Диссертация калияскарова э а оканчат вариант для сайта by Narxoz University

Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық университеті ӘОЖ 658.8

Қолжазба құқығында

КАЛИЯСКАРОВА ЭЛЬМИРА АСЕТОВНА

Ӛнім сапасын маркетингтік басқару: факторлары және жетілдіру бағыттары (ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарының материалдары негізінде)

6D051100 – Маркетинг философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация

Ғылыми кеңесшілер: э.ғ.д., профессор Есімжанова С.Р. э.ғ.д., профессор Скоробогатых И.И.

Қазақстан Республикасы Алматы, 2014 1

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР АҚ АҚШ АӚК ЕО КО ДСҰ ИСО (ISO) БҰҰ ҒТП ЖШС ШҚ СМЖ TQC TQM HACCP ҚСБКЖ (КСУКП) БӚССР (КАНАРСПИ) SWOT STP ТӚЦ PDCA PR жж. т ІҚМ НТҚ ГМӚ МСТ ҚРСТ

- Акционерлік қоғам - Америка Құрама Штаттары - Агроӛнеркәсіптік кешен - Еуропалық Одақ - Кедендік Одақ - Дүниежүзілік Сауда Ұйымы - (International Standard Organization) – Халықаралық стандарттау ұйымы - Біріккен Ұлттар Ұйымы - ғылыми-техникалық прогресс - Жауапкершілігі шектеулі серіктестік - шаруа қожалығы - Сапа менеджмент жүйесі - Total Quality Control –жаппай сапаны басқару - Total QualityMenedegment –жаппай сапа менеджменті - Hazard Analisis and Critical Control Point – тәуекелдер мен критикалық бақылау нүктелерін талдау - ӛнім сапасын басқарудың кешенді жүйесі - бірінші ӛнімнен бастап сапа, сенімділік, ресурс - Strengths weaknesses opportunities threats (кәсіпорынның мықты және әлсіз тұстары, мүмкіндіктер мен қауіптер) - сегменттеу, таргеттеу, жайғастыру - тауардың ӛмірлік циклі - Plan – Do – Check – Act) – жоспар- іске асыру- тексеру- іс әрекет - Public Relations (қоғаммен байланыс) - жылдар - тонна - ірі қара мал - нормативтік -техникалық құжат - гендік модифицирленген ӛнім - мемлекеттік стандарт - Қазақстан Республикасының стандарты

НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР Бұл диссертациялық жұмыста келесі нормативтік құжаттарға сілтемелер қолданылған: Н.Назарбаев Қазақстан ӛз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана: Елорда, 2013 ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стартегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 2012, 14 желтоқсан. Қазақстан Республикасындағы агроӛнеркәсіптік кешенді дамыту жӛніндегі 2013-2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы №151 қаулысы Ауыл шаруашылығы ӛнімі ӛндірісін басқару жүйелерін субсидиялау қағидасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2011 жылғы 31 наурыздағы №326 қаулысы «Асыл тұқымды мал шаруашылығы» туралы Қазақстан Республикасының Заңына ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы 2001 жылғы 14 №269-ІІ Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің 2014-2018 жылдарға арналған стратегиялық жоспары туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 31 желтоқсандағы №1581 қаулысына ӛзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы Ауыл шаруашылығы ӛнімдерін қайта ӛңдеуді және тамақ ӛнеркәсібін дамыту жӛніндегі 2014-2015 жылдарға арналаған кешенді іс шаралар жоспарын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 29 сәуірдегі №417 қаулысы

МАЗМҦНЫ НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР БЕЛГІЛЕУЛЕР, ҚЫСҚАРТУЛАР КІРІСПЕ 1 САПАНЫ МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

1.1 Сапа түсінігі, мәні және тұжырымдамасы 1.2 Ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісі 1.3 Ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар Бірінші бӛлім бойынша тұжырым

10 22 32 41

2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ӚНДІРІЛЕТІН ЕТ ӚНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 2.1 ШҚО ет және ет ӛнімдері нарығының жағдайын және ет ӛңдеуші кәсіпорындардың қызметін талдау 2.2 Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті талдау 2.3 Тұтынушылардың ет ӛнімдерінің сапасына және талғамталаптарына маркетингтік зерттеу Екінші бӛлім бойынша тұжырым

43 55 64 77

3 ЕТ ӚНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУДІҢ БАСЫМ БАҒЫТТАРЫ 3.1 Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру 3.2 Ет ӛнімдерінің сапасын жетілдіру бағыттары 3.3 Ет ӛнімдерін тұтынуды болжаудың экономика-математикалық үлгісі Үшінші бӛлім бойынша тұжырым

107

ҚОРЫТЫНДЫ ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ҚОСЫМШАЛАР

108 111 117

78 89 98

КІРІСПЕ Зерттеу тақырыбының ӛзектілігі. Қазақстан Республикасы аграрлық саясатының стратегиялық түпкі нысаны отандық ӛндірісті дамыту, ӛнім сапасын жақсарту, оның ӛзіндік құнын әлемдік бәсекелестік деңгейіне жеткізу және ӛнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан халқына жолдауында «Қазақстан ет және сүт ӛнімдерін экспорттайтын ӛңірлік ірі елге айналуға тиіс» деген [1]. Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспарында 2020 жылға қарай агроӛнеркәсiп кешенiнде еңбек ӛнімділігі кем дегенде 4 есеге ӛсіп, экспорттың жалпы кӛлемінде аграрлық саланың экспорттық әлеуеті 8%-ға дейін жоғарылап, етті ӛңдеу 27%-ға дейін ұлғаяды делінген [2]. Еліміздің индустриялық дамуында тамақ ӛнеркәсібі маңызды орын алады. Соңғы жылдары экономиканың осы саласында күрделі құрылымдық ӛзгерістер болып жатыр. Тұрақты ӛркендеу қағидалары негізінде ішкі нарықтың тағам ӛнімдеріне деген қажеттіліктерін қамтамасыз ету және экспортқа бағдар ұстану, қазіргі заманғы инфрақұрылымды дамыту мақсатында бәсекеге қабілетті ауыл шаруашылығы шикізаты мен дайын ӛнімдерді ӛндіретін ӛндірісті дамытуға бағытталған шаралар кешенін жүзеге асырудың маңызы ӛте зор. Қазіргі уақытта азық-түлік ӛнімдеріне қатысты техникалық регламенттер бар, олар ӛнімнің ӛмірлік циклі үрдісінде пайда болатын қауіпті тәуекелдер мен тамақ ӛнімдерінің сапаға сәйкестігін анықтауға бағытталған. Ӛнімдер сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттыру мақсатында нормативтік база мен мемлекет аумағында қолданылатын стандарттар үнемі қайта қаралып әлемдік деңгейге сәйкестендіріліп отырады. Стандарттау жӛніндегі салалық жоспарға сәйкес «Ауыл шаруашылығы ӛнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін жоғарылату» тәрізді мемлекеттік стандарттар бекітілген. 2012 жылы қабылданған «Ауыл шаруашылығы ӛнімдері ӛндірісін басқару жүйелерін дамытуды бюджеттік субсидиялау» атты республикалық бюджеттік бағдарлама жүзеге асып жатыр. Бағдарламада агроӛнеркәсіптік кешен салалары кәсіпорындарының халықаралық стандарттарды әзірлеу, енгізу және сәйкестігін растау жӛніндегі жұмыстарын субсидиялауға қатысты іс шараларды қаржыландыруды кӛздейді. Осыған орай, ISO және НАССР халықаралық стандарттарын ӛндіріске енгізіп, сертификатталған АӚК кәсіпорындарының саны жыл санап ӛсіп келеді. Агроӛндірістік кешен кәсіпорындарының сапа менеджменті жүйесіне кӛшуі еліміздің ДСҰ ену үрдісін жеделдетіп, кеден одағында отандық ӛнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға, кәсіпорындардың қызметін сапалық жаңа деңгейге кӛтеруге бағытталған. Аталған және басқа шараларды жүзеге асыру ауыл шаруашылығы ӛнімдерінің сапасын жоғарылатып, қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. 5

Сапалы ӛнімдерді ӛндіру Қазақстан Республикасының ДСҰ кіру мүмкіндіктерін айқындайтын және әлемдік нарықтағы бәсекелік қабілетін арттыратын маңызды факторлардың бірі. Қазіргі кезде елімізде ДСҰ-ға кіруге дайындық жұмыстары жүргізілуде, бұл орайда отандық ӛнімдердің сапасын арттыру мәселесі ӛзекті болып отыр. Ӛндірілетін ет ӛнімдерінің сапасын арттыру бойынша мәселелерге халық шаруашылығының барлық салаларында басты назар аударылған. Ӛнімнің сапасына келетін болсақ, ол қоғамның белгілі бір қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған, оның пайдалылық дәрежесін анықтайтын бір ӛнімге тән қасиеттердің жиынтығы. Ӛнімнің сапасы ауыл шаруашылық ӛнімдерін ӛндіру тиімділігіне тікелей әсер етеді. Ірі қара мал тұқымынының сапасы мен жердің ӛнімділік қасиеттерін арттыра отырып, бірдей мал басы санынан 2-2,5 есе артық ӛнім алуға болады [3]. Жаңа экономика жағдайында кез келген ӛнімнің нарықта сұранысқа ие болуы тұтынушылардың қажеттілігін толық қанағаттандыру деңгейіне байланысты болады. Ал тұтынушылардың қажеттіліктерінің қанағаттандырылуы ең біріншіден нарықта ұсынылып отырған ӛнімнің сапасы бойынша анықталады. Сапаны тиімді басқару үшін ұйымдастырушылық және экономикалық әдістерді тиімді қолдану бағыты ретінде маркетинг қолданылады. Жапондық ғалым К. Исикава «сапаны басқару маркетингтен басталып, маркетингпен аяқталады» деген [4]. Сондықтан, ӛнім сапасын маркетингтік басқару мәселесі бүгінгі таңда аса маңызды. Ет ӛнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару кезінде маркетинг кешені маңызды рӛл атқарады, себебі ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтің негізгі ӛзегі арқылы басқару нарықта жетістікке жетудің бірден-бір мүмкіндігі. Дегенмен, агромаркетинг нарықтағы мәселелерді шешу құралы болғанымен, аграрлық секторда жеткіліксіз деңгейде қолданылады. Ет және ет ӛнімдері еліміздің азық-түлік нарығындағы ұлттық және ғаламдық ірі сегмент, АӚК ұлттық құрамдас бӛлігі болып саналады. Қазақстан нарықтық экономикаға кӛшкеннен кейін ет нарығында болған ӛзгерістерге тоқталсақ, 1990 жылмен салыстырғанда жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну 40 кг тӛмендеді. Сойылған салмақтағы етті ӛндіру кӛлемі 1990 жылы 1559,6 мың тонна болса, 2013 жылы 688,6 мың тоннаны құрады, яғни 2,2 есеге азайған. Мал санына келетін болсақ, 1990 жылы ІҚМ - 9757,2 мың бас болса, 2013 жылы 5852,2 мың басты құрап, 1,7 есеге тӛмендеген [5]. Соңғы жиырма жыл ішінде мал саны мен оның ӛнімділігін қалпына келтіру баяу жүзеге асып жатқандықтан, ет және ет ӛнімдерін нормаға сәйкес тұтынуды толық қамтамасыз ете алмай отыр. Оған ет және ет ӛнімдерін ӛндіру тиімділігінің тӛмендігі, асыл тұқымдандыру жұмыстарының жеткіліксіздігі, жемдеу базасының әлсіздігі, ет ӛңдеуші кәсіпорындар инфрақұрылымының ескіруі себеп болып отыр. Дегенмен, ет және ет ӛнімдері нарығын мемлекеттік реттеу мен қолдау жүйесін, тиімді маркетингтік қызметті қалыптастыру мен ӛндірістегі қауіпсіздік пен сапа менеджмент жүйесін тиімді қолдану мақсатында ет ӛнімдерінің сапасын басқару қажет. Жоғарыда баяндалғанның 6

барлығы ет және ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдірумен байланысты сұрақтарды қамтиды және тақырыптың ӛзектілігін анықтайды. Тақырыптың зерттелу дәрежесі. Ет және ет ӛндіретін кәсіпорындарында енгізілген сапа менеджменті жүйелерінің кӛмегімен ӛнімдердің сапасын басқаруды жетілдіру отандық және шетелдік ғалымдардың теориялық тұжырымдамасын жүйелі түрде пайдалануды талап етеді. Қазіргі отандық ғылыми әдебиетте ет және ет ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындарында сапа менеджменті жүйесін қалыптастыру және енгізу сұрақтары біршама толық әрі кешенді зерделенбеген. Бұл жай зерттеудің аталмыш бағытының салыстырмалы жаңашылдығымен, статистикалық есеп жүйесінің жетілмеуімен және ақпараттық базаның жеткіліксіздігімен байланысты. Сапаны басқарудың түрлі аспектілері шетелдік ғалымдар Э.Деминг, Дж.Джуран, Ф.Кросби, К.Исикава, А.Фейгенбаум, Т.Тагути және жақын шетелдік Адлер Ю.П., Минько Э.В., Михеева Е.Н., Мазур И.И., Кане М.М., Басовский Л.Е., Дунченко А.Н. секілді ғалымдар мен мамандардың еңбектерінде кӛрініс тапты. Қазақстанда бұл мәселе Г.Калиев, А.Б. Молдашев, Х.Б. Жарекешов, О.Б. Баймұратов, Ж.О. Ихданов, А.К. Қошанов, Н.Қ. Мамыров, К.А. Нұрмағанбетов, Қ.О. Оқаев, О.С. Сабден, К.Ә. Сағадиев, С.Р. Есімжанова, У.К. Керимова, Н.В. Джангарашева, Акимбекова Г.У сияқты ғалымдардың еңбектерінде зерттелген. Осы және басқа да зерттеушілердің еңбектерінде сапаның теориялық және практикалық сұрақтары қарастырылып, талданған. Бірақ отандық ет және ет ӛнімдерінің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігін арттырудың күрделі мәселесінің кӛптеген сұрақтары, оның тӛмен сапасының себептері әлі де зерттеуді, ғылыми талдауды талап етеді. Диссертациялық жұмыстың тақырыбы Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру Стратегиясында келтірілген ӛзекті мәселелерді шешумен тығыз байланысты. ШҚО ет және ет ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындарында халықаралық стандарттарға сәйкес сапа менеджментінің жүйелерін енгізу тиімділігін арттыру мәселесінің артып отырған теориялық және практикалық маңыздылығы және қазіргі кезеңде оның жеткіліксіз зерделенуі тақырыпты таңдауды, аталмыш зерттеудің мақсаты мен міндеттерін қоюды анықтады. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Диссертациялық жұмыстың мақсаты ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың теориялық-әдістемелік негіздерін зерттеу барысында оны арттыру бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар әзірлеу болып табылады. Жұмыстың мақсатына байланысты келесі міндеттерді шешу қойылды:  ӛнім сапасын маркетингтік басқарудың теориялық-әдістемелік аспектілерін терең зерттеу;  ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды анықтау және маркетингтік басқарудың ерекшеліктерін қарастыру;  Қазақстан Республикасы мен Шығыс Қазақстан облысының ет және ет ӛнімдері нарығының даму жағдайын талдау; 7

 Шығыс Қазақстан облысындағы ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті талдау;  маркетингтік зерттеу жүргізу арқылы ет ӛнімдерінің сапасына тұтынушылардың талғамы мен талабын айқындау;  ет және ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру бойынша ұсыныстар әзірлеу. Зерттеу объектісі – Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет ӛнімдерін ӛндірумен айналысатын кәсіпорындар. Зерттеу пәні – ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару үрдісі кезінде туындайтын ұйымдық-экономикалық қатынастардың жиынтығы. Диссертациялық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізін ет және ет ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындарда тиімді СМЖ енгізу мәселелері жӛніндегі отандық және шетелдік ғалымдардың ғылыми әзірлемелері, заңнамалық актілер, ҚР Президентінің жарлықтары, Үкімет қаулылары, сапаны басқару мәселелеріне арналған ғылыми конференциялардың материалдары құрады. Ақпараттық база ретінде Статистика жӛніндегі ҚР Агенттігінің, Шығыс Қазақстан облысы статистика департаментінің материалдары, тәжірибелік зерттеулердің материалдары және т.б. пайдаланылды. Диссертациялық жұмысты жазу кезінде индукция, дедукциялық әдістер, жүйелік және салыстырмалы талдау, статистикалық, абстрактілі-логикалық, сараптық, маркетингтік зерттеу, экономика-математикалық және т.б. әдістер пайдаланды. Зерттеудің ақпараттық базасын ҚР Техникалық реттеу және метрология жӛніндегі комитетінің, маркетингтік зерттеудің материалдары, ет ӛнімдерін ӛндіруші ШҚО кәсіпорындарының мәліметтері, анықтамалық және нормативтік материалдар, техникалық регламенттер және т.б. құрады. Зерттеу жҧмысының ғылыми жаңалығы мыналардан тұрады:  «ӛнім сапасы» және «ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару» түсініктеріне анықтама берілді;  ет және ет ӛнімдеріне деген тұтынушылардың талғамын анықтау мақсатында жүргізілген маркетингтік зерттеулер нәтижесінен тұтынушылардың ет ӛнімдерінің сапасына қатысты қалаулары анықталды;  ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ӛнім сапасын маркетингтік басқару бойынша ұсыныстар жасалды;  ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар негізінде сапаны басқаруды жетілдіру бағыттары әзірленді;  ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды корелляциялық және регрессиялық талдау нәтижесінде ет ӛнімдерін тұтыну кӛлеміне болжау алынды. Қорғауға шығарылатын негізгі тҧжырымдамалар:  ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін жүйелендірілген факторлар жіктемесі; 8

 ет ӛнімдерінің сапасын бағалау бойынша тұтынушылардың талғамдарына маркетингтік зерттеу жүргізу әдістемесі мен «сапа үйі» матрицасы;  ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың моделі;  экономика-математикалық әдіспен ҚР жан басына шаққандағы ет ӛнімдерін тұтынудың болжанған мәнін есептеу нәтижесі. Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы диссертациялық жұмыста баяндалған нәтижелер ауыл шаруашылық ӛнімдерінің сапасын басқаруды жетілдіру сұрақтарын одан әрі зерттеу кезінде сапа менеджментінің жүйелерін бағалауға әдістемелік тәсілдемелер және ШҚО кәсіпорындарымен ӛндірілетін ауыл шаруашылық ӛнімдерінің сапасына жүргізілген маркетингтік бағалау нәтижелері «Тауар және қызмет сапасын басқару» пәні бойынша дәріс және практика сабақтарында пайдаланылуға болады. Жҧмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Диссертациялық жұмыстың негізгі ережелері келесі халықаралық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды: «Ет ӛнімдерінің сапасына қойылатын талаптар», Алматы, 2012; «Analysis of meat and meat products market in Kazakhstan», АҚШ, 2012; «ШҚО ет ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындардағы сапаны басқаруды жетілдіру жолдары», Алматы, 2013; «Қазақстан Республикасындаңы ет және ет ӛнімдерінің сапасын бағалау ерекшеліктері», Алматы, 2013; Ет ӛнімдерінің сапасын арттыру – ДСҰ кіру кепілі, Алматы, 2013; «Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет ӛнімдер нарығын талдау», Алматы, 2013; НАССР жүйесін тиімді қолдану арқылы ет ӛнімдерінің сапасын басқару, Алматы, 2013; The Quality and Safety of Meat and MeatFoods in Kazakhstan Market, 2013. Зерттеудің кейбір нәтижелері «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі қызметінің енгізілді. Жарияланымдар. Диссертация тақырыбы бойынша ғылыми зерттеу нәтижелері оларды жұмыстың негізгі мазмұны мен аталмыш мәселе бойынша зерттеу нәтижелері суреттелген жалпы кӛлемі 4,0 баспа парақ болатын 9 еңбекте баяндалған, соның ішінде 4 мақала ҚР БҒМ БҒСБК ұсынылған басылымдарда жарияланды. Диссертациялық жҧмыстың қҧрылымы мен кӛлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 САПАНЫ МАРКЕТИНГТІК ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ

БАСҚАРУДЫҢ

ТЕОРИЯЛЫҚ-

1.1 Сапа тҥсінігі, мәні және тҧжырымдамасы Ӛнімнің сапасы нарықтың басымдылығын, мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін, тұрақты даму мен қоршаған ортаны қорғау, адамның денсаулығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ету сияқты мәселелерді қарастырады. Қоғамдық қажеттіліктер дамып, түрлене бастаған соң ӛндірісте оны қанағаттандыру мүмкіндіктері де пайда болып, «сапаға» аса мән беріліп, нәтижесінде тұтынушылар арасында таңдау қалыптаса бастады. Қазіргі кезде сапа мәселесі дүниежүзі бойынша ӛзекті, себебі ӛндіруші кәсіпорындар арасында бәсекелестік артты, халықтың әлеуметтік жағдайы жоғарылады, тұтынушылардың сапаға деген талаптары ӛзгерді. Сапа мәселесін сәтті шешу оны шешуде қолданылатын әдіс-тәсілдерге байланысты. Сапаны басқарудың әдістері, тәсілдері, философиясы ұзақ жылдар бойы үздіксіз даму нәтижесінде пайда болған. Сапаны басқару ӛзінің даму эволюциясында бірнеше кезеңдерден ӛткен. Әр кезеңнің дамуы алдыңғы кезеңде қолданылған жетістіктерге сүйене отырып дамыған және экономикада, ӛндірісте, адамдардың ӛмір сүру деңгейінде болып жатқан ӛзгерістермен тығыз байланысты болған. 1-суретте сапаны басқарудың даму кезеңдері берілген. Жалпы сапаны басқарудың ғылыми негізін салушы американдық инженер Ф. Тейлор болып табылады [6]. Сапаны басқарудың бастапқы кезеңдері мақсатты, жүйелі сипатта болмай, сонау ғасырлар тереңінен бастау алады. Еңбек бӛлінісі болмай, дербес ӛндіріс дәуірінде жасалған бұйымдардың сапасы жасаушылардың шеберлілігіне байланысты анықталған. Дербес ӛндіріс дәуірінен еңбек бӛлінісіне және жаппай ӛндіріске ауысқан сайын еңбек ӛнімділігі артқан сайын шығарылған ӛнімдердің сапасы тӛмендей берді. ХХ-ғасырда кәсіпорындардағы сапаның қамтамасыз етілуін тӛрт кезеңге бӛліп кӛрсетуге болады: бірінші кезеңде сапаның қамтамасыз ету Ф.Тейлор әзірлеген еңбекті ұйымдастырудың ғылыми принциптеріне негізделді. Екінші кезеңде У.Шухарттың бақылау карталарын қолдану ӛндірістік үрдісті қадағалау және үрдістік тәсілді енгізу негізінде сапа басқарылды. Үшінші кезеңде кәсіпорындар тұтынушының қажеттілігі мен мүддесіне бағытталып жапондық сапаны басқару үлгілерін қолдана бастады. Тӛртінші кезеңде TQM сапаны жалпы басқару идеясы пайда болды, ол бүкіл ұйым шеңберінде сапаны қамтамасыз ету және жақсартуға бағытталған заманиуи басқару философиясы болып табылады. Әлемнің кӛптеген мемлекеттерінде, әсіресе Еуразия, Америка, Азия континенттерінде сапаны арттыру, жоғары сапалы ӛніммен қамтамасыз ету мақсатындағы іс-шаралар табысты деңгейде жүзеге асып жатыр. 10

TQM стратегиясы

1989

ИСО 9000 стандарттары

1987

КСУКП (А. Гличев, Е. Удовиченко)

1975

НОРМ жүйесі (В. Долецский)

1971

«Сапа циклы» (К. Исикава)

1970

«Нӛл ақау» (Ф. Кросби, Т. Катарбински, И. Халпин)

1965

Жапондық сапа (CWQC) (К. Исикава, Г. Тагути)

1960 КАНАРСПИ жүйесі (Ф. Сейфи)

1958 1956

Ӛнімді ақаусыз дайындау жүйесі (Б. Дубовиков)

1955

Үрдісті статистикалық бақылау (Э. Деминг, Дж. Джуран)

1950 1940 1931 1922 1916 1915 1905

Сапаны басқару жүйесі (А. Фейгенбаум)

Қарапайым статистикалық әдістерді қолдану (Э. Деминг) Бірінші рет математикалық модельдерді қолдану (М. Вебер)

Идеалды шенеуніктік тип (М. Вебер) Әкімшілік теориясы (Х. Файоль)

Кеңістік-уақыттық бӛлу (Ф. Және Л. Гилбрет, Г. Форд) Басқарудың ғылыми негізі (Ф. Тейлор)

Сурет 1 - Сапаны басқарудың даму кезеңдері [5, 62 б.] 11

Ол іс-шаралар Э. Деминг, Дж. Джуран, А. Фейгенбаум, Ф. Кросби, Г. Тагути, К. Исикава және т.б. сапаның негізін салушы ғалымдардың еңбектерінде зерттелген [7,8,9,10,11,4-11 б]. Э. Деминг – екінші дүниежүзілік соғыстан кейін Жапонияда және 1980 жылдары АҚШ-та сапа менеджментін, жалпы ӛнім сапасын басқару теориясы мен практикасын дамытуға үлесін қосқан алғашқы ғалым. Ол 1940-1950 жылдардың аяғында жапондық фирма жұмысшылары мен қызметкерлеріне статистикалық және сапаны басқарудың жүйелік әдісін қолданып, «сапа үйірмесі» ұғымын енгізді, сапаны жетілдірудің он тӛрт қағидасын ұсынды, соның нәтижесінде Жапония халықаралық ӛндіріс пен бизнестегі кӛшбасшы мемлекеттер қатарына енді [7]. Э.Деминг сапа – жетістікті жетілдіру емес, нарық сұранысына жауап беретін, ӛнімді тиімді жолмен ӛндіру деген. Э.Деминг ұсынған «Тізбекті реакция» келесі 2 суретте кӛрсетілген. Сапаны арттыру

Жаңа жұмыс орындарын құру

Ақау мӛлшері тӛмен, негізгі құралдарды тиімді пайдалану арқылы ӛзіндік құнды тӛмендету

Фирманың нарықтағы орнын сақтау

Ӛндірісті жетілдіру

Ӛнім сапасы жоғары және бағасы тӛмен болғандықтан нарықтағы үлесі ұлғаяды

Сурет 2 - Э. Демингтің «Тізбектік реакциясы» [7] Суретке сәйкес «Тізбекті реакция» сапаны арттыруға бағытталған шаралар, шығынды қысқарту, ӛнімділікті жоғарылату, бағаны тӛмендету, нарықты кеңейту, нарықты қолдау, жұмыспен қамту және ӛнім кӛлемін артттыру, капитал салымдарын қайтару сияқты әрекеттерден тұрады. Сапаны басқару жӛніндегі белгілі американдық ғалым, Дж. Джуран сапа – тауардың қолдануға жарамдылығы және тұтынушының тауар жобасын қабылдауы, жобаға сәйкес келу дәрежесі, қол жетімді болуы және оның сенімділігі мен жӛндеуге жарамдылығы, қол жетімді сервис сияқты элементтерден тұрады деп атаған [8]. Дж.Джуран «сапа» терминін тұтынушыға бағытталған сапа және ӛнімді қайта ӛңдеуге мәжбүр ететін ақаулар мен шағымдардың дайын ӛнімнің техникалық деңгейін сипаттайтын қолданысы сияқты екі бағытын қарастырады. 12

Жапондық ғалым К. Исикава сапа тұтынушыларды толық қанағаттандыруға бағытталған іс-әрекет, сонымен қатар еңбек ӛнімділігін арттыруға байланысты: «сапа – бұл ұран емес, ол мақсатты философия, ал ӛнімнің ӛзіндік құны екінші орынға шегеріледі» деген [4, 76-78 б]. Американдық ғалым Б.Джойнер қазіргі кездегі сапаны басқару мен басшылықтың рӛлін «Джойнер үшбұрышы» деп аталатын тұжырымдамасында кӛрсетті. Ол сапаның тұрақтылығын басшы әрбір жұмысшыға сапаны басты құндылық ретінде бағыттау, ұжымда персонал үшін жағымды жағдай жасау, ғылыми негіздеу арқылы басқару түрінде айқындайды [6, 82-85 б]. Ғылыми жол арқылы басқару – мұнда басшының қабылдайтын шешімдерінің барлығы жасалған зерттеулер, есептеулер, сараптау, талдау негізінде жүзеге асырылады. Барлығы бір команда дегеніміз – ұжымның бір біріне кӛмектесуі, қателік болған жағдайда бір-бірін үйретуі, кӛзделген мақсатқа жету үшін барлығы бір адамдай бір-біріне кӛмекке келуі. Сапа түсінігінің тарихи дамуын зерттеу нәтижесі келесі кестеде топтастырылды. Кесте 1 – Сапа түсінігінің анықтамалары Анықтама авторлары 1 Гегель (б.э. ХІХғ.) Фейгенбаум А. Деминг Э. Шухарт У. Исикава К. Джуран Дж.М.

МСТ 15467-79 ҚРСТ ИСО 9000-2001 Михеева Е.Н., Сероштан М.В.

Сапаға берілген анықтамалар 2 Сапа тұрмыспен тығыз байланысты ұғым, егер тауар ӛз сапасын жоғалтса, онда құндылығын да тӛмендейді [12] Сапа – тұтынушы мен тауар арасындағы ӛзара байланысқа негізделген тұтынушылық шешім [9, 14 б] Сапа - нарық сұранысына жауап беретін ӛнімді тиімді жолмен ӛндіру [7, 21 б] Сапа тауардың физикалық сипаттамасын қамтитын объективті және ӛнімнің жақсы қасиеттерін біріктіретін субъективті сияқты екі аспектіден тұрады [13] Сапа – тауарларды сатып алу және пайдалану кезіндегі тұтынушылардың толық қанағаттануы [4, 21 б] Сапа – тұтынушыларды қанағаттандыру деңгейі, тауардың қолдануға жарамдылығы. Ӛндіруші сапалы тауарды ӛткізу үшін тұтынушының талғамын біліп, оны сапалы ӛніммен қанағаттандырады [7, 8 б] Сапа – белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған ӛнім қасиеттерінің жиынтығы [14] Сапа – алдын ала қажеттілік пен шарттарды қанағаттандыру қабілеті бар ӛнім сипаттамасы мен қасиеттерінің жиынтығы [15]. Сапа – тауарлардың ӛзіндік сипаттамалары жиынтығының талаптарға сәйкестендіру дәрежесі [6, 21 б]

1 – кестенің жалғасы Отандық авторлар 1 Нысанбаев С.Н.

2 Ұлттық экономиканың даму серпіні мен деңгейінен бастап әр шаруашылық бірлікте сапаны құру үдерісін басқару мен ұйымдастыруды кӛрсететін синтетикалық кӛрсеткіш [16] Қаржаубаев К.Е. Сапа – ғаламдық бәсекелестік жағдайында экономикалық жетістікке бағытталған, ӛзінің іс-әрекетін іске асыруға мүмкіндік және кірісітің қосымша кӛзі [17] Ескерту – [4],[6],[7],[9],[11],[12],[13],[14],[15],[16],[17] әдебиеттерді зерттеу негізінде автор жасаған

Кестеден қазіргі әдебиет пен тәжірибеде сапа ұғымының алуан-түрлі түсініктемелері бар екендігіне кӛз жеткізуге болады. Сапа түсінігін зерттеу барысында оның нақты ӛнімнің тұтынушылық құндылығының нормативті құжатқа, ӛнімнің сапалық қасиеттерінің тұтынушы талғамына, тауардың бағасына сәйкестігімен анықталатыны белгілі болып, нәтижесінде сапаны зерттеуші ғалымдардың кӛзқарастарын жан-жақты зерттеу барысында оның анықтамалары келесідей топтастырылды:  сапа – стандартқа сәйкестік;  сапа – ӛнімнің функционалдық мақсатын қамтамасыз ету;  сапа – қажеттілікті қанағаттандыру құралы;  сапа – тауар құнының кӛрсеткіші ретінде. Сапа – стандартқа сәйкестік ретіндегі анықтамаларда авторлар кез-келген ӛнімнің немесе қызметтің сапасы мемлекеттік стандарттаудың, техникалық шарттың және коммерциялық келісімінің талабына сәйкес болуы керек деп атаған. Генри Эмерсонның «Ӛндірістің он екі принципі» деген еңбегінде тұтынушы стандарттың талаптарына сәйкес болып, ӛнімді ғана алуы керек деп тұжырымдайды [6, 86 б] Сапа ӛнімнің функционалдық мақсатын қамтамасыз ету түріндегі анықтамалар ӛнімнің қызмет ету бағытының жан-жақтылығын сипаттайды. Ӛнім сапасы – тұтынушылардың дәстүрі, талғамы, қажеттіліктерінің дамуын қамтамасыз ететін қоғамдағы ӛндірістік күштердің даму дәрежесімен анықталатын күрделі санатқа жатады, сонымен қатар сапа ӛнімнің техникалық және функциялық параметрлері арқылы қарастырылады. Сапа қажеттілікті қанағаттандыру құралы ӛнім тұтынушының пайдалану қажеттіліктеріне сәйкес келіп тұтынушының қажеттілігін жеткілікті деңгейде қанағаттандыратындай болуы керектігін сипаттайды. Сапа – бұл тұтынушы сұранысы мен қажеттілігіне жауап беретін тауардың қасиеттері мен сипаттамаларының жиынтығы [18]. Сапа тауар құнының кӛрсеткіші ретінде тауардың пайдалылығы мен бағаның сәйкес болуын кӛрсетеді. Мұнда сапа ӛнімнің пайдалы және бағалы қасиеттерімен ерекшеленіп, оның тұтынушыға әкелетін пайдасы 14

бәсекелестермен салыстырғанда жоғары, бағасы тӛмен немесе бір деңгейде болуы тиіс. Бұл кӛзқарас тұрғысынан ӛндіруші дайын ӛнімде тұтынушылардың қажеттіліктеріне сәйкес қасиеттерді қалыптастыру мен ӛндірістік және ӛндірістік емес шығындарды тӛмендету арасындағы тепе-теңдікке қол жеткізуі қажет. Берілген анықтамаларды қортындылай келе, автор сапа– кӛптеген факторлар әсер ететін кәсіпорынның қызметтермен қалыптастыратын әртүрлі аспектілердің жиынтығы, ол ӛнімді әзірлеуден бастап тұтыну кезеңіне дейін бақыланып отыратын үрдіс. Сапа санатына тоқталсақ, ол – тұтынушылық қасиеті бар арнайы шикізаттарды пайдалана отырып дайындалған, жоғары технологияларды пайдалану арқылы жүзеге асырылатын санат болып табылады, оны анықтау үшін келесідей аспектілерді қарастыру керек:  философиялық;  техникалық;  экономикалық;  құқықтық;  әлеуметтік. Кесте 2 – Сапа түсінігінің санаттары Сапа санаттары аспектілері Философиялық Техникалық Экономикалық Құқықтық Әлеуметтік

Сапа сипаттамалары сапа тауардың бәсекелес тауардан айырмашылығын анықтайтын құбылыс. сапа инженерлік-техникалық мақсатта қолданылады, ол ӛнімнің экологиялық, физикалық, механикалық қасиеттерімен анықталады. сапа ӛнімнің пайдалы және бағалы қасиеттерімен ерекшеленіп, оның тұтынушыға әкелетін пайдасына байланысты тұтынушымен объективті түрде бағаланады. сапа белгілі бір техникалық регламентке бағынады, нормативті техникалық құжаттарды дайындау, орындау, есепке алу тәрізді ісәрекеттерден тұрады. сапа маркетингтік зерттеуге негізделеді, ӛндірілген ӛнімнің немесе кӛрсетілген қызметтің сапасы сұраныс пен ұсыныстың ӛзгеруіне, тұтынушының тӛлем қабілеттілігіне, халықтың нақты табыс деңгейіне, адамның жынысы, жасы, білім деңгейі сияқты демографиялық факторларға және тұрмыстық салт-дәстүрге байланысты болады.

Ескерту – [19] әдебиеттерді зерттеу негізінде автор жасаған

Кестеге сәйкес философиялық аспект бойынша кез-келген ӛнімді алатын болсақ, оның сапалылығы, қауіпсіздігі, тұрақтылығы және тағы басқа қасиеттеріне мән беріледі. Техникалық аспект бойынша сапа арнайы бекітілген стандарт, норматив эталон және базаға сәйкес зерттеледі.

Экономикалық аспект – белгілі бір жоғарғы дәрежелі сапаға жетуге кететін шығын мӛлшері анықталады, егер ӛнім сапасының бағасы ӛте жоғары болса, сәйкесінше оның сапасы да соған лайық болу керек. Құқықтық аспект бойынша кез-келген ӛнімді қолданысқа енгізу кезіндегі интеллектуалдық меншік құқығы бұзылса немесе оның нәтижесі заңсыз түрде пайдаланылса (жаңа технологиялар, ноу-хау, компьютерлік бағдарламалармен қамтамасыз ету, ӛнер) құқықтық аспект бұзылған болып саналады, сондықтан қазіргі кезде сапа санатының құқықтық аспектісін жүзеге асыру барысында мемлекеттік тұрғыдан лицензиялау, патенттеу сипатындағы шаралар қатаң түрде бақыланады. Әлеуметтік аспект – мұнда тұтынушының кӛзқарасы немесе пікірлері маңызды рӛл атқарады, сапаны бағалау үшін тұтынушының пікірін сұрау және маркетингтік зерттеу әдістері қолданылады. Дүниежүзілік тәжірибе кӛрсеткендей, ашық нарықтық экономика жағдайында елдің экономикалық игілігі, олардың шаруашылық қызметтерінің нәтижелілігі, тауар ӛндірушілердің ӛмір сүру жағдайларының факторлары сапаға әсер етеді. Осы аспектілерге сәйкес ӛнім сапасына әсер ететін факторларды зерттеу қажеттілігі туындайды. Ӛнім сапасын арттыру үшін ӛндіру, тасымалдау, сақтау, ӛңдеу, ӛткізуден тұратын маркетингтік логистикалық қызметтің технологиялық үрдісін дұрыс жүзеге асыру қажет. Тәжірибе кӛрсетіп отырғандай, осы мақсатта үздіксіз ӛнім сапасын басқару жүйесін енгізу керектігі анықталды. Сапа кӛрсеткіштері сипатталатын қасиеттер саны, тұтынушылық қасиеттері және кӛрсеткіштерді анықтау әдістері бойынша жіктеледі. Сипатталатын қасиеттерінің санына байланысты бір және кешенді қасиеттерді сипаттайтын кӛрсеткіштер болады. Ӛнімдердің тұтынушылық қасиеттері бойынша сапа кӛрсеткіштері келесідей болады [19, 62-72 б].  қолдану кӛрсеткіштері – нақты топ тұтынушыларының қажеттілігіне сәйкес және оны қолданудың тиімділігін сипаттайды, яғни жіктемелік, функционалдық (мақсатты тағайындалуына сәйкес – мысалы, ет және ет ӛнімдерінің тағамдық және энергетикалық құндылығы, ағзаға сіңімділігі);  экономикалық тиімділігі (ресурсты пайдалану) – ресурстарды қолданудағы қарқындылық пен ұтымдылық дәрежесімен сипатталады, олар: ӛнім бірлігін дайындауға кеткен шикізат пен материалдардың шекті салмағы, энергияны тұтыну, қолданылған шикізат коэффиценті;  сенімділік кӛрсеткіштері – техникалық құралдардың ӛнімдерді қолдану жағдайына сәйкес келуі;  эргономикалық кӛрсеткіштер – «адам – ӛнім - орта» жүйесінде тиімді ӛзара байланысты қамтамасыз ете отырып, адамның физиологиялық, анатомиялық, психологиялық, психофизиологиялық қасиеттер кешенін сипаттайды; 16

 эстетикалық кӛрсеткіштер – ет ӛнімдерінің тауарлық түрі, пішіні, үйлесімділігі, композицияның толықтығы сияқты қасиеттерінің сәйкестігін бағалау үшін қажет;  технологиялық кӛрсеткіштер – ӛнімді ӛндірудегі еңбектің ӛнімділік деңгейін қамтамасыз ететін техникалық шешімдердің тиімділігін сипаттайды;  тасымалдау кӛрсеткіштері – ӛнімнің тасымалдауға қабілеттілігін қарастырады, яғни оның кӛлемі, қажет болатын температурасы мен ылғалдылығы, қысымы ескеріледі;  стандарттау және унификация кӛрсеткіштері ӛндірістегі тәртіпті сақтаумен сипатталады, оның қолданылуы, қайталануы, жоба аралық унификация ескеріледі;  патенттік-құқықтық кӛрсеткіштері – интеллектуалдық қызметтің қорытындысын қорғау туралы, ӛнімге құқықтық кӛзқараспен қарау жағын қарастырады, мысалы патенттік тазалық, патенттік қорғау;  экологиялық кӛрсеткіштер – ӛндірістік үрдіске тӛнетін қауіп-қатер, әрекеттерді бағалау үшін қолданылады, олар физикалық, микробиологиялық, химиялық болып бӛлінеді;  қауіпсіздік кӛрсеткіштері – ӛнімді қолданудағы қауіпсіздік деңгейін бағалау үшін қолданылады. Қазіргі кезде тұтынушы ӛзін толық қанағаттандырған ӛнімді сатып алады, ал тұтынушының қажеттілігін қанағаттандырмаған ӛндіруші ӛніміне сұраныс тӛмендеп, түсетін пайда кӛлемі азаяды. Осыған орай, ӛндіруші қай ӛнімнің сапасы және қаншалықты дәрежеде арттыру қажет екендігі бойынша шешім қабылдайды. Сапа жӛніндегі саясат негізінен сапа жүйесі, сапаны қамтамасыз ету, сапаны басқару, сапаны жақсартудан тұрады және ол сапа тізбегінің элементтерімен тығыз байланысты болады (сурет 3). 3-cуреттен сапа тізбегінің элементтері ӛзара бір-бірімен тығыз байланысты екендігіне кӛз жеткізуге болады, осыған орай сапаны басқару тұжырымдамасы бойынша ӛнімнің ӛмірлік циклінің әр кезеңінде міндетті түрде жүзеге асырылып отырылуы қажет. Сапа тізбегі маркетинг пен нарықты зерттеуден басталып, тұтынушының ӛнімді тұтынғаннан кейінгі бағалауын ескерумен аяқталады, яғни ӛнімнің сапасын басқару маркетингтік басқарумен тығыз байланысты. Сонда ғана кӛзделген мақсатқа қол жеткізуге болады.

1. Маркетинг және нарықты зерттеу

12. Сапасыз ӛнімді жою

2. Ӛнімді жобалау және дайындау

11. Ӛткізуден кейінгі қызмет

3. Үрдістерді жобалау және дайындау

Ӛнімнің ӛмірлік циклы

10. Техникалық кӛмек және сервистік қызмет кӛрсету

4. МТБ қамтамасыз ету

9. Бекіту, қолданысқа жіберу

5. Ӛнімді ӛндіру, қызмет кӛрсету

8. Ӛткізу және тарату

6. Бақылау, тексеру және сынау

7. Орау және сақтау

Сурет 3 - Сапа тізбегі Ескерту – [18, 33-34 б] негізінде автормен құрастырылған

Сапа санаттарын, аспектілерін және сапа тізбегін зерделей келе, оның даму философиясын анықтауға болады. Сапаның даму философиясы «Сапа жұлдызының» кӛмегімен қарастырылады, ол сапа жүйесінің дамуындағы негізгі ӛзгерістер болған бес элементке сәйкес тӛмендегі 4-суретте берілген.

Мотивация жүйелері

Персоналды оқыту жүйесі

Жабдықтаушылармен ӛзара тиімді қарымқатынас жүйесі

Тұтынушылармен ӛзара қарым-қатынас жүйесі

Құжатталған ұйымдастырылған сапаны басқару жүйесі

Сурет 4 - «Сапа жұлдызы» Ескерту - [18, 45 б] негізінде автормен құрастырылған

Сурет бойынша «Сапа жұлдызы» сапа жүйесінің дамуындағы негізгі ӛзгерістер болған бес элементке сәйкес болатыны кӛрсетілген. Отандық автор Г.Б. Баймульдина ұсынған сапа жұлдызының бірінші кезеңінде ӛнім сапасының стандартқа сәйкестігі, екінші кезеңінде оның стандартқа сәйкестігі мен үрдістерінің тұрақтылығы қарастырылған. Үшінші кезеңде ӛнім сапасына қатысты үрдістің нарық талабына сәйкестігі анықталса, тӛртіншісінде сапа тұтынушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатында жүзеге асырылады. Бесінші кезеңде сапа қызметкерлер, тұтынушылар және қоғамның талаптарын қанағаттандыру мақсатында қарастырған. Біз де осы пікірмен толық келісеміз, себебі қазіргі кезде тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру маңызды болып табылады. Осыған орай, сапа экономикалық санат ретінде анықталып, аспектілері жүйелі түрде жинақталып, оған әсер ететін факторлар айқындалды. Сапаны қамтамасыз етуді үрдіс ретінде қарастырсақ, оны басқару қажеттілігі туындайды. Сапаны басқару – кӛзделген мақсатқа жетуге бағытталған басқару әдістерінің құралы және сапа аймағындағы басқару объектісіне бағытталған үздіксіз үрдісі және мақсатқа тиімді жолмен жету. Кәсіпорындағы сапаны тиімді басқару үшін TQM-нің әдістерін қолдану керек. Оларға сапа үйірмелері, бенчмаркинг, «алты сигма» қағидалары, цикл ұзақтығын қысқарту және үздіксіз жетілдіру болып табылады [18]. Зерттеу барысында анықталғандай TQM сапа менеджментінің негізгі қағидалары маркетингті басқарудың қағидаларымен ұштасады, олар: - тұтынушыға бағытталу; - басқарушының кӛшбасшылығы; - сапаны басқару үрдісіне жұмысшыларды тарту; - сапаны басқаруды .үрдіс ретінде қарау; - кешенді маркетинг жүйесін құру; - сапаны тұрақты түрде жақсарту; - факт негізінде қабылданған шешімдер; - жабдықтаушылармен ӛзара тиімді қарым-қатынас жасау. ИСО сапа менеджмент жүйесі кәсіпкерлік қызмет аясында қолданылады және маркетингтік идеялармен ұқсас келеді. Халықаралық сапа менеджмент жүйесінің сегіз қағидасы бизнестің маркетингтік философиясымен тығыз байланысты. Бірінші қағида – тұтынушыларға бағытталу. Кез келген ұйымның қызметі оның тұтынушыларына байланысты, сондықтан олар ағымдағы және болашақтағы тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында барлық жағдайды жасап, олардың үмітін күткеннен де жоғары дәрежеде ақтап шығу керек. Екінші қағида – басшының кӛшбаcшылығы. Кез келген басшы кәсіпорынның негізгі мақсаты мен бағытындағы бірлікті қамтамасыз ете отырып, ішкі ортаны құрып және оны қолдап отырады, ол компанияның ішкі маркетингтік ортасымен байланысты болады. 19

Үшінші қағида – персоналдарды тарту. Барлық буындағы персоналдың жиынтығы жалпы кәсіпорынның негізін құрайды, сондықтан олардың қабілетін толық қолдана білу керек. Тӛртінші қағида – үрдістік бағыт. Күтілетін нәтиженің тиімділігін арттыру үшін қызмет және сәйкес ресурстарды үрдіс ретінде басқару қажет. Бұл кәсіпорынның ішкі және сыртқы маркетингтік ортасының талаптарына сәйкес келеді, сонымен қатар маркетингтік бақылау жүргізу кезінде Вальтер Шухарттың «PDCA – (Plan – Do – Check – Act)» – жоспар- іске асыру- тексеруіс-әрекет циклді әдісін тиімді қолданса, кӛзделген мақсатқа қол жеткізуге болады. Бесінші қағида – кешенді маркетинг жүйесін қалыптастыру. Компанияның маркетингтік жүйесін қалыптастыру үшін кӛзделген мақсатқа жетуді тиімді ұйымдастыру мен белгілі бір нәтижеге қол жеткізу үшін ӛзара байланысты үрдістерді анықтау, түсіну және басқару жүйесін құру. Алтыншы қағида – үнемі жетілдіру. Кәсіпорын қызметін тұрақты түрде жетілдіруді мақсат ретінде қарастыруға болады. Бұл кәсіпорынның бәсекелестік артықшылықтарын қалыптастырумен байланысты болады. Жетінші қағида – факт негізінде шешім қабылдау. Ӛнім сапасын басқару мақсатында қажет ақпараттар мен берілген мәліметтерді талдау негізінде тиімді шешім қабылдауға негізделеді. Сегізінші қағида – жабдықтаушылармен тиімді қарым-қатынас орнату. Кәсіпорын мен жабдықтаушылар арасында ӛзара тиімді қарым-қатынас орнату нәтижесінде екі жақ тарапынан құндылық пайда болады, яғни жабдықтаушымен іскерлік қарым-қатынас орнату. Сапаны басқару жүйесінде тӛмендегідей менеджмент қағидалары қолданылады:  басқарылатын объектіге арналған бағдарламаның және жоспарланған параметрлер болуы;  объектінің берілген бағдарлама мен параметрлерге сәйкестігі;  объектінің берілген бағдарламадан ауытқуын анықтау әдістерінің анықталуы;  анықталған ауытқуларды жою мақсатында бағынатын объектіге әсер ету мүмкіндігінің болуы. Менеджмент мақсатқа жету үшін кәсіпорын ресурстарын қалпына және қозғалысқа келтіруші рӛлді атқара отырып, кәсіпорынның ішкі ортасына әсер етеді. Сол сияқты ол кәсіпорынның сыртқы ортасымен тиімді байланысады, осыған сәйкес «Сапаны басқару» TQM бойынша «сапа менеджменті» деп те аталады, оны тӛмендегі суреттен кӛруге болады.

Сапаны басқару (сапа менеджменті) Сапаны жоспарлау

Сапаны қамтамасыз ету

Сапаны ынталандыру

Сапаны бақылау

Сапаны арттыру

Сурет 5 - Сапаны басқарудағы негізгі түсініктердің ӛзара байланысы Ескерту - [6, 34-38 б] негізінде автормен құрастырылған

Суреттен сапаны басқаруда қолданылатын негізгі түсініктердің ӛзара байланысын кӛруге болады, олар сапаны жоспарлау, қамтамасыз ету, оны ынталандыру және бақылау болып табылады. Осы түсініктердің барлығы сапаны арттыру барысында маңызды рӛл атқарады. Қазіргі уақытта кәсіпорындарда сапаны тиімді басқару маңызды рӛл атқарады. Кәсіпорынның экономикалық және қаржылық кӛрсеткіштері осы бағыттың нәтижелігіне байланысты, сондықтан сапаны басқару қызметімен айналысу барысында экономикалық заңнамаларды ескеру керек. Ӛндіруші мүмкіндігінше кӛп пайда түсіруге тырысады. Мұндай жағдай бәсекелестік, тұрақты тұтынушылар және нарықта белгілі орны болған кезде болуы мүмкін. Баға саясатын ұстана отырып, шығындарды тӛмендету арқылы бәсекелестік күресін жүргізеді. Ал тұтынушылар керісінше, ӛндірушінің ӛнім бағасының тӛмендеуіне мүдделі. Демек, кәсіпорындарда ӛнімге деген баға тӛмендейді, бірақ шығын тӛмендеген сайын ӛнімнің сапасы тӛмен болмауы керек. Сонымен ӛндіруші ӛнім сапасын арттыруға кӛп шығын жұмсалатындықтан, шығынның аз шығу жолын іздей отырып, ӛнім сапасын тӛмендетпеуді басшылыққа алуы керек. Жалпы алғанда сапаны басқару үздіксіз сипатта жүргізілуі керек. Ӛндірістік үрдістің қай кезеңінде сапаны басқарудың тиімділігі мен қажеттілігіне келетін болсақ, сапаны басқару қызметі ӛнімнің бүкіл ӛмірлік циклінде дұрыс жүзеге асырылуы керек. Сонымен қатар тұтынушы ӛнімді пайдалану кезінде де сапа маңызды рӛл атқаратынын ескерген дұрыс. Сапа - тауар немесе қызмет кӛрсетудің ӛмірлік циклі кезеңінде маңызды рӛл атқарып, ол кез-келген іс-әрекеттің бастапқы кезеңінен бастап тұтынушыға жететін кезеңіне дейін бақыланып отыруы тиіс. Сапа кәсіпорынды басқару жүйесін құрайтын барлық іс-әрекеттердің жиынтығы нәтижесінде қалыптасады, сондықтан сапаны басқару қызметін кәсіпорынды басқару қызметінің құрамдас бӛлігі ретінде қарастыру керек. Ӛнім сапасын үздіксіз кӛтеру, оның номенклатурасын жаңарту, ғылыми сыйымдылығын арттыру, әлемдік 21

деңгейдегі алдыңғы қатарлы барлық озат фирмалар қызметтерінің басты мақсаты болып табылады. Қазақстан Республикасы болашақта дамыған мемлекеттердің қатарына қосылуы үшін экономиканың барлық салаларында ӛндірісті дамыту арқылы бәсекеге қабілеттілікті жоғарылату қажет. Бұл жерде тек ӛндірістің санын ғана арттырып қана қоймай, сонымен қатар сапа мен ӛнімділікті де жетілдіру қажет. Қазақстанның жапондық тәжірибеге сәйкес ӛнімділікті басқаруға мән бере отырып, бүгінгі таңда сапалы ӛнім ӛндіретін кӛшбасшы мемлекеттер қатарына қосылу мүмкіндігі бар. Шетелдік және отандық ғалымдардың еңбектерін зерттей келе «сапа дегеніміз – ӛнім немесе қызметтің тұтынушының қажеттілігін күткен нәтижесінен артық қанағаттандыру» деуге болады. Сапа түсінігі туралы ғалымдардың ойларын қорыта келе, ӛнімнің сапасы дегеніміз аталған философиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық және әлеуметтік аспектілерді біріктіретін, «Сапа жұлдызы» факторының ықпалы негізінде дамитын, тұтынушының ӛнімге қанағаттануы дәрежесін сипаттайтын қасиеттерінің жиынтығы деп анықтама беруге болады. 1.2 Ӛнім сапасын маркетингтік басқару ҥрдісі Қазіргі кезде тұтынушылар арасында таңдау мүмкіндігі артқан сайын сапаның алатын орны да ерекше болып келеді. Осыған байланысты зерттеудің мақсаты болып табылатын «маркетинг» және «сапа» түсініктері арасындағы ұқсастықтарды талдау қажет. Мұндай конвергенцияны шетелдік ғалым Джон Эткинсон «сапа» түсінігінің кеңеюі мен ӛзгеру жолдарының нәтижесі екенін кӛрсеткен [20]. Біз бұл ұстаныммен толықтай келісеміз, себебі бастапқы кезде сапа термині тек тауар ӛндірісінде қолданылып, тауар ӛндіру үрдісінде ақаулардың алдын алуға бағытталған технология болса, қазіргі кезде ол түсінік кеңейіп, оның ішіндегі философия да ӛзгеріске ұшырады. 80-жылдар мен ХХ ғасырда «сапа бәсекелік артықшылықтың негізі» деген ұстанымдар расталып, алдында айтылған әділетсіз ұйғарымдар теріске шығарылды. Сол кезде сапа туралы тек шығынды тӛменгі деңгейде сақтап қалу деген ұстанымның теріс екені белгілі болды. Ӛйткені, ӛндіріс шығындарын тӛмендету ӛндірушілер үшін қызығушылық туғызады, ал ӛнімнің сапасын бағалауда екі жақ ӛзара әрекеттеседі: бір жағынан – тұтынушылар, екінші жағынан - ӛндірушілер. Ӛнімнің сапасы, яғни қолдануға жарамдылығын анықтайтын қасиеттерінің жиынтығы тұтынушылар сұранысының критерийлері мен кӛрсеткіштеріне сәйкес келуі керек. Кез келген кәсіпорын осыған қол жеткізу үшін маркетингті басты назарға алуы тиіс. Шетелдік ғалымдар П. Дойль, Ф. Штерннің классикалық оқулықтарында «маркетинг – тауардың құндылығын кӛрсететін ұсыныс пен айырбас әдістеріне деген қажеттілікті қалыптастыратын жеке тұлғалар мен топтардың жағдайын жасауға арналған әлеуметтік және басқару үрдісі» деп берген [20]. Ресей ғалымы Соловьев Б.А. маркетингті экономикалық, психологиялық, әлеуметтік, 22

мәдениет, экологиялық, этикалық, құқықтық жағынан қарастыра келе, оның ішінде экономикалық негізіне мұқтаждық, қажеттілік және сұранысты жатқызған [21]. Маркетинг ғылым, ӛнер ретінде тұтынушыларға құндылықтарды жеткізіп, пайдаға айырбастау арқылы мақсатты нарықты қанағаттандырумен айналысады. Маркетинг нарық шекарасын анықтауға кӛмектесетін қанағаттандырылмаған талап-тілектерді зерттейді, ең жақсы үлгіде қызмет кӛрсетуге қабілетті фирманы, оның кӛлемін және әлеуетті пайданың кӛлемін анықтайды [22]. Маркетинг – экономика, басқару, социология, психология, информатика, статистика, басқарушылық есеп, құқық және т.б. ғылымдар тоғысында жатқан ғылыми пән; кәсіпорынның нарықтағы ойлауы мен әрекет ету бейнесін қалыптастыратын қазіргі заманғы басқарушылық тұжырымдама; корпоративтік стратегиялық және жедел мақсаттарға нарық талаптарына бағыттала отырып қол жеткізу үшін ӛндіріс, қаржы, ӛткізу, әкімшілік күш-жігерді үйлестіретін кәсіпорынның маңызды қызметі; нарықты жан жақты зерттеу, мақсатты нарық сегменттерін таңдау, тауар, баға, ӛткізу және коммуникациялық саясат облыстарында келісілген маркетингтік шешімдер қабылдауға арналған арнайы әдістер мен процедуралары бар сұранысты басқару бойынша қызмет [23]. Қазіргі кезде ӛндірушілер үшін ӛнімнің сапасын қамтамасыз етуде тұтынушының қабылдайтын сапасы маңызды рӛл атқарады, ол ӛнімнің сапасы және қызмет кӛрсету немесе тұтынушы мен жабдықтаушы арасындағы қарымқатынас арқылы анықталады. Осыған орай, «сапа индустриясы» сапаны тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыру ретінде санайды. Бұл жерден «маркетинг» және «сапа» арасындағы ұқсастықты кӛруге болады, яғни маркетинг философиясы мен сапаны кешенді басқару (TQM) мағыналарының сәйкес келуі маркетологтардың ӛз пікірлерінің дұрыстығын дәлелдейді. Бұл екі ұғым бір-бірін толықтырады, мысалы, нарыққа икемделу үшін компания бәсекелестердің мүмкіншілігін, сонымен қатар тұтынушылардың сатып алу қабілетін де ескеруі керек. Барлық компания қызметкерлерінің жаппай тұтынушының қажеттілігіне қарай икемделуге ұмтылатыны, тұтынушылар алдындағы жауапкершілікке тәрбиелейтін сапа үйірмелері TQM-нің маркетингпен ұштасатынын кӛрсетеді. 1994 жылы Штраус маркетинг жайлы былай деген: «сапаны кешенді басқару жеке пән ретінде қалыптасқан маркетингпен бәсекелесе отырып, оны терең зерттейтін маркетингтің тұжырымдамалық негізін бекітетін сызба» [24]. Осыдан бастап маркетингтің алдында «сапа индустриясы» ұсынған үлкен мүмкіндіктер ашылды. Жоғарыда келтірілгендерді қорытындылай келе, маркетинг пен сапа арасындағы байланысты негіздей отырып, сапаны маркетингтік құралдар арқылы тиімді басқаруға болатыныны анықталды.

Кесте 3 – Маркетингтік басқарудың кезеңдері Сипаттама Мақсаты Қозғаушы күш Нарықты қарастыруы

Маркетинг 1.0 Ӛнімге бағытталу

Маркетинг 2.0 Тұтынушыға бағытталу

Ӛнімді ӛткізу

Сұранысты қанағаттандыру және тұтынушыларды тарту Ақпараттық технологиялар Ӛз ойлары мен эмоциялары бар ақпараттанған тұтынушылар Дифференциациялау

Ӛндірістік революция Тұтынушылардың физиологиялық қажеттіліктері Тауар әзірлеу

Негізгі маркетингтік тұжырымдама Маркетинг Ӛнімнің Ӛнім мен компанияны қағидалары сипаттамалары жайғастыру Тұтынушылық Функционалды Функционалды және құндылығы эмоционалды Ескерту – [26] дерек кӛзі негізінде жасалған

Маркетинг 3.0 құндылыққа бағытталу Әлемді ғажайыптандыру Технологияның жаңа толқындары Ӛз ойлары мен эмоциялары бар толыққанды тұтынушылар Құндылықтар Миссия мен кәсіпорын құндылығы Функционалды, эмоционалды, рухани

Сапа тұрғысынан маркетинг анықтамаларын қарастыра келе, «маркетингті басқару» түсінігін зерделеу қажет. Маркетингтің алдыңғы қатарлы теоретигі П.Друкер: «Идеалында маркетингтің нәтижесі – сатып алуға дайын тұтынушы» деген [25]. Осы нәтижеге қол жеткізу үшін кез келген кәсіпорын маркетингке бизнес философиясы тұрғысынан жете мән беріп, оны басқаруды жетілдіріп отыруы керек. Ф. Котлер заманауи маркетингтік басқаруды үш кезеңге бӛліп қарастырған (кесте 3). Кестеге сәйкес, маркетинг 1.0 – ӛндірістік революция кезіндегі технологиямен, маркетинг 2.0 - ақпараттық технологиямен, ал маркетинг 3.0 - технологияның жаңа толқындарының дамуымен сипатталады Маркетингті басқаруға берілген ғалым-авторлардың анықтамаларына тоқталып ӛтетін болсақ, ол 4-кестеде берілген. Маркетингті басқару анықтамаларын талдау зерттеуші-ғалымдардың бұл түсінікті әр келкі түсінетінін кӛрсетеді. Біреулері егер басқарушылық шешімдер нарық және кәсіпорынның сыртқы ортасының талаптарын ескере отырып қабылданса, онда басқарудың бұл типі маркетингтік деп есептейді, ал екінші ғалымдар басқарудың ондай типін стратегиялық деп қабылдайды. Маркетингті басқарудың қарастырылған талқыламаларынан оның кәсіпорын басшылығының басты назарын сатып алушылардың мұқтаждықтарына аударып, кәсіпорын қызметін нарыққа бағыттап сатып алушыларға максималды құндылық ұсынуға жұмылдыратынын түсінеміз.

Кесте 4 – Шетелдік және отандық ғалымдардың «маркетингті басқару» түсінігіне берген анықтамалары Авторлар Котлер Ф.

Анықтаманың мазмұны Маркетингті басқару – кӛзделген мақсатқа қол жеткізу үшін мақсатты тұтынушылармен тиімді қарым-қатынас орнатуға бағытталған, бағдарламаларды талдау, жоспарлау, жүзеге асыру және бақылау [23, 8 б]. Капон Н., Колчанов Маркетингті басқару – алты маркетинг императивтерден тұрады, В., Макхалберт Дж. оны маркетингтің тӛрт қағидалары арқылы басқарылады [24]. Крюков А.Ф. Маркетингті басқару – тұтынушылардың қажеттілігі мен психологиясын зерттеуге бағытталған ұйымдастыру қызметі [27]. Гайдаенко Т.А. Маркетингті басқару– кәсіпорынның қызметін маркетинг жүйесі арқылы реттеу [28]. Соловьев Б.А. Маркетингті басқару– кәсіпорынды пайдамен қамтамасыз етуге бағытталған сыртқы орта талаптары мен ішкі мүмкіндіктердің келісілген жалпы басқару жүйесі [21, 36 б ]. Бурцева Т.А., Маркетингті басқару – басқару субъектісінің (фирма, ӛткізу Сизов В.С., ұйымдары, монополиялар, мемлекеттік органдар, концерндердің Цень О.А. басшылығы) басқару объектісіне маркетинг жүйесіндегі үрдістер мен субъектілер арқылы әсер ететін күрделі үрдіс [30]. Коротков А.В., Маркетингті басқару–маркетинг жүйесінің қызметі болып Синяева И.М. табылатын нарықтағы кәсіпорынның жағдайын басқаратын ғылымдық бағыт [31]. Истаева А.А. Маркетингті басқару – ішкі мүмкіндіктері мен пайдамен қамтамасыз ететін сыртқы ортаны ескере отырып жетістікке жетуге бағытталған, нарық талаптарына бағытталатын кәсіпорынды басқару [32]. Ескерту  [21], [23], [24], [27], [28], [30], [31] әдебиеттер негізінде жасалған

Кӛптеген ғалымдар маркетингті басқаруды ӛнер мен ғылым ретінде қарастырады, сонымен қатар ол менеджменттің талдау, жоспарлау, жүзеге асыру, бақылау сияқты функцияларын атқарады деп түсінеді. Біз де осымен келісе отырып, ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісін нарықты талдау және маркетингтік зерттеуден басталып, зерттеу нәтижелері бойынша нарықты сегменттеу және мақсатты нарықты таңдау, таңдалған нарық сегменттері үшін маркетинг кешенін стратегиялық және оперативті жоспарлау, жоспарды жүзеге асыруға бағытталған маркетингтік қызметті ұйымдастыру және атқарылған ісшаралардың тиімділігін маркетингтік бақылауды қамтитын кӛп кезеңді үрдіс ретінде қарастырамыз (7-сурет). Суретте кӛрсетілгендей, ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісінде бірінші кезеңде нарықты талдау және маркетингтік зерттеу қызметі жүзеге асырылады. Оның мақсаты, белгілі бір нарықта ұсынылып отырған тауар немесе қызметтің сапасының тұтынушының талғам-талабына сәйкестігін анықтау болып табылады. Ол үшін маркетингтік орта факторлары зерттеледі. Макроортадағы ӛнім сапасына әсер ететін экономикалық, әлеуметтік-мәдени, демографиялық, табиғи, ғылыми-техникалық, саяси-құқықтық факторлар, 25

микрортадағы тұтынушылар, бәсекелестер, жабдықтаушылар, маркетингтік делдалдар, байланыс аудиториялары және кәсіпорынның ішкі жағдайы мұқият зерттеліп, талданады. Мысалы, тұтынушылардың ет ӛнімдерінің сапасына қоятын талғам-талаптарын зерттеу жүргізілетін маркетингтік зерттеу барысында анықталады. Зерттеу жүргізу кезінде тұтынушыларға Сіз үшін сапалы ет ӛнімдері нені білдереді? Сіз ет ӛнімдерін қандай жиілікте тұтынасыз? Сізді ет ӛнімдерінің бағасы қанағаттандыра ма? деген сияқты сұрақтарға жауап алып талдау жүргіземіз. Сауалнама кезінде ет ӛнімдерінің сапасын құрайтын кӛрсеткіштер анықталады, тұтынушының оның қаншалықты тұтынатыны және нарықтағы ет ӛнімдерінің тұтынушыны қанағаттандыратын бағасы анықталады. Бұл мәліметтер ет ӛнімдерін ӛндіруші кәсіпорындардың бәсеке күресінде артықшылықтарға жету бағытында әрекет етуіне мүмкіндік береді. Үрдістің екінші кезеңінде зерттеу нәтижесі бойынша кәсіпорынның мүмкіндіктері мен тұтынушылардың талғам-талаптарының сәйкестігі анықталып, соған сай нарық сегменттері бӛлініп, кәсіпорын ӛз мүмкіндіктеріне сай мақсатты нарық сегментін таңдайды. Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтер ет ӛнімдерін тұтынушыларды әр түрлі белгілеріне байланысты сегменттерге бӛліп, ет ӛңдеуші кәсіпорынның ӛзінің мақсатты нарығын дәл анықтауына мүмкіндік береді. Мысалы, ӛндіруші ӛз ӛнімінің сапасын жетілдіруге жете кӛңіл бӛліп маркетингтің тауарлық тұжырымдамасын ұстанатын болса, онда сәйкесінше оның ет ӛнімдерінің бағасы да жоғары болып ол нарықта табысы жоғары тұтынушылар сегментін таңдайды. Ал егер ӛндіруші ӛз нарығының шеңберін кеңейтуді кӛздесе онда ол нарықта географиялық сегменттеу жүргізіп, мақсатты нарық аймақтарын бағалайды. Ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛз ӛнімдерін аймақтарда кӛбінесе делдалдар арқылы ӛткізетіндіктен нарықта ӛткізу арналары бойынша сегменттеу жүргізіп, әр ӛткізу арнасының үлесін анықтап, неғұрлым үлесі жоғары, тиімді ӛткізу арнасын таңдайды. Бұлайша нарықты сегменттеу түпкі тұтынушыға ет ӛнімдерін оңтайлы жеткізіп, кәсіпорынның тиімділдігін жоғарылатады. Үшінші кезеңде ұзақ мерзімге арналған стратегиялық жоспар әзірленіп, онда ӛнім сапасын маркетингтік басқарудағы тауар, баға, жылжыту, ӛткізу саясаттарын қалыптастыру жүзеге асырылады. Маркетингті стратегиялық және оперативті жоспарлау фукционалды менеджерлер арқылы (маркетинг бӛлімдерінің бастығы) жүзеге асады. Маркетингті басқару стратегиясы кәсіпорынның нақты құндылыққа бағытталуын ескере отырып, нарықтың келешекте жетістікке жету жолдарын таңдауы болып табылады. Сонымен қатар стратегиялық жоспарды жүзеге асыру бойынша оперативті жоспар дайындалады, ол жоспарда сапаны маркетингтік басқару бойынша маркетинг бюджеті мен оны жүзеге асыру бағдарламасы қалыптастырылады. Ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісінің тӛртінші кезеңінде жоспарланған іс-шараларға сәйкес маркетингтік қызмет ұйымдастырылып, жүзеге асырылады.Үрдістің соңғы кезеңінде ӛнім сапасын маркетингтік басқару бойынша жүзеге асырылған шаралардың тиімділігі бағаланып, қол жеткен нәтиже кәсіпорынның сапа бойынша қойған мақсаттарымен салыстырылып баға беріледі 26

НАРЫҚТЫ ТАЛДАУ ЖӘНЕ МАРКЕТИНГТІК ЗЕРТТЕУ

Маркетингтік орта сыртқы ішкі

макроорта микроорта

НАРЫҚТЫ СЕГМЕНТТЕУ ЖӘНЕ МАҚСАТТЫ НАРЫҚ СЕГМЕНТТЕРІН ТАҢДАУ  нарықтың сыйымдылығын анықтау;  сұранысты болжау;  сегменттің әлеуетін бағалау;  талаптар мен мүмкіндіктерге сай нарық сегментін таңдау.

ЖОСПАРЛАУ

Стратегиялық

Оперативті

Ӛнім сапасын маркетингтік басқарудағы тауар, баға, жылжыту, ӛткізу саясаттарын қалыптастыру

Маркетинг бюджеті мен оны жүзеге асыру бағдарламасын қалыптастыру

 сегменттеу критерийлерін анықтау; ҦЙЫМДАСТЫРУ МЕН ЖҤЗЕГЕ АСЫРУ

МАРКЕТИНГТІК БАҚЫЛАУ

Кәсіпорындағы маркетингтік қызметті жүзеге асыру

Сурет 6 - Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару үдерісі Ескерту – Зерттеулер негізінде жасалған 27

.Аталған ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісінің әр кезеңінде атқарылатын функциялар толықтай келесі кестеде берілген. Кесте 5 – Ӛнім сапасын маркетингтік басқару функцияларын жүзеге асыру Функциялар 1 1.Нарықты жанжақты зерттеу

2. Нарықты сегменттеу және мақсатты нарық сегменттерін таңдау 3. Жоспарлау

Кәсіпорынның маркетингтік қызметі 2 Сыртқы орта Кәсіпорынның макроортасы: экономикалық, демографиялық, ғылыми-техникалық, саяси-құқықтық, әлеуметтік-мәдени, табиғи факторлар Кәсіпорынның микроортасы: тұтынушылар, бәсекелестер, маркетингтік делдалдар, жабдықтаушылар, байланыс аудиториялары және кәсіпорынның ішкі ортасы: қаржы, ҒЗЖТКЖ, ӛндіріс, маркетинг, кадрлар, корпоративтік мәдениет және т.б. Ішкі орта Кәсіпорындағы маркетингтік кешен: ӛнім, баға, коммуникация, ӛткізу, қоғаммен байланыс Нарықты Сегменттеу қағидаларын анықтау, сегменттеу сегменттеу критерийлері бойынша сегменттерді бағалау Мақсатты нарық сегменттерін таңдау Стратегиялық

Нарықтың сыйымдылығын анықтау; сұранысты болжау; сегменттің әлеуетін бағалау; талаптар мен мүмкіндіктерге сай нарық сегментін таңдау.

Кәсіпорынның бәсекелестік қызметіндегі тауар, баға, коммуникациялық, ӛткізу, қоғаммен байланыс саясаттарын қалыптастыратын стратегиялық жоспары. Оперативтік Жоспарланған іс-шараларды жүзеге асыруға бағытталған қысқа мерзімдік жоспар мен маркетинг бюджетін қалыптастыру 4.Ұйымдастыру Маркетинг- Кәсіпорын мүмкіндіктеріне сай оңтайлы ұйымдық тік қызметті құрылымды құру. ұйымдастыру Маркетинг- Жоспарланған маркетинг бюджеті шеңберінде ӛнім тік қызметті сапасын арттыруға бағытталған іс-шараларды жүзеге жүзеге асыру асыру 5. Бақылау Жылдық Нақты нәтижелер жылдық жоспармен салысжоспардың тырылады, маркетинг шығындарын сатумен салыстыру. орындалуын бақылау Пайдалылық Әр түрлі ӛнімдердің, сату аймақтарының, нарық ты бақылау сегменттері және тарату арналарының пайдалылығын анықтау. СтратегияБелгілі бір уақыт аралығында жалпы маркетингтік лық бақылау шаралардың тиімділігін зерттеу. Ескерту – [33] әдебиет негізінде автор құрастырған 28

Кестеде маркетинг пен менеджменттің функцияларындағы ұқсастықтар және ол арқылы кәсіпорындағы маркетингті басқаруды тиімді жүзеге асыруға болатыны нақтыланды. Маркетинг тарапынан ӛнім дегеніміз тұтынушының қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған құндылық, ол сатып алу кезінде кӛрсетілетін қызмет (орамасы, таңбалануы, сервис) және сатып алу үрдісінен кейінгі тұтынушының алатын пайдасы болып табылады. Егер ӛнім тұтынушының қажеттілігін қанағаттандырмаса, онда ӛткізу арналары мен қосымша шығындар тауардың нарықта жайғасуын қамтамасыз ете алмайды, сонымен қатар ол кәсіпорынның нарықтағы жағдайына да кері әсерін тигізеді. Маркетингтің «4P» элементі тауар (ӛнім), баға, ӛткізу орындары мен оны жылжытудан тұрады, сонымен қатар бұл кешен «маркетинг микс» деп те аталады [33]. Тауар сапасын басқару Ассортименттік саясатты басқару ӛнім

ТӚЦ

Дәстүрлі маркетинг кешені

Ӛнімнің стартегиясын таңдау Инновациялық саясат Баға мен сапаның сәйкестігі баға Бағалық стратегия таңдау Ӛткізу стратегияларын таңдау орын Ӛткізу арналарын таңдау Жарнамалық қызмет жылжыту

Ӛткізуді ынталандыру Жеке сату PR-шаралар Коммуникациялық стратегия таңдау

Сурет 7 - Ӛнім сапасын маркетингтік басқарудағы маркетинг кешені Ескерту – [34] әдебиет негізінде автор жасаған

Маркетингтік басқару қазіргі кезде компания қызметінің ажырамас бӛлігі болып табылады, Маккарти ұсынған «4Р» маркетинг кешенін ӛнім сапасын маркетингтік басқаруда қолданудың автор ұсынған үлгісіне тоқталып ӛтейік (сурет 7). Суреттен ӛнім сапасына қатысты кәсіпорынның қызметін жүзеге асыру кезінде тауар сапасын басқару, ассортименттік саясатты, тауардың ӛмірлік циклін (ТӚЦ), инновациялық саясатын (жаңа ӛнім түрін ӛндіру, ӛнім сапасын арттыру) басқару қажет екенін кӛреміз. Ал бағалық саясатқа ӛнім сапасы мен бағасының сәйкестігі, бағаны бекітуге әсер ететін параметрлер, бағалық стратегия жатады. Ӛткізу саясатын тиімді жүзеге асыру үшін ӛткізу арналарын анықтау (тарату желілері, деңгейлері, делдалдар) және ӛткізу стратегияларын таңдау, ал коммуникациялық саясатты жүзеге асыру үшін жарнамалық қызмет, ӛткізуді ынталандыру, PR-шаралары, коммуникациялық стратегияларды әзірлеу қажет. Еліміздегі кәсіпорындарда сапаны маркетингтік басқару жүйесін ұтымды ұйымдастыру үшін ӛндірісті әдістемелік, ұйымдық және тәжірибелік ісшаралармен қамтамасыз ету керек. Мысалы, отандық ет ӛнімдерінің сапасын қамтамасыз ету нормативтік-техникалық құжаттарды дайындаудан басталады. Нормативтік-техникалық құжаттардың ең маңыздысы – «Қазақстан Республикасының техникалық реттеу туралы» заңы. Ет ӛнімдерінің сапасына қойылатын стандарттар талаптары міндетті және ұсынылатын болады [35]. Сапаға қойылатын міндетті талаптар ет ӛнімдерінің тұтынушы ӛміріне, денсаулығына қауіпсіздігін қамтамасыз ететін радиациалық, химиялық, микробиологиялық залалсыздықты ескереді. Олар адам организміне зиянды ет ӛнімдерінің құрамындағы ауыр металлдар тұздарын, нитраттар мен нитриттерді, пестицидтерді, бояйтын, дәм беретін қоспаларды нормалайды. Ұсынылатын талаптарға ет ӛнімдері құрамындағы майдың, белоктың және т.б. мӛлшеріне қойылатын талаптарды жатқызамыз. Бұл талаптардың енгізілуі ет ӛнімдерінің тұтынымдық қасиеттеріне шектеу қоймауға мүмкіндік береді. Бәсеке жағдайында ӛндіруші маркетинг кӛмегімен тұтынушылардың қажеттіліктерін зерттеу негізінде ӛнімдерінің тұтынымдық қасиеттерін жақсартуға, ассортиментін кеңейтуге, жаңа ӛнімдер енгізуге ұмтылады. Осының бәрі ұсынылатын сипаттағы кәсіпорынның фирмаішілік стандарттарында кӛрініс алады. Ет ӛнімдерінің сапасы ӛндіруші қамтамасыз ететін ӛндірістік деңгейдегі сапамен ғана шектеліп қоймайды, тұтынушы үшін қызығушылық туғызатын барлық қасиеттердің жиынтығымен қамтамасыз етіледі. Олар: – ет ӛнімдерінің қауіпсіздігі. Адам ӛмірі мен денсаулығы тікелей тамақтануға байланысты болғандықтан бірінші кезекті бұл ӛнімдер қауіпсіз болуы керек. Сатып алушы ӛнімнің қауіпсіздігіне сенімді болуы керек. – сатып алушының назарын аударту үшін ӛнім ашық, әдемі орамамен оралуы керек, штрих коды, ӛнімнің құрамы туралы ақпарат, сақталу мерзімі 30

кӛрсетілуі керек және қолдану тәсілі туралы ақпарат болса сатып алушы үшін ӛнімнің сапасы жоғары болады. – органолептикалық кӛрсеткіштер. Ет ӛнімдерінің органолептикалық сапа кӛрсеткіштеріне дәмі, иісі, түсі, консистенциясы, сыртқы келбеті сияқты кӛрсеткіштерді жатқызамыз. Сапалы ет ӛнімдерінде бӛгде иіс, дәм болмауы керек. Органолептикалық бағалау субъективті сипатта болады, әрбір тұтынушы сезім мүшелеріндегі ерекшеліктері, қалауы, жасы, тамақтанудағы қалыптасқан дәстүрлеріне байланысты бағалайды. Сондықтан ӛндіруші тұтынушы беретін органолептикалық бағалаудың маңыздылығын ескеруі қажет [36]. Әдістемелік және кеңестік аспектілер ӛндірісті маркетингтік зерттеулер кешенін жүргізуге байланысты ұсыныстармен, маркетинг саласындағы мамандарды оқыту, біліктілігін кӛтеру шараларын қамтиды. Маркетингтік қызметтің ұйымдық жүйесі салалық басқарудың барлық деңгейінде маркетинг бӛлімдерін қалыптастыру; ӛндірісте маркетингтің тактикасы мен стратегиясын жасау; алдыңғы қатарлы тәжірибе, әдістерді меңгеру арқылы жүзеге асады. Сонымен қатар, ӛнімнің сапасын қамтамасыз етуде тұтынушылардың дәстүрлі және спецификалық қажеттіліктерін есепке алу бойынша жұмыс шараларын жүргізу керек. Мысалы, озық технологияларды қолдану арқылы малды тамақтандыруда экологиялық таза, толық рационды, тағамдық құндылығы жоғары жемді қолданып емдік қасиеттері бар ет ӛнімдері ӛндірісін қолға алуға болады [37]. Әрине мұндай ет ӛнімінің құны дәстүрлі ӛнім санаттарынан қымбат болады, бірақ ол ӛз тұтынушысын табары сӛзсіз. Маркетингтік қызметті нормативтік-құқықтық реттеуде жұмыс кӛлемі, жұмысты орындауға кететін уақыт шығыны, міндеттер мен жауапкершілік анықталады. Маркетингтік қызмет сметасы жасалып, жұмыс нәтижелерін бағалау жүргізіледі. Сонымен ӛнімнің сапасын жоғарылатудағы маркетингтік басқару бойынша жұмыс кешені мыналарды қамтиды: 1. Тұрғындардың ӛнімдерге деген нақты, әлуетті қажеттіліктерін сапа, сан және баға бойынша зерттеу, талдау және бағалау. 2. Нарықты сегменттеу, ӛндірушілердің нарықта ӛз тауашасын іздеуі. 3. Нарықтағы бар және келу қаупі бар бәсекелестерге талдау жасау. 4. Ӛнімнің нарықтағы сапалылығын қамтамасыз ету. 5. Тұтынушылар алдында компанияның жағымды имиджін қалыптастыру 6. Саладағы ӛнімдер ассортиментін жетілдіру, жаңарту. 7. Сатып алушылар сұранысын қалыптастыру, тауарды жылжыту мен ӛткізу арналарын ұтымды ұйымдастыру. 8. Ӛткізуді ынталандыру (кӛрмелер мен конкурстар ұйымдастыру, жарнама, сервистік қызмет кӛрсетуді дамыту). Жалпы алғанда ӛнім сапасын маркетингтік басқару маркетинг-микстің барлық компоненттерін жоспарлау, маркетингтік орта факторларын талдау, кәсіпорын мүмкіндіктерін айқындап, бәсекелік артықшылыққа қол жеткізудің 31

басқарушылық шешімдердің жүйесі деуге болады. Осыған орай, ӛнім сапасын маркетингтік басқару сапа тізбегінде маркетинг-кешенінің элементтерін тиімді қолдану арқылы, тұтынушының күткен сапа деңгейінен де жоғары деңгейдегі қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған экономикалық санат деп тұжырымдалады. Қорытындылай келе, ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару – экологиялық таза шикізаттан дайындалған, ет және ет ӛнімдеріне деген тұтынушылардың сұранысы мен қажеттілігін қанағаттандыру мақсатындағы бизнес үрдістер кешенін құруға арналған маркетингтік шаралар. Жалпы сапаны басқару дегеніміз сапа аясындағы басқару объектілеріне мақсатты түрде бағытталған үздіксіз үрдіс. Ол ӛнімнің барлық ӛмірлік кезеңінде тұрақты сапамен қамтамасыз етуді қарастырады. Кәсіпорындар ӛнімді ӛндіріп қана қоймай, сонымен бірге бекітілген талаптарға сәйкес сапалы түрде ӛндіріп, оны кепілдік бере отырып тұтынушыға жеткізуі керек.

1.3 Ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар Ет ӛңдеуші кәсіпорындар қызметіне әсер ететін факторларды анықтау үшін аталған ауыл шаруашылығының саласы кәсіпорындарының қызмет ету ерекшеліктерін анықтап алу керек. Ӛйткені, ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті басқару сол ерекшеліктер мен факторларды ескере отырып жүзеге асырылғанда тиімді болады. Зерттеу барысында анықталған ет ӛңдеуші кәсіпорындардың әрекет ету ерекшеліктері 6 кесте берілген. Ет ӛңдеуші кәсіпорындар қызметінде кестеде кӛрсетілгендей, ӛндірісте қолданылатын техника мен технологияның күрделілігі, ӛнімнің ассортименті мен ӛткізудегі, қолданылатын шикізат пен ингредиенттер және жұмыс істейтін персонал мен еңбек шартына байланысты туындайтын ерекшеліктер бар. Кесте 6 – Ет ӛңдеуші кәсіпорындардың әрекет ету ерекшеліктері Бағыты

1 Техника мен технология

Ӛнімнің ассортименті мен ӛткізу

Ерекшелігі

2 Ет ӛндірісінде технологиялық үрдіс күрделі және кӛп сатылы.

Маркетингті басқарудағы мәселелер 3 Қазіргі кезде барлық заманауи ет ӛңдеуші кәсіпорындар шетелдік технологиялар мен қондырғылармен толық жабдықталмаған

Тұтынушылар араПісірілген шұжық сында пісірілген шұ- ӛнімдерінің органожықтың үлесі тӛлептикалық кӛрсеткмендеп, қазының іштері МСТ мен үлесі жоғарылап ТШ талаптарына отыр. Мұздатылған толық сәйкес келжартылай ет мейді, олардың фабрикаттарына сапалық кӛрсеткішсұраныс азайып, терін бірдейлеу салқындатылған керек. Жасанды жартылай ет фабриқабықшаның каттарына артып қолданылуы, ӛткізу отыр. Ӛндірісте инфрақұрылымының табиғи тӛмен деңгейі, қабықшаларды делдалдардың қолдану. кӛптігі, сала ішіндегі қатаң бәсекелестік

Кәсіпорындағы маркетингтік іс-әрекеттер 4 Ет ӛнімдерін ӛндіруді толық циклмен қамтамасыз ету және жеке мал шаруашылы-ғын құру арқылы ІҚМ қолайлы жағдай жасау. Ет ӛңдеуші кәсіпорындарда шикізатты қабылдауда талдаулар ӛткізу арқылы сапасыз және ақаулы ет ӛнімдер санын азайту Емдік сауықтандыру мақсатында йод, селен, кальциймен байытылған ет ӛнімдерін ӛндіру. Қалыптасқан ет ӛнімдерінің ассортиментін кеңейту, заманауи қағидаларды қолдану арқылы табиғи шикізаттан ӛндірілген ет ӛнімдерін ӛндіру

6 – кестенің жалғасы

1 Шикізат пен ингредиенттер

2 Ет ӛңдеуші кәсіпорындардың экономикалық тиімділігін арттыру үшін екінші санаттағы субӛнімдерді қолдану, ресурс тиімділігін арттыру мақсатында шикізатты кешенді ӛңдеу.

Персонал мен еңбек шарты

«ҚР тұрғындарының санитарлық эпидемиологиялық жағдайы» заңына сәйкес ет ӛңдеуші кәсіпорындарда санитарлық гигиеналық талаптарды қадағалау және ӛндірістік цехта жұмыс істейтін персоналдар арасында індеттің алдын алу шаралары

3 Ет ӛңдеуші кәсіпорындарға ӛткізілетін ІҚМ етінің ӛнімділігі тӛмен, сондықтан етті алмастырғыш заттар қосылады, кӛбінесе тұтынушылар ол туралы хабарсыз болады. Сапасыз шикізаттан дайындалған шұжық ӛнімдерінің сапасы тӛмен болады

Ет ӛңдеуші кәсіпорындағы ӛндірістік цехтың ауа құрамы қолайсыз, персоналдың денсаулығына кері әсер етеді. Ӛндірістік цехтағы салқындатылған микроклимат персоналдың денсаулығына зиян тигізгені үшін компенсация тӛлеуді қажет етеді Ескерту – зерттеу нәтижесінде автор құрастырған

4 Шикізатты үнемдеу мақсатында құс етін қолдану. Табиғи және экологиялық шикізаттар мен ҚР медициналық талаптарға сәйкес ингредиенттер пайдалану. Ет және ӛсімдікті шикізатты қолдануда ет ӛнімдерінің дәмі мен иісіне кері әсер етпейтін (биологиялық белсенді заттар) ББЗ мен байыту, «Прилекс» тәрізді кешенді тағамдық қоспалар, «Арома С-М» дәм беретін қоспаларды қосу, табиғи ӛсімдікті ақуызды ингредиенттер қосу Персоналдарды емдік сауықтандыру орындарына жіберу және арнайы жолдамалар беру

Жалпы сапаны басқарудың негізін қалаған американдық ғалым А.Фейгенбаум ӛнім сапасына әсер ететін факторларға келесілерді жатқызды: ӛткізу нарығы, қаржылық ресурстар, ӛндірісті ұйымдастыру, адам ресурстары, ынталандыру, материалдық ресурстар, құрал-жабдықтар, ақпаратты ӛңдеудің замануи әдістері, ӛнім сапасына қойылатын талаптар [8, 71-78 б.]. Қазақстандық ғалым Асембаева М.Қ. ӛнім сапасына әсер ететін факторларды дәстүрлі түрде ішкі және сыртқы деп екіге бӛліп қарастырған [38]. Ішкі факторлар дегеніміз кәсіпорынның сапалы ӛнім ӛндіру қабілетімен 34

байланысты болатын факторлар. Ал сыртқы факторларға нарықтық жағдайда ӛнім сапасына әсер ететін факторлар жатады (кесте 7). Кесте 7 – Ӛнім сапасына әсер ететін ішкі және сыртқы факторлар Факторлар Ішкі Сыртқы Техникалық – ӛнім сапасын тікелей әсер етеді. Нарық және тұтынушылардың талаптары Оған ҒТП, жаңа материалды қолдану, сапалы шикізат жатады. Ұйымдастырушылық – еңбек пен ӛндірісті Ӛнімнің сапасына қатысты нормативтік ұйымдастыру, персоналды ынталандыру, құжаттар мен техникалық регламенттер қызметкерлердің біліктілігі, ӛнім сапасына қойылатын талаптар, сапаны басқару мен сертификаттау болып табылады. Экономикалық – ӛнімді ӛндіру мен ӛткізу Нарықтағы бәсеке барысындағы барлық шығындарды ескере отырып баға қою, яғни маркетингтегі «4Р» кешенін тиімді жүзеге асыру Әлеуметтік-психолгиялық – ұжымда жағымды Кәсіпорынның нарықтағы алатын орны мен имиджі жұмыс атмосферасын қалыптастыру Ескерту – Дереккӛзі негізінде жасалған [38]

7-кестеден ішкі факторлардың барлығы бірін-бірі толықтырып отыратын факторлар екендігіне кӛз жеткізуге болады, атап айтқанда техника мен технологияның дамуы, ҒТП жетістіктерін қолдану, еңбек пен ӛндірісті ұйымдастыру, персоналды ынталандыру, қызметкерлердің біліктілігі, ӛнім сапасына қойылатын талаптар, ӛнімді ӛндіру мен ӛткізу барысындағы шығындар, ұжымда жағымды жұмыс атмосферасын қалыптастыру. Ал сыртқы факторларға нарық пен тұтынушылардың талаптары, ӛнім сапасына қатысты нормативті құжаттар мен техникалық регламенттер, бәсеке, кәсіпорынның нарықтағы алатын орны мен имиджі жатады. Отандық және ресей авторларының еңбектерінде ӛнім сапасына әсер ететін факторларды талдай отырып, ет және ет ӛндіруші кәсіпорындар ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар жіктемесін ұсынып отырмыз (сурет 8). 8 - суретте автор ет және ет ӛнімдеріне әсер ететін факторларды зерттей отырып макро, мезо, микродеңгейде қарастырды. «Қазақстан – 2050» стратегиясында экономиканы дамыту үшін агроӛндірістік кешендер, мал шаруашылығы мен жерді игеруге бағытталған инновациялық технологиялардың тиімділігін арттыру арқылы ауыл шаруашылық ӛнімдерін ӛндіру мен ӛңдеу кӛлемін арттыруды мемлекеттік қаржылық қолдау арқылы ӛндірістік қауіпсіздікті қамтамасыз ету қажеттігі туралы айтылған [39].

Ет және ет ӛнімдер сапасына жалпы әсер ететін факторлар Макро деңгейдегі

Саяси-құқықтық: қаржы-несиелік; салықтық; кедендік; ИСО стандарттары.

- Табиғи: - жайылымдар; - климат ерекшелігі; - форс-мажорлық жағдайлар.

Ғылыми-техникалық: - жаңа технологиялар; - емдік-сауықтандыру мақсатындағы ӛндірілетін дәрумендер. Экономикалық: - инфляция; - сатып алу қабілеттілігі; - экономикалық дағдарыс. Әлеуметтік-мәдени: - табыс деңгейі; - діни сенімдер. -

Мезо деңгейдегі ШҚО бойынша бағдарламалар: - жергілікті салықтар; - жеңілдетілген несиелеу; - салалық бағдарламалар; - маркетингтік бағдарламалар. Нормативтіктехникалық құжаттар: - Салалық стандарттар; - Техникалық регламенттер; - Техникалық шарттар; - СанЕмН. -

Шикізат базасының сапасы: - малдың тұқымы мен ӛнімділігі; - сою цехтарының инфрақұрылымы. Ӛндірістік инфрақұрылым: - кадр біліктілігі;

Микро деңгейдегі Ӛндірістік: - жемдеу базасы; - мал ӛнімділігін арттыру; - асыл тұқымдандыру зауыттары; - кадр біліктілігі; - малдәрігерлік қызмет; - материалдық техникалық жабдықталуы; Ұйымдастырушылық: - мамандандырылу деңгейі; - еңбек ақы деңгейі; Маркетингтік: - тауар ассортименті, бренді; - бағасы; - жарамдылық мерзімі; - тасымалдау, сақтау, ӛткізу; - орама; - жабдықтаушылар. Стандартқа сәйкестік: - НАССР қағидалары бойынша ет және ет ӛнімдерін ӛндіру.

Сурет 8 - Ет және ет ӛнімдерінің сапасына жалпы әсер ететін факторлар Ескерту – Дереккӛзі негізінде жасалған [38]

Қазіргі кезде тиімді жүзеге асырылып жатқан ет нарығына қатысты Қазақстан Республикасындағы агроӛнеркәсіптік кешенді дамыту жӛніндегі 36

2013-2020 жылдарға арналған 2013 жылғы 18 ақпандағы №151 қаулы бойынша бекітілген «Агробизнес-2020» бағдарламасы, 2011-2015 жылдарға арналған «Ауыл шаруашылығын қаржылай қолдау қоры» АҚ-ң «Сыбаға» бағдарламасы арқылы ІҚМ асыл тұқымдандыру мақсатында 1 млн теңгеден 18 млн теңгеге дейін 7 жыл мерзім ішінде жылына 6% сыйақы мӛлшерінде қарыз беру, 2011 жылы 29 шілдедегі №877 қаулы бойынша қабылданған «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту» бағдарламалары, 2008 жылғы 8 сәуірдегі №336 қаулы бойынша бекітілген «Ет және ет ӛнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламенті қабылданған [39, 40]. 2014 жылы 60 мың тонна ірі қара мал етін экспорттау жоспарланған, 2014 жылдың тоғыз айы бойынша экспорт кӛлемі 4,1 мың тоннаны құрады. Еліміздің етті бағыттағы ірі қара малдарды асыл тұқымдандыру жұмыстары жоспар бойынша орындалып жатыр. Қазіргі кезде қаржы-несиелік саясат та, мемлекет және «Казагрохолдинг» АҚ тарапынан ауылшаруашылығы кәсіпорындары мен жеке кәсіпкерлерді несиелендіру механизмі іске қосылған. Ет және ет ӛнімдерінің бағасы қазіргі кезде тұтынушылардың бағалауы бойынша жоғары, ӛйткені сапалы еттің бағасы оның сойылу дәрежесі, экологиялық тазалығы, тасымалдануы, балаусалығына байланысты ӛзгеріп отырады. Ал етті ӛткізушілер мен тұтынушылар арасындағы делдалдық қызмет мемлекет тарапынан толық реттеу таппағандықтан, ӛткізушілер үшін малды бағуға кеткен шығын ақталмайды. Тұтынушылар еттің бағасы жоғары болған сайын оның сапасы да жоғары деп қабылдайды. Кедендік одаққа кіргеннен бері еліміздің ет нарығында Ресей және Беларусь мемлекеттерінен импортталған ет ӛнімдері сатылады. Ол отандық ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін бәсекеге қабілеттілікті арттыруға мүмкіндік бергенімен, импорт кӛлемінің жоғарылауына себепкер болып отыр. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы сапаға әсер ететін құқықтық факторға СМЖ бойынша НАССР қағидаларының талаптарына сәйкес ет ӛнімдерін ӛндіруді жатқызуға болады, себебі ДСҰ кіру қарсаңында НАССР қағидаларын сақтау, ИСО стандарттарының талаптарына сәйкес ӛнім ӛндіру арқылы ет ӛнімдерін экспорттауға мүмкіндік алады. НАССР (ХАССП) дегеніміз – қауіпті факторларды және критикалық бақылау нүктелерін талдау. ҚР-да 2005 жылдан бастап қолданысқа енген ИСО 22000 «Тағам ӛнімдері қауіпсіздігінің менеджмент жүйесі» негізінде ет ӛңдеуші кәсіпорындар ҚР СТ ИСО 220002006 «Сапа менеджмент жүйесі. Тағам ӛнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» бойынша ет және ет ӛнімдерін ӛндіреді, яғни «фермадан шанышқыға дейінгі» қағида бойынша ӛндірілген ӛнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз етеді. НАССР-тың жеті қағидасы бар, олар:  шикізаттан бастап дайын ӛнімге дейінгі ТӚЦ-гі мүмкін болатын қауіпті факторларды идентификациялау;  ӛндірістегі бақылау нүктелерін анықтау;  бақылау нүктелерін қадағалау; 37

 жоспарланған шаралар негізінде бақылау нүктелеріне мониторинг жүйесін әзірлеу;  мониторинг нәтижесі теріс болып шыққанда қолданылатын шаралар дайындау;  тексеру шараларын әзірлеу;  НАССР жүйесіне қатысты мәліметтерді тіркеу. Осыған орай, мемлекет тарапынан аталған жүйені енгізген ет ӛңдеуші кәсіпорындарға салынатын салық кӛлемінен 50% дейін жеңілдік беріледі [41]. Бірақ отандық ет ӛңдеуші кәсіпорындар ҚР ИСО 22000 сәйкес НАССР қағидаларын тек қағаз жүзінде ғана емес, іс жүзінде жүзеге асырса, отандық ет ӛнімдерін экспорттау кӛлемі басым болар еді [41]. Тамақ ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындардағы сапа менеджмент жүйесі бұл ӛндірілген ӛнімнің сапасы технологиялық үрдістің барлық кезеңдерінде ИСО 9000 халықаралық стандарттарында бекітілген талаптарға сәйкес орындалатындығын дәлелдеу [42]. Қазіргі кезде тамақ ӛнімдерін ӛндіру барысында оның сапасына қойылатын талаптар арнайы ұлттық және халықаралық стандарт талаптарына сәйкес жүзеге асырылып жатыр. Ол нормативтік құжаттар бойынша ӛнімнің сапалық кӛрсеткіштері ғана емес, сонымен қатар ӛндірістік үрдістер, шикізат пен дайын ӛнімді сақтау мен тасымалдау тәртіптері, тауарлық белгі, орамасы мен таңбалануы да талапқа сәйкес тексеріледі. Егер ӛнім сапасы арнайы стандарт талаптарына сәйкес келмейтін ӛнімдер ӛндірілсе, олар арнайы мемлекеттік қадағалау органының ӛкімі бойынша ӛндірістен алынып, жойылады немесе басқа мақсатта қолданылуы мүмкін. Сапа менеджменті жүйесін сертификаттау сапа бойынша мәселелердің пайда болуын емес, оның алдын алу арқылы кәсіпорын мен тұтынушылардың арасында сенімділік қалыптастырады. Тамақ ӛнімдерін ӛндіру барысында тек ИСО 9000 халықаралық стандарттарынан басқа, ӛнімнің сапалығы мен қауіпсіздігін қамтамасыз ететін GMP және HACCP қағидаларына негізделген жүйелер енгізіліп жатыр. GMP («good manufacturing practice» ағылшын тілінен аударылғанда «дұрыс ӛндірістік қызмет») – ӛнімді жоғары сапалық және қауіпсіздік кӛрсеткіштермен қамтамасыз ететін ӛндіріске қойылатын талаптар жиынтығы. Бұл жүйені қолдану арқылы ӛндірісті тиімді ұйымдастыру, стандарт талаптарын орындау, ӛндірістік тәртіп деңгейін арттыру, техникалық шарттар мен технологиялық регламенттер, санитарлық-ережелердің сақталу деңгейі арттыруға үлкен мүмкіндік ашылады [41, 109-116 б.]. Құжаттарды рәсімдеуге қойылатын қатаң талаптарға байланысты персоналдың жауапкершілігі артып, кәсіпорын басшысы тарапынан бақылау күшейіп, сол арқылы сапалы ӛнім ӛндіру дұрыс жолға қойылады. Осыған орай, ӛндірістік үрдістерді тиімді ұйымдастыру ӛнімнің ӛмірлік циклінің барлық кезеңін, атап айтқанда шикізатты сақтау мен ӛңдеуден бастап дайын ӛнімге дейінгі кезеңде сапаны барынша толық бақылау мүмкіндігімен қамтамасыз етуі 38

қажет. Мысалы, қондырғыларды жуу уақыты арнайы журналда тіркеліп, оған жауапты маман бекітіледі. GMP жүйесі ӛндірістің санитарлы-гигиеналық, персоналдың санитарлық мәдениет деңгейінің бекітілген талаптарына сәйкестігін қамтамасыз етеді. Ӛндірістік орындар, қоймалар, сумен қамтамасыз ету орындары, канализация, жарықтандыру мен желдету жүйелері, ӛндірісті уақытында тазалағыш заттармен қамтамасыз ету, дератизация мен дезинфекцияның дұрыс жүзеге асуы аталған жүйе арқылы жоғары деңгейде ұйымдастырылады. Осыған байланысты, тамақ ӛнімдерінің сапасы мен қауіпсіздік талаптары 9 - суретте берілген. Ӛндірістік тәжірибе (GMP)

НАССР – ISO 22000 Ұлттық стандарттар (СанЕмН) Алдын ала бағдарламалар

Жүйе аудиті

Жүйені құру

ISO 9001

Сурет 9 - Тамақ ӛнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін толық масштабты басқару жүйесі Ескерту – Дереккӛзі негізінде автормен құрастырылған [41,115 б]

Суреттен ӛнімнің сапасы мен қауіпсіздігін басқару кезіндегі қажет бағдарламалар ӛсу ретімен орналастырылғандығын кӛруге болады. Табиғи факторлар ет ӛнімдеріне тікелей қатысты деп айтуға болады, себебі табиғат апатынан туындайтын жағдайлар (су басу, ӛрт, жұт, шӛптің шықпау, мал аурулары) салдарынан мал саны тӛмендеп кету қаупі бар, мысалы елімізде мыңдаған мал су басу кезінде қырылса, шет елден әкелінген мал ауруға ұшырап бірден ӛртеуге жіберілді. Осындай жағдайлар мал санының күрт азаюына әкеліп соғады, сонымен қатар малдың азығы мен жайылым сапасы да маңызды рӛл атқарады, себебі малдың жеген шӛбіне байланысты еттің дәмі де ӛзгеріп отырады. Қазіргі кезде ет ӛнімдерін ӛндіруде ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктері қолданылып жатыр, яғни ет ӛнімдерінің құрамына дәрумендер қосу арқылы олардың тағамдық және биологиялық құндылығын жоғарылатып жатыр. Осыған орай, ет ӛнімдерінің орамаларының дизайндары да ӛзгеріп, олардың жасалатын материалдары да жетілдірілу үстінде, яғни CFS (Нидерланд), Bakel Vemag (Германия), Inject Star (Австрия), Deighton (Ұлыбритания) құрал-жабдықтарын қолдану арқылы тұтынушылардың қазіргі 39

кездегі талғамдарына байланысты ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛндіріске жаңалықтар енгізіп жатыр. Ал экономикалық факторға кәсіпорын тарапынан кеткен шығындар мен ет ӛнімдерін ӛткізудегі тиімді бағалық саясат, сонымен қатар ет ӛнімдерін экономикалық тұрғыдан бағалау кезінде тұтынушы ӛзінің шығарған шығыны мен ӛнімнің тұтынушылық қасиеттері арасындағы оңтайлы қатынасты ескереді, сол үшін ӛнімнің экономикалық факторлары кәсіпорын үшін аса маңызды. Егер кәсіпорын тиімді баға, тауарлық, ӛткізу және жылжыту саясаттарын қолданатын болса, онда ол ӛнімге сұраныс артып, оның бәсекеге қабілеттілігі де артады. ІІ. Мезодеңгейдегі факторларға «Ауыл шаруашылығының бәсекеге қабілеттілігін арттыру», «Агробизнес 2020», «Ірі қара мал етінің әлеуетін арттыру арқылы экспорттау» бағдарламалары бойынша ШҚО жүзеге асырылатын субсидиялау бағыттарын жатқызуға болады [26]. ШҚО ет нарығының нақты және әлеуетті сыйымдылығына келетін болсақ, басқа облыстармен салыстырғанда ШҚО ет және ет ӛнімдерінің тұтыну кӛлемі жоғары, себебі табиғи климаттық жағдай, ШҚО ӛндірістік кәсіпорындардың шоғырлануы, халықтың ет және ет ӛнімдерін сатып алуға қабілеттілігі болып табылады. ШҚО ет және ет ӛнімдерінің импорт кӛлемі экспортпен салыстырғанда жоғары, себебі ШҚО РФ Новосибирск, Барнаул сияқты қалаларымен шекаралас және Кедендік одақ кӛлемінде Белорусь мемлекетінің ет ӛнімдері тұтынушылар арасында сұранысқа ие болып отыр. ШҚО «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС ӛндірген ет ӛнімдерін ресейдің Новосибирск, Барнаул қалаларына экспортқа шығарады. Ет ӛнімдерін ӛндіруде қолданылатын шикізаттың сапасына малдың тұқымы, жемдеу базасы, малды ұстайтын орындардың инфрақұрылымы, сою цехтары, ет ӛңдеуші кәсіпорындарға тасымалдау мен сақтау әсер етеді. ІІІ. Микродеңгейдегі ӛндірістік факторға жататын жемдеу базасы қазіргі кезде мемлекет тарапынан малдың ӛнімділігін арттыру мақсатында қайта құру кезінде қолданыстан шығып қалған жемдеу орталықтарын қалпына келтіру жұмыстары түрінде қолдау тауып отыр. Қазақстанда малдың 80% тұрғындардың қолында, осы малдың ӛнімділігін арттыру үшін арнайы орталықтар құру немесе шаруа қожалықтарын біріктіру сияқты қолайлы жағдай жасау керек. Малды асыл тұқымдандыру мәселесі бойынша қазіргі кезде ШҚО асыл тұқымды бұқалар Ресей, Канада мемлекеттерінен әкелініп, зауыттар ашылып жатыр. Малдәрігерлік қызметтің сапасы алдыңғы жылдармен салыстырғанда жүйелендіріліп келе жатыр, яғни мал дәрігерлерге жеке кӛлік, қажетті дәрі дәрмектер, ақпараттандыру үшін жаңа технологиялармен қамтамасыз ету сияқты мәселелер жүзеге асырылды [27]. Ұйымдастырушылық факторға ауыл шаруашылығына қатысты мамандардың мамандану деңгейіне келсек, еттің сапасын қамтамасыз етуде 40

маңызды рӛл атқаратын мал дәрігерлердің кәсіби мамандануы жеткіліксіз, себебі аталған қызметтің еңбек сыйымдылығы жоғары жалақы болғандықтан, жас мамандар тарапынан қызығушылық аз немесе жұмыссыздық Маркетингтік факторды қарастыру кезінде тұтынушылардың ӛнімге деген кӛзқарасын зерттеу барысында тӛмендегі шараларды ескерген жӛн:  соңғы тұтынушының қажеттілігін анықтау;  сатып алу туралы шешім қабылдау барысындағы негізгі басымдылығы (мысалы, ӛнімнің бағасы немесе сапасының маңыздылығы);  ӛнімді нақты сатып алушыны анықтау (ол тұтынушының логикасына ену, сатып алу кезіндегі ақпарат кӛзін табу, т.б.);  сатып алу туралы шешім қабылдау кезіндегі тұтынушыға әсер ететін факторларды зерттеу;  тұтынушыға ұнайтын ӛнім;  тұтынушымен жұмыс істеу жүйесін құру. Маркетингтің тұжырымдамаларына сәйкес ӛнімдердің сипаттамасы мен тұтынушылық қасиеттері ғана емес, сонымен қатар белгілі бір ӛнімнің нақты тұтынушыларға қалдыратын әсерін зерттеу қажет. Тұтынушылар ӛнімді таңдау кезінде оның болжамды қажеттілік сипаттамасы мен ӛнімнің тұтынушылық қасиеттерінің сәйкес келуін ескеру керек. Ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін соңғы факторда қарастыратын болсақ, ол негізі кәсіпорынның имиджіне ӛз септігін тигізеді. Егер ет ӛңдеуші кәсіпорындағы жұмыс орны ӛте ыңғайлы, персонал үшін барлық жағдай жасалып, еңбекақыдан басқа үстеме сыйақылар беріліп тұрса, сонымен қатар әлеуметтік пакеттер де қарастырылатын болса, онда персоналдың еңбек ӛнімділігі де жоғары болады. Ал еңбек ӛнімділігінің жоғарылауы, сапалы ӛнім ӛндіруге де ӛз септігін тигізеді. Егер кәсіпорындағы персонал ӛндірген ӛнімнің сапасына сенімді болса, ӛндірілген ет ӛнімдері персоналдың мақтанышына айналады. Бұл кәсіпорын мен ет ӛнімдерінің қоғамда жағымды имидж қалыптастыруына ӛз септігін тигізеді . Қорытындылай келе, ет және ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды талдай отырып, ет ӛнімдерінің сапасы – бұл ет ӛнімдерінің қауіпсіздігі, дәмдік қасиеттері, тағамдық және энергетикалық құндылығымен, қол жетімділігі, пайдалылығы мен тұтынушылардың қанағаттану дәрежесін анықтайтын, белгіленген бағаға сәйкес келетін тұтыну құндылықтарының жиынтығы болып табылады. Ресейлік және отандық ғалымдардың еңбектерін зерттей отырып, ет ӛнімдеріне әсер ететін факторларды макро, мезо және микро деңгейде қарастыра отырып, автормен әзірленген ет ӛнімдерінің сапасына тікелей әсер ететін факторлар ұсынылды. Осыған орай, ет ӛнімдеріне әсер ететін факторларды ТӚЦ әрбір кезеңінде сапа тізбегінің барлық элементтерінде сапаны тиімді басқарып отырса, ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды бақылау да тиімді жүзеге асады.

Бірінші бӛлім бойынша тҧжырым 1 Диссертациялық зерттеудің бірінші бӛлімінде сапаны басқару теориясының даму кезеңдері қарастырылып, ежелден қазіргі уақытқа дейінгі ғылыми әдебиеттерде берілген «сапа» түсінігінінің анықтамалары зерделеніп, тәжірибеде қолданылатын «сапа» ұғымының алуан-түрлі түсініктемелері талданған. 2 Сапаны зерттеуші ғалымдардың кӛзқарастарын жан-жақты зерттеу барысында автор оның анықтамаларын сапаның стандартқа сәйкестігі, сапаның ӛнімнің функционалдық мақсатын қамтамасыз етуі, сапаның қажеттілікті қанағаттандыру құралы ретіндегі және сапаның тауар құнының кӛрсеткіші ретіндегі анықтамалары бӛлініп кӛрсетілген. 3 Сапаның философиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық, әлеуметтік санаттары жеке-жеке қарастырылған. Маркетинг пен нарықты зерттеуден басталып, тұтынушының ӛнімді тұтынғаннан кейінгі бағалауын ескерумен аяқталатын сапа тізбегі және оның элементтерінің ӛзара байланысы негізделіп берілген. «Сапа жұлдызының» кӛмегімен сапаның даму философиясы кӛрсетілген. 4 TQM сапа менеджментінің негізгі қағидалары кӛрсетіліп, оның маркетингті басқарудың қағидаларымен үндесетіндігін анықтай келе, маркетингтің анықтамаларын сапа тұрғысынан қарастырылып, ӛндірушілер үшін ӛнімнің сапасын қамтамасыз етуде тұтынушының қабылдайтын сапасы маңызды екені нақты делелдермен расталып, диссертациялық зерттеу міндетіне сәйкес маркетингті басқаруға берілген ғалым-авторлардың анықтамалары талданып, «маркетингті басқару» және «сапаны маркетингтік басқару» түсініктері ұсынылған. 5 Ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісі әзірленіп, отандық кәсіпорындарда сапаны маркетингтік басқару жүйесін ұтымды ұйымдастыру үшін ӛндірісті әдістемелік, ұйымдық және тәжірибелік іс-шаралармен қамтамасыз ету керектігі негізделген. Ӛнім сапасын маркетингтік басқару үрдісіндегі маркетингтік функцияларды жүзеге асыру жолдары кӛрсетілген. 6 Сапаны маркетингтік басқаруда маркетинг кешенін оңтайлы ұйымдастырып басқарудың жолдары кӛрсетілген. 7 Тұрғындардың ӛнімдерге деген нақты, әлуетті қажеттіліктерін сапа, сан және баға бойынша зерттеу, талдау және бағалау, нарықты сегменттеу, ӛндірушілердің нарықта ӛз тауашасын іздеуі , нарықтағы бар және келу қаупі бар бәсекелестерге талдау жасау, ӛнімнің нарықтағы сапасын қамтамасыз ету, тұтынушылар алдында компанияның жағымды имиджін қалыптастыру, саладағы ӛнімдер ассортиментін жетілдіру, жаңарту, сатып алушылар сұранысын қалыптастыру, тауарды жылжыту мен ӛткізу арналарын ұтымды ұйымдастыру, ӛткізуді ынталандыру (кӛрмелер мен байқаулар ұйымдастыру, жарнама, сервистік қызмет кӛрсетуді дамыту) сияқты ӛнімнің сапасын маркетингтік басқару бойынша жұмыстар кешені анықталған. 42

8 Ӛнім сапасына әсер ететін факторларды жіктеу бойынша әр түрлі ғылыми жұмыстарды зерделеу және ет ӛндірісіндегі маркетингтің ерекшеліктерін анықтау негізінде ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторлар жіктемесі әзірленген.

2 ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫНДА ӚНДІРІЛЕТІН ЕТ ӚНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ТАЛДАУ 2.1 ШҚО ет және ет ӛнімдері нарығының жағдайын және ет ӛңдеуші кәсіпорындардың қызметін талдау Бүгінгі таңда еліміздегі етті ӛндіру тұрғындар шаруашылықтарының үлесінде, малдың 80% етті бағыттағы шаруашылықтың сапасын арттыру үшін толық жағдай жасалмаған тұрғындардың қолында [44]. Қазақстан Республикасы ет және ет ӛнімдерін кӛп тұтынатын елдер қатарына жатады. БҰҰ азық-түліктік және ауылшаруашылық комитетінің статистикалық мәліметтері негізінде 2013 жылғы «The Economist» журналында жарияланған әлем бойынша ет және ет ӛнімдерін тұтынатын 177 мемлекет ішінде Қазақстан 48-ші орында тұр. 2013 жылы Қазақстанда ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемі адам басына шаққанда жылына 66,3 кг құрайды, оның ішінде 27,6 кг - сиыр еті, 5 кг - жылқы еті, 15,1 кг - шошқа еті, 17,6 кг - құс еті, 11,2 кг - қой еті, 0,3 кг - еттің басқа түрлері. ТМД елдеріндегі ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлеміне келетін болсақ, Ресейде жан басына шаққанда жылына - 60,3 кг, Беларусь Республикасында - 72 кг, Украинада - 45 кг, Ӛзбекстанда - 25,8 кг, Тәжікстанда -12,6 кг құрайды [45]. Әлемдегі 2011-2013 жылдардағы етті ӛндіру және ӛткізу кӛлеміне келсек, 2013 жылмен салыстырғанда, 2012 жылы 1,4%-ға артып, 308,2 млн.тоннаны құрады 2012 жылмен салыстырғанда, 2013 жылы әлем бойынша етті экспорттау 1,1% артып, 30,2 млн.тонна болды (кесте 8). Кесте 8 – 2011-2013 жж. әлемдік нарықтағы етті ӛндіру мен ӛткізу кӛлемі Ет түрлері

Жылдар 2013 ж. 2011-2012 жж. салыстырғанда, % 2011 2012 2013 ӛндіру, млн.тонна 2011 2012 Сиыр еті 67,3 67,6 68,1 101 100,7 Құс еті 102,1 104,6 106,4 104 101 Шошқа еті 109,0 112,5 114,2 104 101 Қой еті 13,5 13,6 13,8 102 101 Барлығы: 297,6 303,9 308,2 103,5 101,4 ӛткізу, млн.тонна Сиыр еті 8,1 8,2 8,6 106 104 Құс еті 12,8 13,1 13,3 103 101 Шошқа еті 7,3 7,5 7,2 98,6 96 Қой еті 0,7 0,8 0,9 128 112 Барлығы: 29,2 29,9 30,2 103,4 101,1 Ұсыныс пен сұраныс индикаторлары, адам басына тұтыну кӛлемі, кг/жыл Әлем бойынша 42,5 43,0 43,1 101 100,2 Дамыған елдер 78,7 79,1 79,3 100,7 100,2 Дамушы елдер 32,5 33,1 33,3 102,4 100,6 Ескерту – [45] әдебиет негізінде автормен жасалған 44

Кестеден 2011 жылы 297,6 млн.тонна ет ӛндірілсе, 2012 жылы 303,9 млн.тонна ет ӛндірілген, ал 2013 жылы 308,2 млн.тонна ет ӛндірілгендігі анықталды. 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда 1 % артса, 2011 жылы салыстырғанда 3,5% артты. Ал жан басына шаққандағы әлем бойынша етті тұтынуға тоқталсақ, 2011 жылы – 42,5 кг құраса, 2012 жылы – 43,0 кг, 2013 жылы – 43,1 кг құрады. Дүниежүзі бойынша ет ӛнімдеріне деген сұраныстың артып келе жатқандығын ескере отырып, әлем бойынша шұжық ӛнімдерінің импорты мен экспорт кӛлемі келесі суретте берілген.

Сурет 10 - 2008-2012 жж. дүниежүзі бойынша шұжық ӛнімдерінің импорты мен экспорт кӛлемі, млн.АҚШ доллары Ескерту – [46] Дереккӛзі негізінде жасалған

Суреттен әлем бойынша 2008 жылы шұжық ӛнімдерінің импорт кӛлемі 3501,5 млн. АҚШ долларын құраса, ал экспорт кӛлемі – 3847,6 млн. АҚШ доллар, ал ең тӛменгі импорт кӛлемі 2010 жылы – 3448,8 млн. АҚШ доллар, экспорт бойынша 2009 жылы – 3734,8 млн. АҚШ долларды құрады. Импорт пен экспорт кӛлемінің тӛмендеуіне дүниежүзілік экономикалық дағдарыс әсер еткендігіне кӛз жеткізуге болады. Ал шұжық ӛнімдерін экспорттау кӛлеміне келетін болсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 9 – 2008-2012 жж. әлем бойынша шұжық ӛнімдерін экспорттау кӛлемінің динамикасы, млн.АҚШ доллары Мемлекеттер

1 Германия АҚШ Италия

Жылдар 2008 2 791,9 329,9 379,3

2009 3 746,0 395,4 371,0

2010 4 696,8 484,7 406,2

2011 5 759,6 529,2 453,3

2012 6 732,8 565,1 442,5

2012 ж. 2008-2012 жж. салыстырғанда, % 2008 2011 7 8 92,5 96,4 171,3 106,7 116,7 97,6

9 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 Испания 247,6 236,7 274,8 357,6 Австрия 212,7 209,1 212,8 247,9 Франция 242,2 209,2 216,2 221,6 Қытай 101,1 109,8 130,0 149,0 Польша 117,5 120,6 138,5 160,7 Бразилия 151,0 141,2 150,0 159,4 Дания 144,6 136,2 128,8 139,4 Ескерту – [47] негізінде автор жасаған

6 424,0 256,2 218,3 195,6 167,1 144,1 141,0

7 171,2 120,4 90,1 193,5 142,2 95,4 97,5

8 118,5 103,3 98,5 131,2 103,9 90,4 101,1

Кестеден шұжық ӛнімдерін экспорттау бойынша АҚШ, Испания, Қытай, Польша мемлекеттері кӛшбасшы орынды алатындығы белгілі болды. Ал импорт кӛлеміне келсек, ол келесі кестеде берілген. Кесте 10 - 2008-2012 жж. әлем бойынша шұжық ӛнімдерін импорттау кӛлемінің динамикасы, млн.АҚШ доллары Мемлекеттер

Жылдар

2008 2009 2010 2011 Ұлыбритания 448,1 427,9 399,4 479,4 Германия 413,6 423,4 421,6 463,2 Жапония 168,9 190,4 210,7 250,6 Франция 233,8 210,0 209,3 233,3 Бельгия 208,6 201,9 195,1 205,3 Канада 76,1 81,8 109,2 144,9 Ресей 30,2 26,4 26,7 514,9 Ангола 88,1 91,6 84,5 110,9 Дания 83,3 88,9 94,6 105,5 Мексика 89,4 87,6 90,7 101,3 Ескерту – [47] негізінде автор жасаған

2012 512,2 465,7 291,4 231,2 194,3 166,1 127,0 123,5 111,1 109,7

2012 ж. 2008-2011 жж. салыстырғанда, % 2008 2011 114,3 106,8 112,5 100,5 172,5 116,2 98,8 99,1 93,1 94,6 218,3 114,6 420,5 24,6 140,2 111,3 133,4 105,3 122,7 108,2

Кестеден дүниежүзі бойынша шұжық ӛнімдерін импорттаудан Ұлыбритания, Германия, Жапония, Канада, Дания мемлекеттері кӛшбасшы орынды иеленіп отырғандығы белгілі болды. Ал Ресей мемлекеті 2011 жылы 514,9 млн. АҚШ долларды құраған, 2012 жылы – 127,0 млн. АҚШ долларды құрап, 2011 жылмен салыстырғанда - 75,4% тӛмендеген. Қазақстан Республикасындағы ет және ет ӛнімдерін ӛндіру жағдайы тӛмендегі кестеде берілген.

Кесте 11 – 2009-2013 жж. Қазақстан Республикасындағы ет және ет ӛнімдерінің ресурстары мен пайдалану баланстары

Жылдар

Кӛрсеткіштер атауы

Жыл басындағы қорлар Ӛндіріс (сойыс салмақта) Импорт Ресурстар, барлығы Ӛзге де ӛнеркәсіптік пайдалану Ысырап

2013 ж. 20092012 жж. салыстырғанда, % 2009 2012

2009 2010 2011 Ресурстар, мың тонна

2012

2013

144,6

149,3

143,9

124,5

143,3

99,1

115,1

794,1

834,4

838,1

844,7

871,0

109,7

103,1

280,7 1 294,9

156,2 115,7

89,2 100,8

179,7 1 118,4

202,4 245,5 314,5 1 186,1 1 227,4 1 283,6 Пайдалану, мың тонна

12,3

13,0

13,5

14,1

14,2

115,4

100,7

14,5

15,4

16,0

16,7

16,8

100,5

3,2

4,1

1 106,4

1 128,9

115,8 13,7 есе 119,8

65,9

66,3

113,3

100,6

143,3

131,0

87,7

91,4

0,3 2,5 1,6 Экспорт 942,0 1 011,3 1 071,9 Жеке тұтыну Жан басына шаққандағы тұтыну, 58,5 62,0 64,7 кг/жыл Жыл аяғындағы 149,3 143,9 124,5 қорлар Ескерту – Дереккӛзі негізінде жасалған [46]

128,1 102,0

Кестеден Қазақстандағы 2009-2013 жылдардағы ет және ет ӛнімдерін жан басына шаққандағы тұтыну кӛлемін кӛруге болады, яғни 2009 жылы әр қазақстандық жылына 58,5 кг ет және ет ӛнімдерін тұтынса, сәйкесінше 2010 жылы 62,0 кг, 2011 жылы 64,7 кг, 2012 жылы 65,9 кг тұтынған. 2013 жылы аталған кӛрсеткіш 66,3 кг болды. ҚР жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемінің артуы, біріншіден халықтың әлеуметтік жағдайының жақсарып, тӛлем қабілеттігі жоғарылағандығы, екіншіден тұтынушылар арасында ет және ет ӛнімдеріне деген сұраныстың жоғары болуы. Қазақстан Республикасындағы мал басы саны ӛзгерісі келесі кестеде берілген. 2013 жылды 1990 жылмен салыстырғанда мал басы саны азайған, оған нарықтық экономикаға кӛшкеннен бастап мал шаруашылығындағы болған ӛзгерістер, жекешелендіру кезінде бӛлініп шыққан жеке шаруашылықтардың кәсіби мамандандырылуының тӛмен деңгейі, техникамен толық қамтамасыз етілмеуі себеп болды.

Кесте 12 – 1990-2013 жж. Қазақстан Республикасындағы мал басы саны 1990 2000 2012 Малдың түрі, мың бас 1 2 3 4 ірі қара мал 9757,2 4106,6 5 690,0 қой мен ешкі 35660,5 9981,1 17 633,3 шошқа 3223,8 1076 1 031,6 жылқы 1626,3 976 1 686,2 Ескерту – Дереккӛзі негізінде жасалған [46]

2013 5 5 851,2 17 560,6 922,3 1 784,5

2013 ж.1990-2012 жж. салыстырғанда, % 1990 2000 2012 6 7 8 59,9 142,5 102,8 49,2 175,9 99,5 28,6 85,7 89,4 109,7 182,8 105,8

Мал басы санының азаюы 2013 жылы 2000 және 2012 жылдармен салыстыру барысында байқалады. Жылқы мал басының саны 2013 жылы 2012 жылмен салыстырғанда 5,8%-ға жоғарылаған. Мысалы, 1990 жылы адам басына 93 кг ет ӛндірілсе, 2013 жылы ҚР жан басына шаққандағы тұтыну жылына 66,3 кг болған, ал медициналық норматив бойынша ол 82 кг құрауы керек. ҚР тірідей және сойылған салмақтағы етті ӛндіру кӛлемі тӛмендегі 11суретте берілген.

Сурет 11 – 1990-2013 жж. Қазақстандағы тірідей және сойылған салмақтағы етті ӛндіру кӛлемі, мың тонна Ескерту – [46] Дереккӛзі негізінде жасалған

1991 жылы тәуелсіздік алып, нарықтық экономикаға кӛшу барысында, малдың құны тӛмендеп, тауарды мал басына айырбастау нәтижесінде малдың саны азайды. 1990 жылы тірідей салмақта 2633,7 мың тонна ет ӛткізілген болса, 1995 жылы бұл кӛрсетіш 1773,8 мың тонна болып, 1,5 есеге тӛмендеген. Бұл КСРО-ның ыдырауы және еліміздің нарықтық экономикаға кӛшуіне байланысты. 2000 жылы тірідей салмақта ӛткізілген еттің кӛлемі 1990 жылмен салыстырғанда 2,3 есеге тӛмендеп, 1139,6 мың тонна болды. 2013 жылы аталған кӛрсеткіш 1548,7 мың тоннаны құрады. Елімізде қалыптасқан малды тірідей 48

салмақта ӛткізуге тоқталатын болсақ, малды союдың еңбек сыйымдылығы жоғары болғандықтан ӛткізушілер үшін бұл ӛте ыңғайлы болып отыр. ҚР Ұлттық экономика Министрлігі Статистика комитетінің 2013 жылғы алдын-ала мәліметтері бойынша тірідей салмақта мал ӛткізуден кӛшбасшы облыстарға Солтүстік Қазақстан - 106,3%, Павлодар - 105,7%, Ақмола – 104,6%, Оңтүстік Қазақстан - 104,4%, Алматы - 103,6, Шығыс Қазақстан - 102,8% жатады (Қосымша А). ҚР сойылған салмақтағы ӛткізілген мал мен құс етінің кӛлемі 13кестеде берілген. Кесте 13 – ҚР сойылған салмақтағы ӛткізілген мал мен құс етінің кӛлемі, мың тонна 2013 ж. 2009-2012 жж. салыстырғанда, % Облыстар 2009 2010 2011 2012 2013 2009 2010 2011 2012 Ақмола 50,6 49,3 40,4 41,8 44,1 87,1 89,4 109,1 105,5 Ақтӛбе 49,4 52,4 58,7 60,0 59,8 121,0 114,1 101,9 99,7 Алматы 145,2 169,8 163,7 174,1 185,0 127,4 108,9 113,0 106,2 Атырау 23,6 23,9 24,3 24,8 25,0 105,9 104,6 102,9 100,8 Батыс Қазақстан 37,4 37,8 38,0 35,8 36,7 98,1 97,1 96,6 102,5 Жамбыл 43,7 46,9 48,6 50,8 50,9 116,5 108,5 104,7 100,2 Қарағанды 62,6 61,3 63,6 65,8 66,2 105,7 108,0 104,0 100,6 Қостанай 78,8 78,9 80,7 57,9 56,4 71,6 71,5 69,9 97,4 Қызылорда 16,4 16,1 16,3 16,4 16,1 98,2 100,0 98,8 98,2 Маңғыстау 4,6 4,6 4,9 5,4 5,5 119,5 119,5 112,2 101,8 Оңтүстік Қазақстан 82,4 84,7 91,6 95,6 99,5 120,7 117,5 108,6 104,1 Павлодар 38,4 38,0 38,4 38,4 40,8 106,2 107,4 106,2 106,2 Солтүстік Қазақстан 51,3 54,5 49,1 51,0 54,2 105,6 99,4 110,4 106,3 Шығыс Қазақстан 109,5 115,8 119,5 126,6 130,6 119,3 112,8 109,3 103,1 Астана қ. 0,2 0,2 0,2 0,2 0,1 50,0 50,0 50,0 50,0 Алматы қ. 0,2 0,1 0,1 0,1 0,1 50,0 100,0 100,0 100,0 Қазақстан Республикасы 794,1 834,4 838,1 844,7 871,0 109,7 104,4 103,9 103,1 Ескерту – [46] Дереккӛзі негізінде жасалған Жылдар

Кестеден 2013 жылы сойылған салмақтағы мал мен құс етін ӛндіру бойынша бірінші орында Алматы облысы – 185 мың тонна, екінші орында ШҚО – 130,6 мың тонна, үшінші орында - Оңтүстік Қазақстан облысы – 99,5 мың тонна. 2013 жылғы Қазақстандағы ет және ет ӛнімдерінің ішкі нарықтағы алатын үлесі келесі кестеде берілген. Бұл кестеде жалпы ет ӛнімдерінің ішкі нарықтағы үлесі берілген, оның ішінде сиыр етінің ішкі нарықтағы кӛлемі – 475,8 мың т, жылқы еті – 85,9 мың 49

т, қой еті – 194,1 мың т, басқа ет және ет ӛнімдері - 6,1 мың т, құс еті – 303,2 мың т, шұжық ӛнімдері – 70,5 мың т, ал ет консервілері – 11,7 мың т құрап тұр. Кесте 14 – 2013 жылы Қазақстандағы ет және ет ӛнімдерінің ішкі нарығы Ет түрлері

Ӛндіру, мың тонна 393,5 105,1 173,8

Импорт, мың тонна 31,7 32,1 1,3

Экспорт, мың тонна 1,6 -

Сиыр еті Жылқы еті Қой еті Басқа ет және ет ӛнімдері 5,5 0,6 Құс еті 143,1 152,6 2,5 Шұжық ӛнімдері 43 48,4 Ет консервілері 7 14 Барлығы: 871 280,7 4,1 Ескерту – Дереккӛзі негізінде жасалған [46]

Ішкі нарық, мың тонна 475,8 85,9 194,1

Адам басына тұтыну, кг 27,6 5 11,2

6,4 303,2

0,3 17,6

70,5

4,0

11,7 1147,6

0,6 66,3

Зерттеу барысында ҚР ішкі нарығында сиыр еті кӛшбасшы орында, ал екінші орында құс еті, үшінші орында қой еті тұрғандығы анықталды. Жоғарыда келтірілген мәліметтерді талдай отырып, ҚР ішкі нарығында сиыр, қой, құс еттеріне сұраныс жоғары, сонымен қатар қой мен құс етін ӛндіру тиімді жолға қойылған жағдайда сиыр етімен салыстырғанда рентабельді болады. ҚР бойынша ет және ет ӛнімдерін адам басына тұтыну деңгейі жылына сиыр еті - 27,6 кг, қой - 5 кг, құс етіне - 17,6 кг жоғары, ал шұжық ӛнімдерін тұтыну деңгейі жылына – 4,0 кг. 2013 жылы ҚР облыстары бойынша ӛндірілген және ӛткізілген еттің кӛлемі 15-кестеде берілген. Кесте 15 - ҚР 2013 жылы ӛндірілген және ӛткізілген еттің кӛлемі Облыстар 1 Ақмола Ақтӛбе Алматы Атырау Батыс Қазақстан Жамбыл Қарағанды Қостанай

Сойылған ет кӛлемі мың тонна үлесі, % 2 3 44,1 5,1 59,8 6,9 185,0 21,2 25,0 2,9 4,3 36,7 50,9 5,8 66,2 7,6 56,4 6,5

Ӛңдеу қуаттылығы мың тонна үлесі, % 4 5 30,6 7,0 19,9 4,6 165,2 37,9 6,1 1,4 3,3 0,8 3,8 32,8 14,3 50

0,9 7,5 3,3

Ӛндірілген ет ӛнімдері мың тонна үлесі, % 6 7 4,8 1,9 14,2 5,6 64,9 25 0,1 0,1 26,9 10,4 15,6 24,5 12,4

6,0 9,5 4,7

15 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 Қызылорда 16,1 1,8 1,1 Маңғыстау 5,5 0,6 0,1 Оңтүстік 11,4 14,9 Қазақстан 99,5 Павлодар 40,8 4,7 16,6 Солтүстік 6,2 22,6 Қазақстан 54,2 Шығыс 15,0 72,2 Қазақстан 130,6 Астана қ. 0,1 0 6,8 Алматы қ. 0,1 0 25,5 Қазақстан 100 435,8 871,0 Республикасы Ескерту – [46] Дереккӛзі негізінде жасалған

5 0,3 0 3,4

6 0,6 0,1 11,1

7 0,3 0,1 4,3

3,8 5,2

21,5 12

8,3 4,6

16,5

32,4

12,5

1,6 5,8 100

4,7 13 258,8

1,7 5,0 100

ШҚО сойылған ет кӛлемі, ӛңдеу қуаттылығы, ӛндірілген ет ӛнімдері бойынша Алматы облысынан кейін екінші орынды иеленеді. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардың қуаттылығы мен шикізатпен қамтамасыз етілу дәрежесі бойынша ШҚО-да оңтайлы. ҚР ет ӛнімдері мамандандырылған және мамандандырылмаған ет ӛңдеуші кәсіпорындарында ӛндіріледі, 2012 жылғы мәлімет бойынша Қазақстанда жылына 435821 тонна ет ӛнімдері ӛндірілсе, оның 364013 тоннасы арнайы мамандандырылған ет ӛңдеуші кәсіпорындарының, 39375 тоннасы мамандандырылмаған ет ӛңдеуші кәсіпорындарының үлесінде, 32438 тонна ет ӛнімдері мүлдем қуаттылығы жоқ кәсіпорындарда ӛндірілгендігі анықталды. 2012 жылы ШҚО-да ӛндірілген ет және ет ӛнімдерінің 68106 тоннасы (15,6%) мамандандырылған ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ӛндірілсе, 4080 тоннасы (0,9%) мамандандырылмаған ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ӛндірілген [47]. Арнайы мамандандырылмаған ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ӛндірілген ӛнімнің сапасының тӛмендігі шикізат сапасына және бекітілген талапқа сай болмауымен түсіндіріледі. Сондықтан ет ӛңдеуші кәсіпорындардың қуаттылығын шикізат базасына сәйкестендіре отырып, сапа менеджмент жүйесі бойынша бекітілген талаптардың орындалуын қадағалау қажет. Сонымен қатар ет ӛнімдерінің сапалы шығуы малды асыл тұқымдандыру жұмыстарына да байланысты. ШҚО-да ірі қара малды асыл тұқымдандыру зауыттары іске қосылған, сонымен қатар асыл тұқымды ірі қара мал ұстаумен айналысатын 12 шаруашылық жұмыс істеп жатыр [75]. Оның ішінде Шемонаиха ауданында 18,0 мың бас ірі қара немесе 42,0%, Бородулиха ауданында 6,6 мың бас немесе 15,3%, Зырян ауданында 4,7 мың бас немесе 10,9 %, Ұлан ауданында 4,1 мың бас және 9,5 % болған. Етті бағыттағы асыл тұқымды ірі қара мал шаруашылығы Жарма, Бородулиха, Ұлан, Аягӛз, Ақсуат аудандарында жақсы дамыған. «Агробизнес - 2020» салалық бағдарламасы 51

бойынша мал шаруашылығы саласында қаржыландырудың келесідей жаңа бағытары бар: 1. Жеке қожалықтардағы ірі қара малдың аналық басына субсидия кӛлемін арттыру; 2. Отандық асыл тұқымды ірі қара мал басын сатып алуға 118,0 мың теңгеден 154,0 мың теңгеге дейін жоғарылату; Экспортқа бағытталған бордақылау алаңдарында бір бас малға 15,0 мың теңге субсидия нормативімен ӛткізу [76].. Ірі қара мал ӛсіру үшін малды асыл тұқымдандыру жұмыстары қымбат болғандықтан, жеке шаруашылықтардың оған тиісті қаражаты жетіспейді. 2013 жылғы ауыл шаруашылығын субсидиялауға асыл тұқымды малдарды сатып алуға 10,8 млрд.тг, мал шаруашылығы ӛнімдерінің ӛнімділігі мен сапасын арттыруға 28 млрд.тг бӛлінген. «Агробизнес - 2020» салалық бағдарламасы бойынша мемлекеттік қолдаудың жаңа формалары ұсынылап отыр. Беларусь, Ресей, Украина мемлекеттерінен асыл тұқымды ірі қара сатып алу үшін «Сыбаға» бағдарламасы бойынша 300 мың теңге кӛлемінде несиелік қаржыландыру жүйесі іске қосылды [77]. Асыл тұқымдандыру зауыттарының материалдық-техникалық базасы заманауи технологиялар және зертханалармен қамтамасыз етілу дәрежесі тӛмен, себебі жеке шаруашылық иелерінің қаржылық жағдайы, асыл тұқымды бұқаларды сатып алғанмен, оған толық күтім жасауға шамасы жеткіліксіз және шаруа қожалықтары заманауи технологиялар және зертханаларды сатып алуға пәрменсіз болып отыр [78]. Асыл тұқымдандыру жұмыстарын жүзеге асыратын білікті мамандардың жеткіліксіздігі, себебі бұл еңбек сыйымдылығы жоғары, әрі еңбек ақысы тӛмен жұмыс болып табылатындықтан, жоғарыда келтірілген мәселелерді шешу мақсатында ірі қара малын экспорттау бойынша жетекші орын алатын Канада, АҚШ, Австралия және кӛршілес Ресей мемлекеттерімен тәжірибе алмасу арқылы отандық бренд болып табылатын ақ бас тұқымдарының санын арттыру қажет. Қазақстан Республикасы бойынша 2012 жылы ірі қара мал басы саны 5702,4 мың бас, оның ішінде асыл тұқымды мал басының саны - 400,8 мың бас, ол жалпы ірі қара мал үлес салмағының 7% құрайды. Ет бағытындағы ірі қара мал саны 2,8%. Егер Еуропа елдерімен салыстырсақ, аталған кӛрсеткіш – 5060%, ал АҚШ-та - 80% [79]. Еліміздегі етті бағыттағы ірі қара мал тұқымдарына ақ басты қазақ, әулиекӛл, герефорд, санта- гертруда, қалмық кіреді. Ғалымдардың айтуынша, герефорд тұқымы қазақтың «ұлттық» ақ басты ірі қара мал тұқымдарының атасы деген пікір қалыптасқан. Дегенмен, бүгінгі таңда қазақтың ақ бас тұқымының саны азайып кеткен, қазіргі кезде олардың саны 76 мың бас [80]. Ал герефорд тұқымына келетін болсақ, ол екі ғасыр бұрын пайда болған, әлемге танымал етті бағытты дамытуда маңызды рӛл атқарады. Қазіргі кезде Алматы, Ақмола, Солтүстік Қазақстан, Қостанай облыстарында 22 мың бас герефорд тұқымы бар, олар Канада, АҚШ, Австралия, Германия, Чехия, Дания, 52

Ирландия, Ресей мемлекеттерінен сатылып алынған. Герефорд тұқымы тәулігіне 1110-1300 грамм салмақ қосады және он екі айлық бұзау кезінде 500 кг таза ет береді, сонымен қатар оның еті мәрмәр және ӛзінің дәмдік қасиетімен ерекшеленеді. Осылайша, ШҚО етті бағыттағы ірі қара мал саны мен сапасын арттыра отырып, ӛнімділікті жоғарылатуға болады [81]. Шығыс Қазақстан облысында агроӛнеркәсіптік кешеннің одан әрі дамуы ауыл шаруашылығы ӛнімдерін қайта ӛңдеу үшін жаңа техника мен технологияларды енгізіп, ӛнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттырудың тиімді жолдарын іздестірумен байланысты. «Казагромаркетинг» АҚ-ның мәліметтері бойынша ШҚО-да ет және ет ӛнімдерін ӛндіретін 49 ұсақ, орташа және ірі кәсіпорындар әрекет етеді, соның ішінде 11 ет ӛңдеуші кәсіпорын шұжық ӛнімдерін ӛндірумен айналысады. «Семей ет комбинаты» ЖШС-де шұжық, жартылай ет фабрикаттары, консерві цехтары жұмыс атқарады. Шұжық цехында пісірілген, жартылай ысталған, пісіріліп ысталған, сосиски-сардельки және т.б. шұжық ӛнімдерінің ассортименті ӛндіріледі. Жартылай фабрикаттар цехында тұшпара, манты, сиыр етінің турамасы, рулет, шашлық және т.б. дайындалады. Консерві дайындау цехында еттен дайындалған («Сиыр етінен дайындалған Армейская», «Гуляш», «Завтрак туриста», «Бұқтырылған жылқы еті», «Ӛз шырынындағы құс еті», «Бұқтырылған шошқа еті»), деликатесті консервілер (қуырдақ, құс еті паштеті, «Ветчинно-рубленный» шұжық турамасы, «Любительский» шұжық турамасы), ет-ӛсімдікті консервілер (Бұршақ қосылған сиыр еті, сиыр еті қосылған күріш ботқасы) ӛндіріліп, нарыққа ұсынылады. «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі сонымен қатар, мемлекеттік тапсырыс бойынша әскери мекемелерді ет консервілерімен қамтамасыз ету бойынша 2012 жылы жүргізілген тендерді ұтып алып, кәсіпорынға 10 889 772 тг кӛлемінде субсидия бӛлінген. 2012 жылғы «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің пайда және шығындар есебіне тоқталатын болсақ, ол тӛмендегі кестеде берілген. Кесте 16 – 2011-2013 жж. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің пайда және шығындар есебі № Жылдар

Пайда мен шығындар, мың тг 1 1 2 3 4 5

2 Дайын ӛнімді ӛткізуден түскен пайда Ӛткізілген ӛнімнің ӛзіндік құны Басқа пайда Жалпы әкімшілік шығындар Ӛнімді ӛткізуге кеткен шығындар

2011 3

2012 4

2013 5

2013 жылмен салыстырғанда, % 2011 2012 6 7

1887559

2131080

1839231

97,4

86,3

1698803 49320 130431

1928555 62210 157360

1644924 51320 148028

96,8 104,1 113,4

85,2 82,4 94,0

30167

33899

28117

93,2

82,9

16 – кестенің жалғасы 1 2 6 Қаржыландыру шығындары 7 Басқа да шығындар 14 Субсидия

3 4 5 6 59183 57758 54132 91,4 8487 13179 13179 155 10 10 10 889 772 100 889 772 889 772 Ескерту – «Семей ет комбинаты» ЖШС мәліметтері негізінде жасалған

7 93,7 100 100

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің дайын ӛнімді ӛткізуден түскен пайдасы 2013 жылмен салыстырғанда 2011 жылы – 2,6% азайды, 2012 ж – 13,7% тӛмендеген, себебі мемлекеттік сатып алу кӛлемі тӛмендеген. Осыған сәйкес, ӛткізілген ӛнімнің ӛзіндік құны 2013 жылмен салыстырғанда 2011 жылы – 3,2% азайды, 2012 ж – 14,7% тӛмендеген, яғни мемлекеттік сатып алу кӛлемінің азаюы салдарынан ӛнімнің ӛзіндік құны тӛмендеп отыр. Ал 2011-2013 жж. «КазАгроФинанс» арқылы берілген субсидия кӛлемі - 10 889 772 құрап отыр, яғни субсидия кӛлемі тұрықты болды. Кесте 17 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің 2013 жылғы шұжық ӛнімдерін ӛткізу динамикасы Пісірілген шұжық түрлері Пісірілген

Ӛлшем бірлігі

жылдар

2013 ж салыстырғанда, % 2011 2012 2013 2011 2012 т 281 150,1 177,1 63 117,9 мың тг 142 487 83 016,0 105 315,8 73,9 126,8 Жартылай т 151 94,3 66,0 43,7 69,9 ысталған мың тг 97 479 80 240 51 496 52,8 64,1 Пісіріліпт 27 34,8 29,4 108,9 84,4 ысталған мың тг 27 624 39 128 36 336 131,5 92,8 Халал т 67 16 18 26,8 112,5 шұжығы мың тг 39 840 11 404 11 999 30,1 105,2 Барлығы: т 527 295,1 290,7 55,1 98,5 мың тг 307 430 213 788 205 147 66,7 95,9 Ескерту – «Семей ет комбинаты» ЖШС мәліметтері негізінде жасалған

Кестеден 2013 жылы «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі 290,7 мың тонна шұжық ӛнімдерін ӛндірген, шұжық ӛнімдерінің ішінде басқа шұжық түрлерімен салыстырғанда пісіріліп-ысталған шұжықтың ӛткізу кӛлемі жоғары, 2011 жылы ӛткізу кӛлемі – 8 %-ға артып, 2012 жылы – 15,6%-ға тӛмендеген. Себебі Кеден одағына кіруге байланысты ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар арасында бәсекелестік күшейген. 54

ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардың мӛлшерін талдауға келетін болсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 18–2013 жылы ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардың мӛлшерлігі Мӛлшері Ірі кәсіпорындар

Кәсіпорын атаулары Алматы, Павлодар облыстарында орналасқан Орташа кәсіпорын «Семей ет комбинаты» ЖШС «Швабские колбаски» ЖШС Шағын кәсіпорын «Артон KZ»ЖШС «Түменбаев» ЖК Ескерту – Зерттеу негізінде автормен жасалған

Персонал саны, адам 251-500-1000 201-250 51-100 41-50 21-30

Кестеден ШҚО-да ірі ет ӛңдеуші кәсіпорындар жоқ. Ірі кәсіпорындар қатарына Алматы қаласында орналасқан «Kazmeatfood», «Беккер и К» ЖШС және Павлодар облысындағы «Рубиком» ЖШС (501-1000 адам) жатады. Шұжық ӛнімдерінің негізгі және қосымша шикізаттарына келсек, ол кестеде берілген. Кесте 19 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-ны негізгі және қосымша шикізаттармен қамтамасыз ететін жабдықтаушылардың сипаттамасы Шикізаттың атауы Тірі сиыр еті Сойылған сиыр еті Сойылған шошқа еті Данпро Майстермикс Р 7270/11 Смукс 3030/15 Қант Тұз Бұрыш әр түрлі Сарымсақ, сарымсақ эссенциясы Полиамидті орама

Ӛлш. бірлігі

Кӛлемі

Бағасы, тг

Жабдықтаушылар

кг кг кг кг кг

400000 300020 300025 14868 8060

890 1100 800 396,46 849,6

Жеке шаруашылықтар Жеке шаруашылықтар Шаруа қожалықтар «Euro Azia» ЖК Алматы «Euro Azia» ЖК Алматы

кг кг кг кг кг

1152 1776 95232 1729 1519

1115 180 20 600 800

«Euro Azia» ЖК Алматы Бӛлшек сауда Бӛлшек сауда Бӛлшек сауда Бӛлшек сауда

кг

640,6

«Атлантис-Пак», Ростов на Дону қаласы Тағамдық фосфат кг 4500 600 «Пищекомплект» АҚ Нитрит кг 160 1670 «Пищекомплект» АҚ Ескерту – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің мәліметтері негізінде құрастырылған 82

Қазақстан Республикасының ДСҰ кіру қарсаңында АӚК дамыту мәселелері маңызды орын алады. Бұл аталған ұйымға кіру біздің еліміз үшін ӛте үлкен жетістік бола тұра, оның ӛзінің белгілі тәуекелдері бар. Оның ішіндегі ең маңыздысы мемлекеттің ӛз ӛнімдерімен қамтамасыз етілуі. Жасалып жатқан кӛптеген шараларға қарамастан, ҚР толығымен ғылыми негізделген тұтыну нормасын кейбір ӛнімдер бойынша қамтамасыз ете алмай отыр. Қазақстан ДСҰ кіру арқылы, экономиканың салалары халықаралық стандарттың талаптарына сәйкестендіріп қана қоймай, сонымен қатар тиімді басқару құрылымдар мен мемлекеттік басқаруда таза шешім қабылдау, жаңа экономикалық тәртіп бойынша жұмыс істейтін мамандар даярлау қажет. Қазақстанның ішкі нарығы ӛте сапалы ӛнімдермен бәсекеге қабілетті болуы керек, сонда ғана ішкі нарықтағы тұрақтылық сақталады. 2.2 Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті талдау Жоғарыда айтылып кеткендай, ШҚО 11 кәсіпорын шұжық ӛнімдерін ӛндіреді. Олардың ішінде нарық үлесі бойынша жоғары кӛрсеткіштерге ие болып отырған кәсіпорындарға «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС жатады. Аталған кәсіпорындарда маркетингтік қызметті атқаратын маркетингтік бӛлімдер жоқ. Маркетингтік қызметке кӛңіл бӛлінбеген, ол қызмет коммерциялық директор немесе басқа бӛлімдерге жүктеліп отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС-де маркетингтік қызмет еншіліс кәсіпорын ретінде құрылған «Мясная империя» ЖШС арқылы жүзеге асырылады. Бұл кәсіпорын арқылы «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің ӛнімдері нарыққа таратылады. «Швабские колбаски» ЖШС-де арнайы маркетинг бӛлімі жоқ, бірақ маркетингтік қызметті директордың орынбасары жүзеге асырады. Бұл кәсіпорында мал сою цехы, мың тонна шикізат сиятын тоңызытқыш, шұжық ӛндіру цехы жұмыс істейді. «Швабские колбаски» ЖШСде мал мен құс етінің ӛнімдерінен басқа жеңсік ас пен кәсіпорын жанынан құрылған «Тәтті-дәмді» серіктестігінің аспаздық және кондитерлік ӛнімдері Алматы, Ӛскемен, Семей қалалары мен Аягӛз, Ұржар аудандарына шығарылып жатыр. «Артон KZ» ЖШС-де арнайы маркетингтік бӛлім жоқ, маркетингтің функцияларын бас технолог жүзеге асырады. Осы аталған кәсіпорындардың маркетингтік қызметін талдай келе, оларда қазіргі уақытта сұранысты ескере отырып ет ӛнімдері ассортиментін ӛндіру, бағалық саясат, ӛткізу, жылжытудың кейбір түрлері қолданылатынын айтуға болады. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарда тауар саясатын кешенді басқару, маркетингті жоспарлау, нарықты зерттеу сияқты маркетингтің функциялары жүзеге асырылмайды, оларда тек ӛнімді ӛткізуге ғана басты назар аударылады.

Кесте 20 – ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтің функционалдық сипаттамасы Маркетинг функциялары жүзеге асырылатын жүзеге асырылмайтын Ақпараттарды жинау және Маркетингтік ортаны талдау. Ет талдау. Ет ӛнімдерін нақты және ет ӛнімдері нарығын мен ӛткізу кӛлеміне байланысты тұтынушылар, бәсекелестерді сұранысты зерттеу. кешенді және ғылыми негізделген Тұтынушыларды зерттеу маркетингтік зерттеу Ӛнім сапасын басқару. Ет Тауарлық саясат пен оның ӛнімдерінің жаңа стратегияларын кешенді басқару. тауарлық рецептураларын әзірлеу. Тауар Ет ӛнімдерінің ТӚЦ талдау. саясат ассортименті негізінде тауар Ӛнімнің бәсекеге қабілеттілігін саясатын дайындау басқару Маркетингтегі баға саясатын бағалық Бәсекелестерге негізделген баға әзірлеу және баға белгілеудің әр саясат белгілеу түрлі әдістерін қолдану Ет ӛнімдерін ӛндіруді Ынталандыру әдістерінің ұйымдастыру. Келісім-шарт жиынтығын қолдану арқылы ӛткізу жұмыстары. Тауар қозғалысы мақсаттық бағытталған ӛткізу мен ӛткізуді ынталандыруды саясаты. Оңтайлы ӛткізу жүйесін ұйымдастыру анықтау коммуникация Жарнамалық қызмет және PR Жарнамалық компанияның түрлері. Ӛткізуді ынталандыру. кешенді жоспары. Жарнаманың Жәрмеңкелерге қатысу. тиімділігін есептеу. PR-ды Дегустация. мақсатты дамыту. Бренд қалыптастыру. Маркетингті Ӛткізу бойынша есеп берулер. Маркетингті стратегиялық және жоспарлау мен Ай сайын және тоқсан бойынша тактикалық жоспарлау. Мәліметтер бақылау ӛткізу жоспары. Жедел базасын құру. Маркетингтік жоспарлау бақылау және аудит Ескерту – Дереккӛзі негізінде құрастырылған [50]

Маркетинг кешені

Аналитикалық және зерттеу

Маркетингтік қызметтің ең басты кӛрсеткіштері нарық сыйымдылығы мен кәсіпорынның нарықтағы үлесі болып табылады. Осы талданып отырған ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін осы кӛрсеткіштерді анықтайық. ШҚО бойынша нақты етті тұтыну кӛлемі жылына 78 кг құрайды. 13 кестеде берілген мәліметтерге сәйкес ШҚО ет және ет ӛнімдерін ӛндіру кӛлемі 163000 тоннаны құрап отыр, нарықтағы үлесі 17% құрайтыны анықталды. Осы 12-суретен кӛріп отырғандай, «Рубиком» ӛнімдерінің нарықтағы алатын үлесі жоғары 30%, «Семей ет комбинаты» - 17%, «Швабские колбаски» ЖШС – 11%, «Артон KZ» ЖШС - 5%, «Тюменбаев» ЖК - 3% құрады. Зерттеліп отырған облыста әрекет етуші кәсіпорындардың тауар саясатын талдау олардың нарыққа ұсынып отырған тауар ассортиментін зерттеуден басталды. 57

Сурет 12 - ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардың нарықтағы алатын үлесі Ескерту – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде құрастырылған

«Семей ет комбинаты» ЖШС-ң ӛндіретін ӛнімдері табиғи, экологиялық шикізаттан дайындалған, бекітілген стандарт талаптарына сәйкес жүзеге асырылады. Ет ӛнімдерін ӛндіру барысында қолданылатын қосымша шикізаттар (ингредиенттер) арнайы тапсырыс бойынша РФ тасымалданады, олар да бекітілген стандарт талаптарына сай, ГМӚ қосылмаған болып келеді. Дегенмен жергілікті нарықта аталған кәсіпорынға негізгі бәсекелес болып отырған Павлодар облысының кӛшбасшы ет ӛңдеуші кәсіпорны «Рубиком» ЖШС-гі ӛндірген ӛнімдермен бәсекелестікке түсу оңай емес. Бірақ «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің маркетингтік саясатын жетілдіру арқылы жергілікті нарықта кӛшбасшы орынды иеленуге мүмкіндік бар. ШҚО әрекет етуші ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы ӛндірілетін ӛнімдер ассортиментінің кеңдігі, тереңдігі, толыққандығына талдау жасалды (кесте 21). Кестеде кӛрсетілгендей, облыста әрекет ететін ет ӛңдеуші кәсіпорындар ішінде Павлодарлық «Рубиком» ЖШС-нің тауар ассортименті кең, әрі терең болып 172 ассортименттік атауды қамтиды. Ал «Семей ет комбинаты» ЖШСнің ассортименті 108 ассортименттік атаудан тұрса, соның ішінде жартылай ысталған шұжықтың 34 түрі, пісірілген шұжықтың 25 түрі бар екен. «Артон KZ» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС-нің тауар ассортиментінің кеңдігі мен тереңдігі алдыңғы кәсіпорындармен салыстырғанда екі есеге жуық кем. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары ӛз ӛнімдерін жергілікті базар, супермаркеттерге, фирмалық дүкендерге шығарады. ШҚО «Рубиком» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС фирмалық дүкендері орналасқан. Тұтынушылар санасында фирмалық дүкендердегі ӛнімдер балауса және ӛте сапалы кӛрінеді.

1. Пісірілген шұжық 2. Жартылай ысталған шұжық 3. Пісіріліп ысталған шұжық 4. Шикідей ысталған шұжық

31 43 15 10

25 34 9

 5. Сосиски мен сардельки 17 14 6. Жартылай ет фабрикаттары 21 11 7. Қазы 4 2 8. Жал жая 3 2 9. Пісірілген «Халал» шұжығы 13 8 10. Жартылай ысталған «Халал» шұжық 15 5 Жиыны (қаныққандық) 172 108 Ескерту – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде құрастырылған

17 25 10 5 15 10 7 6 70

«Артон KZ» ЖШС «Тюменбаев» ЖК

Ассортименттік топ (кеңдігі)

«Семей ет комбинаты» ЖШС «Швабские колбаски» ЖШС

«Рубиком» ЖШС

Кесте 21– ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындағы ӛндірілетін ӛнімнің ассортиментінің кеңдігі, тереңдігі, толыққандығын талдау

13 17 7 3 12 4 7 5 68

9 5 3 7 3 4 31

Осыған орай, егер «Семей ет комбинаты» ЖШС және «Швабские колбаски» ЖШС ШҚО фирмалық дүкендерін ашатын болса, ол тұтынушылар арасындағы танымалдық дәрежесін арттырып, сонымен қатар тұтынушылардың арасында «сенімділікті» қалыптастырады. «Семей ет комбинаты» ЖШС ӛндірген ет ӛнімдерін Ресей нарығына (Новосібір қаласы) экспорттайды, 2013 ж. мәліметтер бойынша барлық ӛндірілген шұжықтың 0,7%, ет консервілерінің 0,6% экспортқа шығарылған. Ал «Швабские колбаски» ЖШС ӛндірген ӛнімдерін Алматы қаласына шығарады, себебі оның «Семей ет комбинаты» ЖШС-нен айырмашылығы олар Алматы және Алматы облысының делдалдарымен жақсы қарым-қатынас орнатқан. Аталған кәсіпорын делдалдармен ӛткізу арналарын дұрыс жолға қойған. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы басты мәселе ӛндірілген ӛнімді тиімді ӛткізу арналары арқылы дер кезінде тұтынушыға жеткізу, себебі бұл ӛнімдер сақтау мерзімі шектеулі тез бұзылатын ӛнімдер қатарына жатады. Мысалы, ШҚО-нан басқа аймақтарға шығу үшін, атап айтқанда Алматы қаласындағы «Magnum» сияқты супермаркеттер мен «Рамстор» тәрізді гипермаркеттерден орын алу үшін ӛнімнің бір түріне жалға берілетін сӛренің бағасы 5000 тг құрайды, ал «Семей ет комбинаты» ЖШС ӛндіретін ӛнімдер ассортиментінің толыққандығы жоғарыда айтып ӛткендей 108 құрап отыр, сонда орташа есеппен айына 540000 тг қажет екені белгілі болды. Ал мұндай қомақты қаржы орташа кәсіпорындар 59

үшін экономикалық тұрғыдан ауыр тиеді, сондықтан ет ӛңдеуші кәсіпорындарға ӛткізу арналарын жетілдіру жолдарын қарастыру қажет. Ет ӛнімдерін ӛткізу арналарында тікелей және жанама ӛткізу арналары да қолданылады, тікелей ӛткізу арналары делдал ұйымдарсыз жүзеге асырылады, яғни фирмалық сауда дүкендері арқылы. ШҚО жергілікте ет ӛңдеуші кәсіпорындармен салыстырғанда «Рубиком» ЖШС-нің фирмалық дүкендері кӛп шоғырланған, сондықтан оның танымалдығы басқа ет ӛңдеуші кәсіпорындармен салыстырғанда жоғары (47%) болып отыр. Мұндай жағдайда делдал ретінде кӛтерме және бӛлшек сауда орындары, қоғамдық тамақтану орындары қарастырылады. Ал жанама ӛткізу арналарын қолдану кезінде ӛндірушіден делдалға, делдалдан соңғы тұтынушыға жетеді. Мұндай ӛткізу арналарын кӛбінесе шағын шұжық цехтары мен ет ӛнімдерін ӛндіретін ұсақ кәсіпорындар ӛткізу кӛлемі мен нарығын кеңейту мақсатында қолданады. Ал аралас ӛткізу арналары тікелей және жанама ӛткізу арналарының қосындысы болып келеді. Ет ӛнімдер нарығындағы ӛткізу арналарының сипаттамасы келесі суретте берілген. Ӛнімдер

Фирмалық дүкендер және жеке сауда желілері «Семей ет комбинаты» ЖШС

Тұтынушы

Пісірілген, жартылай ысталған, пісіріліп ысталған шұжық, сосиски-сасардельки

Ӛнімдер

Кӛтерме және бӛлшек сауда, қоғамдық тамақтану орындары

Сурет 13 - ШҚО ет ӛнімдері нарығындағы ӛткізу арнасы арналары Ескерту – [50] әдебиет негізінде жасалған

Суреттегі ШҚО ет ӛнімдерін ӛткізу арналарының бағытына тоқталатын болсақ, ӛндірілген ет ӛнімдері ӛндіруші мен жеке сауда желісі арқылы кӛтерме және бӛлшек сауда немесе қоғамдық тамақтану орындары арқылы тұтынушыға жетеді. Жалпы күнделікті сұраныстағы ет ӛнімдеріне қарқынды тарату арналары қолданылады. Ӛндірушілер, кӛтерме және бӛлшек саудадағы сатушылар іс-әрекеттері анықталып бір жүйеге келген кезде, тік маркетингтік жүйе қалыптасады. Мысалы, Алматы қаласында орналасқан «Беккер и К» ЖШС-де тік маркетингтік жүйе қолданылады, яғни ӛндіруші маңызды орын алады, себебі ол сою цехтары, сауда орындар желісімен қамтамасыз етілген. Осыған орай, ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары тиімді стратегияны қолдануы керек. 60

Жылжыту саясатына келетін болсақ, ШҚО жергілікті телеарналары (ТВК 6, Қазақстан Ӛскемен, Калкен ТВ және т.б.) мен радиолары арқылы («Микс» радиосы және т.б.) зерттеліп отырған барлық ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛз ӛнімдерін жарнамалайтындығы анықталды. Қазіргі кезде тұтынушылар арасында баспасӛз құралдармен салыстырғанда хабарлау құралдарының тиімділігі жоғары болғандықтан, жоғарыда аталған кәсіпорындар мақсатты түрде ӛз ӛнімдерін жарнамалап жатыр. Жергілікті ет ӛңдеуші кәсіпорындар хабарлау құралдары арқылы жарнамалық қызметті жүзеге асырып жатыр, бірақ бұл тұтынушылар үшін жеткіліксіз тәрізді. Осыған орай, жарнаманың басқа түрлерін белсенді түрде қосатын болса, атап айтқанда кәсіпорын логотипі жазылған жабдықтаушы кӛліктер, баспа құралдарын пайдалану (дәптер, қалам және т.б.) тұтынушылардың қызығушылығын туғызады. Ал қазіргі тұтынушылар арасында шын берілгендік дәрежесі тӛмен болғандықтан, олардың талғамдары мен қажеттіліктері толық қанағаттандырылып жатса, бір тауар маркасынан екіншісіне оңай ауысуы мүмкін. ШҚО тұрғындары үшін шұжық ӛнімдерінің бағасы аса маңызды фактор болып табылады, әсіресе зейнеткерлер, тӛмен және орташа табыс табатын тұтынушылар үшін маңызды болып отыр. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардың ұстанып отырған баға саясаты оңтайлы, жергілікті халық үшін қол жетімді. Сарапшылардың айтуынша шұжық ӛнімдерінің 1 кг кем дегенде 2000 тг тұрады. ШҚО нарығындағы РФ мен Беларусь Республикасынан келген ет ӛнімдері бағасы жоғары болғанымен, дәмдік кӛрсеткіштері жағынан жергілікті ӛндірілген ӛнімдермен салыстырғанда тартымды болып табылады. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар баға белгілеу кезінде кеткен шығындарды ескере отырып, баға белгілейді. Тұтынушылар арасында пісірілген шұжық ӛнімдеріне сұраныс жоғары болғандықтан, облыстағы ет ӛңдеуші кәсіпорындардың баға саясатын қарастырайық (кесте 22 ). Кесте 22 - 2011-2013 жж. пісірілген шұжық ӛнімдерінің орташа бағасы ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар

Бағасы

Жылдар 2011 915

2012 940

2013 910

«Семей ет тг комбинаты» ЖШС «Рубиком» ЖШС тг 988 1000 1030 «Швабские тг 899 904 925 колбаски» ЖШС «Артон KZ» ЖШС тг 869 874 890 «Тюменбаев» ЖК тг 804 845 887 Ескерту – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде құрастырылған

2013 жылмен салыстырғанда, % 2011 2012 99,4 96,8 104,2 102,8

103 102,3

102,4 110,3

101,8 104,9

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС 2012 жылдар аралығындағы пісірілген шұжық ӛнімдерінің бағасын салыстырсақ 3,2% тӛмендеген, оның 61

себебі пісірілген шұжықтың рецептурасындағы сиыр етінің орнына, құс етін қолдану арқылы ӛнімнің ӛзіндік құнын тӛмендетілді. «Рубиком» ЖШС - 4%, «Швабские колбаски» ЖШС - 2,8% артса, «Артон KZ» ЖШС -2,4% артып отыр. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардың ұстанатын бағалық саясатын зерттей келе, жалпы бұл сала үнемі мемлекеттік қолдау нәтижесінде жұмыс жасап жатқандықтан, кӛбінесе шығындарды жабу үшін жұмыс істейді. ҚР мен ШҚО бойынша пісірілген шұжық ӛнімдерінің орташа бағасында айырмашылық бар екендігі белгілі болды, ол тӛмендегі суретте берілген.

Сурет 14 - 2008-2012 жж. ҚР мен ШҚО бойынша пісірілген шұжық ӛнімдерінің орташа бағасы Ескерту - [45] әдебиет негізінде құрастырылған

Суретте ҚР мен ШҚО бойынша пісірілген шұжық ӛнімдерінің орташа бағасы салыстырмалы түрде берілген, жалпы ШҚО-да пісірілген шұжықтың орташа бағасы ҚР бойынша жоғары екендігі анықталды. 2008 жылы ШҚО пісірілген шұжықтың орташа бағасы – 738 тг, ал ҚР бойынша –661 тг құраған, сол сияқты 2009 жылы ШҚО – 749 тг болса, ҚР бойынша –582 тг құрап, 167 тг жоғары екендігі байқалды. 2010 жылы ШҚО бойынша – 821 тг, ҚР бойынша – 605 тг құрап, ШҚО бойынша 216 тг жоғары болғаны анықталды. 2011 жылы ШҚО бойынша – 910 тг, ҚР бойынша – 874 тг құрап, 36 тг қымбат болса, 2012 жылы – 1048 тг, ҚР бойынша – 901 тг құрап, 147 тг жоғары болды. ШҚО ет және ет ӛнімдер нарығының макроортасына жасалған PESTталдау қортындысын кӛрсетейік. PEST-талдауға саяси, экономикалық, әлеуметтік, техникалық факторларды талдау жатады. [51]: Ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін саяси факторлар маңызды рӛл атқарады, себебі жаңадан сапа стандарттарын, МСТ енгізу, ауыл шаруашылығын дамытуға арналған ұлттық жобалар, аймақ бойынша әкімшілік қолдау кӛрсетілуі және т.б. Экономикалық факторларға келетін болсақ, ет және ет ӛнімдерінің бағасы нарықтағы инфляция деңгейіне байланысты ӛсіп келеді, егер шетелден келетін 62

ет және ет ӛнімдеріне арнайы квота енгізілетін болса, оған сәйкес ет және ет ӛнімдерінің бӛлшек бағасы артуы мүмкін. Әлеуметтік факторлар: әлеуметтік факторлардың ішінде ең маңыздысы халықтың табысы болып табылады. Қазіргі кезде халықтың әлеуметтік жағдайы жақсы, тұтынушылар бағасы жоғары және сапалы ӛнімді алуға ұмтылады. Технологиялық факторлар: қазіргі кезде ет ӛңдеуші кәсіпорындар «халал» ӛнімдерін ӛндіруге аса назар аударып жатыр, себебі дүние жүзі бойынша аталған ет ӛнімдеріне деген сұраныс артып келеді. Соңғы заман талаптарына сәйкес, емдік сауықтыру мақсатында қолданылатын ет ӛнімдерін ӛндіру де қазіргі кезде жоспарланып отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің бәсекелестеріне тоқталатын болсақ, (19кесте) ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар қолданатын «4Р» саясаты, cоның ішінде ӛз ӛнімдерін нарықта жайғастыруы, ӛнімнің бағасы, ӛткізу арналары, жылжыту саясаты бойынша ерекшеленеді. Кесте 23 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі мен оның бәсекелестерінің маркетингтік қызметін талдау Бәсекелестер «Рубиком» ЖШС, Павлодар қ.

Ӛнім Баға Ет ӛнімдерінің Пісірілген 172 ке жуық шұжықтың бағасы номенклатурасын 935 – 1370 тг/кг шығарады. аралығында

«Семей ет комбинаты» ЖШС, Семей қ.

Ет ӛнімдерінің Пісірілген 108 ден аса шұжықтың бағасы номенклатурасын 600 – 1160 тг/кг ӛндіреді. аралығында

«Швабские колбаски» ЖШС, Жанай ауылы «Артон KZ» ЖШС, Семей қ.

Ет ӛнімдерінің 80 Пісірілген ке жуық шұжықтың бағасы номенклатурасын 810 – 1250 тг/кг шығарады. аралығында Ет ӛнімдерінің 68 Пісірілген ден аса шұжықтың бағасы номенклатурасын 640 – 999 тг/кг ӛндіреді. аралығында

«Тюменбаев» ЖК, Семей қ.

Ӛткізу Жылжыту Семей, Тележарнама, Ӛскемен, сыртқы Аягӛз, т.б. жарнама, сату қалаларда орындарындағы фирмалық жарнама дүкендері кеңінен тараған Орталық Тележарнама, базарлар, сыртқы фирмалық жарнама, дүкендер ӛткізуді ынталандыру Алматы, Семей, Ӛскемен қалалары Семей қаласында ӛткізіледі

Тележарнама, басылымдағы жарнама Басылымдағы жарнама, сату орындарындағы жарнама

Ет ӛнімдерінің 50 Пісірілген Семей Басылымдағы ге жуық шұжықтың бағасы қаласында жарнама номенклатурасын 601 – 817 тг/кг сатылып, ӛндіреді. аралығында ӛткізіледі Ескерту – Кәсіпорындар мәліметтері негізінде автормен құрастырылған 63

Зерттеу барысында «Рубиком» ет ӛнімдері нарықта «Рубиком ет ӛнімдері ӛте сапалы» деген слоганмен нарықтың басым бӛлігін жаулап алса, «Швабские колбаски» ЖШС ет ӛнімдері нарықта «Швабские колбаски» - ӛнімнің дәмі мен дәстүрі» деген слоганмен әйгілі. Ал «Семей ет комбинаты» ЖШС-ның ӛнімдері нарықта дұрыс жайғастырылмаған, сондықтан кәсіпорын үшін ең бастысы маркетинг бӛлімінің қызметін жетілдіру қажет екендігі расталды. ШҚО басқа ӛндірушілердің ет ӛнімдеріне қанығып кеткендіктен, жергілікті ет ӛңдеуші кәсіпорындардың ӛндірген ӛнімдері назарсыз қалып отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін ең басты бәсекелес кәсіпорын «Рубиком» ЖШС болып келеді, бұл Павлодар облысында орналасқан ірі кәсіпорын болып саналады, ӛз ӛнімдерін ҚР кӛптеген аймақтарына тасымалдайды. Бұл кәсіпорын қазіргі кезде ӛте ұтымды маркетингтік стратегия қолданып отыр, тұтынушылардың арасында жүргізілген зерттеу бойынша кездейсоқ еске түсірген ет ӛңдеуші кәсіпорындардың ішінде кӛшбасшы болып отыр. Аталған кәсіпорынның тауар саясаты, ӛткізу арналары, коммуникациялық саясат пен қоғаммен байланыс тиімді жолға қойылған, сондықтан «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі нарықта ұтымды маркетингтік стратегияларды пайдалана отырып, аймақтық брендке айналу мүмкіндігін жіберіп алмауы қажет. Зерттеу нәтижесінде «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің қызметіне SWOTталдау жасалды, яғни күшті және әлсіз жақтары (ішкі факторлар), ал мүмкіндіктер мен қауіп қатерлер заң, саясат, қоғамдық күштер, экономикалық жағдай, технология, бәсекелестік арқылы анықталады, ол тӛмендегі суретте берілген. Кесте 24 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің қызметіне SWOT-талдау жасау Күшті жақтары: - ӛнімнің сапалығы; - бағасы қол жетімді; - ӛнімнің ӛзіндік құнын тӛмендету мүмкіндігі; - жаңа ӛнім түрлерінің енгізілуі; - жарнама құралдарының болуы; - фирмалық дүкендер мен базарлардағы ӛткізу арналары. Мүмкіндіктер: - сұраныстың арту мүмкіндігі; - жаңадан тұтынушыларды тарту келешегінің болуы; - емдік-сауықтыру мақсатындағы ет ӛнімдерін ӛндіру; - ӛндірісті жетілдіру үшін субсидиялар алу мүмкінлігі.

Әлсіз жақтары: - ӛндірістік үрдістің тоқтап қалуы; - ӛндіріс қуаттарының толық қолданылмауы; - шикізаттың жеткіліксіздігі; - кадрлар біліктілігінің тӛмендігі; - қаржылық жағдайдың тұрақсыздығы; - жайғастыру стратегияларының әлсіздігі.

Қауіп-қатер: - дағдарыстың салдарынан сұраныстың тӛмендеуіне байланысты ӛндіріс кӛлемінің тӛмендеуі; - ӛнім сапасының тӛмендеу қаупі; - тұтынушылар талғамының ӛзгеруі; - жаңа бәсекелестердің пайда болып, қатаң бәсекенің артып кетуі; - танымалдылықтың тӛмендеу қаупі. Ескерту - [45] әдебиет негізінде құрастырылған 64

Осы айтқандарымызды барлығын қорытындылай келе, «Семей ет комбинаты» ЖШС ӛндірген ӛнімдердің сапасын арттыру үшін тӛмендегі міндеттерді орындау керек: - Кәсіпорындағы коммерциялық (маркетинг) бӛлімнің қызметін жетілдіру; - персоналдардың біліктілігін арттыру; - жарнамалық, коммуникациялық саясатты оңтайландыру; - фирмалық дүкендер ашу; - кәсіпорынның имиджін қалыптастыруға арналған шараларды ұйымдастыру; - ӛндірілетін ет ӛнімдерінің басымдылықтарына акцент жасау; - әр сегмент топтарына арналған ӛнімдерді ӛндіру. Жоғарыда кӛрсетілген міндеттерді толық жүзеге асыратын болсақ, біздің ойымызша, ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар арасында бәсекелестік пайда болып, нәтижесінде ӛндірілетін ӛнімнің де сапасын маркетингік басқару деңгейі де артады. Дегенмен, біздің ішкі нарықта алыс және жақын шетелден әкелініп жатқан, техникалық регламенттің талаптарына сай келмейтін, сапасы тӛмен тамақ ӛнімдері ӛте кӛп. Сондықтан тұтынушылар тамақ ӛнімдерін сатып алуда отандық кәсіпорындардың ӛндірген ӛнімдерін алғандары дұрыс, себебі ол қауіпсіз, экологиялық таза және балауса ӛнімдер болып табылады. Жалпы қортындылай келе ШҚО орналасқан ет ӛңдеуші кәсіпорындар Ф.Котлер бойынша «маркетинг 3.0-ге» негізделген ережелерді ұстанатын болса, ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару деңгейі жоғарылап, ӛнімнің бәсекегеқабілеттілігін арттыру мүмкіндігі артады. 2.3 Тҧтынушылардың ет ӛнімдерінің сапасына талғам-талаптарын маркетингтік зерттеу Тұтынушылардың ет ӛнімдеріне деген талғамы мен оның сапасын зерттеу мақсатында ШҚО ет және ет ӛнімдер нарығында маркетингтік зерттеу жүргізілді. ШҚО тұтынушылардың ет ӛнімдеріне деген талғамын зерттеу үшін автор жүргізген маркетингтік зерттеу үрдісі келесі кезеңдерден тұрды: зерттеу тұжырымдамасын жасау (мәселе мен мақсатын анықтау, жұмыс болжамын әзірлеу, релевантты сипаттамаларды бӛлу), зерттеу жоспарын әзірлеу (сауалнама құрастыру, пилоттық пікір сұрау жүргізу арқылы іріктеме мен шкалалауды анықтау), ақпарат алу (тұтынушылар мен сарапшылардан пікір сұрау жүргізу), алынған нәтижені талдау [53]. Мақсатқа сәйкес зерттеудің міндеттері келесідей болды: - тұтынушылардың ет ӛнімдерін таңдауына әсер ететін факторларды анықтау; - ет ӛнімдерінің сапалық кӛрсеткіштерін анықтау; - ет ӛнімдерінің сапасын құрайтын факторлардың маңыздылығын бағалау; - ет ӛнімдерінің сапасы мен бағасының сәйкестігін айқындау; 65

- ет ӛнімдерін сату орындарындағы сатушының қызмет кӛрсету сапасын бағалау; тұтынушыларды жасы, жынысы, қызметі, табыс деңгейі бойынша сегменттеу. Ет ӛнімдерінің сапасын анықтау кезінде тұтынушылардың ӛнім сапасына қанағаттану дәрежесі маңызды рӛл атқарады. Қызмет кӛрсетумен салыстырғанда ӛнім сапасын анықтаудың ерекшеліктері бар, мысалы ет ӛнімдерінің дәмін, иісін, сыртқы түрін кӛзбен кӛру арқылы, яғни адамның сезу және кӛру мүшелері бойынша ет ӛнімдерінің эргономикалық сапалық кӛрсеткіштерін анықтауға болады. Пікір сұрау арқылы тұтынушылардың қанағаттану дәрежесін ғана байқауға болатындығын ескеріп, ет ӛнімдерінің сапасын тереңірек зерттеу мақсатында сараптық бағалау әдісі қолданылды. Ет ӛнімдерінің сапасын сараптық жолмен және пікір сұрау әдісі арқылы анықтап, жүргізілген зерттеу нәтижесін идентификациялау арқылы ет ӛнімдерінің сапасын толық анықтауға мүмкіндік болды. Осыған орай, біз ШҚО ет ӛнімдерінің сапасына тұтынушылардың қанағаттану деңгейін анықтау мақсатында маркетингтік зерттеу жүргіздік. Бірінші кезеңде мәліметтерді жинау әдістері анықталды, мәліметтерді жинау формалары әзірленіп, пікір сұрау үшін сауалнама сұрақтары құрастырылды. Сауалнамада ет ӛнімдеріне деген тұтынушылардың талғамын зерттеуге арналған сұрақтар қамтылып (Қосымша Ә), сараптық бағалауда ет ӛнімдерінің сапасына ӛндірушілердің кӛзқарасы зерттелді. Пилоттық пікір сұрау жүргізу бойынша сауалнама сұрақтарына ӛзгерістер енгізіліп, тұтынушылар түсінікті болуы үшін кейбір сұрақтарға түзетулер енгізілді. Пилоттық пікір сұрау барысында толықтырылған сұрақтарды пайдалана отырып біз іріктеме кӛлемін статистикалық есептеу әдісі арқылы анықтадық. Зерттелетін белгінің шашырандысы белгілі болғандағы қайталанбайтын іріктеме келесі формула бойынша есептеледі [55]:

 t



2  N

мұндағы, t – сенімділік коэффициенті, шекті қателік t-еселік орташа қатеден жоғары еместігіне (сенімділік ықтималдығы р=0,999(99,9%), t=3,28; р=0,990(99%); t=3; р=0,954 (95%); t=1,962) кепілдік беруге болатын (р)-ның ықтималдылығына тәуелдi; маркетингтік зерттеулерде әдетте 2-ге тең сенімділік коэффициенті қолданылады; 

- зерттелініп отырған белгінің шашырандысы эксперимент, сынақ зерттеулері негізінде анықтайды);  - іріктеменің шекті қатесі, ол әдетте 30%-дан аспайды. 66

(оны

әдетте

N - зерттелініп отырған (бас) жиынтық бірліктерінің саны Шашырандыны есептеу үшін пилоттық сұрауға 15-30 респондент жеткілікті болғандықтан, біздің пилоттық зерттеуге 20 респондент қатысты. ШҚО тұтынушылардың ет ӛнімдеріне деген талғамына маркетингтік зерттеу жүргізу үшін шашырандыны анықтауға келесі сұрақ қойылды. Кесте 25 – Сауалнама жүргізу үшін іріктемені анықтауға алынған сұрақтың берілгендері 1 Сұрақ : «Сіз ет ӛнімдерінің қандай түрін тұтынасыз?» Жауаптардың саны

Жауаптардың түрі

Пилоттық сұраудың нәтижесінде 20 респонденттердiң арасындағы жауаптардың саны X1 =7 Х2 = 2 Х3=1

 пісірілген шұжық  сосиски мен сардельки пісіріліп-ысталған  жартылай ысталғаншұжық шұжық  шикідей ысталған шұжық қазы Ескерту - пилоттық пікір сұрау арқылы автормен жасалған

m=5

Х4 = 3 Х5 = 7

ШҚО тұтынушылардың ет ӛнімдеріне деген талғамын маркетингтік зерттеу: Х 

2 

7  2  1  3  7 20  4 5 5

(7  4) 2  (2  4) 2  (1  4) 2  (3  4) 2  (7  4) 2  6,4 5

Берілген сандары формулаға қоятын болсақ: ықтималдық Р = 0,954 болған жағдайда, сенімділік коэффициенті t = 2, шашыранды 2 = 6,4 іріктеменің шекті қатесі, ∆ = 0,3 (немесе 30%); бас жиынтық саны N = 7000 адам. Енді іріктемені (n) есептейін болсақ: n

2 2  6,4  7000  279 2 2  6,4  0,32  7000

Есептеулер бойынша ШҚО тұтынушылардың талғамын анықтау мақсатындағы маркетингтік зерттеулер жүргізу үшін кездейсоқ таңдалған іріктеме кӛлемі  279 респондентті құрады. Зерттеу Ӛскемен қаласының сауда орындарында жүргізілді. 67

ШҚО тұтынушылардың ет ӛнімдеріне деген талғамын зерттеу барысында мүлдем ет және ет ӛнімдерін тұтынбайтын адамдардың бар екені анықталды, олардың ойынша ет ӛнімдері адам ағзасына түскеннен кейін кері әсерін тигізеді және жануарлардың етін қалай жеуге болады деген аргументтер де айтылып жатты. Дегенмен, кӛрсетілген тенденциялар қалыптасқан дәстүрлі ет ӛнімдерінің түрлерін, яғни пісірілген шұжық, сосиски мен сардельки, пісіріліп ысталған және шикідей ысталған шұжықтар, мұздатылған жартылай ет фабрикаттары тұтыну кӛлемін тӛмендетпейді. Біздің ойымызша ет ӛңдеуші кәсіпорындардың маркетингтік бағыты нарықтағы бар тұтынушылардың талғамын зерттеу мен есептеу, жаңа қажеттіліктерді қалыптастыру (тұтынушыларды дағдыландыру және ақпараттандыру), жарнама әзірлеуде (коммуникация) ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛнімдерінің сапалық құндылығын тұтынушыға жеткізуде интегрирленген жол табу болып табылады. Маркетингтік зерттеу ШҚО 2013 жылдың қыркүйек-қазан айларында тұтынушылардың ет және ет ӛнімдерін сатып алу кезіндегі шешім қабылдау мен негізгі тұтынушылық құндылықтың маңыздылық деңгейін анықтау мақсатында жүргізілді. Тұтынушылар арасында жүргізілген пікір сұрау бойынша «Сіз ет ӛнімдерінің қандай түрлерін тұтынасыз?» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы тӛмендегі суретте берілген.

Сурет 15 - «Сіз ет ӛнімдерінің қандай түрлерін тұтынасыз?» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Суреттен тұтынушылардың ет ӛнімдерінің ішінде қазы кӛшбасшы орынды иеленіп тұрғандығына кӛз жеткізуге болады, респонденттердің 22% қазыны таңдаса, екінші орынды пісірілген шұжық (17%) алды, ал үшінші орында жартылай ет фабрикаттары (15%) иеленіп, тӛртінші орында сосиски мен сардельки (13%) алды, бесінші орында жал-жая (12%) екені анықталды. Ал тұтынушылар арасында ең аз үлеске ие болған шикідей ысталған шұжық 68

ӛнімдері (5%) болып отыр, себебі шұжықтың бұл түрін ӛндіру басқа түрлерімен салыстырғанда кӛп еңбек сыйымдылығын қажет ететіндіктен оның бағасы жоғары болып келеді. Осыған орай, бұл жерде баға саясаты да тұтынушылардың талғамына ӛз әсерін тигізіп тұрғандығын білуге болады. Ет ӛнімдерінің түрлеріне деген респонденттердің сұранысы анықталған соң, олар үшін маңызды факторлар анықталды, ол тӛмендегі суретте берілген.

Сурет 16 - Ет ӛнімдерін таңдауға әсер ететін маңызды факторлар, респонденттердің үлесі% Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Суреттен респонденттер үшін ет ӛнімдерін таңдау кезінде ӛнімнің сапасы ең маңызды фактор болып табылатындығы белгілі болды, себебі респонденттердің 25% аталған факторды таңдапты. Ал ет ӛнімдерін сатып алудағы алдыңғы тәжірибе 15% құрады, респонденттер үшін алдыңғы тәжірибенің маңыздылығы жоғары екен. Ал ет ӛнімдерінің бағасы респонденттер үшін маңызды екен, яғни 13% құрады. Ет ӛнімдерінің тауарлық маркасы – 11% құраса, респонденттердің 9% үйдің қасындағы дүкеннен сатып алатыны белгілі болы. Ет ӛнімдеріне деген жеңілдіктің болуы – 8% құраса, ет ӛнімдерінің салмағы – 7% құраған екен. Респонденттердің 5% үшін орама маңызды болса, ет ӛнімдерінің түрлері – 4% құрады. Пікір сұрау барысында респонденттердің 3% басқа факторларды таңдады, яғни ол ет ӛнімдерінің жарамдылық мерзімі, сатушының кеңесі болып табылды. Респонденттер мен ӛндірушілердің пікірі бойынша ет ӛнімдерінің сапа кӛрсеткіштерін анықтау мақсатында қойылған сұрақтың жауабы тӛмендегі кестеде берілді. Кестеден ет ӛнімдерінің сапа кӛрсеткіштері бойынша респонденттер мен ӛндірушілердің жауабы арасындағы ауытқу анықталды, яғни «Рубиком» ЖШС-нің ӛніміне 69

Кесте 26 – «Ет ӛнімдерін сатып алған кезде Сізге әсер ететін келесі сапа кӛрсеткіштеріне баға беріңіз» деген сұраққа жауап берген респонденттер мен ӛндірушілердің жауабы (мұндағы - 5-ӛте жақсы, 4-жақсы, 3-қанағаттанарлық, 2-нашар, 1-ӛте нашар) Сапа кӛрсеткіштері

«Рубиком» ЖШС тұтынушы

сарапшы

«Семей ет комбинаты» ЖШС тұтынушы сарапшы

«Швабские колбаски» ЖШС тұтынушы сарапшы

тағамдық 4,5 4,8 4,3 4,1 4,0 құндылығы орама 4,4 4,9 3,2 4,2 3,6 балаусалығы 4,6 4,8 4,0 4,2 3,5 қауіпсіздігі 4,4 4,9 4,1 4,6 3,1 дәмдік 4,2 5 4,3 4,6 3,9 қасиеттері сақтау 4,5 4,9 3,9 4,2 3,9 мерзімі сыртқы түрі 4,5 4,9 4,2 4,2 3,5 сатушының шынайы 4,5 5 3,6 4,1 4,0 кеңес беруі қызмет кӛрсету 4,2 4,9 3,7 4,0 3,1 жылдамдығы сатушының жылы қабақ 4,6 4,9 3,3 3,8 3,0 танытуы орташа балл: 4,44 4,9 3,86 4,2 3,56 Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

«Артон KZ» ЖШС тұтынушы сарапшы

ЖК «Түменбаев» тұтынушы сарапшы

4,3

3,0

3,2

2,2

2,4

3,7 3,6 3,3

2,9 2,7 2,5

3,3 3,1 2,7

2,6 2,4 2,0

3,0 2,5 2,2

4,2

3,1

3,3

2,5

2,7

4,1

2,8

3,1

2,1

2,3

3,7

2,7

3,1

2,2

2,4

4,3

2,9

3,3

2,1

2,3

3,3

2,7

3,1

2,2

2,4

3,5

2,9

3,3

2,1

2,5

3,8

2,72

3,3

2,23

2,7

тұтынушылардың берген орташа балы – 4,44 болса, ӛндірушілер - 4,9 балл берген. «Семей ет комбинаты» ЖШС ӛнімдеріне тұтынушылар тарапынан 3,86 балл берілсе, ӛндірушілер - 4,2 деп бағалады. «Швабские колбаски» ЖШСнің ӛнімдерін тұтынушылар - 3,56 деп бағаласа, ӛндірушілер - 3,8 деген балл қойды. - «Артон KZ» ЖШС ӛнімдеріне тұтынушылар - 2,72 балл, ӛндірушілер - 3,3 деген балл берді. ЖК «Түменбаев» ӛнімдеріне тұтынушылар – 2,23 балл, ӛндірушілер – 2,7 деген балл берді. Сонымен, ШҚО ет нарығында зерттеліп отырған ет ӛңдеуші кәсіпорындар ішінде бірінші орында - «Рубиком» ЖШС, ал екінші орында - «Семей ет комбинаты» ЖШС, үшінші орында – «Швабские колбаски» ЖШС, тӛртінші орында - «Артон KZ» ЖШС екендігі анықталды. Бұл зерттеу бойынша Павлодар облысында ӛндірілетін «Рубиком» шұжықтары тұтынушылар арасында жоғары сапалы болып саналатындығына кӛз жеткізуге болады. Дегенмен, тұтынушылар мен сарапшылар жауаптарының арасында ауытқу ӛндірушілердің ӛз ӛнімдерінің сапасын жоғары санайтындығын кӛрсетті. Осыған орай, ет ӛңдеуші кәсіпорындарда жүргізілген пікір сұрау нәтижесі бойынша сарапшылар жоғары баға берсе де, тұтынушылардың берген жауаптары объективті болып отыр. Бұл жерде ет ӛңдеуші кәсіпорындарда қолданылатын маркетингтік қызметтің басымдылығы да маңызды рӛл атқарады, яғни «Рубиком» ЖШС-гі ірі кәсіпорын болғандықтан маркетингтік қызмет пен оның бюджеті дұрыс жолға қойылған. Ал ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарында маркетингтік қызметке аса назар аударылмайды, сондықтан тұтынушылар арасында танымалдық дәрежесі тӛмен болып табылады екен. Осыған орай, тұтынушылар арасында «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС ӛнімдерін танымағандықтан, оған сұраныс та тӛмен болады. Ал сапа жағынан келсек, «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС жеке мал шаруашылығы, жемдеу базасы, асыл тұқымдандыру зауыттары бар ет ӛңдеуші кәсіпорындар болып табылатыны белгілі болды. Ет ӛнімдерінің бағасы мен сапасының сәйкестілігін зерттеу үшін қойылған сұраққа жауап берген респонденттерді қарастыратын болсақ (кесте 25), жан басына шаққандағы отбасының табыс деңгейі - 40 001-60 000 тг құрайтын ер және әйел адамдар үшін ет ӛнімдерінің бағасы маңызды орын алатындығын кӛруге болады. Ал табыс деңгейі 60 001 – 80 000 тг болғанда, ер адамдардың 45% ет ӛнімдерінің сапасына назар аударса, 55% ӛнім бағасы маңызды, ал әйел адамдар бойынша ӛнімнің сапалығы - 36%, бағасы - 64% құрайтыны белгілі болды. Зерттеу барысында тұтынушылардың табыс деңгейі артқан сайын, олардың сапалы ӛнімді таңдайтындығын кӛруге болады, мысалы табыс деңгейі 80 001 – 100 000 тг болатын ер адамдар үшін ет ӛнімдерінің сапалығы 63% құраса, бағасы - 37% құрады, ал әйел адамдар үшін ӛнімнің сапалығы - 74%, бағасы - 26% құрады. Нәтижесінде ер адамдар әйел адамдармен салыстырғанда табыс деңгейі артқан сайын сапалы ӛнімге назар аударса, әйел адамдар үшін баға маңызды екендігі анықталды. 71

Кесте 27 – «Сіз үшін ет ӛнімдерінің сапасы бағасымен сәйкес пе?» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы Жан басына шаққандағы орташа айлық табыс, тг

Ер адамдар,% Әйел адамдар,% Сапа Бағаны Сапа Бағаны деңгейін қалауы деңгейін қалауы қалауы қалауы 40 000 дейін 13 87 35 65 40 001-60 000 32 68 20 80 60 001 – 80 000 45 55 36 64 80 001 – 100 000 63 37 74 26 100 001 нан жоғары 100 100 Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Ал табыс деңгейі 100 001 теңгеден жоғары тұтынушылар үшін ет ӛнімдерінің сапалығы 100% екендігі анықталды. Осыған орай, Энгель заңы бойынша табыс деңгейі артқан сайын, тұтынушылардың азық түлік ӛнімдеріне сұранысы тӛмендеп, басқа да қызмет кӛрсету түрін қалайтындығы белгілі болды. Дегенмен, тұтынушылардың табысы артқан сайын сапаға назар аударатындығы зерттеу барысында анықталды. Ал нақты «Ет ӛнімдерінің бағасы мен сапасының сәйкестігі туралы» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабына тоқталсақ, ет ӛңдеуші кәсіпорындар ішінде «Рубиком» ЖШС кӛшбасшылық орынға ие болып отыр, себебі респонденттердің 27% - «иә» деп жауап берсе, 2% - «жоқ» деп жауап берген. Ал екінші орында «Семей ет комбинаты» ЖШС тұр, респонденттердің 25% «иә» деп жауап берсе, 3% - «жоқ» деп жауап бергендігі зерттеу барысында белгілі болды. Үшінші орынды «Швабские колбаски» ЖШС иеленіп отыр, яғни 17% - «иә» депжауап берсе, 4% - «жоқ» деп жауапты таңдапты, тӛртінші орынды «Артон KZ» ЖШС иеленіп отыр, себебі респонденттердің 15% - «иә» депжауап берсе, 7% - «жоқ» деп жауап бергендігі анықталды (сурет 25).

Сурет 17 – «Ет ӛнімдерінің бағасы мен сапасының сәйкестігі туралы» деген сұраққа жауап берген респонденттердің жауабы Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған 72

Суреттен тұтынушылар арасында «Рубиком» ЖШС ӛнімдерінің бағасы мен сапасы сай екендігіне кӛз жеткізуге болады. Осыған орай сарапшылардың берген сұхбаты бойынша ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарының танымалдығы тӛмен болғандықтан, тұтынушылар арасында тӛмен сұранысқа ие болған, дегенмен басқа ет ӛңдеуші кәсіпорындармен салыстырғанда сапа деңгейі жағынан тұрақты екендігін айтып кеткен жӛн. Осы мақсатта ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары жарнама, маркетингтік коммуникация, жәрмеңке сияқты маркетингтік шараларға назар аударуы қажет екендігі анықталды, себебі тұтынушылар арасында жарнамалық шаралар жеткіліксіз болғандықтан, сапасы мен бағасы сай ет ӛнімдерді тұтынушылар білмей, күнделікті қалыптасқан дағды бойынша үйренген ет ӛнімдерін сатып алуы да мүмкін. Дегенмен, осыған орай ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін қолданылатын шараларды тӛмендегі суреттен кӛруге болады.

Сурет 18 - «Сіздің ойыңызша ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін не істеу керек?» деген сұраққа берген респонденттердің жауабы Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Суреттен респонденттердің 31% ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін сапалы шикізат қолдану қажет деген жауапты таңдапты. Ал 25% етті алмастырғыш заттарды (соя, ГМӚ) азайту қажет деп санапты. Ал мамандардың біліктілігі де ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін маңызды екен, яғни респонденттердің 12% аталған жауапты таңдапты. Сыртқы бақылауды арттыру деген жауапқа респонденттердің 9% жауап берсе, сапа жүйесін бақылауды арттыру керек деген жауап респонденттердің 7% толғандырады екен, сонымен қатар респонденттердің 5% отандық шикізатты қолдану қажет десе, мемлекеттік стандарт пен табиғи ӛнім ӛндіру деген жауапты таңдаған респонденттер саны 4% құрап отыр. Ал басқа факторларға респонденттер жаңа 73

технология, материалдық техникалық база, халықаралық стандарт талаптарына сәйкес болу керектігін жатқызды, яғни респонденттердің 3% аталған ұсыныстарды айтып ӛтті. Ет және ет ӛнімдеріне деген талғамды маркетингтік зерттеу кезінде ӛндірушілерден пікір сұрау жүргізілді. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы мамандардың пікірінше тұтынушыларды тарту мақсатында ет ӛнімдерінің сапасын арттыру, ӛзіндік құнын тӛмендету, ӛнім түрлерін кеңейту және әр түрлі акциялар қолдану сияқты шаралар қолданылады. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы мамандардың 85% арнайы мамандандырылған білімі бар мамандар болса, қалған 15% орта кәсіптік білімі бар екені зерттеу барысында анықталды. Ӛндірушілер арасында жүргізілген пікір сұрауға келсек, «Ет ӛнімдерінің сапалық кӛрсеткіштерін маңыздылығы бойынша бағалаңыз» деген сұрақтың жауабы келесі суретте берілген.

Сурет 19 - «Ет ӛнімдерінің сапалық кӛрсеткіштерін маңыздылығы бойынша бағалаңыз» деген сұраққа ӛндірушілердің берген жауабы, % Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Суреттен ӛндірушілер үшін ет ӛнімдерінің қауіпсіздігі, сапасының тұрақтылығы, персоналдың біліктілігі, рентабельділігі және нарықтағы ӛткізу кӛлемі аса маңызды болса, дәмдік қасиеттері, орамасы, тауардың құны, сақтау мерзімі, тағамдық құндылығы маңызды екені анықталды. Ӛнімнің сыртқы түрі мен ӛндірістің тазалығы маңыздылығы бойынша соңғы орынды иеленді. Бұл жерден ӛндірушілердің кәсіпорынның гигиеналық тазалығына аса назар аудармайтындығы белгілі болып отыр, Германиядағы ет ӛңдеуші кәсіпорындары ӛндірістің гигиеналық тазалығын бірінші орынға қояды, себебі тұтынушылардың сенімділігін қалыптастыру мақсатында кәсіпорындағы 74

персоналдың сыртқы формасынан бастап, жұмыс істеу үрдістері тұтынушының кӛз алдында жүзеге асып жатады. Алматы қаласында орналасқан «Беккер и К» ЖШС кәсіпорнының персоналдары тұтынушылардың кӛз алдында ет және ет ӛнімдерін бӛлшектеуден бастап, барлық технологиялық үрдістерді жүзеге асырады. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарда аталған әдісті қолданатын болса, тұтынушылар арасында беделі артып, сенімге ие болар еді. Зерттеу барысында ШҚО тұтынушылардың әр түрлі ӛндірушілердің ӛнімдерін тұтынатындығы, сонымен қатар кейбір тұтынушылар нақты бір маркаға шын беріліп, сол ӛнімді ғана сатып алатындығына кӛз жеткізуге болады. Ӛңдеу дәрежесі әр түрлі шұжық ӛнімдері мен ШҚО белгілі бір ӛнімге деген таңдау жасау қатынасы айтарлықтай ӛзгеріп отырады. Аймақ бойынша ӛткізу каналдары бойынша шұжық ӛнімдерін ӛткізу кӛлемінің құрылымында да айырмашылықтар бар. ШҚО шұжық ӛнімдеріне деген сұраныс жоғары болғандықтан, ШҚО ет нарығы ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін тартымды болып табылады. Жергілікті тұрғындардың тӛлем қабілеттілігі жоғары санаттағы бағасы қымбат және ӛнім сапасы жоғары ӛнімдерді белсенді түрде арттыруға мүмкіндік береді. Ет нарығындағы тұтынушылардың талғамы әр сегмент қажеттілігін қанағаттандыру мақсатында дифференциалды бағыт ұстануды қажет етеді. Осыған байланысты ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛнім сапасын арттыру үшін ет ӛнімдерінің түрлері мен сұраныстың дифференциациясын толық меңгеруі қажет. Тұтынушылар үшін ет ӛнімдерін таңдау барысында баға маңызды рӛл атқарады, ол тек үнемдеу мақсатында ғана емес, сонымен бірге ет ӛнімінің сапасы жайлы да пікір қалыптастырады. Маркетингтік зерттеу барысында жиналған мәліметтер объективті болуы үшін қатысқан респонденттерден қойылған сұраққа нақты жауап беру керектігі ескертілді, осыған орай респонденттерді демографиялық жағынан қарастыратын болсақ, ол тӛмендегі кестеде берілген. Кесте 28 – Сауалнамаға жауап берген респонденттерді жасы және жынысы бойынша талдау Респонденттердің жасы

Жынысы

Ерлер Әйелдер Абс.(адам) Қатысты (%) Абс. (адам) Қатысты (%) 25 жасқа дейінгілер 25 21,9 43 23,1 25-35жас 31 27,2 52 28,0 36-45 жас 20 17,5 45 24,2 46-60 жас 16 14,0 28 15,1 60 жастан жоғары 22 19,3 18 9,7 Барлығы 114 100,0 186 100,0 Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Кестеден пікір сұрауға қатысқан респонденттердің 62% - әйел адамдар , ал қалған 38% - ер адамдар екені анықталды. Оның ішінде 25-35 жас 75

аралығындағы ер адамдар мен әйел адамдар аса белсенділік таныта отырып, сауалнамадағы сұрақтарға жауап берді. Респонденттердің табыс деңгейіне келетін болсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 29 - Сауалнамаға жауап берген респонденттерді жан басына шаққандағы отбасының бір айлық табыс деңгейі бойынша талдау Отбасының жан Сатып алушылардың жасы басына 25 жасқа 60 және шаққандағы бір дейінгі25-35 36-45 46-60 одан айдағы табыс лер жоғары деңгейі, тг 40 000 дейін 13 16 14 11 7 40 001-60 000 25 30 18 7 14 60 001 – 80 000 15 21 19 12 8 80 001 – 100 000 11 9 10 6 4 100 001 ден 4 7 4 8 7 жоғары Барлығы: 68 83 65 44 40 Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

Барлығы

61 94 75 40 30 300

Кестеден табыс деңгейі 40000 тг дейінгі респонденттер саны – 61, 40001 – 60000 тг дейінгі респонденттер саны – 94 болды, 60001 – 80000 тг дейінгілер саны – 75, 80001 – 100000 тг дейінгілер саны – 40 респондентті құрады, ал табысы 100001 тг және одан жоғары респонденттер саны – 30 адамды құрап отыр. Зерттеу барысында пікір сұрауға қатысқан респонденттердің басым бӛлігінің табысы 40001 – 60000 тг аралығында екендігі анықталды. Зерттеуге қатысқан респонденттерді қызмет түрі бойынша талдауға тоқталсақ, ол келесі кестеде берілген. Кесте 30 - Сауалнамаға жауап берген респонденттерді қызмет түрі бойынша талдау Сатып алушылардың жасы Қызмет түрі 1 Оқушылар (студенттер, магистранттар, докторанттар) жұмысшы қызметкер жеке кәсіпкер үй шаруашылығындағы адам

Барлығы

61 және одан жоғары 6

21 12 8

13 20 15

9 13 11

5 8 3

66 58 40

25 жасқа дейінгі-лер 2

25-35

36-45

46-60

18 5 3 7

30 – кестенің жалғасы

1 2 3 4 5 6 жұмыссыз 3 2 4 3 3 зейнеткер 5 17 Барлығы: 68 83 65 44 40 Ескерту – Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде автормен құрастырылған

7 15 22 300

Кестеден пікір сұрауға қатысқан респонденттердің ішінде - оқушылар (студенттер, магистранттар, докторанттар) саны - 73, жұмысшылар - 66, қызметкерлер - 58, жеке кәсіпкерлер – 40, үй шаруашылығындағы адамдар – 26, зейнеткерлер - 22, жұмыссыздар – 15 құрады. Зерттеу барысында ШҚО ӛндірістік кәсіпорындар орналасқандықтан, жұмысссыздар саны аз екендігі анықталды. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік саясаттың ӛзгеруіне тұтынушылардың тӛлем қабілеттілігінің тӛмендеуі мен олардың талғамдарының ӛзгеруі әсер етеді. Мұндай жағдайда ет ӛңдеуші кәсіпорындар арнайы мамандандырылған сегмент пен тұтынушылардың талғамын зерттеу негізінде ӛнім портфелін қарастырады. Осыған дейін жүргізілген кӛптеген зерттеулердің қортындысы бойынша шұжық ӛнімдерін таңдау критерийлеріне баға, сапа, алдыңғы сатып алу кезіндегі тәжірибе, ӛндіруші бренд болып табылатындығы анықталды. ШҚО тұрғындары үшін шұжық ӛнімдерінің бағасы аса маңызды фактор болып табылады, әсіресе зейнеткерлер, тӛмен және орташа табыс табатын респонденттер үшін де бұл маңызды болып отыр [60]. Сауалнама жүргізу нәтижесін қорытындылай келе, қазіргі кезде ШҚО бойынша тұтынушылар санасында «Рубиком» ЖШС, «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС танымал екендігі анықталды, себебі олар тұтынушылардың кездейсоқ еске түсіруі бойынша ешбір кӛмексіз бірден белгілі болды. Зерттеу барысында тұтынушылар арасында қазы мен жал-жая, пісірілген және пісіріліп ысталған шұжықтардың танымалдығы жоғары екендігі анықталды, осыған орай тұтынушылардың басым бӛлігі шұжық ӛнімдеріне қарағанда казы мен жал-жаяны қалайтындығы анықталды, себебі олар табиғи шикізаттан дайындалады және қауіпсіз деген пікірлер айтып жатты. Ал енді ет ӛнімдерін сатып алуда тұтынушылар үшін ет ӛнімдерінің сапасы, қауіпсіздігі, бағасы маңызды орын алатындығы белгілі болды. Маркетингтік зерттеудің ӛзекті мәселесіне болып табылатын ет ӛнімдерінің сапалылығы тұтынушылар үшін ет ӛнімдерінің балаусалығы, дәмдік қасиеттері, шикізат сапасы болып табылатындығы белгілі болды. Бірақ ең маңызды кӛрсеткіш ет ӛнімдерінің балаусалығы болып отыр (дайындалған күні мен сақтау мерзімі). Ал қалған сапалық кӛрсеткіштер тұтынушылар арасында аса маңызды емес екен. Респонденттер үшін ет ӛнімдерін сату орындарындағы сатушының кӛрсеткен сервистік қызметі, яғни ет ӛнімдерін таңдауға кӛмектесуі 77

мен оның жылы қабақ танытуы, қызмет кӛрсету жылдамдығы аса маңызды орын алатыны анықталды. ШҚО бойынша ет және ет ӛнімдерінің сапасын бағалауға байланысты жүргізілген зерттеу қорытындысы бойынша респонденттер ет ӛнімдерінің сапасына ӛте жоғары талғаммен қарайды және кездейсоқ ет ӛңдеуші кәсіпорындардың атын біледі, ӛзіне ұнаған ӛнімдерді сатып алады. Бірақ дегенмен ет ӛңдеуші кәсіпорындар арасында маркетингтік қызметтің әлсіз жұмыс жасауы, ӛнімнің тұтынушылық қасиеттері жайлы тұтынушылар арасында ақпараттың жетіспеушілігі, тұтынушылардың шын берілгендігі жайлы ақпараттың аздығы белгілі болды. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары сапаны маркетингтік басқаруға аса назар аудармайды, себебі олар маркетингтік қызметке қаржыны жеткіліксіз мӛлшерде бӛлгендіктен, ШҚО ет және ет ӛнімдер нарығында Павлодар облысының ет ӛңдеуші кәсіпорындарының ӛнімдері сұранысқа ие болып отыр. Екінші бӛлім бойынша тҧжырым 1. Диссертациялық жұмыстың екінші бӛлімінде әлемдік ет нарығының соңғы бес жылдағы даму серпіні, 2009-2013 ж.ж. Қазақстан Республикасындағы ет және ет ӛнімдерінің қорлары, ӛндірісі, импорты, экспорты, жан басына шаққандағы тұтыну деңгейі, соның ішінде Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет ӛнімдері нарығының даму беталысы талданған. 2. Шығыс Қазақстан облысында әрекет етуші ет ӛңдейтін кәсіпорындардың қызметі, олардың мӛлшерлілігі, оларда ӛндірілетін ет ӛнімдерінің сандық, сапалық кӛрсеткіштері зерттелген. 3. «Семей ет комбинаты» ЖШС, «Артон KZ» ЖШС, «Швабские колбаски» ЖШС-гі маркетингтің функционалдық сипаттамасы беріліп, маркетингтік қызметі, соның ішінде маркетингтік орталарына PEST-талдау жүргізіліп, тауар, баға, ӛткізу, жылжыту саясаттары бағаланған, ішкі және сыртқы орта талдауы негізінде SWOT-талдау жасалған. 4. ШҚО ет ӛнімдері нарығының жалпы сыйымдылығы есептеліп, зерттеу объектілерінің нарықтағы үлесі анықталған. 5. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардың бәсекелестік ортасы зерттеліп, бәсекелес кәсіпорындардың маркетинг кешені бағаланған. 6. Тұтынушылардың ет ӛнімдеріне деген талғамы мен оның сапасын зерттеу, ет ӛнімдерін таңдауына әсер ететін факторларды анықтау, ет ӛнімдерінің сапалық кӛрсеткіштерін анықтау, ет ӛнімдерінің сапасын құрайтын факторлардың маңыздылығын бағалау, ет ӛнімдерінің сапасы мен бағасының сәйкестігін айқындау, ет ӛнімдерін сату орындарындағы сатушының қызмет кӛрсету сапасын бағалау, ет ӛнімдері нарығын сегменттеу мақсатында ШҚО ет ӛнімдері нарығында арнайы әзірлеген әдістеме бойынша маркетингтік зерттеу жүргізіліп, зерттеу нәтижесі бойынша бірқатар қорытындылар жасалған. 78

3 ЕТ ӚНІМДЕРІНІҢ САПАСЫН МАРКЕТИНГТІК БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ БАҒЫТТАРЫ 3.1 Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру Ет ӛнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару мақсатында жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижесінде анықталған мәліметтерді талдау ең бастысы тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыру үшін маркетинг элементтерін жетілдіру қажеттілігін кӛрсетті. Егер сапа философиясы жағынан қарастырсақ, тұтынушылар үшін ең бастысы ет ӛнімдерін таңдау барысында оның органолептикалық кӛрсеткіштері (дәмдік қасиеттері), қауіпсіздігі, экологиялық тазалығы маңызды орын алады, ал экономикалық жағынан оның тұтыну бағасы, жеңілдіктердің болуы тартымды болып табылады. Осыған орай автор ШҚО ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың жолдарын ұсынды. Суретте ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін маркетинг құралдарын қолдануды жетілдіру керектігі кӛрсетілген. ШҚО ет және ет ӛнімдерін ӛндірумен айналысатын кәсіпорындар үшін тиімді басқару жүйесі қажет, яғни басшылық пен қарапайым персоналдар арасында тура байланыс орнату және ортақ мәселені шешуге барлығы бірдей жауапты болуы керек. Ет ӛнімдерін ӛндіру барысында емдік сауықтыру мақсатындағы ет ӛнімдерін, соның ішінде рецептураға кальций қосу арқылы тұтынушылардың денсаулықтарына жағымды әсер етсе, селенмен байытылған ет ӛнімдері адам ағзасынан ауыр металл тұздарын шығаруға әсер етеді. Сонымен қатар, ет ӛнімдерінің ассортиментін кеңейтіп қана қоймай, қалдықсыз ӛндірісті де іске қосу керек. Кәсіпорынның сою цехтарында қалған қан мен сүйектер қалдықтарын тиімді игерсе, құрылыс және т.б. ӛндірістік салаға қажетті ӛнім түрлерін ӛндіруге болады. Жүргізілген маркетингтік зерттеу негізінде ШҚО тұтынушыларының кӛпшілігі ет ӛнімдерін сатып алу үшін базарларға баратыны анықталды. Тұтынушылардың ойынша базарларда тауар айналымы жоғары болғандықтан мұнда үнемі балауса ӛнім алу мүмкіндігі тартымды болып отыр. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің фирмалық дүкендері тек орталық базарларда ғана орналасқан, сондықтан тұтынушылардың басым бӛлігі ол туралы ақпаратты біле бермейді. Осыған орай, ет ӛнімдеріне тиімді маркетинг саясатын қолдану кезінде, «Заманауи ет дүкенін» ашуды қарастыру қажет. Дүкендегі сатушы тұтынушыларға замануи қызмет кӛрсету стандарттары, емдік-сауықтыру мақсатындағы ет ӛнімдері, мерчендайзинг ережелерімен толық қамтамасыз етілсе, «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің ет ӛнімдеріне сұраныс артып, сату кӛлемі жоғарылайды. Маркетингтік зерттеулер нәтижесінде «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің фирмалық дүкендеріндегі сатушылардың сапалы сервистік қызмет кӛрсету деңгейі «Рубиком» ЖШС-нен кейін екінші орында тұр, сондықтан «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің коммерциялық директоры фирмалық дүкендердегі сатушыларды «кәсіпорынның айнасы» деп қарастырып, қызмет кӛрсету сапасының деңгейін арттыру қажет. 79

Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік құралдар арқылы басқару

Ӛнім - шикізатты ӛңдеуде НАССР талаптарын орындау; - емдік сауықтандыру мақсатындағы ет ӛнімдерін ӛндіру; - ет ӛнімдерінің ассортиментін кеңейту; - ет ӛнімдерінің органолептикалық кӛрсеткіштерін арттыру. -

Баға - нарықтағы баға стратегиясын айқындау; - ӛнімнің ӛзіндік құнын тӛмендету мүмкіндіктерін іздестіру; - бағаны қалыптастыру әдістерін жетілдіру; - нарықтық бәсеке жағдайына байланысты ӛнімнің бағасын белгілеу.

Ӛткізу - ӛткізу арналарын кеңейту; - ӛткізудің маркетингтік жүйелерін қалыптастыру; - кӛтерме сату жүйесін Алматы, Астана және РФ аймақтарына шығару жолдарын жетілдіру; - фирмалық дүкендер жүйесін жетілдіру.

Жылжыту - жәрмеңкелер ұйымдастыру; - теладидар арқылы праймтайм уақытында жарнамалар беру; - персоналды ынталандыру арқылы жылжыту; -ақысыз дегустациялар ӛткізу.

Ет ӛнімдерінің сапасын арттыру бойынша нақты - Халықаралық ұсыныстар беру және оларды шешу жолдарын анықтау сапа стандарттарын енгізу; Сурет 20 - Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды

арттыру

жолдары Ескерту - Дереккӛзі негізінде құрастырылған [64]

Ал жылжыту саясатына келетін болсақ, ет ӛнімдері күнделікті сұраныстағы тауарларға жататындықтан, нақты бір марканы таңдау ереже бойынша оның бағалық қасиеттері мен сапасының сәйкестігіне байланысты болады. Осыған орай, ет ӛңдеуші кәсіпорындарға тиімді баға, сапа және қол жетімділік тәрізді факторларды қолдану арқылы жарнамалау қағидаларын ұстанған дұрыс. Демек, оған келесі әдістерді қолдануға болады, олар:  имиджді жарнама негізінде жылжыту;  дәстүрлі сапаны дәріптеу;  баға (сыртқы және каталогтық жарнама);  жәрмеңкелер мен дегустациялар. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары ет ӛнімдерін жергілікті телеарналар арқылы жарнамалайды, тұтынушылардың басым бӛлігі таңғы сағат 6 мен 10 және кешкі сағат 18.00 мен 23.00 аралығында телеарналарды қарайтындықтан, осы уақытта жарнама берілуі тиіс. Телеарналардан берілетін жарнаманың артықшылығы кӛрініс пен дыбыстың үйлесімділігі, тұтынушылардың назарын аудару қабілеті жоғарылығы, нарықты жаулап алу мүмкіндігі жоғары. Ал кемшілігіне келетін болсақ, шығатын шығын кӛлемі кӛп және тұтынушы мен 80

жарнаманың байланысы қас қағым сәтте ӛтеді, сондықтан жарнаманы «праймтайм» уақытта берген дұрыс [65]. Ет ӛнімдерін жылжытудың ең тиімді әдісі жәрмеңкелерге қатысу болып табылады. Мысалы, Ӛскемен қаласында ШҚО барлық аудандарынан әкелінген ет және ет ӛнімдерін сататын жәрмеңкелер ұйымдастырылады, тұтынушылар үшін оның да тиімділігі жоғары, себебі тұтынушылар ет ӛнімдерінің органолептикалық кӛрсеткіштерін бағалау арқылы, ӛз талғамдарын жасай алады. Алматы қаласында ӛткізілетін жәрмеңкелерге де ШҚО ет және ет ӛнімдері қатысады, тұтынушылар арасында сиыр, жылқы, қой еті мен қазы қарта, жал жая, сонымен қатар пісірілген, жартылай ысталған «халал» шұжықтарына сұраныс жоғары болып отыр. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарында ӛндірілген ет ӛнімдерін жылжытуды ынталандыру үшін келесі шараларды жүзеге асыру ұсынылып отыр. Кесте 31 - ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарының ӛнімдерін жылжытудағы ынталандыру шаралары 1

3 4

Сипаттамасы Мерзімі Делдалдарды ынталандыру (жыл желтоқсан айында соңында «Ең үздік делдал» құрметімен марапттау) Телеарналарға жарнама беріледі Ай сайын, аптасына (кәсіпорын қызметі жайлы сюжеттер екі рет 19.00 – 22.00 кӛрсету) аралығында Сату орындарында жарнамалық ақпан-наурыз айлары фирманың жапсырмаларын әзірлеу 2015 жыл Ӛнімді сату орындарын кӛрсете ақпан-наурыз айлары отырып, фирмалық полиэтилен 2015 жыл пакеттерін дайындау Жиыны: Ескерту - Дереккӛзі негізінде құрастырылған [66]

Шығындар 200 000 тг кӛлемінде бағалық сыйлық Жарнамалық пакетті алуды ескере отырып, 1 000 000 тг 500000 тг (1000 дана) 500000 тг (1000 00дана) 2 200000 тг

Кестеде ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары осы әдістерді тиімді қолданса, тұтынушылар арасында танымалдығы артып, ӛндірген ет ӛнімдеріне сұраныс кӛлемі артады. Ет ӛнімдерінің сапасы тек дәмдік қасиеттері, қауіпсіздігімен ғана емес, сонымен қатар сату орындарындағы сервистік қызметтің сапасымен анықталатындығы да зерттеу барысында айқындалды. Зерттеу объектілерінің негізгі бәсекелесі болып саналатын «Рубиком» ЖШС-нің Ӛскемен және Семей қалаларында фирмалық дүкендер желісі кеңінен тараған, ол тұтынушылар үшін ыңғайлы орналасқан және сервистік қызмет кӛрсету деңгейі жоғары. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарына тиімді коммуникациялық саясат қолдану ұсынылды. Мысалы, «Семей ет комбинаты» ЖШС КСРО кезінен келе жатқан ет ӛңдеуші кәсіпорын болғандықтан, нарықтағы жаңа кәсіпорындармен салыстырғанда ӛз ӛнімдерін ШҚО нарығында тиімді жайғастыруға мүмкіндігі бар. 81

Зерттеу нәтижесі бойынша ет ӛнімдері тұтынушыларын сегменттеу жүргізілді. Тұтыну деңгейі және баға диапазоны бойынша талғамды дифференциациялаудың негізгі сипаттамасы әзірленді [61]. Кесте 32 - Ет ӛнімдерін тұтынушыларды сегменттеу Тұтынушылар сипаттамасы

Ет ӛнімдерін сату бағасы бойынша топталған сегменттер Эконом

Медиум

Қызмет түрі

Зейнеткер, студент, жұмысшы

Үй шаруашылығындағы әйелдер, қызметкерлер, орта буын менеджерлері

Таңдауы

Пісірілген шұжық, сосиски/сардельки, жартылай фабрикаттар

Шұжық ӛнімдерін таңдаудағы негізгі факторлар

Жеңілдіктің болуы, салмағы, бағасы, үйдің қасындағы дүкен Сапалық кӛрсеткіштермен салыстырғанда бағасы маңызды Бағасы тӛмен

Бағасы орташа диапазондағы пісірілген шұжықтар, сосиски, пісіріліп ысталған және жартылай ысталған шұжықтар Ӛнім сапасы, алдыңғы тәжірибе, ӛнім түрлерінің кӛптігі Түсі мен иісі, сақтау мерзімі

Шұжық ӛнімдерінің сапалық кӛрсеткіштері

Шұжық ӛнімдерінің Бағасы орташа «баға/сапа» сәйкестігі Ескерту - Дереккӛзі негізінде құрастырылған [62]

Молшылық (премиум) Үй шаруашылығындағы әйелдер, бизнесмендер, жоғарғы буын менеджерлері Қазы, жал-жая, сосиски, пісірілген, шикідей ысталған шұжықтар

Ӛнімнің сапасы, тауарлық маркасы, орамасы Тағамдық құндылығы, орамасы, қауіпсіздігі Бағасы жоғары

Нарықты сегменттеген соң фирма ӛзінің мақсатты сегментін таңдайды. Сегменттеу нәтижесінде «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін мақсатты сегменттер анықталды: – эконом сегменті – пісірілген, шұжық, сосиски/сардельки, жартылай фабрикаттарды тұтынатын шұжық ӛнімдерін таңдаудағы негізгі критерий баға болып табылатын, белгілі бір брендке шын берілгендік дәрежесі тӛмен зейнеткер, студент, жұмысшылар; – медиум сегменті – бағасы орташа диапазондағы сиыр етінен жасалған пісірілген шұжықтар, сосиски, пісіріліп ысталған және жартылай ысталған шұжықтарды тұтынатын, шұжық ӛнімдерін таңдаудағы негізгі критерий ӛнім сапасы мен алдыңғы тәжірибе, белгілі бір брендке шын берілгендік дәрежесі 82

орташа (брендтер жиынтығы) болатын үй шаруашылығындағы әйелдер, қызметкерлер, орта буын менеджерлері; – молшылық сегменті (премиум) жал жая, бағасы қымбат сосиски, пісірілген, шикідей ысталған шұжықтарды тұтынатын, шұжық ӛнімдерін таңдаудағы негізгі критерий - ӛнім сапасы, белгілі бір брендке шын берілгендік дәрежесі жоғары (нақты бренд) болатын үй шаруашылығындағы әйелдер, бизнесмендер, жоғарғы буын менеджерлері. Мақсатты сегменттер анықталғаннан кейін сол сегменттерге арналған жайғастыру стратегиясы әзірленді. Бәсекелестер мен фирма тауарларының позициясын сипаттау үшін жайғастыру картасы немесе қабылдау картасы жасалды. Жайғастыру картасы – бірнеше бағалау кӛрсеткіштерін қолдану арқылы жайғастыру үдерісін ұсыну тәсілі. Сондай кӛрсеткіштердің бірі «сапабаға» қарым- қатынасы.

Ӛнім бағасы жоғары

Семей ет комбинаты

жоғары

тӛмен

Швабские колбаски

Артон KZ

Ӛнім сапасы

Рубиком

Тюменбаев

тӛмен

Сурет 21 - Ет ӛнімдері нарығындағы кәсіпорындарды нарықта жайғастыру картасы Ескерт у - зерттеу нәтижесінде автор жасаған

Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін Ф. Котлердің «Маркетингтің болашағы» туралы пікірімен келісе отырып, ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындары үшін автор келесі маркетингтік шараларды ұсынды. 83

«Семей ет комбинаты» ЖШС-нің бәсекелестермен салыстырғанда тиімді маркетингтік стратегия қолдану арқылы нарыққа тереңірек еніп, сонымен бірге автор Кеңес Одағы кезіндегі «бренд» атағын қайтару және жоғары сегментке ену мүмкіндігі бар екенін анықтады. Осыған орай «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің бағасы бойынша тӛменгі сегментті жаулап алу мүмкіндігі бар, сондықтан әр сегментте ӛз ӛнімін дифференциалды жайғастыра алады. Кесте 33 – «Семей ет комбинаты» ЖШС ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың бағыттары Қызмет түрі

Ӛнім сапасын басқару

Тұтынушыларды басқару

Қолданылатын маркетингтік тұжырымдама «4P»ӛнім, баға, жылжыту, орын

STP (сегменттеу, мақсатты сегментті таңдау, жайғастыру) Брендті басқару Бренд жасау Ескерту - Дереккӛзі негізінде құрастырылған [63]

Болашақтағы маркетингтік шаралар кешені Шешімдерді бірлескен шығармашылық түрде қабылдау Тұтынушылармен байланыс орнату Брендбук әзірлеу

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-дегі маркетингті басқарудың болашағы тұтынушылардың қажеттілігін қамтамасыз ету екендігі анықталды. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін ең бастысы «4P» саясатын ұтымды қолдану, STP маркетингті ұстану арқылы, ет ӛнімдерінің сапасын арттыру болып табылады. Осыған сәйкес кәсіпорындар ең бастысы тұтынушылардың қажеттілігін қанағаттандыруы керек және сол үшін «маркетинг микс» құралдарын тиімді қолдануы қажет. Тұтынушылар арасында ет ӛндірушілер туралы кері ақпарат тарап кетсе, ол кәсіпорынның имиджіне кері әсер етіп, сұраныстың тӛмендеуіне әкеледі. Ет және ет ӛнімдер нарығында сатушылардың пікірі маңызды рӛл атқарады, қазіргі кезде тұтынушылардың басым бӛлігі «халал» ӛнімдерін сатып алғанды жӛн кӛреді, себебі тұтынушылардың «қара жәшігінде» арнайы ережелерді сақтау арқылы дайындалған ӛнімдер «сенімділік», «қауіпсіздік» ассоциациясын қалыптастырады. Қазіргі таңда Еуропа мемлекеттерінде мұсылман халқының саны ӛсіп келеді, осыған сәйкес «халал» ӛнімдері категориясының жалпы еуропалық стандарттарын әзірлеудің келешегі бар. Бүгінгі таңда тұтынушылардың шын берілгендік дәрежесі тӛмен, себебі олар бір тауар маркасынан екіншісіне оңай ауыса алады. Индонезия мен Малайзия мемлекеттері «халал» белгісі бар ӛнімді сертификаттау стандарттарының негізін салушы болып отыр. Аталған ӛнімдердің еуропалық нарықтағы айналымы 66 млрд долларды құрады, ал АҚШ-та сарапшылардың айтуынша 84

бұл кӛрсеткіш 20-25%-ға артуы мүмкін. «Халал» ӛнімдеріне деген сұраныс жыл сайын 15%-ға артып келеді. Еуропалық мемлекеттер сияқты «халал» ӛнімдерін ӛндіруден Франция, Ұлыбритания, Германия кӛшбасшылық орынды алып отыр [36]. Тұтынушылардың талғамдары үнемі ӛзгеріп отырады, оны зерттеу арқылы, ұсынылатын ӛнімдер ассортиментінің кеңдігін, тереңдігі мен үйлесімділігін жетілдіру қажет. Мысалы, неміс ет ӛндірушілері сапаның жаңа критерийлерін ескере отырып, тұтынушының назарын үнемі аударып отырады. Сұраныстың осы тенденциясы бойынша еуропа нарығында «Westfleisch» атты неміс концерні «Малдарға қолайлы жағдай» атты бағдарламаны жүзеге асырып жатыр. Аталған бағдарламаның негізгі мақсаты малдарға мүмкіндігінше қолайлы жағдай жасау болып табылады, тұтынушылар мен ӛндірушілердің ойынша жоғары сапалы ет және ет ӛнімдерін «бақытты» малдардан алуға болады. Жоғарыда анықталған мақсатты нарық сегменттері үшін зерттеу объектілеріне арналған маркетингтік стратегияларды ұсынады. Кесте 34 – ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарға арналған маркетингтік стратегиялар ШҚО «Швабские колбаски» ЖШС

Стратегия

«Семей ет «Артон KZ»ЖШС комбинаты» ЖШС Ескі нарыққа жаңа ет Бар ет ӛнімдерінің ӛнімдерінің Бар ет ӛнімдерінің сапасын арттыру ассортиментін ұсыну ассортиментін жаңа Ӛнімдік стратегия және ассортиментін (емдік сауықтыру нарықтарға ұсыну кеңейту мақсатындағы, диеталық) Баға стратегиясы Қаймақты қалқып алу Дифференциалданған Дифференциалданған («баға»-«сапа») стратегиясы баға стратегиясы баға стратегиясы Ӛткізу Аймақтағы фирмалық Аймақтағы сауда Фирмалық дүкендер стратегиялары дүкендер, базарлар, орындары, ашу Алматы және Астана супермаркеттер, қалаларына шығару, фирмалық дүкендер РФ экспорттау ашу Коммуникациялық Маркетингтік ақпарат Қазақстан Ӛскемен, БАҚ құралдары, арналарды таңдау жүйесін қалыптастыру, Қазақстан Семей, радио, жергілікті стратегиялары жергілікті телеарналар ТВК 6 сияқты телеарналар арқылы арқылы жарнамалау жергілікті жарнамалау телеарналар Ескерту - Дереккӛзі негізінде құрастырылған [67]

Кестеден «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі үшін ет ӛнімдерін ескі нарыққа жаңа ет ӛнімдері ассортиментін енгізу, «Швабские колбаски» мен «Артон KZ» 85

ЖШС-не нарықта бар ет ӛнімдерінің ассортиментін жаңа нарықтарға енгізу ұсынылды. Зерттеу барысында «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін қаймақты қалқып алу стратегиясын, «Швабские колбаски» ЖШС және «Артон KZ» ЖШС дифференциалданған баға стратегиясын қолдану қажет екендігі анықталды. ӛндірілген ӛнімдерді тарату барысында «Семей ет комбинаты» ЖШС-гі ӛнімдерін аймақтағы фирмалық дүкендерге, базарларға, Алматы және Астана қалалары нарықтарына шығару, РФ экспорттау, ал «Швабские колбаски» ЖШС-не аймақтағы сауда орындарына, супермаркеттерге, фирмалық дүкендерге орналастыру, «Артон KZ» ЖШС фирмалық дүкендер ашу қажет. Коммуникациялық каналдарды таңдау бойынша жеке және жеке емес сату стратегияларын қолданған жӛн. «Семей ет комбинаты» ЖШС үшін маркетингтік ақпарат жүйесін қалыптастыру, жергілікті телеарналар арқылы жарнамалау маңызды, «Швабские колбаски» ЖШС үшін Қазақстан Ӛскемен, Қазақстан Семей, ТВК 6 сияқты жергілікті телеарналарда жарнама-ақпараттық материалдарды орналастыру қажет. «Артон KZ» ЖШС үшін БАҚ құралдары, радио, жергілікті баспасӛз құралдары арқылы жарнамалау тиімді. «Семей ет комбинаты» ЖШС-ң тауарлық ассортиментін оңтайландыру үшін ассортиментке қоржындық талдау жүргізіліп, ӛсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі кӛрсеткіштері бойынша BCG-матрицасы тұрғызылды. Кесте 35 – «Семей ет комбинаты» ЖШС-ң 2012-2013 жж. ӛнімдерінің ӛсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі Жылдар Ӛнімтүрі Пісірілген шұжық

2012 83016

2013 105316

Келесі жылға ӛсу қарқыны,% 26,9

10416 11000 5,6 Сосиски - сардельки Қазы 3056 3500 14,5 Жартылай ысталған шұжық 80240 51496 -35,8 Пісіріліп ысталған шұжық 39128 36336 -7,1 Шикідей ысталған шұжық 3289 4156 26,4 Жартылай ет фабрикаттары 4003 4200 4,9 Барлығы 79830 85233 Ескерту – кәсіпорын мәліметтері негізінде автормен жасалған

Айналымдағы салыстырмалы үлесі,% 11 8 7 6 3 7 0,5

Кестеде қарастырылған ӛсу қарқындылығы пен салыстырмалы ӛткізу кӛлемі кӛрсеткіштері мартрица тұрғызу үшін есептелінді. Бұл кӛрсеткіштер бойынша пісірілген шұжық ӛнімдері кӛшбасшы болып отыр. Ал ӛткізу кӛлемі бойынша екінші орында жартылай ысталған шұжық ӛнімдері тұр. Кәсіпорынның ӛсу темпінің алатын үлесі аз болғанымен ӛнімді ӛткізу және баға 86

саясатында басқару шешімдерін қабылдауда ӛзгерістер енгізуді қажет ететіні анықталды. Бұл жағдайда ӛсу қарқындылығы - 16%, ӛткізу бойынша салыстырмалы үлесі – 3% болды.

Сурет 22 - «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің ет ӛнімдерінің ассортиментіне әзірленген BСG матрицасы Ескерту – кәсіпорын мәліметтері негізінде автормен жасалған

Суретті талдау нәтижесі бойынша келесідей қорытынды жасауға болады: кӛшбасшы болып отырған «Жұлдыз» позициясындағы пісірілген шұжық ӛнімдері кӛп пайда түсіреді, бірақ «Сауынды сиырлар» позициясына ӛту үшін оны қаржыландырып отыру керек. Шикідей ысталған және пісіріліп ысталған шұжық ӛнімдірінің бағасы басқалармен салыстырғанда қымбат болғандықтан, олар «Иттер» позициясында, оларға жағдайларын жақсарту қажет, атап айтқанда ӛткізу кӛлемі мен бӛлшек сатудағы ӛткізу кӛлемін арттыру үшін маңызды қаражат мӛлшерін салу керек. Ал сосиски-сардельки, жартылай ысталған шұжықтар «Сұрақ белгісі» позициясында тұрғандықтан, оларға қомақты қаржы салу арқылы нарықтағы кӛлемін арттыра отырып, ассортиментін оңтайландыру қажет. Қазіргі кезде тағам ӛнімдері нарығы ғаламданып, дайын ӛнімдер бір елден екінші елге кедергісіз ӛтіп, саудаланып жатыр. Сапасыз және адам денсаулығына қауіпті ӛнімдерге санитарлық-гигиеналық, техникалық талаптар тосқауыл бола алмай тұр. Әлемдік тәжірибе бойынша тағам ӛнімдерінің қауіпсіздігін нормативтік-құқықтық актілер мен нормативтік құжаттар қабылдау арқылы жүзеге асыруға болады.

Макродеңгейдегі факторлар Факторлар Саяси-құқықтық

Экономикалық

Әлеуметтікмәдени

Мезодеңгейдегі факторлар

Табиғи

Ғылымитехникалық

САПА ТІЗБЕГІ

Мемлекеттік бағдарламаларды аймақтық деңгейде жүзеге асыру: жергілікті салықтар, жеңілдетілген несиелеу, салалық бағдарламалар, нормативтік-техникалық құжаттар, шикізат сапасының базасы, ӛндірістік инфрақұрылым

Микродеңгейдегі факторлар

Ӛнім сапасы бойынша маркетинг кешенін жоспарлау және жүзеге асыру

Маркетингтік зерттеу жүргізу арқылы тұтынушылардың талғамын талдау Мақсатты нарықты таңдау және нарықта жайғастыру

Бенчмаркинг

Брендинг

Өндірушінің тұтынушының сұранысына қарай И З М бейімделуі Е Н Е Н И Е НАССР қағидасы бойынша ет ӛнімдерін ӛндіру

Тиімді логистикалық сервисті ұйымдастыру

Тұтынушылардың қанағаттануын бағалау арқылы сапаны жетілдіру қалыптастыру

Маркетингтік бақылау

Сурет 23 – Ет ӛнімдерін сапасын маркетингтік басқару моделі Ескерту – Зерттеу негізінде автор құрастырған

Ет ӛнімдерінің сапасын басқаруға әсер ететін факторларды талдай келе, автормен ет ӛнімдерін сапасын маркетингтік басқару моделі әзірленді (23 сурет). 23-суреттен ет ӛңдеуші кәсіпорындарда сапаны маркетингтік басқаруды макро, мезо және микродеңгейде әс-шараларды жүргізе отырып жүзеге асыруға болады. Макро деңгейде малдың ӛнімділігі артуы үшін азық түлік сапасынан бастап сою цехтарына жеткізілуін қамтамасыз ететін логистикалық қызмет тиімді болуы керек, сонымен қатар ғылыми негізделген технологияны қарастыру қажет, себебі қазіргі кезде тұтынушылар ӛз денсаулықтарына басты назар аударатындықтан ет ӛнімдерінің денсаулыққа пайдалылығы маңызды орын алады. Мезодеңгейдегі ет ӛнімдерінің сапасын басқаруды мемлекеттік бағдарламаларды аймақтық деңгейде жүзеге асыруға болады, яғни жергілікті салықтар, жеңілдетілген несиелеу, салалық бағдарламалар, нормативтіктехникалық құжаттар, шикізат сапасының базасы, ӛндірістік инфрақұрылымды жетілдіру қажет. Микродеңгейде сапаны қамтамасыз ету үшін маркетингтік зерттеу жүргізу арқылы тұтынушылардың талғамын талдау, ӛнім сапасы бойынша маркетинг кешенін жоспарлау және жүзеге асыру, мақсатты нарықты таңдау және нарықта жайғастыру, бенмарктинг арқылы бәсекелестердің қолданып отырған сапаны маркетингтік басқару бағыттарын меңгере отырып, ӛндірушілердің тұтынушылардың сұранысына қарай бейімделуін, НАССР қағидаларына негізделген ет ӛнімдерін ӛндіру арқылы ӛнімнің қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тиімді логистикалық сервисті ұйымдастыру және тұтынушылардың қанағаттануын бағалау арқылы сапаны жетілдіру қалыптастыруға болады. Сонымен, қорыта келе ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару тұтынушылардың ӛнімге деген кӛзқарасын маркетингтік зерттеу нәтижелеріне сүйенеді деуге болады.Тұтынушылардың сапаға қатысты талғам-талабын зерттеуде тӛмендегі шараларды ескерген жӛн:  түпкі тұтынушының қажеттілігін анықтау;  сатып алу туралы шешім қабылдау барысындағы негізгі кӛрсеткіштерді бағалау мен әсер ететін факторларды зерттеу (мысалы, ӛнімнің бағасы немесе сапасының маңыздылығы);  ӛнімді нақты сатып алушыны айқындау (ол тұтынушының логикасына ену, сатып алу кезіндегі ақпарат кӛзін табу, т.б.);  тұтынушыға ұнайтын ӛнімді ерекшелеу;  тұтынушымен жұмыс істеу жүйесін құру. Сапаны басқару жүйесі кәсіпорынның нақты қызметін есепке ала отырып, халықаралық стандарттарға сәйкес болуы тиіс, тек сонда ғана ол ӛнімдердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға тиімді түрде септігін тигізе алады.

3.2 Ет ӛнімдерінің сапасын жетілдіру бағыттары Ӛнім сапасын басқару ауыл шаруашылық ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындар үшін маңызды табыс әкелетін фактор болып табылады. Әлемдік тәжірибе бойынша, жоғары сапалы ӛнім, әдетте кәсіпорынның бәсекеге қабілеттігін арттырып, түсетін пайданың кӛлемін жоғарылатып, кәсіпорынның нарықтағы үлесін жоғарылатады. Сапалы ӛнімді үлкен кӛлемде, жоғары бағада сатуға болады және ол қосымша пайда әкеледі. Сапасы тӛмен ӛнімдер мемлекеттік деңгейде экономикалық шығындар әкеліп ғана қоймай, сонымен қатар тұтынушылардың денсаулығына кері әсерін тигізіп, қосымша шығындардың шығуына алып келуі мүмкін. Сондықтан жаңа экономикада ӛндірілген ӛнімнің жоғары сапалы болуы кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін арттыратын маңызды фактор болып табылады [70]. Ет ӛнімдерінің сапасын тиімді басқару үшін ӛнімнің сапасын тұрақты түрде жоғарылатып, оның ассортименттін жаңартып, тұтынушылардың талғамына қарай икемделіп, ӛзін-ӛзі қаржыландырумен қамтамасыз етіп отыруы қажет. Зерттеу барысында ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері анықталды (24-сурет). Малдәрігерлік қызмет сапасы

Мал азығы мен жемдеу база сапасы

Шикізатпен қамтамасыз ету (сою цехтары)

Ірі қара малды асыл тұқымдандыру жұмыстары

Ет ӛнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері

Тиімді маркетинг жүйесі Мемлекеттік қолдау (инвестициялар және салық)

Жанар-жағар май және логистикалық қызмет Персонал біліктілігі

Жаңа технологиялар мен құрал-жабдықтардың ӛндіріске енгізілу деңгейі

Субсидия немесе несие түріндегі мемлекеттік кӛмек

Сурет 24 – Ет ӛнімдерінің сапасын арттырудағы басты мәселелер Ескерту – Талдау негізінде автор құрастырған

Суреттен ет ӛнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері ірі қара малды асыл тұқымдандыру жұмыстары, мал дәрігерлік қызметтің сапасы, жемшӛп сапасы, шикізат сапасын қамтамасыз ету, технологиялық үдерістерде қолданылатын техникалық құрал-жабдықтардың сапасы, персоналдың біліктілігінің жеткіліксіздігі, мемлекет тарапынан берілетін субсидия немесе кӛмек, инвестициялар, мемлекеттік қолдау, тиімді маркетинг жүйесінің жеткілікті деңгейде қамтамасыз етілмеуі болып табылады. Ет ӛнімдерінің сапасына мал азығының сапасынан бастап, дайын ӛнімді ӛткізуге дейінгі толық циклдегі факторлар әсер етеді. Ет ӛнімдерінің сапасын басқару үрдісінде «алты сигма» бойынша бақылауды күшейту қажет. Осы мақсатта ет ӛнімдерінің сапасын бақылау тізбегі ұсынылады (сурет 25 ). Суретте кӛрсетілгендей, тұтынушыларды сапалы ет ӛнімдерімен қамтамасыз ету үшін біріншіден, ӛндірісте қолданылатын шикізат сапалы болуы керек. Ал оны қамтамасыз ету үшін сапалы жем-жӛп базасы қажет. Ол ауыл шаруашылығы экономикасының ірі және күрделі саласы, арзан және құндылығы жоғары мал азығын дайындаудың негізгі кӛзі – азықтық жерлер болып табылады. Қазақстанда мұндай жерлердің кӛлемі - 70% алып жатыр, бірақ ол жыл бойғы азық кӛлемінің - 40% ғана береді. Табиғи жайылымдарды жүйесіз пайдалану, күтіп-баптау жұмыстарының уақытында жүргізілмеуі салдарынан шалғындық топырақтар құнарсызданып, бағалы ӛсімдіктердің түрлері жойылып, орнына басқа да құнарсыз шӛптер шығады, содан малға табиғи азық болатын жерлердің тиімділігі тӛмендейді [71]. Сонымен қатар, елімізде жем-шӛп дайындайтын кәсіпорындар жеткіліксіз, осыған орай, мемлекет тарапынан малдың жемдік азығын ӛндіретін кешендер салуды несиелендіру бағыттары қолға алынып жатыр. Аталған мәселені шешу үшін қосымша қаржы мен уақыт қажет. ШҚО-да шӛптің жақсы шығуы табиғи факторларға байланысты, егер жаз жаңбырлы болатын болса, шӛп жақсы шығып, фермерлер малды азықпен толық қамтамасыз ете алады. ШҚО-да мал жаятын жайылымның құнарлығын арттыру үшін жусан, сұлы, люцерн, эспарцет, арпа, житняк тәрізді шӛптерді егетін болсақ, оған кеткен шығын бірнеше жылда қайтады. Сондықтан малдың азығын құнарландыруды үнемі биологиялық белсенді заттармен байыту арқылы оның тағамдық құндылығы мен ағзаға сіңімділігін арттыруға болады [72]. Нәтижесінде ет ӛнімдерінің сапасы артады. Мал азығының рационын бағалау кезінде энергетикалық құндылығы ғана ескеріліп қоймай, сонымен қатар оның құрамындағы ақуыз, май, кӛмірсу, минералды заттар мен дәрумендерді де қарастыру керек. Осыған орай, жемдеу базасының сапасын арттыру үшін малдың жемге қажеттілігін анықтап қана қоймай, сонымен қатар жемдік ресурстардың құрамы мен оның тағамдық құнарлығын арттыруды қарастыру керек.

Жем шӛп (мал азығын) ӛндірудің сапасын бақылау

ІҚМ асыл тұқымдандыру және жемдеу базасының сапасын бақылау

Ет шикізатының сапасын малдәрігерлік бақылау

Ет ӛнімдерінің сапасы

Сою цехтары мен ӛңдеу кезіндегі еттің сапасын бақылау

Ет ӛнімдерін ӛндірісінде сапаны бақылау

Шикізатпен қамтамасыз ету, ет ӛңдеуші кәсіпорындар мен ет ӛнімдерін тұтынушылардың ақпараттық базасын қалыптастыру мен ӛңдеу

Ет ӛнімдер орамасының сапасын бақылау

Ӛндірісті басқару

Ет ӛнімдерін сақтау кезінде сапасын бақылау

Маркетингті басқару

Ет ӛнімдерін тасымалдау мен ӛткізу кезіндегі сапаны бақылау

Сапаны басқару және бақылау нүктелерін анықтау (НАССР)

Ет ӛнімдерінің сапасын сыртқы органдар тарапынан бақылау

Кӛтерме бӛлшек сауда мен тұтынушылар жүйесіндегі сапаны бақылау Соңғы тұтынушылардың талғамы арқылы ет ӛнімдер сапасын бақылау

Сурет 25 – Ет ӛнімдерінің сапасын бақылау тізбегі

Ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін ең бастысы шикізат базасы болып табылады. Шикізат сапасының негізгі кӛрсеткіші – малдың семізділігі болып табылады, еттің салмағы да осыған тікелей байланысты болады. Етті сапалы және тиімді ӛндіру үшін етті бағыттағы малдардың ӛнімділігі мен қарқынды мал бағу үрдісіне назар аударған дұрыс. Мемлекет тарапынан жүзеге асырылып жатқан «Агробизнес 2020», «Ірі қара мал етін экспорттау», «Сыбаға» және т.б. бағдарламалар нәтижесі бойынша нарықтық жағдайда ауыл шаруашылық ӛндірісі ӛзін-ӛзі толық қаржыландыра алмай отыр [73]. Әлемдік тәжірибе бойынша мемлекеттің нақты шара қолдануының нәтижесінде ауыл шаруашылық ӛндірісінің дамуында белгілі бір ӛзгерістерге қол жеткізуге болады. Мысалы, АҚШ-та жыл сайын ауыл шаруашылығына миллиардтаған субсидиялар бӛлінеді, Еуропада осы мақсатқа жылына 20 млрд. евро, АҚШ 1 га жерге есептегенде ауыл шаруашылығына кӛрсетілетін кӛмек мӛлшері 112 доллар, ал ЕО – 95 доллар, Ресей Федерациясында – 8-9 доллар, ал ҚР –да 4 долларды құрайды екен [74]. Кӛмек мӛлшері Ресеймен салыстырғанда 2 есе, АҚШ-мен салыстырғанда 28 есе, ал ЕО елдерімен салыстырғанда 23 есе тӛмен. Ет шикізатының сапасын малдәрігерлік бақылау жүргізу үшін малдәрігерлік қызметтің сапасын арттыру қажет. Оған жыл сайын мемлекет тарапынан 2589,7 млн теңге бӛлінеді. Малдәрігерлік қызмет - ӛте күрделі және жауапты жұмыс болып табылады, аталған қызметтің сапасы міндетті түрде маманның кәсіби деңгейіне байланысты болып отыр. Мысалы, ШҚО басқа облыстармен салыстырғанда «сібір жарасы», «ауысыл» деген мал арасындағы ауру саны тӛмен, дегенмен малдәрігерлік қызметтің ӛз деңгейінде жүзеге асып отырғандығына кӛз жеткізуге болады [82]. Малдәрігерлік қызметтің жауапкершілігі мол, еңбек сыйымдылығы жоғары, ол кәсіби біліктілікті талап етеді. ШҚО ауыл шаруашылық саласында еңбек етіп жүрген мамандардың біліктілігі жеткіліксіз, ал жас мамандардың еңбек сыйымдылығы кӛп, күрделі әрі жеткіліксіз мӛлшерде тӛленетін еңбекақыға қызығушылығы тӛмен. Осыған орай малдәрігерлік қызметтің имиджін арттырып, жас мамандардың әлеуметтік жағдайын толық қамтамасыз ететін бағдарлама болса, мамандардың қызығушылығы артар еді. ШҚО-ның ет ӛңдеуші кәсіпорындарында шикізатты қабылдау бекітілген стандарттар бойынша жүргізіледі. Шикізатты қабылдау міндетті түрде малдәрігерлік анықтама негізінде жүзеге асырылады. Егер малдәрігерлік анықтамасы жоқ сапасы күмәнді шикізат болса, ондай шикізаттар кәсіпорынға қабылданбайды. Ет шикізаттары Ақсуат ауданында орналасқан кәсіпорынның шикізат базасынан тасымалданады. «Семей ет комбинаты» ЖШС-нің сапа менеджмент жүйесінің қағидасына сәйкес тұрақты жабдықтаушылармен жұмыс істейді, ӛйткені Ақсуат ауданында орналасқан шаруа қожалығында жылқы, сиыр, қой және құс еті ӛндіріледі, ал шошқа еті Павлодар облысынан тасымалданатын болғандықтан, шикізатпен қамтамасыз ету барысында қиындықтар туындайды. Осыған орай «Семей ет комбинаты» ЖШС шошқа 93

шаруашылығын ашуды жоспарлап отыр, себебі шошқа еті шұжық ӛнімдерінің консистенциясына әсер ететін негізгі шикізат кӛзі болып табылады [83]. Зерттеу нәтижесі кӛрсеткендей ҚР ет нарығында ет және ет ӛнімдерін ӛндіру кӛлемі артқанмен, жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемі бекітілген нормаға сәйкес келмейтіндігі анықталды. Қазіргі кезде ШҚОның ет ӛңдеуші кәсіпорындарының орташа жылдық қуаттылығы, ет бойынша – 46,8%, шұжық ӛнімдері – 63,9%, ет консервілері - 47,5% [84]. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардың негізгі ӛндірістік қорлары тозған. Ал ет ӛнімдерінің ӛндірісінде сапаны қамтамасыз ету тікелей қолданылатын құрал-жабдықтарға байланысты. Ет және ет ӛнімдерін ӛндіру барысында қолданылатын құралжабдықтарды бірден жаңарту мүмкін емес, себебі оған қаражат жетіспейді. Сондықтан осы мақсатта мемлекет тарапынан бӛлінетін қаржы кӛлемін арттыру қажет. Елімізде ет ӛнімдерін ӛңдейтін қондырғылар шығарылмайтындықтан, шет мемлекеттерден алынатын қондырғылардың үлесі жоғары, оларға CFS (Нидерланд), Bakel Vemag (Германия), Inject Star (Австрия), Deighton (Ұлыбритания) құрал-жабдықтары жатады [85]. ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарының ішінде «Семей ет комбинаты» ЖШС 2007 жылы «Шаллер» (Австрия) шұжық ӛндіретін қондырғыларын «Казагрофинанс» АҚ-ның лизинг арқылы несиелендіру желісі бойынша 214,5 млн.тг 7 жылға алып, толық қарыздарын қайтарған. «Семей ет комбинаты» ЖШС ет және ет ӛнімдерін ӛңдейтін кәсіпорындарда технологиялық үрдістерге қолданылатын қондырғылардың «Multivac» маркасы және т.б. танымал бренд болып табылатын замануи құрал-жабдықтармен біртіндеп жаңартып жатыр [86]. Дегенмен ол толық жаңа қондырғылармен жабдықталатын болса, ет ӛңдеуші кәсіпорындардың толық ӛндірістік қуаттылықпен жұмыс жасауға мүмкіндіктері бар. Нәтижесінде қосымша жұмыс орындары ашылып, ӛндірілетін ӛнім мен пайда кӛлемі артады. Отандық ет ӛнімдерінің сапасы ресейлік бәсекелестермен салыстырғанда орташа деңгейде, себебі ет ӛңдеуші кәсіпорындардың ӛндірістік қуаттылығы сақтау мерзімі ұзартылған ӛнімдерді дайындауға мүмкіндік бермейді. ШҚО ет нарығында импортталған ет ӛнімдерінің кӛлемі жоғары болып отыр. Ет ӛнімдерін ӛндіру барысында сапасыз ӛнімдер кӛлемі 8-10% құрайды, ал шет мемлекеттерде аталған кӛрсеткіш 5%-дан аспайды [87]. Аталған саланың сарапшыларының пікірінше ет ӛңдеуші кәсіпорындарда сақтау, тасымалдау, логистикалық инфрақұрылымның жеткіліксіз деңгейде болуы дайын болған ет ӛнімдерінің тұтынушыға жету жолында шығындалуын 5-8%-ға арттырады, яғни ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛндірілген ет ӛнімдерін оңтайлы температурада сақтай алмайды. Отандық ет ӛңдеуші кәсіпорындардың рентабельділігі салыстырмалы түрде тӛмен, 3-6% аралығын құрайды [88]. Жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижесі бойынша тұтынушылар мен ӛндірушілердің берген жауаптарын салыстыра отырып, ет ӛнімдерінің сапасын тиімді маркетингтік басқару үшін QFD әдісін қолдану арқылы біз «Сапа үйін» құрастырдық [89]. Бұл әдіс бойынша сапа үйінің «сол жақ қабырғасы» ӛнім 94

сапасына қойылатын тұтынушылардың талаптарынан құралады, ал «оң жақ қабырғасы» тұтынушылардың сұранысын қанағаттандыру мақсатындағы инженерлік сипаттамалардан тұрады. Тұтынушылар мен ӛндірушілер талаптарының арасындағы ӛзара тәуелділікті Пирсон корреляциясын анықтау арқылы матрица жасалды. Нәтижесінде әрбір элемент үшін инженерлік сипаттама жасалып, «Сапа үйінің» жер тӛлесіне орналастырылды. Зерттеу барысында ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін сату кӛлемі, рентабельділік, сапаның тұрақтылығы, ӛнімнің қауіпсіздігі, тағамдық құндылығы маңызды орын алатындығы белгілі болды. «Сапа үйін» құрастыру барысында оң жақ қабырғасының үстінен үш бұрышты «үйдің тӛбесі» жасау инженерлі сипаттамалардың арасында тәуелділікті бағалауға мүмкіндік берді. Зерттеу барысында ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ӛндірістің тазалығы мен техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етілу жеткіліксіз екендігі белгілі болды, сондықтан «Сапа үйін» құрастыру арқылы тұтынушылар мен ӛндірушілердің қоятын талаптарын салыстыру арқылы кәсіпорынның мүмкіндіктерін ескеру болып табылады (сурет 26).

Сурет 26 - Ет ӛнімдеріне арналған «Сапа үйі» матрицасы Ескерту – Дереккӛзі негізінде құрастырылған [89] 95

Суреттегі шартты белгілеулерге тоқталсақ, мұндағы: Δ – байланыс әлсіз; Ø – байланыс орташа; ◊ - байланыс тығыз деген мағына білдіреді. Тұтынушылар үшін ӛнімнің тағамдық құндылығы, балаусалығы, қауіпсіздігі, дәмдік қасиеттері мен сақтау мерзімі аса маңызды болса, ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы мамандардың пікірінше ӛнімнің рентабельділігі, ет ӛнімдері сапасының тұрақтылығы маңызды екендігін кӛруге болады. Маркетингтік зерттеулер барысында ет ӛнімдерінің бағасына тұтынушылардың және ӛндірушілердің берген бағалары жүйелендіріліп, нәтижесінде тұтынушылар бағасы мен сарапшылар бағасының арасындағы айырма анықталды (36-кесте). Кесте 36 – ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындардың сапалық кӛрсеткіштерін бағалау нәтижесі №

Ет ӛңдеуші кәсіпорындар

СМЖ енгізу дәрежесі Толық енгізілген

НАССР Тұтынушы қағидаларын бағалауы енгізу дәрежесі (орташа балл) «Рубиком» Құжаттарды ЖШС дайындау 4,44 кезеңінде «Семей ет Толық Критикалық комбинаты» енгізілген нүктелерді 3,86 ЖШС анықтау «Швабские Толық Енгізуге колбаски» ЖШС енгізілген дайындық 3,56 үстінде «Артон KZ» Толық Енгізуге ЖШС енгізілмеген дайындық 2,72 үстінде Енгізуге Енгізіліп «Тюменбаев» ЖК дайындық 2,23 жатыр үстінде Ескерту – Маркетингтік зерттеу негізінде автормен жасалған

Сарапшы бағалауы (орташа балл) 4,7

4,1

3,8

3,3

2,7

Кестеден зерттеліп отырған кәсіпорындардағы сапа менеджменті жүйесінің енгізілу дәрежесін, НАССР қағидаларын енгізу дәрежесін, сапа кӛрсеткіштерін тұтынушылардың және ӛндірушілердің бағалауының орташа мәндерін кӛруге болады. Ол мәндер тұтынушылар және ӛндірушілердің сапаны бағалауы сәйкес келмейтінін, арасында шамалы айырма барын кӛрсетеді. Кестеден тұтынушылар бағалауына қарағанда сарапшылардың бағалауы жоғары екенін байқаймыз, яғни ӛндірушілер ӛз ӛнімдерінің сапасын жоғары деп бағаласа, тұтынушылар оны тӛменірек бағалаған. Біздің зерттеу нәтижелеріміз бойынша тұтынушылардың бағалауы объективті болып табылады.

ҚР 2010 - 2012 жылдар аралығындағы республика бойынша зерттелген ет және ет ӛнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкессіздік деңгейі автормен зерттелді (сурет 27).

Сурет 27 – 2010 - 2012 жылдар аралығындағы республика бойынша зерттелген ет және ет ӛнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкессіздік құрылымы, бірлік Ескерту – Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық басқарманың мәліметтері бойынша автормен жасалған

Суреттен 2010 - 2012 жылдар аралығындағы республика бойынша 2010 жылы ет және ет ӛнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкессіздігі 444 бірлікті құраса, 2011 жылы 182 бірлікті құрап, алдыңғы жылмен салыстырғанда 2,4 есеге азайған. Ал 2012 жылы бұл кӛрсеткіш 129 бірлікті құрап, 2011 жылмен салыстырғанда 1,4 есеге азайғанғандығына кӛз жеткізуге болады. Жалпы алғанда жыл сайын республика бойынша зерттелген ет және ет ӛнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкес келмеушілік мӛлшері тӛмендеп келеді. Ет ӛнімдерінің нормативтік құжаттарға сәйкестігін Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық басқарма тексеріп отырады. Жүргізілген тексерулер нәтижесін талдау жыл сайын республика бойынша ет және ет ӛнімдерінің нормативтік құжатқа сәйкес келмеушілік деңгейі тӛмендеп келе жатқанын кӛрсетеді. 28-суреттен 2010 жылы Қарағанды облысында 160 бірлік, Ақмола облысында 60 бірлік, Ақтӛбе мен Қостанай облыстарында 29 бірлік ет және ет ӛнімдері нормативтік құжатқа сәйкес келмегенін кӛруге болады. 2011 жылы Қарағанды облысында 36 бірлік, Жамбыл облысында 28 бірлік, Павлодар облысында 23 бірлік болса, 2012 жылы Ақмола облысында 39 бірлік, Оңтүстік 97

Қазақстанда 13 бірлік, Жамбыл облысында 11 бірлік ет және ет ӛнімдері нормативтік құжатқа сәйкес келмеген болып шықты.

Сурет 28 – 2010 - 2012 жылдар аралығындағы зерттелген ет және ет ӛнімдерінің облыстар бойынша нормативтік құжатқа сәйкессіздік құрылымы, бірлік Ескерту – Республикалық санитарлық-эпидемиологиялық басқарманың мәліметтері бойынша автор жасаған

Бұл кӛрсеткіштерді әлі де тӛмендету мақсатында біз ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды жетілдіру жолдарын ұсынып отырмыз. Ол үшін жапон ғалымы К. Исикава ұсынған «балық скелеті» атты себеп-салдарлық диаграмма жасалды. К. Исикава диаграммасы жұмыс орнындағы ақаулардың пайда болу себептерін талдауға арналған құрал болып табылады. Бұл диаграмманы кейде «4М» деп те атайды, яғни олар 4 негізгі фактор «Man», «Method», «Material», «Machine» тұрады. Диаграмма арқылы ӛнім сапасына әсер ететін бастапқы факторларды «Адам», «Машина», «Материал», «Әдіс» анықтап алуға болады [90].

Стандартқа сәйкестік

Шикізат қорының жетіспеуі

СМЖ мен ХАССП жүйесінің әлсіздігі

арнайы қоймалардың жетіспеуі шикізат сапасының тӛмендігі тасымалдау Ӛнім сапасын жүйесінің жетіспеушілігі жаңа техниканың жетіспеуі арттыру біліктілігін арттыруға арналған курстар аз мотивация деңгейі тӛмен Қаржының жетіспеуі тәжірибенің аздығы Қондырғылардың ескіруі

Персонал біліктілігінің тӛмендігі

Сурет 29 - ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарында ӛнім сапасын арттыруға негізделген себеп-салдар диаграммасы 29 суретте кӛрсетілген 4 факторға қосымша басқа да факторларды қосу арқылы «5М» және «6М» жасауға болады, яғни «басқару - management», «орта medium» факторлары қосылады. Сонымен бірге, ет ӛңдеуші кәсіпорындарда НАССР жүйесін тиімді қолдану арқылы оның келешекте басым бағыттарын дамытудың стратегиялық мақсаттары мен міндеттерін жүзеге асыруға болады. Оны енгізу арқылы келесілерге қол жеткізуге болады. 1. Отандық ет ӛнімдерінің шетелдік ет ӛнімдері арасында бәсекеге қабілеттілігін арттыру; 2. Тұтынушыларға сапасы жоғары, қауіпсіз ӛнімдерді ұсыну арқылы нарықта ӛзін тиімді жайғастыру; 3. Персоналдар арасында ӛндірістегі санитарлық-гигиеналық мәдениетті арттыру; 4. Ӛндірген ет ӛнімдерін экспорттау мүмкіндігі. Кәсіпорын тек ет ӛнімдерін ӛндіріп қана қоймай, сонымен қатар қан мен сүйекті қолдану бағытын тиімді жүзеге асырса, медициналық препараттар, халық тұтынатын тауарлар, желім ӛндіру арқылы тұтынушыларды ет ӛнімдерімен ғана емес, сонымен қатар басқа да қажеттілігін қамтамасыз етуге болады (Қосымша Б). Қазақстан Республикасы Кедендік одақ деңгейде сапалы әрі бәсекеге қабілетті ӛнімдерді экспортқа шығаруда жетістіктерге жетіп, ДСҰ кіру қарсаңында үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізер еді. 3.3 Ет ӛнімдерін тҧтынуды болжаудың экономика-математикалық ҥлгісі Шаруашылық объектілердің қызметін ӛзгертуде жаңа экономикада эконометрияның басты мақсаты шаруашылықтың микро және 99

макроэкономикалық факторларының ӛзгеру жолын зерттеу және болжау болып табылады. Болжау ақпараты шаруашылық конъюктураға тәуелді шешім қабылдауға мүмкіндік беруі қажет. Осындай шешімдер тек икемді статистикалық мәліметтер негізінде, ӛңделген және жалпы қатысты эконометриялық әдістермен жасалады. Эконометрикалық модельдер статистикалық мәліметтер негізінде құрылып, экономикадағы қалыптасқан жағдайды сипаттайды. Экономикалық кӛрсеткіштерді болжаудың эконометрикалық әдістері оңтайлы басқарушылықмаркетингтік шешімдерді қабылдау үрдістерінде маңызды рӛл атқарды. Болжанатын кӛрсеткіштерді сенімді бағалау үшін тактикалық және стратегиялық шешімдер арқылы болжам жасауда қолданылады. Болжамдар эконометрикалық модель құрудағы ұйғарымдардың ақиқаттылығына қарай сенімді болады. Эконометрикалық әдістер мен оның мүмкіндіктері басқару объектісінің негізгі кӛрсеткіштері мен олардың болжамды шамаларын табу арасындағы ӛзара байланысты тиімді анықтауға мүмкіндік береді [91]. Негізгі кӛрсеткіштерге болжамды бір қатар әдістерді қолдана отырып, жасауға болады, олар: – корреляциялық – регрессиялық талдау; – экспоненциалды тегістеу – бұл жылжымалы орта әдісі; – жылжымалы орта әдісі – соңғы кезеңдегі берілгендер t; – динамикалық қатарларды талдау – бұл трендті анықтау немесе берілген жиынтықтағы ӛсу тенденциясы, тұрақтану немесе құлдырау. ҚР мал шаруашылығындағы негізгі кӛрсеткіштерді болжау үшін алдыңғы кезеңдердегі саланың негізгі кӛрсеткіштерінің ӛзара байланысын, оның нәтижелі кӛрсеткіштерге әсерін анықтап, сол бойынша корреляциялықрегрессиялық әдісті қолдана модель жасау керек. Корреляциялық-регрессиялық әдісті қолдану арқылы экономикалық кӛрсеткіштердің болжамды шамаларын жоғарылатуға болады. Корреляция – бұл бір деңгейдің екіншісіне әсер етудегі байланыс тығыздығын салыстыру (1). Корреляция коэффиценті мына формула арқылы есептелінеді n

r

 ( Xi  Xорт)(Уi - Уорт) i 1

(1)

 ( Xi  Xорт)  (У 2

i 1

- Уорт)2

Мұндағы: r-корреляция коэффиценті, n-мәліметтер саны, xi-себепші фактор мәндері, xорт, yорт - орта мәні; yi – нәтижелі фактордың мәндері, i-индекс. Жұпты корреляция коэффицентінің мәні - 1-ден +1-ге дейін ӛзгеруі мүмкін, олардың таңбасы келесі байланыс сипатын кӛрсетеді: + тура тәуелділік, - кері тәуелділік. Корреляция коэффицентінің мағынасы 1-ге жақын болған сайын 100

байланыс тығыз болады.  1 мағынасына тең болса, онда байланыс функционалдық. Корреляция коэффиценті У фактордың Х факторға тәуелділігін емес, олардың арасындағы ӛзара тәуелділікті кӛрсетеді. Регрессиялық талдауда У тәуелді, ал Х тәуелсіз фактор. Теориялық мағынасы бойынша У фактордың Х факторға тәуелділігі корреляция және детерминация коэффициенттерінің бір жақты тәуелділігін сипаттайды [92]. Регрессия теңдеуінің сапасын тексеру - регрессия теңдеуінің және тәуелділік кӛрсеткішінің статистикалық маңыздылығын нақтайтын Н0 нольдік гипотезаны тексеру болады. Ол үшін F- Фишердің критериі Fфак нақты және Fкест критикалық мәнін салыстырумен орындалады. Fфак келесі формуламен анықталады: F

1 r

(n  2)

(2)

Формула (2) бойынша есептелген F мәнін және критикалық мәнін салыстырады. Егер Fф>Fкр болса, онда тәуелділік табиғатының кездейсоқтығы туралы нӛлдік гипотезаның орындалмағанын және регрессия моделінің статистикалық маңыздылығы мен сенімділігі қабылданады. Егер регрессия моделінің сапасы бүкіл талаптарды қанағаттандырса, онда ол болжау және талдау жасауға қолданылуы мүмкін. Зерттелетін экономикалық кӛрсеткіштің орта мәнін болжайтын және факторлық мәндерінің негізінде мұндай модель жоғарғы деңгей сенімділігіне ие болады. Модель зерттеліп жатқан фактордың мәнін анықталған сандық шектерде жатуы үшін қандай факторға, қандай бағытқа және кӛлемде әрекет ету керектігін анықтауға кӛмектеседі. Стьюдент критериі бойынша регрессиялық теңдеудің параметрлері статистика маңыздылығын тексеру келесі формула бойынша жүргізіледі: ta = а /ma

tb = в /mb

(3)

Формула бойынша есептің tфакт мәні tкр - критикалық мәнімен салыстырады, егерде tфак>tкр болса, онда а және в параметрлері статистикалық маңызды болып табылады және Х фактордың У-ке әсері кездейсоқ емес. Сонымен бірге Х факторы модельде қалдырылады. Егер tфак<tкр шарты орындалмаса онда параметр мәні нольге теңестіріледі, оған сәйкес фактор теңдеуден шығарылады. Бағаланған параметрлерді олардың экономикалық мағынасын тексеру қажет, ол үшін абсолюттік мағынасы және таңбасы экономикалық теория мағынасына сәйкес келу керек. Сонымен қатар параметрлердің логикалық шектеулер және абсолюттік мәндерінде мағына болуы керек. Егер параметрлер мәні экономикалық теория заңдылықтарына қарама қайшы болса, онда тәуелсіз факторлардың басқа комбинациясын қарастыру қажет. 101

Кесте 37 – 1999-2013 жж. Қазақстандағы мал шаруашылығының негізгі кӛрсеткіштерінің динамикасы 1999 2000 Жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну, кг 44 44 (сало мен субӛнімдерді қоса алғанда ) Мал азықтық дақылдардың егістік 3050,8 2823,7 алқабы, мың га Негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жинау, мың тонна (дәнді 14264,3 11565,0 дақылдар (ӛңдеуден кейінгі салмақта)) Шаруа (фермерлік) 73686 76 373 қожалықтары Сойылған салмақтағы 634,9 622,6 ет кӛлемі, мың тн Ірі қара мал саны, млн. 4 4 бас 1 кг сиыр етінің орташа 193 239 бағасы, теңге Халық саны, млн. адам 14,9 14,9 Еңбекақының минималды мӛлшері 11 14 (жылына орташа), мың теңге Ауыл шаруашылығына салынған 1400 5874 инвестициялар, млн тг Импорт, мың тонна 26,1 39,9 Экспорт, мың тонна 13,2 1,3

2001

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

58,5

64,7

66,3

2701,7

2805,5

2399

2515

2380,6

2255,9

2329

2486

2535

2555,6

2484

2517,4

2866,8

15896,9

15959,9

14777,4

12374,2

13781,4

16511,5 20137,8

15578,2 20830,5

12185,2 26960,5 12864,8

18231,0

95 460

111 434

121 722

148 011

156 978

163 721 169 326

169 481 170 193

170 309 182 986 164 856

164 423

654,5

672,6

693,2

737,1

762,2

808,6

838,7

874,2

896,3

937,4

939,4

934,1

871

4,3

5,2

5,5

5,7

5,8

6,1

6,2

5,7

5,8

277

303

316

351

392

422

547

596

634

744

1081

1176

1186

14,9

15,1

15,2

15,4

15,6

16,2

16,7

20,323

23,12

34,06

40,79

60,805

101

109

16176

17309

17612

43844

47975

47143

55973

74564

77544

83586

109424

133945

142149

48,1 4

69,7 1

81 0,8

106,4 1,5

137,9 0,7

191,5 0,2

217,6 3

214,3 3

179,7 0,3

202,4 2,5

245,5 1,6

314,5 3,2

280,7 4

Ескерту - әдебиет негізінде автормен жасалған 102

Корреляциялық талдауды 1999-2013 жж. Қазақстандағы мал шаруашылығының негізгі кӛрсеткіштерінің мәліметтеріне сүйене отырып жасаймыз. Зерттелетін фактор ретінде У-жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну болып отыр. Сапалы ет және ет ӛнімдерін тұтыну үшін келесі тәуелсіз факторлардың ықпалы қандай екендігін корреляция матрицасына сүйенеміз. Y - жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну, кг (сало мен субӛнімдерді қоса алғанда); X1 - мал азықтық дақылдардың егістік алқабы, мың га; X2 - негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жинау, мың тонна (дәнді дақылдар (ӛңдеуден кейінгі салмақта)); X3 - шаруа (фермерлік) қожалықтары; X4 - сойылған салмақтағы ет кӛлемі, мың тн; X5 - ірі қара мал саны, млн. бас; X6 - 1 кг сиыр етінің орташа бағасы, теңге; X7 - халық саны, млн. адам; X8 - еңбекақының минималды мӛлшері (жылына орташа), мың теңге; X9 - ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар, млн тг; X10- импорт, мың тонна; X11- экспорт, мың тонна. Кесте 38 – Корреляциялық матрица Y

X10

1,000

0,067

1,000

0,435

-0,198

1,000

0,570

-0,675

0,453

1,000

0,813

-0,453

0,436

0,918

1,000

0,610

-0,530

0,333

0,628

0,919

1,000

0,930

-0,117

0,424

0,700

0,850

0,671

1,000

0,895

-0,120

0,577

0,756

0,871

0,768

0,916

1,000

0,931

-0,179

0,410

0,676

0,914

0,777

0,982

0,949

1,000

0,885

-0,199

0,370

0,787

0,893

0,781

0,978

0,926

0,688

1,000

X10

0,791

-0,415

0,385

0,871

0,930

0,850

0,913

0,863

0,644

0,648

1,000

X11

-0,01

0,651

-0,12

-0,45

-0,26

-0,28

-0,10

-0,11

-0,13

-0,16

-0,22

X11

1,000

Ескерту – автор жасаған

Корреляциялық матрицаның У-бағанында байқағанымыздай корреляция коэфициенттері 0,7 үлкен тәуелсіз факторлар У- жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну мен X4 - сойылған салмақтағы ет кӛлемі, X6 -1 кг сиыр етінің орташа бағасы, X7- халық саны, X8 - еңбекақының минималды мӛлшері, X9 - ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар және X10 103

импорт факторымен тығыз байланысты болды. Бұл дегеніміз жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну аталған факторлардың ӛзгеруіне орнықты тәуелді. Ал X3 - шаруа (фермерлік) қожалықтары, X5 - ірі қара мал саны факторларына тәуелді. У- жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну, X1- мал азықтық дақылдардың егістік алқабы, X2 - негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарының жинау және X11- экспорт факторларына тәуелсіз. Аталған Х1, Х2, Х3 факторларға мемлекет тарапынан қолдау керектігін байқаймыз. Кӛп факторлы талдау жасау үшін тәуелсіз факторлар арасындағы корреляциялық байланысты қараймыз. Кӛптік регрессия талабы бойынша тәуелсіз факторлар арасында байланыс тығыз болмауы керек, яғни мультиколлинярлы. Тәуелсіз факторлар арасындағы тығыз байланыс түзу сызықты болып келетіндіктен тәуелді факторге екі фактордың әсері бірдей болатындығын байқаймыз. Бұл дегеніміз болжау мәндерінде қателіктер болатындығын кӛреміз [93]. Корреляциялық матрицадан байқағанымыздай У- жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну факторіне әсер ететін факторлар арасынан мультиколлинярлы емес факторларды тандап аламыз. Олар бірінші Х3, Х5, Х6 факторлары rx3x5=0,628, rx3x6=0,700, rx5x6=0,671 екендігіне сүйене отырып үш фактордан тұратын кӛптік регрессия тұрғызамыз. Екінші Х8, Х9, Х10 факторлары rx8x9=0,688, rx8x10=0,644, rx9x10=0,648 екендігіне сүйене отырып үш факторлы екінші кӛптік модель тұрғызамыз. Осы екі модельге сүйене отырып сапалы ет ӛнімдерін тұтынуға талдау және болжам жасаймыз. «Анализ данных» пакетінің кӛмегімен бірінші модельге кіретін факторларға регрессиялық талдау аламыз (У, Х3, Х5, Х6) (Қосымша В). r х3, х5, х6 =0,94 факторлар арасында тығыз оң байланыс бар, бұл дегеніміз жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну X3- шаруа (фермерлік) қожалықтары, X5 - ірі қара мал саны, және X6 - 1 кг сиыр етінің орташа бағасы факторларына тәуелді. R-квадрат 0,90 болуы ет ӛнімдерін тұтыну ӛзгеруі 90% Х3, Х5 және Х6 ӛзгеруіне тәуелді ал қалған 10% ескерілмеген факторлар үлесінде екендігін кӛрсетеді [94]. У(1)*=29,17+0,0014Х3+4,83Х5+0,29Х6 Табылған кӛптік регрессия моделі адекватты регрессия параметрлері статистикалық маңызды. Ғ=33,6 модельдің адекваттылығын, ал Стьюдент критерийі tb3=2,36, tb5=2,66 және tb6=7,69 Х3, Х5 және Х6 параметрлерінің статистикалық маңызды екендігін кӛрсетеді. Осы тұжырымға байланысты табылған модельді болжауға қолдана аламыз. Болжамды жорамалдау үшін алдымен X3-шаруа (фермерлік) қожалықтары, X5 - ірі қара мал саны, және X6 -1 кг сиыр етінің орташа бағасы 104

факторларының болжамды мәндерін модельдеріне сүйеніп анықтап аламыз.

динамикалық

қатардың

трендтік

Сурет 30 - 1999-2013 жж. X3 - шаруа (фермерлік) қожалықтары факторының динамикасы және трендтік теңдеуі Ескерту - [95] әдебиет негізінде автор құрастырған

Сурет 31 -1999-2013 жж. X5 - ірі қара мал саны факторының динамикасы және трендтік теңдеуі Ескерту - [95] әдебиет негізінде автормен құрастырылған

105

Сурет 32 - 1999-2013 жж. Х6 - 1 кг сиыр етінің орташа бағасы факторының динамикасы және трендтік теңдеуі Ескерту - [95] әдебиет негізінде автормен құрастырылған

Тренд модельдерінің кӛмегімен Х3, Х5 және Х6 факторларының 2014-2020 жылдар аралығына болжам мәндерің есептеп зерттеліп отырған Y-жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну факторына болжам жасалды (кесте 39). Кесте 39 –. Y-жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну факторын болжау Болжам жылдары

Y-жан басына шаққандағы X3-шаруа X5-ірі қара ет және ет ӛнімдерін (фермерлік) мал саны, тұтыну, кг (сало мен қожалықтары млн. бас субӛнімдерді қоса алғанда ) 2014 70,06 168 880 6,54 2015 71,93 176 165 6,70 2016 73,81 183 450 6,87 2017 75,68 190 736 7,04 2018 77,55 198 021 7,20 2019 79,43 205 306 7,37 2020 81,30 212 592 7,54 Ескерту – [100] әдебиет негізінде автормен есептелген

X6-1 кг сиыр етінің орташа бағасы, теңге 1133,96 1205,24 1276,51 1347,78 1419,05 1490,32 1561,59

Жасалған болжам бойынша 2020 жылдары аталған факторлар болжамының динамикасы негізінде Қазақстан Республикасында жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемі бекітілген нормаға сәйкес келіп, 2020 жылы 81,3 кг/жыл құрауы мүмкін. 106

Келесі қадамда «Анализ данных» пакетінің кӛмегімен екінші модельге кіретін факторларға регрессиялық талдау аламыз (У, Х8, Х9, Х10) (Қосымга Г) r х3, х5, х6=0,98 факторлар арасында тығыз оң байланыс, бұл дегеніміз жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну X8-еңбекақының минималды мӛлшері, X9- ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар және X10- импорт факторларына тәуелді. R-квадрат 0,96 болуы ет ӛнімдерін тұтыну ӛзгеруі 90% Х8, Х9 және Х10 ӛзгеруіне тәуелді ал қалған 6% ескерілмеген факторлар үлесінде екендігін кӛрсетеді. У(2)*=36,24+0,8Х8-0,00024Х9-0,071Х10 Табылған кӛптік регрессия моделі адекватты регрессия параметрлері статистикалық маңызды. Ғ=102,7 модельдің адекваттылығын, ал Стьюдент критерийі tb8=7,1, tb9=2,9 және tb10=3,1 Х3, Х5 және Х6 параметрлерінің статистикалық маңызды екендігін кӛрсетеді. Осы тұжырымға байланысты табылған модельді болжауға қолдана аламыз. Болжамды жорамалдау үшін алдымен алдынғы модельмен болжам жасағандай X8- еңбекақының минималды мӛлшері, X9- ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар және X10- импорт факторларының болжам мәндерін динамикалдық қатардың трендтік модельдеріне сүйеніп анықтап аламыз. Х8, Х9 және Х10 факторларының 2014-2020 жылдар аралығына болжам мәндерін есептеп, зерттеліп отырған Y-жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну факторына болжам жасалды (кесте 40). Кесте 40 – Y - жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну факторын болжау Болжам жылдары

Y-жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну, кг (сало мен субӛнімдерді қоса алғанда )

X8-еңбекақының минималды мӛлшері (жылына орташа), мың теңге

X9- ауыл шаруашылығына салынған инвестициялар, млн. тг

2014 65,95 107,24 2015 67,89 114,44 2016 69,83 121,63 2017 71,77 128,83 2018 73,71 136,03 2019 75,65 143,22 2020 77,59 150,42 Ескерту – [100] әдебиет негізінде автормен есептелген

136423 146188 155954 165719 175484 185249 195014

X10-импорт, мың тонна

315,29 335,07 354,85 374,63 394,42 414,20 433,98

Қортындылай келе, ҚР жан басына шаққандағы ет ӛнімдерін тұтыну шаруа қожалықтар санына, сиыр етінің орташа бағасы мен ірі қара мал басына тығыз 107

байланысты екендігі анықталды. 2020 жылға жасалған болжам бойынша жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну нормаға сәйкес келеді. Сапалы ет ӛнімдері күнделікті сұраныстағы тауарларға жатады. Қазақ халқының қалыптасқан тұтыну рационында ет және ет ӛнімдерінің алатын орны ерекше болғандықтан, ет және ет ӛнімдерінің бағасы артқан сайын сапалы ет тұтыну кӛлемі артатындығы анықталып отыр. Энгель заңы бойынша «тұтынушылардың қаражаты артқан сайын, олардың азық-түлік ӛнімдеріне деген сұранысы тӛмендеп, басқа да қызмет түрлеріне деген сұранысы артады екен». Осыған орай, тұтынушылар тарапынан ет ӛнімдерінің бағасы қымбаттаған сайын, тұтынушылар аз кӛлемде, бірақ бағасы қымбатырақ ет ӛнімдерін тұтынуға ұмтылатындығы жүргізілген маркетингтік зерттеуде белгілі болған. Жұптық регрессия моделі бойынша болжамды есептеулердің нәтижесі автормен дұрыс деген қорытынды жасалды. Ҥшінші бӛлім бойынша тҧжырым 1. Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру бағытында нарықты сегменттеу жүргізіліп, әр сегмент үшін «4Р» қатысты маркетингтік стратегия әзірленіп, ұсынылған. Сонымен қатар зерттелген кәсіпорындардағы «сапа-баға» ара-қатынасы бойынша жайғастыру картасы жасалған. 2. Зерттеліп отырған ет ӛңдеуші кәсіпорындар үшін ӛнім сапасын басқару, тұтынушыларды басқару, брендті басқару қатысты маркетингтік тұжырымдама берілген. 3. «Семей ет комбинаты» ЖШС-ң тауарлық ассортиментін оңтайландыру үшін ассортиментке қоржындық талдау жүргізіліп, «Семей ет комбинаты» ЖШС ӛнімдерінің ӛсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі кӛрсеткіштері бойынша BCG-матрицасы тұрғызылған. Матрицадағы әр топтағы тауар ассортименттері үшін маркетингтік стратегиялар анықталған. 4. Ет ӛнімдерінің сапасын басқаруға әсер ететін факторларды талдау негізінде макро-, мезо-, микро деңгейлерде жүзеге асырылатын маркетингтік шараларды қамтыған ет ӛнімдерін сапасын маркетингтік басқару моделі ұсынылған. 5. Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару тұтынушылардың ӛнімге деген кӛзқарасын маркетингтік зерттеу нәтижелеріне сүйенетіні дәлелденген. 6. Зерттеу жұмысы нәтижесінде ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛнімдерінің сапасын арттырудың басты мәселелері анықталып, оларды шешу жолдары берілген. Атап айтқанда ет ӛнімдерінің сапасын бақылау тізбегіндегі сапаның тӛмендеу себептерін анықтау әдістемесі, QFD әдісін қолдану арқылы жасалған «Сапа үйі матрицасы, ет ӛнімдеріне берілген тұтынушылар бағасы мен сарапшылар бағасының арасындағы айырма, ШҚО-ғы ет ӛңдеуші кәсіпорындарда ӛнім сапасын арттыруға негізделген себеп-салдар диаграммасы жасалған. 7. Зерттеу нәтижесі бойынша ет ӛнімдерін тұтыну нормаға сәйкес болмауына байланысты сапаны арттыруға бағытталған шаралар жүзеге асырылғаннан кейін ет ӛнімдерін тұтынуды болжаудың экономикалықматематикалық үлгісі әзірленген. 108

ҚОРЫТЫНДЫ 1. Сапаны маркетингтік басқарудың теориялық аспектілерін зерттей келе, ӛнім сапасы дегеніміз философиялық, техникалық, экономикалық, құқықтық және әлеуметтік аспектілерді біріктіретін белгілі бір факторлардың ықпалы негізінде дамитын, тұтынушының ӛнімге қанағаттануы дәрежесін сипаттайтын қасиеттерінің жиынтығы. Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқару – бұл ет ӛнімдерінің қауіпсіздігі, дәмдік қасиеттері, тағамдық және энергетикалық құндылығымен, қол жетімділігі, пайдалылығы мен тұтынушылардың қанағаттану дәрежесін анықтайтын, белгіленген бағаға сәйкес келетін тұтыну құндылықтарының жиынтығы болып табылады. 2. Ет ӛнімдерінің сапасына әсер ететін факторларды макро, мезо микродеңгейде қарастыруға болады. Макродеңгейде ет ӛнімдерінің сапасына ауыл шаруашылығына байланысты заңдар, заңнамалық актілер, нормативтік құжаттар, табиғи-климаттық жағдай, ғылыми-техникалық прогресс нәтижелерінің ӛндіріске енгізілу деңгейі, демографиялық, әлеуметтік-мәдени, экономикалық, нарықтық факторлар, мезодеңгейде аймақтық салалық заңнамалар, нақты және әлеуетті сыйымдылық, экспорттық және импорттық саясат, шикізат базасының сапасы сияқты факторлар және микродеңгейде ӛндірістік, ұйымдастырушылық, маркетингтік факторлар әсер етеді. 3. Ет ӛңдеуші кәсіпорындардағы маркетингтік қызметті басқарудың ерекшелігіне сұраныстың маусымдылығы, ӛндіріс пен тұтынушылар арасындағы байланыс, ӛнім сапасын органолептикалық әдіспен анықтау мүмкіндігі, ӛнімнің қауіпсіздігі мен құндылығы жататыны анықталды. Осыған орай, ӛнім сапасын маркетингтік зерттеуде QFD (Quality Function Deployment) – сапа функцияларын ыдырату әдістері арқылы тұтынушы мен ӛндірушілер пікірі бойынша ӛнім сапасын маркетингтік басқаруды жүзеге асыруға болады. 4. ҚР ет және ет ӛнімдер нарығын талдау кезінде 1990 жылмен салыстырғанда мал саны азайған, 2000 жылы барлық санаттағы мал саны екі есеге тӛмендеген, 2013 жылы тек жылқы саны ғана жоғарылап, ал қалған мал түрлері мен саны бойынша 1990 жылғы кӛрсеткішке жетпеген. Дегенмен, «Агробизнес 2020» бағдарламасы негізінде ауылшаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру кӛлемі артып, азық-түлікпен қамтамасыз ету жоғарылап келеді, яғни 2013 жылы ҚР ет және ет ӛнімдер нарығында импорт кӛлемі 280,7 мың тоннаны құрап, 2012 жылмен салыстырғанда - 10,8%-ға тӛмендеді. Елімізде жүзеге асырылып жатқан «ҚР ІҚМ етінің экспорттық әлеуетін дамыту» бағдарламасының негізінде экспорт кӛлемі 2013 жылы 4,1 мың тоннаны құрап, 2012 жылмен салыстырғанда – 28,1%-ға артты. Зерттеу объектісі болып табылатын ШҚО ет нарығында сойылған салмақтағы етті ӛндіру бойынша Алматы облысынан кейін екінші орында тұр, яғни 2013 жылы 130,6 мың тоннаны құрады және Республика бойынша жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемі - 66,3 кг/жыл болса, ШҚО бойынша - 78 кг/жыл құрады. Сӛйтсе де, зерттеліп отырған облыстағы ет ӛнімдері нарығында бір 109

қатар ет ӛнімдерінің сапасына кері әсер ететін мәселелер анықталды. Олар: тиімді маркетингтік жүйенің болмауы; ірі қара малды асыл тұқымдандыру жұмыстарының жеткіліксіз түрде жүзеге асуы, малдәрігерлік қызметтің олқылықтары, мал азығы мен жемдеу база сапасының тӛмендігі, шикізатпен қамтамасыз етудің тұрақсыздығы, жаңа технологиялар мен құрал жабқытардың ӛндіріске енгізу деңгейінің тӛмендігі; персонал біліктілігінің тӛмендігі, субсидия немесе несие түріндегі мемлекеттік кӛмектің бюрократия салдарынан тежелуі, жанар жағар май және логистикалық қызметте туындайтын кедергілер; мемлекеттік қолдаудың жеткіліксіздігі. 5. ШҚО ет және ет ӛнімдерін ӛндірумен айналысатын кәсіпорындарда ИСО 9001, 14000, 22000; OHSAS 18001 және НАССР халықаралық стандарттарына сәйкес СМЖ енгізіліп, сәйкестік сертификаттары болғанымен, нарықта тұтынушыны қанағаттандыратын сапалы ет ӛнімдері жеткіліксіз. «Семей ет комбинаты», «Артон KZ», «Швабские колбаски» ЖШС-де сапалы ет ӛнімдерін ӛндіруге қолданылатын құрал-жабдықтардың физикалық және моральді тозуы, шикізатпен қамтамасыз етудің тұрақсыздығы, кадрлардың біліктілігінің жеткіліксіздігі және ең бастысы маркетингтік қызметтің дұрыс жүзеге асырылмауы кәсіпорынның нарықта жетістікке жетуіне кедергі келтіріп отыр. 6. ШҚО тұтынушылардың ет және ет ӛнімдеріне деген қалауын және ӛндірушілердің «сапалы ет ӛніміне» кӛзқарасын анықтау мақсатында пікір сұрау әдісі арқылы маркетингтік зерттеу жүргізудің әдістемесі дайындалып, Ӛскемен қаласының сауда орындарында маркетингтік зерттеу жүргізілді. Нәтижесінде тұтынушы үшін ет ӛнімдерін сатып алу кезінде әсер ететін маңызды факторларға сапа кӛрсеткіштері, «баға/сапа» сәйкестігі, қауіпсіздік жатады. Ӛндірушілердің пікірінше ет ӛнімдерінің қауіпсіздігі, сапасының тұрақтылығы, персоналдың біліктілігі, рентабельділігі және нарықтағы ӛткізу кӛлемі аса маңызды болса, дәмдік қасиеттері, орамасы, тауардың құны, сақтау мерзімі, тағамдық құндылығы маңызды екені анықталды. Маркетингтік зерттеу нәтижесінде ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін сапаны басқару әдістерінің бірі - QFD әдісін қолдану арқылы тұтынушылар мен ӛндірушілердің берген жауаптарының негізінде «Сапа үйі» матрицасы құрастырылды. 7. Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқарудың ұйымдастырушылық механизмі бойынша ет ӛнімдерінің сапасын НАССР қағидалары арқылы ет ӛңдеуші кәсіпорындарды шикізатпен қамтамасыз ету, ет ӛңдеуші кәсіпорындар мен ет ӛнімдерін тұтынушылардың ақпараттық базасын қалыптастыру мен ӛңдеу арқылы барлық технологиялық үрдісте сапаны бақылау нүктелерін анықтап, соңғы тұтынушылардың талғамына негізделген маркетингтік басқарудың бағыттары ұсынылды. 8. Ет ӛнімдерінің сапасын маркетингтік басқаруды жетілдіру жолдары ӛнім, баға, ӛткізу, жылжыту құралдарын тиімді қолдану болып табылады. Диссертациялық зерттеу жұмысында ұсынылған сегменттеу моделі ет ӛнімдер нарығында тұтынушылардың тӛлем қабілеттілігі негізінде эконом, медиум, 110

премиум сегменттерге бӛлінген. Айқындалған сегменттерге сәйкес ШҚО ет ӛнімдер нарығындағы ет ӛңдеуші кәсіпорындарды жайғастыру картасы әзірленіп, оның «бағасы мен сапасы жоғары» бӛлігіне «Рубиком» ЖШС, «сапасы жоғары және бағасы орташа» бӛлікке «Семей ет комбинаты» ЖШС, «сапасы мен бағасы орташа» бӛлікке «Артон KZ» ЖШС орналасты. Жүргізілген маркетингтік зерттеу нәтижесінде ет ӛңдеуші кәсіпорындарға арналған ӛнімдік, баға, ӛткізу, коммуникациялық арналарды таңдау стратегиялары дайындалды. «Семей ет комбинаты» ЖШС ет ӛнімдерінің ассортиментіне негізделген ӛсу қарқыны мен айналымдағы салыстырмалы үлесі бойынша BCG матрицасы әзірленді. 9. ҚР жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлеміне әсер ететін факторларды анықтау үшін корреляциялық және регрессиялық талдау жасалды. Модель бойынша ет және ет ӛнімдерін тұтынуға шаруа қожалықтары, ірі қара мал саны, 1 кг сиыр етінің орташа бағасы сияқты факторлардың әсерін ескере отырып 2020 жылға дейінгі жасалған болжам бойынша жан басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемі 81,30 кг құрайды. Медициналық норма бойынша ҚР басына шаққандағы ет және ет ӛнімдерін тұтыну кӛлемі – 82 кг болуы қажет, осыған орай қазақстандықтар 2020 жылы нормаға сәйкес тұтынатын болады.

111

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Н.Назарбаев «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана: Елорда, 17 қаңтар 2014. 2 Қазақстан Республикасының 2020 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. ҚР Президентінің 2010 жылғы 1 ақпандағы № 922 Жарлығымен бекітілген 3 Молдашев А.Б. Повышение конкурентоспособности аграрного сектора Казахстана в условиях ЕЭП и ВТО // Проблемы аграрного рынка. - 2013. №1. 5-8 c. 4 Исикава К. Японские методы управления качеством. – М.: Экономика, 1988. – 199 с. (45-76) 5 ҚРҰлттық экономика Министрлігі Статистика комитетініңмәліметтері // http: www.stat.gov.kz 6 Михеева Е.Н. Управление качеством: Учебник / Е.Н. Михеева, М.В. Сероштан. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2009. – 708 с. 7 Деминг У.Э.Выход из кризиса. – Тверь: Альба, 1994. 8 Джуран Дж. Качество в истории цивилизации.: Эволюция, тенденция и перспективы управления качеством. - . РИА «Стандарты и качество», 2004. – 321 с. 9 Фейгенбаум А. Контроль качества продукции. . – М.: Экономика, 1986. – 470 с. 10 Адлер Ю.П. Управление качеством: статистический подход. – М.: Издательство «Знание», 1979. – 49 с. (13-15) 11 Робертсон А. Управление качеством. – М.: Издательство «Прогресс», 1974. – 251 с. (5-10) 12 Энциклопедия эпистемологии и философии науки. М.: «Канон+», РООИ «Реабилитация», 2009. 1248 с 13 Шухарт У.А. Экономический контроль качества произведенного продукта / Вэн Ноустренк. Нью-Йорк, – 1931. – 50 с. 14 ГОСТ 15467-79 Управление качеством продукци. Основные понятия. Термины. Определения. 15 ҚРСТ ИСО 9000-2001 Сапа менеджменті жүйелері. Негізгі ережелер мен сӛздік. 16 Нысанбаев С.Н. Маркетинг негіздері: оқулық. – Алматы, 2002, - 202 б 17 Қаржаубаев К.Е. Квалиметрия және сапаны басқару: оқу құралы, Алматы, Нұр-Принт, 2012 – 295 б. 18 Баймульдина Г.Б. Сапаны басқару: оқулық құрал. - Петропавл: М.Қозыбаев атындағы СҚМУ, 2011. – 159 б. 19 Дунченко Н.И. Управление качеством в отраслях пищевой промышленности: учеб.пособие / Н.И. Дунченко. – 2-е изд. –М.: Дашков и К, 2008. -212 с. 112

20 Кане М.М., Иванов Б.В., Корешков В.Н., Схиртладзе А.Г. Системы, методы и интсрументы менеджмента качества: Учебное пособие. – СПб.: Питер, 2008. – 560 с. (30-31) 21 Эткинсон Дж., Уилсон Й. Стратегический маркетинг: ситуации, примеры: Учебное пособие / Пер. С англ. Под ред. проф. Ю.А. Цыпкина. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2001. – 471 с. 22 Дойль П., Штерн Ф. Маркетинг менеджмент и стратегии 4-е изд. / пер. с англ. – СПб: Питер, 2007. – 544с. 23 Соловьев Б.А. Управление маркетингом: 17-модульная программа для менеджеров «Управление развитием организации». Модуль 13. – М.: «ИНФРАМ», 1999. – 336 24 Основы маркетинга Котлер Ф. – 4-е европейское изд. – М.: Вильямс, 2008. – 1200 с. 25 Котлер Ф. Маркетинг негіздері: Профессор М.Ізбасардың жалпы редакциялауымен ағылшын тілінен тәржімеленген – Алматы: «Жазушы», 2000. – 552 б. 26 Капон Н., Колчанов В., Макхалберт Дж. Управление маркетингом: Учебник для вузов / Пер. с англ. под ред. В.Б. Колчанова. – СПб.: Питер, 2010. – 832 с. 27 Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики: учебник / В.И. Беляев. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: КНОРУС, 2010. – 680 с. 28 Маркетинг 3.0.Котлер Ф. – 4-е европейское изд. – М.: Вильямс, 2010. – 800 с. 29 Крюков А.Ф. Управление маркетингом. – М.: КНОРУС, 2005. – 368с. 30 Гайдаенко Т.А. Маркетинговое управление. Полный курс МВА. Принципы управленческих решений и российская практика / Т.А. Гайдаенко. 31 Соловьев Б.А. Макетинг: Учебник –М.: ИНФРА-М, 2007 – 383 с. – (Учебник для программы МВА). 32 А. Бурцева, В.С. Сизов, О.А. ЦеньУправление маркетингом. – М.: Экономисть, 2005, – 271 с. 33 Управление маркетингом / под ред. А.В. Короткова, И.М. Синяевой. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005.  463 с. 34 Истаева А.А. Управлнение макетингом: Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2011. – 276 с. 35 Маркетинг: учебное пособие / ред. И.М. Синяева. – М.: ИНФРА-М, 2011. – 384 с. 36 Есімжанова С.Р. Маркетинг/ Оқу құралы. – Алматы: «Экономика», 2003. – 448 б. 37 ҚР Техникалық Реттеу туралы заңы. 2004 жылғы 9 қараша, №603 38 «Ет және ет ӛнімдерінің қауіпсіздігіне қойылатын талаптар» техникалық регламентін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008 жылғы 8 сәуірдегі №336 қаулысы 113

39 Сайт З. Ет ӛнімдерінің сапасы мен қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі стандарттау мен сертифиткаттаудың рӛлі // Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. – 2010. №1(49). – 102-103 с. 40 Асембаева М.Қ. Квалиметрия: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 132 б 39 Қазақстан Республикасындағы агроӛнеркәсіптік кешенді дамыту жӛніндегі 2013-2020 жылдарға арналған «Агробизнес-2020» бағдарламасын бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2013 жылғы 18 ақпандағы №151 қаулысы 41 «Ірі қара мал етінің экспорттық әлеуетін дамыту» жобасын іске асыру жӛніндегі әс-шаралардың 2011-2015 жылдарға арналған кешенді жоспарын бекіту туралы ҚР Үкіметінің 2011 жылғы 29 шілдедегі №877 қаулысы 42 Магомедов М.Д. Экономика пищевой промышленности. –М.: Дашков и К, 2014.-232с. 43 ҚР ИСО 22000 44 Акимбекова Г. Переработка сельскохозяйственной продукции в Республике Казахстан: проблемы и пути решения // Пищевая и перерабатывающая промышленность Казахстана. – 2012. №4. – 13-17 с. 45 Казагромаркетинг 46 ШҚО ет ӛнімдерін ӛндіретін кәсіпорындардағы сапаны басқаруды жетілдіру жолдары // Материалы международной научно-практической конференции «Бизнес без границ: шаги к успеху». Алматы: «Экономика», 2013.-С.1420-1426 47 Есенеев А.Т., Есенеев Т.К. Маркетинг и конкурентоспособность мяса и мясной продукции // С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің жаршысы. – 2008. №4(51). – 199-203 б. 48 Калияскарова Э.А. Шығыс Қазақстан облысындағы ет және ет ӛнімдер нарығын талдау // Проблемы агрорынка.–№4.–С.115-122.–Алматы: 2013 49 Кислицына В.В. Маркетинг: учебник / В.В. Кислицына. – М.: ИД «ФОРУМ»: ИНФРА-М, 2012. – 464 с. 50 Котлер Ф., Келлер К.Л. Маркетинг менеджмент. 12-е издание. Серия «Классический зарубежный учебник». – СПб.: Питер, 2007.– 816 с. 51 Маркетинг: Учебник / Плд общ.ред. А.А.Абишева, В.В. Герасименко, С.А.Каленовой. – Алматы: Экономика, 2011. – 704 с. 52 НАССР жүйесін тиімді қолдану арқылы ет ӛнімдерінің сапасын басқару // Материалы VII международной научной конференции молодых ученых «Инновационное развитие и востребованность науки в современном Казахстане». – Часть 4.- Алматы: «Раритет», 2013.-С.69-74. 53 Рыбченко С.А. Формирование стратегий брендинга на российском рынке мясной продукции / С.А. Рыбченко. – Ульяновск: УлГТУ, 2009. – 165 54 Калияскарова Э.А. Ет ӛнімдерінің сапасын арттыру - ДСҰ кіру кепілі // Вестник КазНУ.– №6.– С. 183-189. – Алматы: 2013. 114

55 Магомедов Ш.Ш. Маркетинговые исследования товаров и услуг: уче.пособие / Ш.Ш. Магомедов. – М.: Дашков и К, 2007. -296 с. 56 Митяшкина Л.И., Кожумратова Ж. Маркетинговые исследования рынка мясопродуктов в Казахстане // Экономические реформы: особенности перехлдного периода: Сб.науч.тр. -Ч.1.-Алматы.-1999, С.120-132 57 Дюсембекова Ж.М. Маркетинговые исследования: учебник. – Алматы: Экономика, 2013. – 472 с. 58 Бессонова Л.П., Фазылова Н.П. Инновационный способ улучшения качнства мясных продуктов // Мясная индустрия. – 2014. №7 (июль). – 4-7 с. 59 Калияскарова Э.А. Қазақстан Республикасындағы ет және ет ӛнімдерінің сапасын бағалау ерекшеліктері // Вестник КазНУ.– №5. – Алматы: 2013 .– С. 98-104 60 Зиядин С.Т.Аграрлық ӛнімдердің маркетингтік стартегиясы –шетелдік тәжірибе негізінде // Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. – 2010. №1(49). – 172-175 б. 61 Утюльбаев С.А. Анализ и харатеристика современного состояния халал индустрии в Республике Казахстан // Евразийский национальный Университет имени Л.Н. Гумелева. Вестник №4 (экономическая серия). – 2011. – 158-167 с. 62 Маркетинговые коммуникации: Учебник / Под ред. И.Н. Красюк. – М.: ИНФРА-М, 2012. – 272 с. 63 Корабаев Б.С., Кусайнова А.Б. Қайта ӛңдеу саласы бойынша ет ӛнімдерінің бәсекелестік қабілеттілігін арттыру механизмін жетілдіру // Шәкәрім атындағы СМУ Хабаршысы. – 2011. №4 (56). – 42-45 с. 64 Калияскарова Э.А. Ет ӛнімдерінің сапасына қойылатын талаптар // Вестник КазЭУ.–Алматы: «Экономика», 2012.- №2.-С.94-98 65 Спиридонова А. Ассортиментная политика мясоперарабатывающих предприятий // Международный сельскохозяйственный журнал. – 2009. №3. – 31-33 с. 66 Малхотра, Нереш К. Маркетинговые исследования. Практическое руководство, 4-е издание.: Пер. с англ. – М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2007. – 1200 с. (337-369) 67 Колз Ричард Л., Ул.Джозеф Н. Маркетинг сельскохозяйственной продукций / перевод с англ. В.Г. Долгополова восьмое издание. – М.: Колос, 2000. – 512 с. 68 Котлер Ф., Келлер К.Л. Маркетинг менеджмент. Серия «Классический зарубежный учебник». 14-е издание. – СПб.:Питер, 2014. – 800 с. 69 ҚР тағам ӛнімдерінің қауіпсіздігі туралы заңы, 2007 жыл 21 шілдедегі №301 заң 70 Тұтынушының құқығын қорғау туралы ҚР 2010 жылғы №274-ІV заңы 71 Жарнама туралы ҚР 2003 жылғы 19 желтоқсандағы №508 заңы 72 Воронин Г.П. Стандарты качества как критерии государственного управления // Менеджмент качетсва. – 2009. №5. – 14-16 с. 115

73 М.Ш. Кенжеболатова., С.Т. Окутаева. Қазақстан Республикасы мал шаруашылығы саласы жағдайына талдау // Аграрлық нарық проблемалары. 2014. №1. – 117-121 б. 74 Казанцева Г.С. Системы менеджмента качества как действенный инструмент повышения конкурентоспособности // Менеджмент качества. – 2009. №5. – 28-31 с. 75 Окрепилов В.В. На основе стратегии управления качеством // Алтын сапа. – 2011. №1. – 46-48 с. 76 Мырзақожа Д. Халал сапа менеджменті // Менеджмент качества. – 2009. №5. – 52-54 с. 77 Абельсеитва С.К. Внедрение системы менеджмента – ключ к успешной реализации государственной политики по развитию АПК. – 2012. №1. – 36-37 с. 78 Сидоренко В., Михайлушкин П. Актуальные проблемы аграрных преобразований в России // Международный сельскохозяйственный журнал. – 2013. №1. – С. 14-21. 79 Небурчилова Н.Ф., Волынская И.П., Петрунина И.В., Чернова А.С. Тенденции развития мясной отрасли АПК в период с 2008 по 2012 гг // Мясная индустрия. – 2013. №4 (апрель). – С. 9-13. 80 Quality and safety of meat and meat products market of the Republic of Kazakhstan // World Applied Sciences Journal .2013.-№ 27 (8).-С.988-991. 81 Голубков Е.П. Маркетинговые исследования: теория, методолгия и практика: учебник / Е.П. Голубков. – 4-е изд., перераб. и доп. – М.: Издательство «Финпресс», 2008. – 496 с. 82 Черчилль Г., Браун Т. Маркетинговые исследования. 5-е изд. / Пер. с англ. под ред. Г.Л. Багиева. – СПб.: Питер, 2010. – 700 с. 83 Галицкий Е.Б. Маркетинговые исследования: учебнник для магистров / Е.Б. Галицкаий, Е.Г. Галицкая. – М.: Издательство Юрайт, 2012. – 540 с. 84 Жданова Т.С. «Ленивый» маркетинг. Принципы пассивных подаж / Т.С. Жданова.- 2-е изд. – М.: Издательско-торговая корпорация «Дашков и К», 2013. – 148 с. 85 Лихачева Е.И. Товароведение и экспертиза мяса и мясных продуктов: учебное пособие / Е.И. Лихачева., О.В. Юсова. – М.: Альфа-М:ИНФРА-М, 2013.- 304 с. 86 Ахметова С. Безопасность и качество пищи – величины постоянные // Маркетинг товаров и услуг.- 2007. №10 (68). – С. 38-41. 87 Искаков М.Х., Захаров А.Н., Сусорова Н.В. Россия в ВТО: ситуация на рынке мясных продуктов 88 Аскаров Е.С. Метод управления качеством «Шесть сигм»: учебное пособие. / Е.С. Аскаров. – 2-е изд. – Алматы: Экономика, 2013. – 202 с. 89 Минько Э.В., Кричевский М.Л. Качество и конкурентоспособность. – СПб.: Питер, 2004. – 268 с. 90 Аскаров Е.С. Сапаны басқару. Оқу құралы. Алматы, 2012. 116

91 Мендебаев Т.М. Сапаны басқару: Оқулық / Т.М. Мендебаев, А.З. Габдуллина, А.Т. Альпеисов. –Алматы: ЖШС РПБК «Дәуір», 2013. – 248 б. 92 Басовский Л.Е., Протасьев В.Б. Управление качеством: Учебник. – 2-е изд. перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2014. – 253 с. 93 Герасимов Б.Н., Чуриков Ю.В. Управление качеством: учебное пособие. – М.: Вузовский учебник; ИНФРА-М, 2012. – 304 с. 94 Багиев Г.Л., Тарасевич В.М. Маркетинг: Учебник для вузов. 4-е издание. Стандарт третьего покаления. – СПб.: Питер, 2012. – 560 с. 95 Эконометрика. Под ред. Елисеевой И.И. - М.: Финансы и статистика, 2002. – 344 с. 96 Кремер Н.Ш. Теория вероятностей и математическая статистика. М.: ЮНИТИ, 2000. – 542с. 97 Доугерти К. Введение в эконометрику (Перевод с англ.), Москва: ИФРА-М, 1999. 98 Льюис К. Методы прогнозирования экономических показателей. - М.: Финансы и статистика, 1986. – 130с. 99 Минько А.А. Статистический анализ в MS EXCEL. – М.: Изд.дом «Вильямс», 2004. – 448 с.

117

ҚОСЫМША А ҚР тірідей салмақтағы ӛткізілген мал мен құс етінің кӛлемі, мың тонна Облыстар

2009 96,1 97,0 255,3 46,1

2010 92,9 102,3 284,6 47,0

Жылдар 2011 76,4 111,5 284,2 48,0

2012 75,9 115,0 297,2 48,8

2013 79,4 115,0 308,1 49,2

2013 жыл%-бен, 2009-2012 жж. 2009 2010 2011 2012 82,6 85,4 103,9 104,6 118,5 112,4 103,0 100 120,7 108,2 108,4 103,6 107 104,6 100,8 100,8

Ақмола Ақтӛбе Алматы Атырау Батыс 76,6 76,9 77,5 73,5 73,5 95,9 95,6 Қазақстан Жамбыл 81,8 85,7 90,1 94,3 96,0 117,3 112,0 Қарағанды 115,6 109,2 111,6 114,4 116,7 100,9 106,8 Қостанай 141,5 139,4 140,8 99,3 97,1 68,6 69,6 Қызылорда 31,4 31,7 31,8 32,3 31,5 100,3 99,3 Маңғыстау 9,9 9,9 10,3 10,5 10,6 107 107 Оңтүстік 153,6 157,8 168,2 174,8 182,5 118,8 115,6 Қазақстан Павлодар 70,8 70,6 71,4 71,7 75,8 107,1 107,4 Солтүстік 83,7 88,7 79,5 83,2 88,5 105,7 99,8 Қазақстан Шығыс 192,7 203,9 209,7 218,0 224,3 116,4 110,0 Қазақстан Астана қ. 0,3 0,3 0,3 0,3 0,3 100 100 Алматы қ. 0,4 0,3 0,2 0,2 0,2 50 66,7 Қазақстан Республика 1 453,0 1 501,2 1 511,5 1 509,4 1 548,7 106,6 103,2 сы Ескерту – ҚР Статистика Агенттігінің мәліметтері негізінде жасалған

118

94,8

100

106,5 104,5 69,0 99,0 102,9

101,8 102 97,7 97,5 100,9

108,5

104,4

106,2

105,7

111,3

106,3

106,9

102,8

100 100

102,5

102,6

ҚОСЫМША Ә Қҧрметті тҧтынушылар, сіздерді сауалнама сҧрақтарына жауап берулеріңізді сҧраймыз! Тҧтынушылардыңет ӛңдеуші кәсіпорындар ӛнімдеріне деген талғамын зерттеу мақсатында маркетингтік зерттеу жҥргізу. Ӛз таңдауыңызды «V» белгісімен белгілеңіз. Пікір сҧрау сіздің 10- 15 минут уақытыңызды алады. 1 Сіз ет ӛнімдерінің қандай түрін тұтынасыз?  пісірілген шұжық  сосиски мен сардельки  пісіріліп-ысталған шұжық  жартылай ысталған шұжық  шикідей ысталған шұжық  қазы  жал-жая  жартылай ет фабрикаттары (тұшпара, манты, котлет) 2 Ет ӛнімдерін таңдау кезіндегі факторларды 1-10 бойынша ранжирлеңіз, мұндағы 1 – аса маңызды, 10 –аса маңызды емес?  бағасы  ӛнімнің сапасы  салмағы  тауарлық маркасы  ӛнім орамасы  алдыңғы тәжірибе  ӛнім түрлерінің кӛптігі  үйдің қасындағы дүкен  жеңілдіктің болуы  басқа да факторлар 3. Ет ӛнімдерін сатып алған кезде Сізге әсер ететін келесі сапа кӛрсеткіштерін белгілеңіз.

Мұндағы - 5-ӛте жақсы, 4-жақсы, 3-қанағаттанарлық, 2-нашар, 1-ӛте нашар Сапа «Семей ет «Швабские «Рубиком» кӛрсеткіштері комбинаты» колбаски» ЖШС ЖШС ЖШС тағамдық 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 құндылығы орама 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 балаусалығы 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 қауіпсіздігі 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 дәмдік 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 қасиеттері сақтау мерзімі 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 сыртқы түрі 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 сатушының 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 шынайы кеңес 119

«Артон KZ» ЖШС 1 2 3 4 5 1 1 1 1

2 2 2 2

3 3 3 3

4 4 4 4

5 5 5 5

1 2 3 4 5 1 2 3 4 5 1 2 3 4 5

беруі қызмет кӛрсету жылдамдығы сатушының жылы қабақ танытуы

1 2 3 4 5

4. Сіздің ойыңызша келесі кәсіпорындар ӛндірген ет ӛнімдерінің сапасы мен бағасының

сәйкестігін кӛрсете отырып, ӛз жауабыңызды белгілеңіз. Ет ӛңдеуші кәсіпорындар Баға мен сапаның сәйкестігі 1 «Семей ет комбинаты» ЖШС «Иә» «Жоқ» 2 «Швабские колбаски» ЖШС «Иә» «Жоқ» 3 «Рубиком» ЖШС «Иә» «Жоқ» 4 «Артон KZ» ЖШС «Иә» «Жоқ» 5. Сіздің ойыңызша ет ӛнімдерінің сапасын арттыру үшін не істеу керек?

 табиғи ӛнімдерді ӛндіру  мамандардың біліктілігі  отандық шикізатты қолдану  сыртқы бақылауды арттыру  мемлекеттік стандарт бойынша ӛнім ӛндіру  сапа жүйесін бақылауды арттыру  сапалы шикізатты қолдану  етті алмастырғыш компоненттерді қолдануды азайту  басқа _____________________ 6. Ӛзіңіз жайлы сұрақтарға жауап беріңіз?

Сіздің жынысыңыз  еркек  әйел

Қызмет түрі

Жасыңыз

 оқушылар  25 жасқа дейінгілер  жұмысшы  25-35жас  қызметкер  36-45 жас  жеке кәсіпкер  46-60 жас  үй шаруашылығындағы  61 және жоғары адам  жұмыссыз  зейнеткер Ескерту – маркетингтік зертеу нәтижесінде автор жасаған

Жауап бергеніңіз ҥшін ҥлкен рахмет!

120

Отбасының бір айлық табыс деңгейі  40000 дейін  40001-60000 тг  60001-80000 тг  80001-100000 тг  100001 ден жоғары

ҚОСЫМША Б Сурет Б.1 - Кәсіпорындағы тағамдық және техникалық қанды қолдану бағыты ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарда қанды қалдықсыз ӛндіруді игеру бағыттары Тағамдық мақсатта Қанды шұжық ӛндіру

Басқа салалар Кӛбік түзгіштер

Ақуызды препараттар

Техникалық мақсатта Қаннан жасалған ұн Қара техникалық альбумин

Тағамдық альбумин

Толық сүтті алмастыратын жартылай фабрикат

Құрғақ ақуызды қоспа Медициналық препараттар

Плазма изоляты Ескерту - [88] әдебиет негізінде жасалған

Сурет Б.2 - Ет ӛңдеуші кәсіпорындарда сҥйекті қолдану бағыты ШҚО ет ӛңдеуші кәсіпорындарда сүйекті қалдықсыз ӛндіруді игеру бағыттары Тағамдық мақсатта қолдану

Техникалық мақсатта қолдану

Ет сүйекті жартылай фабрикаттар

Сүйектен жасалған ұн

Тағамдық сүйектегі май

Етті сүйектен жасалған ұн

Құрғақ ақуызды жартылай фабрикат Медициналық препараттар Аңдарға арналған жем

Басқа салалар Желатин ӛндіру

Ескерту - [88] әдебиет негізінде жасалған

121

Халық тұтынатын тауарлар Желім ӛндіру

ҚОСЫМША В Математикалық модельдеу нәтижелері ВЫВОД ИТОГОВ Регрессионная статистика Множественный R R-квадрат Нормированный Rквадрат Стандартная ошибка Наблюдения Дисперсионный анализ

0,949538621 0,901623593 0,874793663 3,503159846 15

df Регрессия Остаток Итого

3 11 14 Коэффициен ты

SS 1237,2199 2 134,99341 8 1372,2133 3 Стандар тная ошибка

MS F 412,40663 33,60514 8 231 12,272128 9

tстатист ика

Y-пересечение 29,17366 7,32907 3,98054 X3 0,00145 0,00007 -2,36817 X5 4,83792 2,90843 2,66341 X6 0,02977 0,00387 7,69555 Ескерту – есептеу нәтижесінде автор жасаған

122

PЗначени е

Значимо сть F 0,00001

Нижние 95%

0,00216 13,04248 0,04131 0,00090 0,04244 1,56348 0,00001 0,02125

Верхние 95% 45,30484 0,00312 8,23933 0,03828

ҚОСЫМША Г Математикалық модельдеу нәтижелері ВЫВОД ИТОГОВ Регрессионная статистика Множественный R 0,98263 R-квадрат 0,96556 Нормированный R-квадрат 0,95616 Стандартная ошибка 2,07284 Наблюдения 15,00000 Дисперсионный анализ SS

3,00000 11,00000 14,00000

1324,94980 47,26353 1372,21333

441,64993 4,29668

102,78854

Значимос ть F 0,0000000 3

Коэффициенты

Стандарт ная ошибка

tстатист ика

PЗначение

Нижние 95%

Верхние 95%

Y-пересечение 36,24524 1,41060 25,69496 X8 0,80345 0,11195 7,17690 X9 -0,00025 0,00008 -2,93514 X10 -0,07155 0,01915 -3,73561 Ескерту – есептеу нәтижесінде автор жасаған

0,00000 0,00002 0,01357 0,00329

33,14054 0,55705 -0,00043 -0,11371

39,34995 1,04985 -0,00006 -0,02939

df Регрессия Остаток Итого

123

124