.66-76. 55 www.meatinfo.ru 56 www.trademap.org 57 ҚР Ұлттық Экономика Министрлігі. Статистика комитеті. Қазақстан Республикасы бойынша шикізаттың аса маңызды түрлерінің, өндірістіктехникалық мақсаттағы өнімдердің және тұтыну тауарларының ресурстары мен пайдалану баланстары. 2008-2012 жж. Статистикалық жинақ // [электронды ресурс: http://stat.gov.kz] 58 Ауыл шаруашылығы. 1990-2013 серпінділік кестелер. ҚР Ұлттық Экономика Министрлігі. Статистика комитеті. Жедел деректер // [электронды ресурс: www.stat.gov.kz] 59 Ауыл шаруашылығы. Мал шаруашылығының негізгі өнімдерін өндіру. ҚР Ұлттық Экономика Министрлігі. Статистика комитеті. Жедел деректер // [электронды ресурс: www.stat.gov.kz] 60 Қазақстан Рсепубликасындағы ауыл, орман және балық шаруашылығы. 2009-2013 жж. ҚР Ұлттық Экономика Министрлігі. Статистика комитеті. Статистикалық жинақ // [электронды ресурс: www.stat.gov.kz] 61 Қазақстан цифрларда. ҚР Ұлттық Экономика Министрлігі. Статистика комитеті. Кітапша // [электронды ресурс: www.stat.gov.kz] 62 Акимбекова Г. Переработка сельскохозяйственной продукции в Республике Казахстан: проблемы и пути решения // Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана. – 2012. №4. – С.13-17. 63 Шығыс Қазақстан облысының Статистика департаменті. www.shygys.stat.kz 64 Есенеев А.Т., Есенеев Т.К. Маркетинг и конкурентоспособность мяса и мясной продукции // С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің жаршысы. – 2008. - №4 (51). – Б.199-203. 65 М.Ш. Кенжеболатова., С.Т. Окутаева. Қазақстан Республикасы мал шаруашылығы саласы жағдайына талдау // Аграрлық нарық проблемалары. 2014. - №1. – Б.17-121. 66 Бисембаев А. Герефорд: порода мясного направления продуктивности // Agro Әлем. – 2014. №7(60). –С. 50-52. 67 Калияскарова Э.А. Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет өнімдер нарығын талдау // Проблемы агрорынка.–№4.–С.115-122.–Алматы: 2013 68 «Казагромаркетинг» АҚ мәліметтері. www.kazagro.kz 69 Есімжанова С.Р. Маркетинг: оқу құралы. – Алматы: «Экономика», 2009. – 506 б. 70 Кислицына В.В. Маркетинг: учебник. – М.: ИД «ФОРУМ»: ИНФРА-М, 2012. – 464 с. 71 Шығыс Қазақстан облысының ауыл шаруашылығы 2008-2012. Статистикалық жинақ // [электронды ресурс: www.shygys.stat.gov.kz] 116

72 Котлер Ф., Келлер К.Л. Маркетинг менеджмент. 12-е издание. Серия «Классический зарубежный учебник». – СПб.: Питер, 2007.– 816 с. 73 Маркетинг: Учебник/под общ.ред. А.А.Абишева, В.В. Герасименко, С.А. Каленовой. – Алматы: Экономика, 2011. – 704 с. 74 Багиев Г.Л., Тарасевич В.М. Маркетинг: Учебник для вузов. 4-е издание. Стандарт третьего покаления. – СПб.: Питер, 2012. – 560 с. 75 Магомедов Ш.Ш. Маркетинговые исследования товаров и услуг: уче.пособие / Ш.Ш. Магомедов. – М.: Дашков и К, 2007. -296 с. 76 Митяшкина Л.И., Кожумратова Ж. Маркетинговые исследования рынка мясопродуктов в Казахстане // Экономические реформы: особенности переходного периода: Сб.науч.тр.-Алматы, -1999.-Ч.1,- С.120-132 77 Дюсембекова Ж.М. Маркетинговые исследования: учебник. – Алматы: Экономика, 2013. – 472 с 78 Спиридонова А. Ассортиментная политика мясоперарабатывающих предприятий // Международный сельскохозяйственный журнал. – 2009. №3. – 31-33 с. 79 Лихачева Е.И., Юсова О.В. Товароведение и экспертиза мяса и мясных продуктов: учебное пособие / Е.И. Лихачева.,. – М.: Альфа-М:ИНФРАМ, 2013.- 304 с 80 Корабаев Б.С., Кусайнова А.Б. Қайта өңдеу саласы бойынша ет өнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру механизмін жетілдіру // Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. – 2011. - №4 (56). – Б.42-45. 81 Сайт З. Ет өнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі стандарттау мен сертифиткаттаудың рөлі // Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. – 2010.-№1 (49). – С102-103 82 Окрепилов В.В. На основе стратегии управления качеством // Алтын сапа. – 2011. - №1. – С. 46-48 83 Маркетинговые коммуникации: учебник / под ред. И.Н. Красюк. – М.: ИНФРА-М, 2012. – 272 с. 84 Кузнецов П.А. Современные технологии коммерческой рекламы: Практическое пособие. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2011. – 296 с. 85 Рыбченко С.А. Формирование стратегий брендинга на российском рынке мясной продукции. – Ульяновск: УлГТУ, 2009. – 165 86 Ламбен Ж.Ж., Чумпитас Р., Шулинг И. Менеджмент, ориентированный на рынок. 2-е изд. / пер.с англ.под.ред В.Б. Колчанова.–СПб.: Питер, 2011.–720 с. 87 Котлер Ф., Келлер К.Л. Маркетинг менеджмент. Серия «Классический зарубежный учебник». 14-е издание. – СПб.:Питер, 2014. – 800 с. 88 Утюльбаев С.А. Анализ и характеристика современного состояния халал индустрии в Республике Казахстан // Евразийский национальный Университет имени Л.Н. Гумелева. Вестник №4 (экономическая серия). – 2011. – С.158-167. 117

89 Kaliyaskarova E.A. Quality and safety of meat and meat products market of the Republic of Kazakhstan // World Applied Sciences Journal.2013.-№ 27 (8).-Р.988-991. 90 Качество мяса «Made in Germany» // Мясная индустрия. – 2012, Май. – С. 8-10. 91 Ламбен Жан-Жак. Менеджмент ориентированный на рынок / пер с англ.; под ред. В.Б.Колчанова. – СПб.:Питер, 2004. –535с. 92 Калияскарова Э.А. Ет өнімдерінің сапасына қойылатын талаптар // Вестник КазЭУ.–Алматы: «Экономика», 2012.- №2.-С.94-98 93 Сидоренко В., Михайлушкин П. Актуальные проблемы аграрных преобразований в России // Международный сельскохозяйственный журнал. – 2013. №1. – С. 14-21. 94 Колз Ричард Л., Ул.Джозеф Н. Маркетинг сельскохозяйственной продукций / перевод с англ. В.Г. Долгополова восьмое издание. – М.: Колос, 2000. – 512 с. 95 Романенко И., Евдокимова Н. Особенности государственного регулирования на мировых рынках мяса и мясной продукции в условиях ВТО // Международный сельскохозяйственный журнал. – 2013. №3. – 3-7 с. 96 ШҚО ауыл шаруашылығы басқармасының жұмысы туралы есептер. www.agro.vko.gov.kz 97 Гасанова Х., Юдин Е., Юдина Т. Направления развития рынка мяса и мясной продукции // АПК: Экономика, управление. – 2014. №1. – С.56-62. 98 Ивашов В.И. Технологическое оборудование предприятий мясной промышленности: учеб. – СПб.: ГИОРД, 2010. – 736 с. 99 Калияскарова Э.А. Ет өнімдерінің сапасын арттыру - ДСҰ кіру кепілі // Вестник КазНУ– Алматы, 2013.– №6.– С. 183-189. 100 Аскаров Е.С. Сапаны басқару: оқу құралы. Алматы, 2012. - 312 б. 101 Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық басқарманың 20102012 жж. Мәліметтері 102 Герасимов Б.Н., Чуриков Ю.В. Управление качеством: учебное пособие. – М.: Вузовский учебник; ИНФРА-М, 2012. – 304 с. 103 Небурчилова Н.Ф., Волынская И.П., Петрунина И.В., Чернова А.С. Проблемы безотходного производства в мясной отрасли // Мясная индустрия. – 2014. - №3 (март). –С. 7-17. 104 Эконометрика / под ред. Елисеевой И.И. - М.: Финансы и статистика, 2002. – 344 с. 105 Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика. М.: ЮНИТИ, 2000. – 542с. 106 Доугерти К. Введение в эконометрику /(перевод с англ.). – М.: ИФРА-М, 1999. – 423 с. 118

107 2013 жылғы алдын-ала деректер. ҚР Ұлттық Экономика Министрлігі. Статистика комитеті. Статистикалық жинақ // [электронды ресурс: www.stat.gov.kz] 108 Льюис К. Методы прогнозирования экономических показателей. - М.: Финансы и статистика, 1986. – 130с. 109 Минько А.А. Статистический анализ в MS EXCEL. – М.: Изд.дом «Вильямс», 2004. – 448 с. 110 Блэкуелл Р., Миниард П., Энджел Дж. Поведение потребителей / 10-е изд. – СПб.: Питер, 2007. – 944 с.

119

ҚОСЫМША А ҚР тірідей салмақтағы өткізілген мал мен құс етінің көлемі, мың тонна Облыстар

2009 96,1 97,0 255,3 46,1

2010 92,9 102,3 284,6 47,0

Жылдар 2011 76,4 111,5 284,2 48,0

2012 75,9 115,0 297,2 48,8

2013 79,4 115,0 308,1 49,2

2013 жыл%-бен, 2009-2012 жж. 2009 2010 2011 2012 82,6 85,4 103,9 104,6 118,5 112,4 103,0 100 120,7 108,2 108,4 103,6 107 104,6 100,8 100,8

Ақмола Ақтөбе Алматы Атырау Батыс 76,6 76,9 77,5 73,5 73,5 95,9 95,6 Қазақстан Жамбыл 81,8 85,7 90,1 94,3 96,0 117,3 112,0 Қарағанды 115,6 109,2 111,6 114,4 116,7 100,9 106,8 Қостанай 141,5 139,4 140,8 99,3 97,1 68,6 69,6 Қызылорда 31,4 31,7 31,8 32,3 31,5 100,3 99,3 Маңғыстау 9,9 9,9 10,3 10,5 10,6 107 107 Оңтүстік 153,6 157,8 168,2 174,8 182,5 118,8 115,6 Қазақстан Павлодар 70,8 70,6 71,4 71,7 75,8 107,1 107,4 Солтүстік 83,7 88,7 79,5 83,2 88,5 105,7 99,8 Қазақстан Шығыс 192,7 203,9 209,7 218,0 224,3 116,4 110,0 Қазақстан Астана қ. 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 100 100 Алматы қ. 0,4 0,3 0,2 0,2 0,2 50 66,7 Қазақстан 1 453,0 1 501,2 1 511,5 1 509,4 1 548,7 106,6 103,2 Республикасы Ескертпе – ҚР Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде жасалған

120

94,8

100

106,5 104,5 69,0 99,0 102,9

101,8 102 97,7 97,5 100,9

108,5

104,4

106,2

105,7

111,3

106,3

106,9

102,8

100 100

102,5

102,6

ҚОСЫМША Ә Құрметті тұтынушылар, сіздерді сауалнама сұрақтарына жауап берулеріңізді сұраймыз! Тұтынушылардың ет өңдеуші кәсіпорындар өнімдеріне деген талғамын зерттеу мақсатында маркетингтік зерттеу жүргізу. Өз таңдауыңызды «V» белгісімен белгілеңіз. Пікір сұрау сіздің 10- 15 минут уақытыңызды алады. 1 Сіз ет өнімдерінің қандай түрін тұтынасыз?  пісірілген шұжық  сосиски мен сардельки  пісіріліп-ысталған шұжық  жартылай ысталған шұжық  шикідей ысталған шұжық  қазы  жал-жая  жартылай ет фабрикаттары (тұшпара, манты, котлет) 2 Ет өнімдерін таңдау кезіндегі факторларды 1-10 бойынша ранжирлеңіз, мұндағы 1 – аса маңызды, 10 –аса маңызды емес?  бағасы  өнімнің сапасы  салмағы  тауарлық маркасы  өнім орамасы  алдыңғы тәжірибе  өнім түрлерінің көптігі  үйдің қасындағы дүкен  жеңілдіктің болуы  басқа да факторлар 3. Ет өнімдерін сатып алған кезде Сізге әсер ететін келесі сапа көрсеткіштерін белгілеңіз.

Мұндағы - 5-өте жақсы, 4-жақсы, 3-қанағаттанарлық, 2-нашар, 1-өте нашар Сапа «Семей ет «Швабские «Рубиком» көрсеткіштері комбинаты» колбаски» ЖШС ЖШС ЖШС тағамдық 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 құндылығы орама 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 балаусалығы 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 қауіпсіздігі 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 дәмдік 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 қасиеттері сақтау мерзімі 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 сыртқы түрі 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 сатушының 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 шынайы кеңес 121

«Артон KZ» ЖШС 1 2 3 4 5 1 1 1 1

2 2 2 2

3 3 3 3

4 4 4 4

5 5 5 5

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

беруі қызмет көрсету жылдамдығы сатушының жылы қабақ танытуы

1 2 3 4 5

4. Сіздің ойыңызша келесі кәсіпорындар өндірген ет өнімдерінің сапасы мен бағасының

сәйкестігін көрсете отырып, өз жауабыңызды белгілеңіз. Ет өңдеуші кәсіпорындар Баға мен сапаның сәйкестігі 1 «Семей ет комбинаты» ЖШС «Иә» «Жоқ» 2 «Швабские колбаски» ЖШС «Иә» «Жоқ» 3 «Рубиком» ЖШС «Иә» «Жоқ» 4 «Артон KZ» ЖШС «Иә» «Жоқ» 5. Сіздің ойыңызша ет өнімдерінің сапасын арттыру үшін не істеу керек?

 табиғи өнімдерді өндіру  мамандардың біліктілігі  отандық шикізатты қолдану  сыртқы бақылауды арттыру  мемлекеттік стандарт бойынша өнім өндіру  сапа жүйесін бақылауды арттыру  сапалы шикізатты қолдану  етті алмастырғыш компоненттерді қолдануды азайту  басқа _____________________ 6. Өзіңіз жайлы сұрақтарға жауап беріңіз?

Сіздің жынысыңыз  еркек  әйел

Қызмет түрі

Жасыңыз

 оқушылар  25 жасқа дейінгілер  жұмысшы  25-35жас  қызметкер  36-45 жас  жеке кәсіпкер  46-60 жас  үй шаруашылығындағы  61 және жоғары адам  жұмыссыз  зейнеткер Ескертпе – маркетингтік зертеу нәтижесінде автор жасаған

Жауап бергеніңіз үшін үлкен рахмет!

122

Отбасының бір айлық табыс деңгейі  40000 дейін  40001-60000 тг  60001-80000 тг  80001-100000 тг  100001 ден жоғары

ҚОСЫМША Б Ет өндірісіндегі қалдықсыз өндіру бағыттары ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарда қанды қалдықсыз өндіруді игеру бағыттары Тағамдық мақсатта Қанды шұжық өндіру

Басқа салалар Көбік түзгіштер

Ақуызды препараттар

Техникалық мақсатта Қаннан жасалған ұн Қара техникалық альбумин

Тағамдық альбумин

Толық сүтті алмастыратын жартылай фабрикат

Құрғақ ақуызды қоспа Медициналық препараттар

Плазма изоляты

Сурет Б.1 - Кәсіпорындағы тағамдық және техникалық қанды қолдану бағыты

ШҚО ет өңдеуші кәсіпорындарда сүйекті қалдықсыз өндіруді игеру бағыттары Тағамдық мақсатта қолдану

Техникалық мақсатта қолдану

Ет сүйекті жартылай фабрикаттар

Сүйектен жасалған ұн

Тағамдық сүйектегі май

Етті сүйектен жасалған ұн

Құрғақ ақуызды жартылай фабрикат Медициналық препараттар Аңдарға арналған жем

Басқа салалар Желатин өндіру

Халық тұтынатын тауарлар Желім өндіру

Сурет Б.2 - Ет өңдеуші кәсіпорындарда сүйекті қолдану бағыты

123

ҚОСЫМША В Математикалық модельдеу нәтижелері ВЫВОД ИТОГОВ Регрессионная статистика Множественный R R-квадрат Нормированный Rквадрат Стандартная ошибка Наблюдения Дисперсионный анализ

0,949538621 0,901623593 0,874793663 3,503159846 15

df Регрессия Остаток Итого

3 11 14 Коэффициен ты

SS 1237,2199 2 134,99341 8 1372,2133 3 Стандар тная ошибка

MS F 412,40663 33,60514 8 231 12,272128 9

tстатист ика

Y-пересечение 29,17366 7,32907 3,98054 X3 0,00145 0,00007 -2,36817 X5 4,83792 2,90843 2,66341 X6 0,02977 0,00387 7,69555 Ескертпе – есептеу нәтижесінде автор жасаған

124

PЗначени е

Значимо сть F 0,00001

Нижние 95%

0,00216 13,04248 0,04131 0,00090 0,04244 1,56348 0,00001 0,02125

Верхние 95% 45,30484 0,00312 8,23933 0,03828

ҚОСЫМША Г Математикалық модельдеу нәтижелері ВЫВОД ИТОГОВ Регрессионная статистика Множественный R 0,98263 R-квадрат 0,96556 Нормированный R-квадрат 0,95616 Стандартная ошибка 2,07284 Наблюдения 15,00000 Дисперсионный анализ SS

3,00000 11,00000 14,00000

1324,94980 47,26353 1372,21333

441,64993 4,29668

102,78854

Значимос ть F 0,0000000 3

Коэффициенты

Стандарт ная ошибка

tстатист ика

PЗначение

Нижние 95%

Верхние 95%

Y-пересечение 36,24524 1,41060 25,69496 X8 0,80345 0,11195 7,17690 X9 -0,00025 0,00008 -2,93514 X10 -0,07155 0,01915 -3,73561 Ескертпе – есептеу нәтижесінде автор жасаған

0,00000 0,00002 0,01357 0,00329

33,14054 0,55705 -0,00043 -0,11371

39,34995 1,04985 -0,00006 -0,02939

df Регрессия Остаток Итого

125

126