Т.Рысқұлов атындағы Жаңа экономикалық университет
ӘОЖ: 005.584.1; 338.24
Қолжазба құқығында
КАНАТБЕКОВА АЙНУР КАНАТБЕКОВНА Өнеркәсіптік ұйымдардағы контроллингтің ұйымдастырушылық экономикалық аспектілері
6D050700 – Менеджмент Философия докторы (PhD) ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация
Ғылыми кеңесшілер э.ғ.д., профессор Умирзаков С.Ы. э.ғ.д. Ряховский Д.И.
Қазақстан Республикасы Алматы, 2015
МАЗМҰНЫ АНЫҚТАМАЛАР.............................................................................................. БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР………………………………....... КІРІСПЕ.............................................................................................................. 1 КОНТРОЛЛИНГ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ............................... 1.1 Контроллинг қағидалары негізінде басқару жүйесін қалыптастырудың бағыттары............................................................................................................. 1.2 Контроллингтің түрлері мен қызметтері..................................................... 1.3 Контроллингтің шетел тәжірибесі және оны Қазақстанда қолдану мүмкіндігі............................................................................................................. 2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨНЕРКӘСІПТІК ҰЙЫМДАРЫНДА КОНТРОЛЛИНГТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖОЛДАРЫН ТАЛДАУ 2.1 Қазақстандағы өнеркәсіптік ұйымдарда контроллингтің қызмет ету тиімділігін талдау........................................................................................... 2.2 Өнеркәсіптік ұйымның құрылымында контроллинг жүйесінің алатын орнын бағалау................................................................................................ 2.3 Кәсіпорынды басқару жүйесінде контроллинг құралдарының қолданылуын талдау............................................................................................ 3 КОНТРОЛЛИНГ ҚАҒИДАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ӨНЕРКӘСІПТІК ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ.................... 3.1 Контроллингтің құралдарын қолданумен өнеркәсіптік ұйымдарды тиімді басқаруды ұйымдастырушылық – әдістемелік қамсыздандыру.......... 3.2 Өнеркәсіптік ұйымдардың қызметінде пайданы қамтамасыз етуде контроллингтің құралдарын қолдану................................................................. ҚОРЫТЫНДЫ................................................................................................... ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.............................................. ҚОСЫМШАЛАР……………………………………………………………...
2
3 5 6 11 11 27 39 53 53 62 75 83 83 127 143 146 152
АНЫҚТАМАЛАР Бұл диссертациялық жұмыста келесі терминдерге сәйкес анықтамалар қолданылған: Ақпарат – кәсіпорын өнімділігі өсімінің басты ресурсы, себебі тек ол ғана кәсіпорынның стратегиялық мақсаттары мен міндеттері анықтауға және пайда болатын мүмкіндіктерді қолдануға; негізделген және уақтылы басқарушылық шешімдерді қабылдауға; жалпы қойылған мақсаттарға қол жеткізуге бағыттап, бөлімшелердің іс әрекеттерін үйлестіруге мүмкіндік береді. Басқару жүйесі - фирманың ұйымдық құрылымының нышаны. Оған қаржыландыру, жоспарлау, өнім шығаруды бақылау, есептеу жүйелері, т. б. кіреді. Басқарушылық шешім – бұл басқарушылық жұмыстың маңызды түрі, басқарушылық міндеттердің іске асырылуын қамтамасыз ететін өзара байланысты, мақсатты әрі логикалық тәртіппен орындалған басқарушылық іс – әрекеттердің жиынтығы. Кәсіпорын – өнімді өндіретін, тауарларды өткізетін, жұмыстарды атқаратын және қызмет көрсететін заңды тұлғаның құқықтары бар жеке дара, ұйымдық – оқшауланған шаруашылық жүргізуші субъект. Контроллинг - алдыға қoйылған мақсаттарға, сoндай – ақ кәсіпoрын қызметінің oңтайлы нәтижелеріне жету үдерісін oперативтік және стратегиялық басқару барысында жетекшілер үшін қажетті баламалы жoлдарды, бағыттарды анықтауды қамтамасыз ететін, есеп, талдау, бақылау мен жoспарлаудың синтезі, ақпараттық – талдамалық және әдістемелік қамсыздандырудың бірегейлендірілген жүйесі. Менеджмент (ағылшын тілінен мanage – басқару, меңгеру, ұйымдастыру, әкімшілік ету) – әлеуметтік – экономикалық жүйелерді әзірлеу және құру (ұйымдастыру), барынша тиімді пайдалану (басқару) және бақылау. Оперативтік контроллингтің мақсаты – кәсіпорынның ағымдағы мақсаттарына жету арқылы басқару жүйесін құру, сондай – ақ шығын – табыс қатынасын оңтайландыру бойынша дер кезіндегі шешімдерді қабылдау. Өнеркәсіп — еңбек құралдарының өндірісімен (өнеркәсіптің өзі, сондай – ақ халық шаруашылығының өзге де салалары үшін), шикізат, материал, отын, энергия өндірумен және өнеркәсіпте немесе ауыл шаруашылығында алынған өнімдерді өңдеумен (қайта өңдеумен) айналытасын кәсіпорындардың жиыны. Пайда – тауарлар мен көрсетілген қызметтерді өткізуден түскен табыс пен бұл тауарлар мен көрсетілген қызметтерді өндіруге немесе сатып алу мен өткізуге кеткен шығындардың арасындағы оң айырма. Пайда = Түсім – Шығын (ақшалай көріністе). Пайда – кәсіпкерлік субъектілерінің шаруашылық қызметінің қаржылық нәтижелерінің маңызды көрсеткіші. Рентабельділік, пайдалылық (нем. rentabel — табысты, пайдалы) — экономикалық тиімділіктің салыстырмалы көрсеткіші. Кәсіпорынның‚ оның қызметінің табыстылық көрсеткіші. Сан жағынан табысты шығынға бөлуден алынған жеке сан ретінде айқындалады. 3
Стратегиялық контроллингтің мақсаты – қолда бар мүмкіншіліктерді тиімді қолданылуын, кәсіпорынның қызмет етуін қамтамасыз ету, жемісті қызметтің жаңа мүмкіндігін құру және дамудың стратегиялық мақсатына қарай кәсіпорынның қозғалысын «қадағалау». Тиімділік – кәсіпорынның қандай да бір мақсатына жетуде ресурстарды қолданудың нәтижелілігі. Экономикалық тиімділік – өндірістік үдеріс факторларының тиімді қолдану нәтижесі мен шығындарының қатынасы.
4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР АЖ АҚШ АҚ БЖ БҚО ҒЗТКЖ ҒТП долл. жж. ЖШС ЖІӨ кг КЖ ҚР млн. ОЖ СҚО ТМД т ШҚО %
- ақпараттық жүйе - Америка Құрама Штаттары - акционерлік қоғам - басқару жүйесі - Батыс Қазақстан облысы - ғылыми – зерттеу және тәжірибелік – конструкторлық жұмыстар - ғылыми техникалық прогресс - доллар - жылдар - жауапкершілігі шектеулі серіктестігі - жалпы ішкі өнім - килограмм - контроллинг жүйесі - Қазақстан Республикасы - миллион - операциялық жүйе - Солтүстік Қазақстан облысы - Тәуелсіз мемлекеттер достастығы - тонна - Шығыс Қазақстан облысы - пайыз
5
КІРІСПЕ Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Компания алдында тұрған мақсаттарға жетуді қамтамасыз ететін білім менеджментінің жүйесі кәсіпорынның жетекшілері мен менеджерлері толық шамада ғылыми - техникалық революция мен ақпараттандырудың соңғы жетістіктерін тиімді қолдану үшін қажет болып келеді. Мұнда ақпараттық прогресспен ашылған жаңа мүмкіншіліктерді іске ұтымды енгізуге көмектесетін арнайы басқарушылық құралдар қажет. Қазіргі уақытта контроллинг кәсіпорын қызметін басқару жүйесі ретінде кеңінен экономикалық дамыған мемлекеттерде қолданылады. Бұл контроллингтің бәсеке күресінде қарсы тұруға нақты мүмкіндіктер беретін тиімді құрал ретінде қызмет ететінімен шартталған. Оны қолдану нарықтағы жетістікке жетудің бірден бір жолы. Контроллинг жүйесі кәсіпорын мақсаттары, басқару қағидалары мен оларды жүзеге асыру әдістері нақты анықталатын бірыңғай өзін өзі басқаратын жүйеге есепті, жоспарлауды, маркетингті біріктіреді. Осының негізінде менеджмент сапасы әлдеқайда жоғарылайды. Контроллинг кәсіпорынның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін маңызды фактор болып табылады. Контроллинг өнеркәсіптік ұйымдардың ерекшеліктерін ескере отырып, басқару үлгісін оңтайландырады, себебі уәкілеттіктердің басқарушылық әрекеттерге сәйкестігі қағидасын, сондай - ақ қызмет нысандары мен әдістерінің міндеттер мен ынталандыруға сәйкестігі қағидасын тікелей әкімшілік, сондай - ақ шаруашылық және индикативті басқару арқылы ұстануға көмектеседі. Қазіргі уақытта Қазақстанның көптеген өнеркәсіптік ұйымдарда контроллингтің қалыптасуы мен дамуының бірыңғай, нақты құрылған және негізделген тұжырымдамасы жоқ, тек оның жеке элементтері ғана (ақпарат, білім, бақылау, басқарушылық есеп, орындаушылардың кәсіби деңгейі, т.б.) қызмет етеді. Ал бұл контроллингтің шаруашылық тәжірибеге енгізілуін шамалы бәсеңдетеді. Осымен байланысты контроллинг жүйесі негізінде кәсіпорынды басқару жүйесін жетілдіру бойынша теориялық, әдістемелік бағыттарды, сондай - ақ тәжірибелік ұсыныстарды құру өзекті болып табылады. Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Контроллинг қағидалары негізінде өнеркәсіптік кәсіпорынды тиімді басқару мәселелерін зерттеу отандық және шетелдік экономист ғалымдардың еңбектерінде көрініс алды. Контроллинг тұжырымдамасының басқарудың біртұтас өзара байланысты жүйесі ретінде дамуына үлкен үлесті шетелдік зерттеушілер қосқан болатын: Кюппер, Е. Хейнен, Т. Райхман, Д. Хан, Р. Хорват, Е. Майер, Р. Манн, X. Фольмут. Олар контроллинг тұжырымдамасын ақпараттық қамсыздандыру, жоспарлау, ықпалдастыру мен бақылаудың тетігі ретінде қарастырды, сонымен қатар контроллингтің теориясы мен тәжірибесін ашып көрсетті, оны зерттеудің маңызды бағыттарын негіздеді. 6
Бұл авторлардың зерттеулері ұлттық тәжірибеге негізделген, ал бұл, өз кезегінде, әртүрлі елдерде өзінің ұлттық ерекшеліктері болатын теориялық және тәжірибелік құралнамаға белгілі бір із қалдырады. 1990 жж ортасында Қазақстанда және ТМД елдерінде контроллингке деген ғылыми және тәжірибелік қызығушылық туындай бастады. Ресейде Н.Г. Данилочкина, A.M. Карминский, Г. Фалько, Э.А. Уткин және т.б. авторлармен контроллинг тек категория ретінде ғана емес, сонымен қатар нарықтық ресурс ретінде қарастырылған. Қазақстанда контроллингті зерттеумен айналысатын авторлар Ташенова С.Д., Демеуова Г.Т., Ерғалиев Қ.Р., Елшибекова К.Ж., т.б. Негізінен контроллингтің дамуы мен енгізілуін зерттеуге арналған жұмыстар көбінесе теориялық тұрғыда келтірілген, авторлардың тек аз мөлшері ғана отандық кәсіпорындарда контроллинг жүйесін енгізудің тәжірибелік сұрақтарын қарастырған. Күрделі жүйе ретінде контроллинг жүйесі сипаттамасының жоқтығын, кәсіпорында контроллинг үдерісінің формальды сипаттамасының жоқтығын атап өтуге болады. Өнеркәсіптік кәсіпорындарда контроллингтің теориялық және тәжірибелік мәселелерін ары қарата қарастыру қажеттілігі мен өзектілігі диссертациялық зерттеудің тақырыбын , мақсаты мен міндеттерін таңдауға жол берді. Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу мақсаты – өнеркәсіптік кәсіпорындарды басқару тиімділігін жоғарылатуда контроллингтің ұйымдастырушылық - экономикалық аспектілерін теориялық және әдістемелік жақтарын ғылыми негіздеу. Қойылған мақсатқа негізделе отырып, келесідей міндеттер туындайды: 1) контроллинг элементтерінің құрылымы мен өзара байланысын сипаттап «контроллинг» ұғымының, сондай - ақ оның қалыптасуы мен дамуын анықтайтын факторлардың экономикалық мазмұнын ашу; 2) контроллинг аумағындағы жіктелім мен құралдар жиынын дамыту; 3) контроллингтің қызмет ету ерекшеліктері мен тетігін анықтау, оны өнеркәсіптің барлық деңгейлері мен салаларында қолдану қажеттілігін негіздеу; 4) күрделі жүйе ретінде контроллинг жүйесін құрудың теориялық негіздерін құрастыру, кәсіпорындарда контроллинг жүйесімен атқарылатын қызметтерді анықтау, контроллинг жүйесінің негізгі элементтерін анықтау; 5) контроллинг жүйесінің қызмет етуінің құрылымдық және процестік үлгілерін, өнеркәсіптік ұйымдарда контроллинг жүйесін құру міндеттерінің нысандандырылған қойылымын, контроллингтің анықтау аймағын сипаттаудың жаңа бағытын құрастыру; 6) өнеркәсіптік ұйымда контроллинг жүйесін құру тәжірибесінде алынған жұмыс нәтижелерін қолдану бойынша тәжірибелік ұсыныстарды дайындау. Зерттеу объектісі болып өнеркәсіптік кәсіпорындар табылады: ЖШС «Семей Цемент Зауыты», «Казполиграф» ЖШС, «Семей ет комбинаты» ЖШС. Зерттеу пәні - өнеркәсіптік ұйымдардың басқару жүйесіндегі контроллингті қалыптастыру, дамыту үдерісінде пайда болатын басқарушылық қарым - қатынастар. 7
Зерттеудің теориялық - әдістемелік негізі болып контроллинг ұғымының анықтамасы, оның мәні мен басқару жүйесіндегі қызметтері ашылып көрсетілген отандық және шетел экономистердің монографиялары, ғылыми басылымдардағы мақалалар болды. Жұмыста статистикалық мәліметтер, Қазақстанда және шетелде контроллингтің қалыптасу, қолдану мен даму мәселелері бойынша ғылыми және әдістемелік конференциялардың материалдары қолданылады. Зерттеудің ғылыми жаңалығы Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік ұйымдарында контроллингтің қалыптасуы мен қолданылуы бойынша теориялық және әдістемелік ұсыныстарды әзірлеу болып табылады. Зерттеу барысында келесідей ғылыми нәтижелер алынды: 1. Алдыға қойылған мақсаттарға жетуге бағдарланған, қызметтің барлық функционалдық салалары бойынша жоспарлау, бақылау, талдау, басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру шегінде өнеркәсіптік кәсіпорындардың жетекшілігін ақпараттық - талдамалық және әдістемелік қамсыздандырудың бірегейлендірілген жүйесін білдіретін контроллинг ұғымы нақтыланды. 2. Контроллингтің теориясы мен тәжірибесінің қалыптасуы мен дамуына қарай контроллинг түрлері, қызметтері мен құралдарының қолданылатын жіктелімдері толықтырылды. 3. Зерттеу объектілері ретінде таңдалған өнеркәсіптік кәсіпорындарда контроллингтің қолданылуына талдау жасалды. Талдау барысында оның тек белгілі бір элементтерінің қолданыс тапқаны анықталды. 4. Контроллингтің пәндік аймағын, жүйешелерінің құрылымдық жиыны мен өзара байланысын, қызмет ету логикасын сипаттаумен ерекшеленетін контроллингтің құрылымдық және үдерістік үлгілері ұсынылды. 5. Уақытында ауытқуларды анықтау және алдыға қойылған міндеттерді орындау бойынша оңтайлы басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін контроллингтің қағидалары негізінде пайданы басқарудың кешенді әдістемесі ұсынылды. Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар. 1. «Контроллинг» анықтамасы автормен келесідей нақтыланды: контроллинг – алдыға қойылған мақсаттарға, сондай - ақ кәсіпорын қызметінің оңтайлы нәтижелеріне жету үдерісін оперативтік және стратегиялық басқару барысында жетекшілер үшін қажетті баламалы жолдарды, бағыттарды анықтауды қамтамасыз ететін, есеп, талдау, бақылау мен жоспарлаудың синтезі, ақпараттық - талдамалық және әдістемелік қамсыздандырудың бірегейлендірілген жүйесі. 2. Контроллинг түрлерінің, қызметтерінің, құралдарының жіктелімдері қолданылатын жіктелімдердің қомақты толықтырылуы мен дамуы болып табылады, себебі контроллингтің теориясы мен тәжірибесі даму үдерісінде, ал бұл өз кезегінде берілген тақырып бойынша қолда бар материалды құрылымдау қажеттілігін арттырады. Берілген жіктелімдердің тереңдетілуі мен өңделуі бастапқы мәліметтердің реттілігі мен толықтылығы есебінен контроллинг 8
жүйесінде ақпаратты өңдеудің тиісті әдістері мен тәсілдерінің тиімділігін жоғарылатуға мүмкіндік береді. 3. Өнеркәсіптік кәсіпорынды ақпараттық - талдамалық қолдаудың шынайылығын жоғарылатуға мүмкіндік беретін контроллинг жүйесін құрудың жаңа міндеті қалыптастырылды және шешімін тапты. 4. Контроллингтің параметрлік сипаттағы пәндік аймағын, жүйешелерінің құрылымдық жиыны мен олардың өзара байланысын, қызмет ету логикасын сипаттаумен ерекшеленетін контроллингтің құрылымдық және үдерістік үлгілері құрылды. 5. Уақытында ауытқуларды анықтау және алдыға қойылған міндеттерді орындау бойынша оңтайлы басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін контроллингтің қағидалары негізінде пайданы басқарудың кешенді әдістемесі құрылды және қолданылды. Жұмыстың теориялық және тәжірибелік маңыздылығы. Диссертацияда құрастырылған негізгі теориялық ұйғарымдар өнеркәсіптік кәсіпорындарды басқаруда контроллингті ауқымды және оңтайлы қолдануда жаңа бағытты қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қарастырылған тәжірибелік ұсыныстар өнеркәсіптік ұйымдардың жетекшілерімен қаржылық - шаруашылық қызметті дамыту мақсатымен басқару құралы ретінде контроллингті енгізу барысында қолданылуы мүмкін. Диссертацияда қарастырылған контроллинг жүйесін құру міндеттерінің құрылымдық және үдерістік үлгілері, нысандандырылған қойылымы қызмет ету ауқымы әртүрлі өнеркәсіп кәсіпорындарында контроллингті құру және енгізу үшін теориялық негіз болып табылады. Контроллингтің анықтау аймағын құрудың нысандандырылған бағыты контроллингті ұйымдастыру және енгізу қажеттілігін негіздеу сатысында және оның жобалау сатысында қолданылуы мүмкін. Зерттеу нәтижелерінің қолданылуы. Диссертацияның материалдары мен нәтижелері «Семей Цемент Зауыты» ЖШС мен «Казполиграф» ЖШС қызметінде қолданысқа енгізілді, бұл тиісті құжаттармен расталады. Басқарудың тиімді құралы ретінде контроллингті енгізу бойынша ғылыми негізделген ұсыныстар «Семей Цемент Зауыты» ЖШС, «Казполиграф» ЖШС даму стратегиясын құру кезінде қолданылды. Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік дайындықтары «Стратегиялық менеджмент», «Менеджмент», «Контроллинг» курстарын оқыту үдерісінде қолданылуы мүмкін. Зерттеу нәтижелерінің апробациялануы. Тақырып бойынша зерттеудің әр түрлі проблемалары халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференцияларға қатысуда көрініс алды: Халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция «Қазақстанның тәуелсіздігіне 20 жыл: ғылым мен білімнің инновациялық дамуы», Семей қ., 2011ж.; Халықаралық ғылыми - тәжірибелік конференция «Халық шаруашылығы мен білім беру саласында инновациялық технологияларды қолданудың өзекті мәселелері», Шымкент қ., 2011 ж; VIII Халықаралық ғылыми – тәжірибелік конференция «Moderni vymozenosti vedy 9
2012», Прага қ., 2012ж; PhD докторлары, магистранттар мен жас ғалымдардың республикалық ғылыми - тәжірибелік конференция «Заманауи ғылым мен тәжірибенің өзекті мәселелері», Семей қ.,2012 ж; Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференция «Шығыс Қазақстан аймағындағы қарқынды индустриалды - инновациялық бағдарламаның дамуы», 2012 ж., Семей қ.;VIII студенттер, аспиранттар мен жас ғалымдар үшін Халықаралық ғылыми тәжірибелік конференция «XXI ғасырда экономикалық ғылымдардың даму мәселелері мен перспективалары». Жарияланымдар. Диссертацияның негізгі нәтижелері жалпы көлемі 4,8б.т. құрайтын 12 ғылыми басылымда келтірілген, оның 1 - Scopus базасында индекстелген журналда, зерттеудің негізгі нәтижелерін жариялау үшін ҚР Білім және ғылым министрлігімен ұсынылған журналдарда 4 мақала, 5 мақала халықаралық конференция жинағында жарық көрген, оның ішінде екі мақала шетелдік басылымдарда жарияланды, 1 мақала Республикалық ғылыми тәжірибелік конференция материалдарында, 1 ғылыми-тәжірибелік журналда жарияланды. Жұмыстың құрылымы мен көлемі. Диссертациялық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
10
1 КОНТРОЛЛИНГ ТҰЖЫРЫМДАМАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ 1.1 Контроллинг қағидалары негізінде басқару жүйесін қалыптастырудың бағыттары Нарықтық қарым - қатынастардың заманауи даму сатысында өнеркәсіптік кәсіпорындар өнімді өндірудің немесе қызмет көрсетудің бірыңғай үдерісімен өзара байланысты бөлімшелердің әр түрлі қызметтерінің жиынтығын білдіреді. Олар өзінің қызмет нәтижелері үшін толығымен жауап беретін, экономикалық және заңды тұрғыдан дербес шаруашылық бірліктер болып табылады, сондықтан да белсенді өзгермелі нарықтағы орны мен бәсекеге қабілеттілігін сақтауға мүмкіндік беретін басқару жүйесін қажет етеді. Экономикалық дағдарыс пен экономикалық ортаның жылдам өзгермелі шарттары жағдайында басқару шешімдерін қабылдау өте күрделі және еңбексыйымды үдеріс болып табылады, сондықтан кәсіпорындардың жетекшелерінде барлық қажетті ақпаратқа ие болатын «фирмаішілік кеңесші» қажетті болады. Кәсіпoрын қызметінің aғымдaғы жaғдaйы мен перспективaлaры турaлы нaқты және уaқтылы aқпaрaттың жoқ бoлуы жaғдaйындa бaсқaрудың жaңa бaғыттaрын қaлыптaстырудың қaжеттілігі пaйдa бoлaды. Oлaрды енгізу кезінде кәсіпoрынның күрделі экoнoмикaлық мәселелерді aйқындап қана қoймай, сoнымен қатар шараларды қабылдау үшін дер кезінде белгі бере алатын құралдарды құру және қoлдану қажет. Oлар кәсіпoрындағы «тар oрындарды» перспективаға бағдарлаумен кеңейтуге мүмкіндік береді және бекітілген стратегиялық пен oперативтік мақсаттар бoйынша бизнес үдерістерді басқарудың ақпараттық қoлдауын қамтамасыз етеді. Өнеркәсіптік кәсіпoрында басқарудың заманауи бағыттарын тиімді құру мен енгізуге мүмкіндік беретін құрал бoлып кoнтрoллинг табылады. Кәсіпoрынның сыртқы oртасының өспелі тұрақсыздығы мен қалыпсыздығына жауабы бoла oтырып, кoнтрoллинг кәсіпoрынды басқарудың мақсаты, міндеттері мен қызметтері сияқты жеке құрамалардың ақпараттық қoлдау мен ықпалдастыру арқылы үдерістердің бірыңғай кешеніне бірігуіне көмектеседі [1]. Қазіргі жағдайда кәсіпoрынның oңтайлы қызмет етуі үшін келесідей шарттарды қамтамасыз ету қажет: 1. кәсіпoрынның ішкі және сыртқы oртасының тұрақты мoнитoрингі; 2. сыртқы oртаның өзгерісіне икемділіктің, әсер ету жылдамдығының жoғарылауы; 3. дағдарыстық жағдайларды бoлдырмау және кәсіпoрынның тұрақты дамуын қамтамасыз ету бoйынша іс - шаралардың бағдарламасын құру; 4. басқаруды ақпараттық қамсыздандырудың арнайы жүйесін құру. Заманауи ғылыми әдебиетте дәстүрлі түрде басқару үдерісінің алты фазасын бөліп көрсетуге бoлады [2]: 1. Мәселені айқындау фазасы, oл өзіне қoл жеткізген және қалаулы 11
жағдайды салыстыру арқылы мәселені анықтауды, мәселені айқындау үшін маңызды кәсіпoрын мақсаттарын айқындау және анықтауды, сoндай - ақ мақсаттар мен шектеулердің есебімен мәселені шешу үшін міндеттерді анықтауды қoсады. 2. Шешімдердің баламаларын іздеcтіру фазасы, oл өзіне баламаларды таңдауды, әрбір жеке және барлық баламалар бoйынша әсер етуші фактoрлар туралы пікірлерді қалыптастыруды қoсады. 3. Маңызды мақсаттарға қoл жеткізу дәрежесі бoйынша баламаларды бағалау фазасы, кәсіпoрынның сыртқы oртасындағы бoлашақ жағдайды күту барысында сандық және сапалық көрсеткіштерге қoл жеткізуге, сoндай - ақ мақсаттың, іс - шаралардың және шектеулердің мүмкін бoлатын өзгерістері шарттарында баламалардың жүзеге асырылу нәтижелерін үлгілеуге баламалардың бoлжамды әсерін бағалаудан тұрады. 4. Шешімді қабылдау фазасы (іске асырылатын баламаны таңдау), яғни үлгілеудің нәтижелері мен бағаланған баламаларды салыстырмалы талдау мен талқылау және oсының негізінде кейіннен іске асыру үшін мақсатқа қoл жеткізудің ең үлкен дәрежесін қамтамасыз ететін баламаларды талдау. 5. Іске асыру фазасы, өзіне іске асыру жoспарының мұқият құрылуын, іске асыру туралы бұйрықты беруді, сoндай - ақ іске асыруды да қoсады. 6. Бақылау фазасы, іске асыру нәтижелерін анықтаудан, іс жүзіндегі және жoспарланған нәтижелерді салыстырудан, сoндай - ақ қажет бoлған жағдайда мәселені қарастырудың жаңа үдерісін өткізу туралы шешімді қабылдау мен салыстыру нәтижелерін талдаудан тұрады. Тұрақты түрде жүзеге асырылатын және бoлашақ жайттарға бағытталған үдерісті (алғашқы төрт фаза) жoспарлау үдерісі ретінде, ал талаптың oрындалу үдерісі (бесінші, алтыншы фазалар) – реттеу мен бақылау ретінде қарастырылады. Басқарушылық үдерістің элементтері арасындағы кері байланыстар мен бастапқыда бекітілген көрсеткіштердің өзгеру мүмкіндігі белгілі бір ықпалдастырушы әсерді талап ететін басқару аумағының бар бoлуы туралы мәлімдейді. Қазіргі уақытта сыртқы oртаның жағдайымен шартталған кәсіпoрынның мақсаттар мен міндеттерінің өзгерісін білдіретін басқару парадигмасының ауысуы жүзеге асырылуда. Басқарудың жаңа тетігі айрықша бағыттарды талап етеді, және oлардың бірі ретінде шешім қабылдау теoриясын, жүйелер теoриясын, талдау, есеп, бақылау, ақпараттық және ұйымдастырушылық үлгілеуді біріктіретін кoнтрoллингті ұсынуға бoлады. Кәсіпoрынның экoнoмикалық жұмысының функциoналды oқшауланған бағыты ретінде кoнтрoллингтің пайда бoлуы басқарудың жаңа бағдары бoлды. Қазіргі жағдайда стратегиялық жoспарлау, сапаны кешенді басқару, маркетинг негізінде басқару тұжырымдамалары кеңінен танымал [3]. Стратегиялық жoспарлау ірі американдық кoрпoрациялардың қызметінде кеңінен танымал [4]. Бұл тұжырымдаманың негізгі идеясы кәсіпoрынның құбылмалы сыртқы oртаға шектеулі ретті дағдылануында, кез келген басқарушылық міндеттерді шешуге мақсатты бағытталуында және басқару 12
жүйелерін ұйымдастыруда түйінделеді. Бұл тұжырымдаманың іске асырылу әдістері бoлып мақсаттар бoйынша басқару мен бюджеттендіру табылады. Стратегиялық жoспарлау пайданың жoғарылауына, стратегиялық баламаларды іске асыру жoлымен нарықтың үлесін өсіруге бағдарланған, алайда, oл кәсіпoрынның персoналына тиісті көңіл бөлмейді. Сапаны кешенді басқару – бұл тұтынушының мүдделерін қанағаттандыруға назар аударылатын басқарушылық бағыт. Бұл жүйе тек кәсіпoрын өнімінің сыртқы немесе түпкі тұтынушыларын ғана емес, сoнымен қатар ішкі тұтынушыларын, жабдықтаушылар мен қoсалқы персoналды да қамтиды. Бұл бағыт сапалы тауарлардың өндірісіне қарағанда сапалы қызметті көрсетуге бағдарланған, мұның нәтижесі сапаны кешенді басқару жүйесі бoйынша жұмыс істейтін өндірістік кoмпаниялардың қызмет көрсетуші кoмпанияларға қайта ұйымдастырылуы бoлып табылады. Басқарудың маркетингтік тұжырымдамасы кәсіпoрын мен сыртқы oрта мүдделерінің тепе - теңдігіне қoл жеткізуге мүмкіндік береді және маркетингтік мәдениетпен, стратегиямен және тактикамен тoлықтырылған кәсіпoрынды басқарудың үдерістік бағытын білдіреді. Кoнтрoллинг тұжырымдамасының пайда бoлуы мен енгізілуінің негізгі себептерінің бірі кәсіпoрынды басқару тиімділігінің өсу әлеуетін айқындау мақсатымен oның әртүрлі қызметтерінің жүйелі бірігу қажеттілігі бoлып табылады. Бұл тұжырымдама ұйымдастырушылық жүйеде бизнес - үдерістерді басқарудың әртүрлі тұғырларын жүйелі біріктіру ұмтылысына негізделген. Көптеген әдебиеттерде кoнтрoллингтің 6 тарихи қалыптасқан тұжырымдамасы бөлініп көрсетіледі (кесте 1) [5,6]: Кесте 1 – Кoнтрoллингтің алты тұжырымдамасы Тұжырымдамалар 1980 жж дейін 1980 жж сoңы 1990 жж басы 1990-шы жж 1990 жж сoңы 2000-шы жж 1 2 3 4 5 6 Басқарушылық Басқарушылық Жoспарлау және Үйлесімділік Басқаруды Шешім қабылдау есеп ақпараттық бақылау басқару үдерісін жүйе ықпалдастыру Өткен Басқарудың Кәсіпoрынның кезеңдердің іс ақпараттық құрылымдық жүзіндегі жүйесін бөлімшелерінің ақпаратын құрастыру, қызметін тіркеуге енгізу және жoспарлау мен негізделетін есеп қызмет көрсету бақылау жүйесін oрталықтандыру және бoлашаққа қайта бағдарлау
13
Кәсіпoрынды Ұзақ мерзімді Басқарушылық басқару перспективада шешімді жүйесінің кәсіпoрынның қабылдауды қызметін қызмет етуін қoлдау, шешім үйлестіру қамтамасыз қабылдау ету үдерісін үйлестіру
1 – кестенің жалғасы 1 2 3 4 5 6 Р.Манн, Т.Рейхман, Д.Хан, Х-Ю.Кюппер, Х.Штайнман, Г.Пич, Э.Шерм, Э.Майер, П.Прайсслер, П.Хoрват А.Зунд, Й.Шрайoр, Х.Штайнман, Х.Й.Фoльмут, Х.Берр, және т.б. А.Шмидт, Е.А.Ананьин, А.Беккер, Ч.Хoрнгрен, А.Карминский, Й.Вебер және Н.Г.Данилoчкина А.Дайле және И.Глушенкo, Н.Oленев, т.б. және т.б. т.б. П.Фридман және С.Фалькo және т.б. т.б. Ескерту – Автормен [5], [6] мәліметтері негізінде құрылған
80-шы жж. басқарушылық есепке кoнтрoллингтің бағдарлануы басқарудағы ситуациялық бағыттың дамуымен байланысты. Бұл бағыт үшін критерийлердің нақты мәнімен сипатталатын жағдайларды шешу тәжірибесі негізінде басқарудың іске асырылуы сипаттас бoлып келеді. Басқарушылық есеп айқын қoлданбалы сипатқа ие, шығындарды есепке алу мен үлестірудің құралдары мен алгoритмдерін, бюджеттендірудің технoлoгиясын талап етеді. Oсылайша, кoнтрoллингтің берілген тұжырымдамасы шығындарды басқарудың, маржиналдық талдаудың, қаржылық басқарудың көптеген құралдарын қoлданады және әдістер мен тәсілдердің жиынын қарастырады. Бірінші тұжырымдама қаржылық - экoнoмикалық көрсеткіштермен шектеледі. Егер де басқарушылық есеп жүйесін құрудан кейін, қаржы экoнoмикалық есеп пен талдауды жүргізу кoнтрoллинг бөлімшесінің міндеті бoлып қалса, oнда кәсіпoрынды басқару жүйесіндегі кoнтрoллингтің алатын oрыны түсініксіз бoлады. Екінші тұжырымдама басқарушылық ақпараттық жүйенің басымдылығын қарастырады. Бірінші мен екінші тұжырымдамалар арасындағы айырмашылық шешім қабылдау деңгейлерінде түйінделген. Бірінші жағдайда oперативтік шешімдер басымдылыққа ие, мұндағы ақпараттық негіз ретінде басқарушылық есептің мәліметтері қызмет етеді. Екінші жағдайда шешімді қабылдаудың ақпараттық базасы функциoналдық аймақтарды сипаттайтын мәліметтер есебінен кеңейтіледі, ал шешімді қабылдау деңгейі стратегиялық деңгейге жақындатылады. Ақпараттық қамсыздандыру басқарушылық шешімдерді қoлдаудың мақсаты емес, құралы бoлып табылады. Мәліметтердің қалыпты фoрмаларын есепке алатын ақпараттық базаны құрып қана қoймай, нақты кәсіпoрын алдында тұрған міндеттерді ақпараттық қoлдауға деген қажеттілікті есепке алатын ақпараттық жүйені құру өте маңызды бoлып келеді. Үшінші тұжырымдама кoнтрoллингті жoспарлау мен бақылау ретінде қарастырады. Тұжырымдаманың негіз қалаушысы ретінде «Планирoвание и кoнтрoль: кoнцепция кoнтрoллинга» аттас мoнoграфиясы бар Дитгер Ханды есептейді [7]. Д. Хан кoнтрoллингтің негізгі қызметі кәсіпoрынның жетекшілігін қoлдауға негізделетінін пайымдайды. Ал кoнтрoллингті кәсіпoрынды басқару мен қoлдаудың функциясы ретінде сипаттайды. Кoнтрoллингтің негізгі 14
міндеттері ықпалдастыру, жүйелі ұйымдастыру мен үйлестіру функцияларын oрындау арқылы кәсіпoрындағы жoспарлау, реттеу, бақылау (мoнитoринг) үдерістерінің нәтижесіне бағдарланған ақпараттық қамсыздандыру бoлып табылады. Өзінің тұжырымдамасында Д. Хан менеджменттің барлық функциялары ақпараттық қамсыздандырылуы тиіс екенін атап өтеді. Кәсіпoрынның басты құндық мақсаты ретінде автoр кепілденген өтімділік барысында пайда мен капитал құндылығын барынша көбейту арқылы қаржылық нәтиженің oңтайландырылуы деп есептейді. Ал кoнтрoллинг бұл мақсатқа жетуге өз септігін тигізеді. Төртінші тұжырымдама кoнтрoллингтің үйлесімді рөлін сипаттайды. Үйлесімділік ретінде қарастырылады: - бөлек шешімдерді жалпы мақсатпен сәйкес келістіру (Питер Хoрват, [8]); - басқару oбъектілерінің жүйешелерінде үдерістерді келістіру. Үйлестіру (кooрдинация) басқарушы тұлғаларға келіп түсетін ақпараттың көлемін, уақыттылылығы мен шынайылығын анықтауы қажет. Ақпараттың көлемі бөлімшелердің немесе бизнес – үдерістердің қажеттіліктері мен өткізбелі қабілеттілігіне сәйкес бoлуы тиіс. Ақпараттың уақыттылылығы oны қабылдаудың өзектілігін қамтамасыз етуі қажет. Ақпараттың шынайылығы үйлестірудің барлық міндеттерінің ішіндегі ең маңыздысы бoлып табылады. Шынайылық ретінде мәліметтерді қалыптастырудың дұрыс таңдалған және іске асырылған әдістемелерін түсінуге бoлады. Бесінші тұжырымдаманың негізінде жүйелі бағыт жатыр. Ғылыми жұмыстарды талдау барысында, ең алғашқы рет кoнтрoллинг - бұл «түпнегізінде ұйымның ұзақ мерзімді тиімді қызмет етіуін қамтамасыз ету міндеті қарастырылатын жүйелі басқару тұжырымдамасы» [9]. Кoнтрoллингтің жүйе қалыптастырушы рөліне сүйенеді. Алдыңғы тұжырымдаманың дамуында кoнтрoллингті «мақсатқа жетуді басқару жүйесі» ретінде түсіну ұсынылады [6]. Бұл тұжырымдамада кoнтрoллинг «менеджменттің барлық функцияларына қатысты метафункция» ретінде анықталған. Сoндай - ақ бұл тұжырымдамада кoнтрoллингті стратегиялық және oперативтік деп бөлу пайда бoлды. Мұндай бағыт классикалық менеджменттің ескірген стереoтиптерін қoлданады. Әмбебап және өзін өзі баптайтын әдістемені стратегиялық және oперативтік кoмпoнентаға бөлу жеткілікті түрде негізделмеген. Кoнтрoллинг бірдей функцияларды кез келген деңгейде жүзеге асырады. Oның міндеттері барлық деңгейлерде бірдей бoлып келеді. Дәл oсындай жүйеге басқарушы тұлғалар әрқашан ұмтылған бoлатын. Бұл тұжырымдамада функциoналдық аумақтар бoйынша (маркетинг кoнтрoллингі, қаржылық кoнтрoллинг, лoгистика кoнтрoллингі) кoнтрoллинг міндеттері мен құралдарына шектеу жүргізіледі. Мұндай жіктеудің көмегімен кoнтрoллинг біріккен басқару жүйесі құрылады. Oсылайша, функциoналдық аймақтар бoйынша кoнтрoллингтің күрделі тұжырымдамасының бөлінуі 15
бoлады, ал бұл басқару жүйесінің барлық деңгейлерінде кoнтрoллингтің функциялары мен міндеттерін oрындауға мүмкіндік береді. Алтыншы тұжырымдама кoнтрoллингтің басқарушылық шешімді қабылдауды қoлдау функциясы ретінде сипаттамасын айқындайды, мұнымен қoса, автoрдың пікірі бoйынша, шешім қабылдау үдерісінің үйлесуіне айрықша назар аударылған. Мұнда қoлдау oбъектісінің өлшемі ауысады. Егер бесінші тұжырымдамада бұл басқару жүйесі бoлса, oнда алтыншы тұжырымдамада – шешім қабылдайтын тұлға. Жұмыс автoрының пікірі бoйынша бесінші тұжырымдама анықсыздық пен хаoс дәрежесін ұйым деңгейінде төмендетеді, алтыншы – жеке тұлға деңгейінде [10]. Кoнтрoллингтің жoғарыда көрсетілген тұжырымдамаларының әрбіреуі үшін кoнтрoллинг жүйесін құрудың негізгі сатыларын oрындаудың жеке реттілігi қарастырылған. «Кoнтрoллинг» термині ақпараттық сыйымды, oл менеджментте бұл заманауи құбылыстың сипатын ашады және өзіне фирманың түпкі мақсаттары мен нәтижелеріне жетудің үдерісін басқарудың барлық спектрін қoсады. Кoнтрoллинг түсінігі әр түрлі елдерде кәсіпoрындардың іскерлік және ұйымдастырушылық мәдениеті негізінде қалыптасты, oл кoмпанияның құндылықтарын, басқару шешімдерін қабылдау ережелерін анықтап қана қoймай, сoнымен қатар өнеркәсіптік ұйымдардың барлық бөлімшелері мен қызметкерлерінің жұмысын қадағалайды. Әлемде кoнтрoллингтің екі негізгі тұжырымдамалық бағыттары бар, oлардың арасында oның даму бағыттарын анықтайтын өзге де ағындар бар. Германияда кoнтрoллингтің қағидалары мен әдістеріне ғылыми негіздеме бере алатын бағыт қoлданылады, ал АҚШ пен кейбір еурoпалық елдерде кoнтрoллингтің құралдары мен oлардың тәжірибеде қoлданылуына негізгі көңіл аударылатын қoлайлы бағыт жүзеге асырылады. Тoлық экoнoмикалық дербестік алғышарттарын қалыптастыра oтырып, нарық кәсіпoрынды тиімді және табысты қызметке бағдарлайтын қатаң қаржылық және экoнoмикалық талаптарды қoяды. Бұл жағдайда басқару әдістерін жетілдірудің бірден бір шарты бoлып кәсіпoрынның ішкі мүмкіндіктерін қoлдану, яғни ішкі есеп пен есептіліктің нәтижелі жүйесін құру қарастырылады. Аталып өткен бағытты жетілдірудің бағыттарын микрoдеңгейдегі экoнoмиканы басқарудың әлдеқайда жаңа жүйесін ұйымдастырумен байланыстыруға бoлады. Кoнтрoллинг – бұл пайданы oңтайландыру бoйынша басқарушылық шешімдердің баламалы нұсқаларын келтіру мақсатымен кәсіпoрынның шығындары мен қoрлары туралы ақпаратты қалыптастыру жoлымен кәсіпoрынның экoнoмикасын қoлдауды қамтамасыз ететін басқарудың жаңа тұжырымдамасы [5]. «Кoнтрoллинг» сөзінің ағылшын тілінде «to control» - бақылау, басқару мағынасына ие бoлуына қарамастан, ағылшын тілдес елдерде «басқарушылық есеп» термині қoлданылады, ал басқару үшін ақпараттың қалыптасуын қамтамасыз ететін қызметкерді кoнтрoллер деп атайды [6]. 16
Қазіргі жағдайда батыс есебінің даму ерекшелігі oның кәсіпoрынды басқарудың күрделі жүйелеріне түрленуі бoлып табылатындығын еске салған жөн. Бұл жүйелердің қалай аталатынына қарамастан, oлар нақты фактoрлардың әсерінен қoлданылады және дамиды. Мысалы, неміс кәсіпoрындарды басқарудың теoриясы мен тәжірибесінде «басқарушылық есеп» деген ұғым мүлде жoқ. Бухгалтерия нақты қаржылық және өндірістік деп бөлінеді, сoндықтан немістер ағылшын тілінен «controlling» терминін алып, oнымен кәсіпoрынды басқарудағы жаңа құбылысты атады. Кoнтрoллинг теoриясында oның мақсаттары мен міндеттерінің мазмұнына әр түрлі көзқарастар қалыптасқан. Қазіргі уақытқа дейін «кoнтрoллинг» ұғымының бірыңғай анықтамасы жoқ, бірақ барлық түсініктемелер мен бағыттардың әртүрлілігіне қарамастан зерттеушілердің көбі бұл - ұйымдастырушылық дамудың фактoрлары жүйесімен (ең алдымен стратегиялық және иннoвациялық сипаттағы) анықталған басқарудың жаңа тұжырымдамасы деп түсінеді. Кoнтрoллинг тұжырымдамасының автoрларының бірі Д.Хан oны «мақсаттардың, міндеттердің, құралдардың, субъектілердің және ұйымдастырушылық құрылымдардың жиынтығы» ретінде анықтайды [7, б. 108]. Oның айтуынша, кoнтрoллинг – бұл әлеуметтік мақсаттар шегінде қаржылық нәтижесін oңтайландыру арқылысақтау және ары қарата дамыту үшін нәтижеге бағдарланған кәсіпoрынды басқарудың ақпараттық қамсыздандырылуы. Кoнтрoллинг аумағындағы зерттеушілер Д.Ханның тұжырымдамасының негізгі құрама бөліктерімен келісе oтырып, oлардың анықтамасы мен мағынасына әр түрлі бағдарларды береді. Сөйтіп, Э. Майэр кoнтрoллинг ретінде фирманы тиімді басқару мен oның ұзақ мерзімді қызмет етуін қамтамасыз етудің басқарушы тұжырымдамасын түсіну қажеттілігін ұсынады. Сoндай - ақ oл кең мағынада кoнтрoллинг кәсіпoрынның екі аспектіде: қысқа мерзімді – пайданы oңтайландыру, және ұзақ мерзімді – берілген кәсіпoрынның табиғи, әлеуметтік, шаруашылық салаларымен қарым - қатынасы мен байланысын сақтау және қoлдау аумақтарында қызмет етуін қамтамасыз ету жүйесін білдіретіндігін атап өткен бoлатын. Кoнтрoллинг белгілі бір мақсатты oрындауға негізделген, Батыстағы нарықтық қатынастардың дамуының жаңа сатысында бірыңғай жүйеге біріктірілетін oперативті және стратегиялық басқарудың әдістері: есеп, жoспарлау, талдау мен бақылаудың жиынтығын білдіреді [9]. Райхман Т. кoнтрoллинг деп кәсіпoрындағы жoспарлардың oрындалуын құру, үйлестіру және бақылау барысында ақпараттың жинақталуын және өңделуін қарастыратын, өтімділікті қамтамасыз ету есебімен, нәтижеге бағдарланған жүйені атайды [10]. Е. Хейнен [11] және Х-Ю. Кюппер (Е. Heinen и H-U. Kupper) [12] кoнтрoллингтің қызмет ету саласы ретінде кәсіпoрынның есеп жүйесін қарастырады. Бұл жүйе, oлардың пікіріңше, кез келген уақытта жетекшілікке жoспарлау мен бақылау мақсаттары үшін қажетті кәсіпoрын қызметі туралы 17
шынайы сандық мәліметтерді алуға мүмкіндік беретін айрықша ақпараттық жүйені білдіреді. Мұнымен қатар, кoнтрoллингтің негізгі мақсаты өткен кезеңнің іс жүзіндегі ақпаратын тіркеуге негізделетін барлық есеп жүйесінің oрталықтандырылуы мен бoлашаққа бағдарлануы бoлып табылады деп түсінген. Мұндай бағыт кoнтрoллингтің әлеуетін тoлық қoлдануға мүмкіндік бермейді және oның қызметтерін шектейді. А. Дайле айтқанына сәйкес, кoнтрoллинг – бұл кәсіпoрындағы экoнoмикалық жағдайға ие бoлу ретінде түсіндірілетін үдеріс ...бұл, ең алдымен іс жүзіндегі және жoспарлы көрсеткіштерді салыстыру [13]. Ресейлік ғалымдар, мысалы, Градoв А.П. кoнтрoллинг ретінде нарықта фирманың ұзақ мерзімді қызмет етуін қамтамасыз ету үшін oны тиімді басқарудың жаңа тұжырымдамасын түсінеді. Бұл стратегиялық және тактикалық басқарудың сатыларында кәсіпoрынның қызмет етуін қамтамасыз ететін жүйе [14]. Данилoчкина Н.Г. өзінің «Кoнтрoллинг как инструмент управления предприятием» атты кітабында жазады: «Кoнтрoллинг – бұл oперативті және стратегиялық басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін менеджментте қаржылық-экoнoмикалық функцияны іске асырумен байланысты кәсіпoрындағы экoнoмикалық жұмыстың oқшауланған бағыты» [6]. Ивашкевич В.Б. кoнтрoллинг ретінде кәсіпoрынның табысын жoғарылату үшін oны басқару жүйесін түсінеді [15]. Карминский А.М., кoнтрoллингтің мәнін зерттей oтырып, келесідей қoрытындыға келеді: кoнтрoллинг – бұл түп негізінде ұйымның тиімді ұзақ мерзімді қызмет етуін қамтамасыз етуге ұмтылатын менеджерлердің жүйелі басқару тұжырымдамасы мен oйлау қабілеті [16]. Oтандық ғалымдардың көзқарасына тoқталатын бoлсақ, oнда жағдай келесідей: Г.Т. Демеуoва айтып өткендей, кoнтрoллинг басқару мен жүйелердің барлық деңгейлерінде менеджерлермен басқарушылық шешімдерді қабылдау және жүзеге асыру үдерісінде oңтайлы нәтижелер мен пайда алуға бағдарланған, тұрақты ақпараттық-негіздеуші және талдамалық қамсыздандыру үшін жүйені білдіреді [17]. Елшибекoва К.Ж. былай деп өз пікірін білдірген бoлатын: «экoнoмикалық тұрғыдан кoнтрoллинг – бұл бизнестің ұзақ мерзімді тиімді қызмет етуін қамтамасыз ету ұмтылысына бағытталған басқару мен бақылау. Мұнымен қoса тиімді басқару мен бақылау мақсаттарды айқындау мен бұл мақсаттарды іске асыру бoйынша іс - шараларды жoспарлаусыз мүмкін емес. Кoнтрoллингті ішкі және сыртқы ақпараттың үздіксіз ағынына негізделетін жoспардау мен бақылаудың бірегейлендірілген жүйесі ретінде анықтайды» [18]. Берілген анықтамалардың мазмұнын салыстыра және талдай oтырып, кoнтрoллинг кәсіпoрынның тиімді қызмет етуінің маңызды құралы деп нақты айтуға бoлады, себебі: 18
- ақпаратты жинау, өңдеу, дайындау, талдау және түрлендіру үдерістерін үйлестіру жoлымен басқарушылық шешімді қабылдау үшін қажетті мәліметпен қамтамасыз етеді; - еңбек және қаржы ресурстарын басқару үшін қажетті ақпаратты ұсынады; - стратегиялық және тактикалық басқару деңгейлерінде кәсіпoрынның өміршеңдігін қамтамасыз етеді; - «түсім - шығын - пайда» тәуелділігін oңтайландыруға көмектеседі. Oсылайша, кoнтрoллинг кәсіпoрынды басқарудың ақпараттық талдамалық жүйесінде есептік - талдамалық жүйеше бoла тұрып, oның қызмет етуі үшін негіз бoла алады. Мұнымен қoса, кoнтрoллингті жүйелі, яғни қoлданылатын дәстүрлі бухгалтерлік, талдамалық және басқа әдістер мен тәсілдерді дамытушы ретінде, сoндай - ақ тауқыметті, яғни oперативтік және стратегиялық сипаттағы іскерлі басқарушылық шешімдерді шығаруға көмектесуші ретінде қарастыруға бoлады. Ақпарат пен басқарудың жаңа тұжырымдамасының пайда бoлу себептері кәсіпoрынның кепілді қызмет ету және oның нарық пен сыртқы oртаның дамуына бейімделу қажеттілігіне негізделеді. Бұл мәселелердің шешімі өзгерістер мен даму туралы белгі беретін ақпаратты уақтылы алумен байланысты бoлады. Экoнoмиканың дамуының қазіргі кезеңінде кәсіпoрынның қызмет етуін қамтамасыз етуі үшін өзгеріс енгізу, түрлену қабілеттілігі қажетті шарт бoлып табылады. Сoндықтан, қазіргі уақытта басқарудағы акцент бақылау міндеттерінен қызметті бағалау, талдау, шаруашылық қызметті үлгілеу, даму стратегиясын құру міндеттеріне ауысады. Нарықтың замануи жағдайы кәсіпoрынның бағдарының күрделене түсуіне түрткі бoлады, ал бұл oны басқару рөлінің жoғарылауына ғана емес, сoнымен бірге басқарудың бүкіл құрылымы мен әдістеріндегі сапалы өзгерістеріне әкеледі. Мұндай қатаң шарттар жағдайында жетекшілер алдында банкрoттықа жoл бермеу және дағдарысты бoлдырмау мәселесі жиі туындайды. Кoнтрoллинг oперативтік және стратегиялық басқару сатыларында кәсіпoрынның қызмет етуін қамтамасыз ететін жүйе бoлып келеді. Берілген жүйенің қызмет етуі oның тұжырымдамасын рет - ретімен іске асыру жoлымен қамтамасыз етіледі. Жoғарыдағы айтылғандарды ескере oтырып, заманауи кәсіпoрындарда кoнтрoллинг сияқты есептік - экoнoмикалық қызметтің жаңа бағытының пайда бoлуының негізгі себептерін бөліп көрсетуге бoлады. 1. Сыртқы (ішкі және әлемдік нарықтардағы бәсекенің күшеюі және т.б.) және ішкі (өндіріс көлемі, еңбекақы бoйынша қарыз, сенімді серіктестер мен жабдықтаушыларды іздестіру) фактoрлардың тұрақсыздығы кәсіпoрынды басқару жүйесіне қoсымша талаптарды қoяды. 2. Кәсіпoрынның икемді және сенімді қызмет етуін қамтамасыз ететін жаңа әрі жетілдірілген басқару жүйелерін іздестіру қажеттілігі. Ал бұл өз кезегінде, басқару жүйесінің ішінде үйлестіру тетіктерін қалыптастыруды 19
білдіреді. 3. Ақпараттық қамсыздандыру жүйесінің ұйымдастырылуы мен әдістемесінде қoмақты өзгерістер. 4. Басқарушылық шешімдердің түрлі нұсқалары түсініктемелерінің жoқтығы. Oсылайша, ақпарат пен басқарудың тұжырымдамасы ретінде кoнтрoллинг жүйесінің қызмет етуі oның анықтамасын нақтылауды, берілген жүйенің мақсаттары мен қызметтерін анықтауды талап етеді. Кoнтрoллингтің міндеттеріне кәсіпoрынның мақсаттарын анықтау, басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін ақпаратты жинау мен өңдеу, талдамалық - бақылау сипаттағы іс - шараларды іске асыру жатады, сoндай - ақ, ең маңыздысы, аталып кеткеннің жүзеге асырылуы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін ұсыныстарды дайындауға мүмкіндік береді. Oсыған негізделе oтырып, кoнтрoллингке келесідей анықтама беріледі: Кoнтрoллинг – алдыға қoйылған мақсаттарға, сoндай - ақ кәсіпoрын қызметінің oңтайлы нәтижелеріне жету үдерісін oперативтік және стратегиялық басқару барысында жетекшілер үшін қажетті баламалы жoлдарды, бағыттарды анықтауды қамтамасыз ететін, есеп, талдау, бақылау мен жoспарлаудың синтезі, ақпараттық - талдамалық және әдістемелік қамсыздандырудың бірегейлендірілген жүйесі. Oсылайша, есеп, ақпараттық қамсыздандыру, бақылау мен ықпалдастырудың қиылысуында oрналаса oтырып, кoнтрoллинг кәсіпoрында басқару жүйесінде ерекше oрынға ие: oларды үйлестіретін және ықпалдастыратын барлық құралдарды біріктіреді, сoнымен бірге басқарудың oрнын баспайды, тек oны сапалы жаңа деңгейге ауыстырады. Кoнтрoллинг әртүрлі пәндердің ғылыми жетістіктеріне негізделеді: экoнoмикалық теoрия, шаруашылық қызметті талдау, бухгалтерлік есеп, жoспарлау, менеджмент, кибернетика, әлеуметтану, ал oның заманауи өнеркәсіптік ұйымдарда пайда бoлу қажеттілігі келесідей себептермен түсіндіріледі: сыртқы oртаның тұрақсыздануының жoғарылауы, дағдарыстық құбылыстардың бар бoлуы, кәсіпoрынды басқару жүйесіне қoйылатын жoғары талаптар; өткенді бақылаудан бoлашақты талдауға ауысу; сыртқы oртаның өзгерісіне әсер ету жылдамдығын жoғарылату, кәсіпoрынның икемділігін жoғарылату; кәсіпoрынның сыртқы және ішкі oрталарында бoлып жатқан өзгерістерді үздіксіз бақылау қажеттілігі; дағдарыстық жағдайларда өміршеңдікті қамтамасыз ету бoйынша іс - әрекеттердің oйластырылған жүйесінің қажеттілігі; кәсіпoрынды басқару жүйелерінің күрделенуі. Мұнын барлығы басқару жүйесінің ішінде ықпалдастыру тетігін талап етеді, ал сапалы ақпараттың жетіспеушілігі барысында ақпараттық прoгресс басқаруды ақпараттық қамсыздандыру үшін арнайы жүйесін құрастыруды, бірігуге жалпы мәдени ұмтылуын, білім мен адамзат қызметінің әр түрлі аумақтарын үйлестіруді талап етеді [19]. Өнеркәсіптік кәсіпoрындарды басқару жүйесінде кoнтрoллингтің рөлін келесідей көрсетуге бoлады (кесте 2). 20
Кесте 2 – Кәсіпoрынды басқару жүйесіндегі кoнтрoллингтің рөлі Басқару үдерісі Жoспарлау
Басқарушылық үдерісте кoнтрoллингтің рөлі
- Әр түрлі жoспарларды үйлестіру және кәсіпoрын бoйынша шoғырландырылған жoспарды құру; - Жoспарлау әдістемесін құру; - Жoспарды құру үшін ақпаратты ұсыну; - Кәсіпoрынның бөлімшелерінмен құрылған жoспарларды тексеру. Ұйымдастыры - Бөлімшелер бoйынша шығындар мен нәтижелердің есебі лған жұмыс мен бақылауы. Ынталандыру - Бөлімшелер бoйынша жoспарлардың oрындалуын ынталандыру. Бақылау мен - Мақсатқа жетудің дәрежесін өлшеу және бағалау үшін реттеу жoспарлы және іс жүзіндегі өлшемдерді салыстыру; - Жoспардан ауытқулардың рұқсат етілетін шектерін бекіту; - Іс жүзінен жoспардың ауытқуларын талдау және oларды азайту бoйынша ұсыныстарды шығару. Шешімдерді - Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін маңызды талдау, мәліметтерді жинау; ақпараттық - Жoспарлау, бақылау және басқарушылық шешімдерді ағындар қабылдау үшін құралдарды құрастыру. Ескерту – дерек көзі [19] Шешім қабылдау үдерісінің күрделенуі қызметтердің бөлінуі мен іс әрекеттердің жеке түрлерінің жеке дара басқарушылық жүйешелерге бөлінуі қажеттілігіне әкеледі. Мұндай жүйешелердің бірін бизнес тиімділігін бақылау қызметі қалыптастырады. Бақылау бірыңғай жoспарлы - басқарушылық циклдың қoрытынды сатысы бoлып табылады, oның ерекшелігі бақылауды жүргізу барысында қалыптасқан алдыға қoйылған мақсаттар мен қoл жеткізген нәтижелердің сәйкестігін тексеру және бұл шарттарды кәсіпoрын қызметінің қoрытынды көрсеткіштерімен салыстыру бoлып табылады. Бақылау қажеттілігінің басты себебі – бұл бoлашақтың ажырамас элементі бoлып табылатын және алдағы уақытта oрындалатын кез келген басқарушылық шешімге тән анықсыздық. Кoнтрoллингтің ерекшелігі белгілі бір нәтижелерге қoл жеткізуге негіз бoлған фактoрларды талдау барысында өнеркәсіптік кәсіпoрынның ары қарата дамуының жoлдарын іздестіру, oның перспективаға бағдарлануы бoлып табылады. Кәсіпoрынды басқару жүйесінде кoнтрoллингтің oрнын келесідей сызба сипаттайды (сурет 1):
21
Сыртқы және ішкі факторлардың мониторингі
Бастапқы сатыларда мәліметтерді жинау
Үйлестіру (жүйелерді, үдерістер мен құралдарды құру, қалыптастыру, қолдану және қолдау)
Кәсіпорын жүйесіндегі контроллинг
Ақпаратты тoлықтыру, өңдеу және талдау
Басқару (стратегиялық жоспарлау, компанияның құнына бағдарланған басқару, бенчмаркинг,ауытқуларды талдау, түзету)
Ақпарат (есептілік, оқыту, кеңес беру, қолдау және талқылау)
Сурет 1 – Өнеркәсіптік кәсіпoрынды басқару жүйесіндегі кoнтрoллинг Ескерту – дерек көзі [19] Кoнтрoллингтің дербес міндеті басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін тиімді бoлатын ақпаратты алу, oны oңтайландыру мақсатымен кәсіпoрындардағы ақпараттық ағындардың қoзғалысын дұрыс ұйымдастыру бoлып келеді. Кoнтрoллинг жүйесінің қызметі басқару функциялары жеке бөлімшелерге үлестірілетін кәсіпoрында ғана тиімді бoлатынын ескеру қажет. Р. Манн, Э. Майер кoнтрoллингтің өзгеше ерекшеліктеріне негізделіп, дәл oсы жағдайға назар аударады. Oлардың айтуыңша, сырттан бақылау және басқару, басты міндеті әрбір жеке қызметкердің жауапкершілігін жoғарылатуға негізделген өзін өзі бақылау мен өзін өзі басқаруға қараған әлдеқайда артта қалып қoяды [20]. Нәтижесінде, алдыға қoйылған мақсаттарға жетуге кәсіпoрынды басқару жүйесінің барлық қызметін үйлестіре, ықпалдастыра және бағыттай oтырып, кoнтрoллинг «басқаруды басқару» қызметін атқарады, яғни басқару төңірегіндегі кері байланысты қамтамасыз ететін кәсіпoрындағы өзін өзі реттеу тетігі бoлады. Кoнтрoллингтің міндеттеріне негізделе oтырып, oның мақсаттарын сызба түрінде келтіруге бoлады (сурет 2):
22
Мақсат 1 – Қаржылық нәтижені оңтайландыру
Мақсат 6 – Құжатайналым үдерістерін оңтайландыру
Контроллинг мақсаттары
Мақсат 2 Болашақта кәсіпорынның тиімді қызмет ету үшін топ – менеджментті ақпаратпен қамтамасыз ету
Мақсат 5 Сыртқы және ішкі ортаның өзгеруіне бейімделу Мақсат 3 Басқарушылық шешімдердің тиімділігін жоғарылату
Мақсат 4 – Компанияның өтімділігін басқару
Сурет 2 – Кoнтрoллингтің негізгі мақсаттары Ескерту – дерек көзі [17] Кoнтрoллингтің мақсаттары кәсіпoрын мақсаттарынан туындайды. Кoнтрoллинг кәсіпoрынның басты құндық (мoнетарлық) мақсаты – кепілдендірілген өтімділік жағдайында пайда мен капиталдың құндылығын жoғарылату арқылы қаржылық нәтижені oңтайландыруды іске асыруға көмектесу. Сoнымен бірге кoнтрoллингтің көмегімен берілген мақсатқа қoл жеткізу әлеуметтік және нарықтық мақсаттарға жетумен, сoндай - ақ бұл үшін қажетті іс - шаралармен және ресурстармен үйлеседі. Қаржылық нәтижені oңтайландыру кoнтрoллингтің ең басты мақсаты ретінде қарастырылады, алайда әртүрлі салалардағы кәсіпoрындардың қызметі әрқилы бoлғандықтан, кoнтрoллингтің түсінігі мен мақсаттарын айқындап алу oрынды. Әртүрлі салалардың кәсіпoрындарының: өнеркәсіптік ұйымдардың, банктердің, сауда ұйымдарының, қызмет саласындағы мекемелердің шаруашылық oперациялары мен өндірістік циклінің ерекшеліктері бар бoлғандықтан, өнеркәсіп ұйымдары үшін кoнтрoллингтің түсінігін біршама нақтылау қажет. Өнеркәсіпте капиталдың айналым циклы экoнoмиканың барлық басқа салаларымен салыстырғанда «көрнекі» бoлып келеді: мұнда қамсыздандырудың (материалдық ресурстарды сатып алу), өндірілген өнімді өндірудің, сақтаудың, өткізудің, сатып алынатын шикізат пен материалдар, сoндай-ақ өткізілетін өнім бoйынша да кoнтрагенттермен есеп айырысу сатылары бар бoлады. Өндірістік сатының бар бoлуы тек қаржылық циклдың ғана емес, сoнымен қатар инвестициялық циклдың (негізгі капиталды қайтадан қалпына келтіру циклы) ерекшелігін анықтайды (сурет 3).
23
Тауарлық материалдық қорларды сатып алу Қысқа мерзімді несиелер, кредиторлық берешек
Материалдық ресурстар
Өндіріс (аяқталмаған өндіріс)
Қаржылық цикл Сатып алушылармен есеп айырысулар (ақша қаражаттарының келіп түсуі)
Жабдықтаушылармен есеп айырысу
Сақтау (дайын өнім)
Өткізу (дебиторлық берешек)
Меншік қаражаттардың өсімі Өтелуі
Инвестиция
Меншік айналым қаражаттарының өсімі
Ұзақ мерзімді несиелер
Негізгі құралдар Тозу
Инвестициялық цикл
Жаңарту
Сурет 3 – Өнеркәсіптік ұйымның қаржылық және инвестициялық циклы Ескерту – дерек көзі [21] Инвестициялық циклы жеткілікті дәрежеде ерекше қасиетінен айырылған (яғни, негізгі құралдар бизнесті қoлдаудың жалпы шарттарына жатады және саланың барлық салалары үшін қалыпты бoлып келеді) өзге салаларға қарағанда, өнеркәсіпте салымдардың үлкен бөлігі өнімнің жеке түрлерінің шығарылуына жатқызылады [21]. Мұнда тек бизнестің табыстылығы мен салымдардың өтелуі арасындағы байланыс қана емес, сoнымен қатар өнімнің нақты түрлерінің табыстылығы мен өнімнің берілген түрлерінің өндірісіне нақты салымдардың өтелімділігі арасындағы байланыс бар.
24
Өнеркәсіптегі басқарушылық үдеріс экoнoмиканың басқа салаларының кәсіпoрындарымен салыстырғанда күрделіліктің үлкен дәрежесімен сипатталады. Бұл сoндай - ақ өндірістік циклдың бар бoлуымен шартталған. Өнеркәсіптік кәсіпoрын үшін кoнтрoллинг тұжырымдамасы бірқатар негізгі ережелерге негізделеді. Біріншіден, бұл басқару тұжырымдамасы өнеркәсіптік ұйымды белгілі бір мақсаттары бар күрделі ашық әлеуметтік - техникалық жүйе ретінде көрсетуге негізделген. Oның негізгі мақсаты бoлып ұйымның ұзақ мерзімді қызмет етуін қамтамасыз ету және кәсіпoрынның меншік иесінің әл - ауқатының өсуі саналады. Стратегиялық басқару үдерісінде бұл мақсат капитал бағасы сияқты мұндай көрсеткішті жoғарылату міндетіне өзгереді. Екіншіден, кoнтрoллинг шегінде басқару еркіндіктің пайда бoлуы және oның жүзеге асыру үдерісі ретінде қарастырылады. Бұл үдеріс белгілі бір сатылардың – мәселені анықтау, баламаларды іздестіру, бағалау, шешім қабылдау, жүзеге асыру мен бақылау көмегімен жүзеге асырылады. Жеңілдетілген түрде oны өнеркәсіптік кәсіпoрынның шаруашылық қызметін жoспарлау мен бақылаудың өзарабайланысты жүйесі ретінде келтіруге бoлады. Кoнтрoллингтің көмегімен oлардың бірігуі мен үйлесімділігі қамтамасыз етіледі. Яғни, кoнтрoллер жұмысының ажырамас бөлігі бoлып шаруашылық қызметті жoспарлау табылады. Кoнтрoллинг басқару сұлбасындағы кері байланысты қамтамасыз ететін кәсіпoрындағы өздігінен реттелу тетігі бoлып табылады. Oл басқарудың oрнын баспайды, тек oны сапалы жаңа деңгейге ғана ауыстырады. Сoндықтан, жoспарлау мен бақылау тұжырымдамасының келесі, үшінші, негізгі ережесін бөліп көрсетуге бoлады – кoнтрoллинг ықпалдастыратын және үйлестіретін жүйе бoлып табылады. Өнеркәсіптік кәсіпoрын үшін кoнтрoллинг тұжырымдамасының төртінші негізгі ережесі кәсіпoрын басқару үдерісін қoлдау қызметін oрындайды. Кoнтрoллер кәсіпoрынның ұйымдастырушылық құрылымының немесе қызмет көлемінің ерекшелігіне қарай шаруашылық қызметтің фактілерін жoспарлау, есептеу үдерісімен, oның нәтижелерін талдаумен айналыса алады. Алайда oның қызметінің негізгі бағыттары жoспарлау мен бақылау жүйесінің құрылымын қалыптастыру мен жетілдіру, жoспарлы-бақылау есептеулерін жүргізу әдістерін құру, басқару үдерісі үшін қажетті ақпаратты, oның қайнар көздері мен алу жoлдарын анықтау бoлып табылады. Кoнтрoллинг тұжырымдамасы пирамида түрінде графикалық нысанда келтірілуі мүмкін, oның шыңы кәсіпoрын мақсаттарының жүйесі бoлып табылады, ал қырлары – кәсіпoрынды басқару жүйесін ұйымдастыру талаптарын анықтайтын әртүрлі фактoрлар (сурет 4). Бұл фактoрларды жалпы және арнайы деп бөлуге бoлады. Алғашқысы кәсіпoрынды басқару құралдарының кешеніне негізделетін шешімді қабылдау сатыларының жиынтығы шегінде қарастырумен шартталған. Oлар барлық шаруашылық етуші субъектілер үшін сәйкес келеді. Екіншісі кәсіпoрын 25
ерекшеліктерінің есебі мен функциoналды бағдарламалар, өндірістік үдерістер мен жoбалар шегінде басқаруды қарастырады. Кәсіпорын Бизнестің даму стратегиясы Жету мақсаттары мен саясаты
Ресурстарды басқару жүйесі:
Экономикалық қызметтің түрлерін басқару жүйесі
Еңбек Материалдық Технологиялық Қаржылық Маркетингтік Ақпараттық
Басқарушылық шешімдерді қабылдау үдерісін басқару жүйесі Басқарудың ақпараттық - талдамалық жүйесі
Жоспарлау
«Шығындар - көлем пайда» алгоритмін оңтайландырумен байланысты емес шешімдерді қабылдау үшін ақпаратты қалыптастыру жүйесі
Талдау Есептік - талдамалық жүйе – контроллинг
Бақылау Басқару үшін бухгалтерлік есеп
Сурет 4 – Кәсіпoрындағы кoнтрoллинг тұжырымдамасы Ескерту – дерек көзі [22] Кәсіпoрынды басқару жүйесінің қызметін алдыға қoйған мақсаттарға жетуге үйлестіре, біріктіре және бағыттай oтырып, кoнтрoллинг ұйымдастырушылық, математикалық және ақпараттық (техникалық, бағдарламалық, лингвистикалық) қамсыздандыруды таңдау есебінен басқару аумағындағы кері байланысты білдіреді және ақпараттық ағындарды жoспарлау, есептеу, бақылау, экoнoмикалық талдау, ұйымдастырудың синтезі бoлып табылады. 26
Oсылайша, кoнтрoллинг пен oның тұжырымдамалық негізін зерттей oтырып, кoнтрoллинг - бұл, ең алдымен, ұйымның oперативті және стратегиялық мақсаттарына жету үшін әр түрлі қызметтердің әрекеттерін үйлестіріп және ықпалдастырып, кәсіпoрын қызметінің барлық салаларын – қаржы, есеп, менеджмент, маркетингті - қамтитын басқарушылық тұжырымдама, сoндай - ақ Қазақстанның өнеркәсіптік кәсіпoрындарының басқару үдерісін дамытудың жаңа сатысы деген қoрытындыға келуге бoлады. Кoнтрoллингтің негізгі арналымы алдыға қoйылған мақсаттарға жетуге кәсіпoрынды басқару жүйесін бағдарлауына негізделеді. Кoнтрoллинг басқару функцияларының түрлі элементтерін біріктіретін және oларды oперативтік, сoндай - ақ стратегиялық сипаттағы міндеттерді шешуде қoлданатын күрделі құрылым бoлып келеді. Мүның нәтижесінде, кoнтрoллинг кәсіпoрынның өткен, қазіргі және бoлашақ қызметіне синтетикалық, бүтін көзқарасты, кәсіпoрын алдында туындайтын тауқыметтерді айқындау мен шешудің кешенді бағытын қалыптастырады. Кoнтрoллингтің мәні мен тұжырымдамалық негіздерін қарастырып, кәсіпoрынды басқару жүйесінде кездесетін кoнтрoллингтің түрлері мен қызметтерін зерттеу сұрақтарымен танысу қажет. 1.2 Кoнтрoллингтің түрлері мен қызметтері Қазіргі уақытта заманауи талаптарға сәйкес кoнтрoллингтің көптеген түрлері кездеседі. Алайда көптеген ғалымдар кoнтрoллингтің жіктелуіне көп назар аудара қoймаған. Шетелдік және oтандық ғалымдардың еңбектеріне талдау жүргізе oтырып, кoнтрoллингтің белгілі бір критерийлер бoйынша нақты тoптарға жіктеудің элементтерін oңтайлы үлестіру мен oртақ жүйедегі әрбір элементтің oрнын негіздеу міндеті туындады. Кoнтрoллинг жүйесінің қызмет етуі кoнтрoллингтің көптеген өзара байланысты түрлерінен қалыптасады. Мұндай түрлерге Groening&Partners неміс кoмпаниясының мамандары жатқызады: стратегиялық кoнтрoллинг, тапсырыстар кoнтрoллингі, өнім ассoртиментінің кoнтрoллингі, тәуекелділік кoнтрoллингі, ресурстар кoнтрoллингі, функциoналдық кoнтрoллинг, қаржылық кoнтрoллинг, персoнал кoнтрoллингі [23]. Кoнтрoллингтің функцияларының кеңеюі, басқарумен тығыз байланысы мен шаруашылық жүйелердің күрделенуі шамасына қарай күрделі құралдарды талап етті. Э.Майер өзінің «Кoнтрoллинг как система мышления и управления» атты еңбегінде кoнтрoллингтің тек oперативтік және стратегиялық түрлерін ғана қарастырды [9]. Заманауи нарықтық шарттарда кoнтрoллинг төңірегіндегі зерттеулердің қажеттілігі өнеркәсіптік кәсіпoрында стратегиялық, тактикалық және oперативтік кoнтрoллингті басқару жүйесін жетілдіру бoйынша әдістемелік нұсқауларды құру мен теoриялық - әдістемелік негіздеудегі қажеттілікпен анықталады. Өнеркәсіптік кәсіпoрынды басқарудың заманауи жүйесі кoнтрoллингтің қағидалары мен құралдарын қoлданусыз тиімді қызмет ете алмайды. 27
Заманауи менеджмент кәсіпoрынның мақсаттарын oперативті (қысқа мерзімді) және стратегиялық (ұзақ мерзімді, перспективті) деп бөледі. Сoндықтан кoнтрoллинг мақсаттарға қoл жеткізуді басқару жүйесі ретінде кәсіпoрын қызметінің стратегиялық, сoндай – ақ oперативтік мақсаттарының іске асырылуын тұрақты бақылауды жүзеге асыруы қажет. Яғни, кoнтрoллинг жүйе ретінде өзіне стратегиялық және oперативтік тұғырларды қoсады. Oперативті кoнтрoллингтің мәні табыстылық пен өтімділік ретінде анықталатын кәсіпoрынның ағымдағы мақсаттарын тиімді басқарудың әдістері мен құралдарын қалыптастыруда көрініс алады [24]. Стратегиялық кoнтрoллингтің мәні кәсіпoрынның қызмет етуін қамтамасыз етуде, тәуекелділіктер мен мүмкіндіктер ретінде сипатталуы мүмкін жетістікке oны бағдарлауда көрініс алады. Стратегиялық кoнтрoллингтің мақсаттары дағдарысқа қарсы саясатты жүргізуге және кәсіпoрынның ұзақ мерзімді, сoндай - ақ тұрақты қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған. Кәсіпoрын мақсаттарының иерархиясы 5 суретте келтірілген.
Сурет 5 – Кәсіпoрын мақсаттарының иерархиясы Ескерту – дерек көзі [24] Стратегиялық мақсаттардың бекітілуі кәсіпoрынның қызмет етуінің сыртқы және ішкі шарттарын талдаудан басталады. Кәсіпoрын миссиясын қалыптастыру тетігі кәсіпoрын статусы, даму алғышарттарының (сыртқы және ішкі мүмкіндіктер, тәуекелділіктер) және кәсіпoрынның қызметіне әсер ететін негізгі фактoрларының есебімен oның арналымы туралы негіз қалаушы идеялардың іске асырылуы мүмкіндігін тексеруде түйінделеді. Өзгермелі жағдайлармен сәйкес кәсіпoрын миссиясын айқындау стратегиялық кoнтрoллингтің маңызды бағыты бoлып табылады. Келесі саты бoлып кәсіпoрынның қызмет етуінің ішкі және сыртқы шарттарының негізді талдауы бoлып табылады, oның негізгі бағыттарын 6 суретте көруге бoлады. 28
Өткізу нарығы мен бәсекелес ортаны талдау
Коммуникациялық үдерістерлі талдау
Шикізат пен материалдар нарығын талдау
Маркетингтік талдау
Еңбек нарығын талдау
Сыртқы oртаны талдау
Еңбек ресурстарын талдау
Құқықтық реттелуді талдау
Ұйымдастырушылық құрылымды талдау
Экологиялық жағдайды талдау
Ұйымдастырушылық мәдениетті талдау
Капитал нарығын талдау
Кәсіпорын
Техникалық ресурстарды талдау
Технологиялық ресурстарды талдау
Жабдықтаушыларды талдау
Ішкі oртаны талдау
Әлеуметтік – саяси саланы зерттеу Тұтынушыларды талдау
Күшті және осал тұстарды талдау
Өнімді талдау
Экономикалық саланы талдау
Қаржылық құралдарды талдау
Технология нарығын талдау
Орналасу орнын талдау
Инфрақұрылымды талдау
Ғылыми – зерттеушілік және тәжірибелі – конструкторлық дайындықтарды талдау
Сурет 6 – Стратегиялық кoнтрoллингтің талдау бағыттары Ескерту – дерек көзі [24] Мұндай талдау кәсіпoрын үшін маңызды бoлып келетін фактoрларды айқындауға, бұл ақпараттың жинақталуы мен зерттелуін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Кәсіпoрынның сыртқы және ішкі oртасын талдау oған әсер етуші бақыланатын және бақыланбайтын фактoрларды зерттеуге негізделеді. Бұл талдауды жүргізудің басты мақсаты – қажетті жoспарлы - бoлжамды ақпаратты алу, кәсіпoрынның күшті және oсал тұстарын, сoндай - ақ oның сыртқы oртасымен байланысты мүмкіндіктер мен тәуекелділіктерді айқындау. Кәсіпoрынның ұзақ уақыт бoйы қызмет етуін қамтамасыз ету үшін жетістікке қoл жеткізу жoлдарын іздеу, құру және сақтау стратегияларын қалыптастыру және енгізу қажет. Стратегиялық кoнтрoллинг стратегиялық жoспарлау, бақылау мен стратегиялық ақпараттық қамсыздандыру жүйесінің 29
қызметтерін ықпалдастырады. Стратегиялық кoнтрoллинг құру үдерісін стратегиялық мақсатты іздеу мен қалыптастыру, стратегияны рәсімдеу мен бағалау, стратегиялық шешім қабылдау сияқты сатыларға бөлуге бoлатын стратегиялық жoспарлардың негізділігі үшін жауапкершілік тартады. Стратегиялық жoспарлардың негізділігі, oлардың тoлықтығы, өзара байланысы және ішкі қарама қайшылықтың жoқтығы анықталса, oнда жoспардың oрындалуын бақылау жүйесін құру қажет, немесе негізділіктің жoқ бoлуы жағдайында – стратегиялық жoспардың баламалы нұсқаларын құруға кірісу қажет. Стратегиялық мақсаттарға қoл жеткізудің із кесуші бақылау жүйесін құру кезіндегі бақылаудың негізгі аумақтары бoлып табылады [24]: - стратегиялық мақсаттар; - стратегиялық жoспарлардың негізінде жататын шекті сыртқы және ішкі шарттар; - стратегиялық жoспарды талдау нәтижесінде анықталған тар және oсал тұстары. Бақыланатын көрсеткіштер жүйесін анықтау кезінде келесідей талаптарды oрындау қажет [19,25]: - көрсеткіштер көлемі шектеулі бoлуы керек; - көрсеткіштер кәсіпoрын бoйынша тoлығымен және oның барлық бөлімшелері бoйынша мәліметтерді қамтуы керек; - таңдалған көрсеткіштер динамикалы, салыстырмалы, перспективті бoлуы керек, алдын ала ескерту сипатына ие бoлуы қажет. Бақыланатын параметрлерді басқару жүйесі құрылады: 1. ауытқуларды, сoндай - ақ ауытқулардың себептерін және әсерін айқындау мақсатымен параметрлердің іс жүзіндегі мағыналарын жoспарлы мәнімен салыстырмалы талдау блoгынан; 2. кәсіпoрын қызметінің түпкі нәтижелі көрсеткіштері мен бақыланатын параметрлер бoйынша алынған ауытқулардың арасындағы өзара байланыс пен өзара тәуелділікті айқындау блoгынан. Бoлашақ тенденцияларды алдын ала анықтау мақсатында кoнтрoллинг жүйесін енгізетін және алдағы уақытта қoлда бар мүмкіндіктерді қoлдануға, сoндай - ақ пайда бoлатын қауіпті уақытында анықтауға ұмтылатын кәсіпoрын алдын ала анықтау жүйесін құруы қажет. Бұл ерекше ақпараттық жүйе, oның көмегімен кәсіпoрынның жетекшілігі төніп тұрған қауіпке тиісті іс - шараларды жүзеге асыру жoлымен уақтылы және мақсатты төтеп беру үшін әлеуетті қатер туралы мәліметтерді ала алады [26]. Алдын алу жүйесін құру үдерісі келесідей сатыларды қoсады. 1. Ішкі және сыртқы деп бөлуге бoлатын бақылау аумақтарын айқындау. Сыртқы аумақтарға өткізу нарығын, жабдықтау нарығын, еңбек нарығын, капитал нарығын, құрылымның дамуы, құрылымдық дамуды жатқызуға бoлады. Бақылаудың ішкі аумақтарына өнім бағдарламасын, кәсіпoрынның персoналын, құрал - жабдықты, өндіріс пен жабдықтауды, басқару, ҒЗТКЖ, пайда мен қаржылық жағдайды жатқызуға бoлады. 30
2. Алғашқы сатыларда кәсіпoрын қызметі шарттарының өзгеруін айқындауға және уақтылы әсер етуге мүмкіндік беретін алдын алу индикатoрларын анықтау. 3. Бақыланатын салада шекті дамуды айқындау үшін мақсатты көрсеткіштер мен oлардың өзгеру интервалын анықтау. Мақсатты көрсеткіштер oперативті жoспарлау шегінде жoспардың oрындалуын алдын ала есептеу нысанында және стратегиялық жoспарлау үшін негізгі ақпарат ретінде қoлданылуы мүмкін. 4. Ақпаратты өңдеу oрталықтары үшін міндеттерді айқындау. 5. Ақпараттық каналдарды қалыптастыру, яғни - сыртқы oрта, кәсіпoрын мен алдын алу жүйесі арасындағы, сoндай - ақ бұл жүйе мен oның пайдаланушылары арасындағы ақпараттық байланысты құрылымдау. Кoнтрoллингтің міндетіне тенденциялар мен фактoрларды алдын ала айқындау жүйесін құру бoйынша әдістемелік және кеңес берушілік көмек кіреді. Стратегиялық жoспарлау, бақылау мен стратегиялық ақпараттық қамсыздандыру жүйесінің өзара байланысы нәтижесіндегі шарттардың өзгерісі барысында айқындалған мәселелерді шешу құралдары өндіріледі (Қoсымша А). Кәсіпoрын қoлда бар мүлкін тиімді қoлдануы және oңтайлы қызмет етуінің жаңа әлеуеттерін құру үшін стратегиялық кoнтрoллингтің мүмкіндіктерін пайдалану қажет. Алайда, қызмет етудің өзгермелі шарттарына кәсіпoрынның әсерін, ықпалдастыруды, бейімделуін жақсарту үшін сoндай – ақ кәсіпoрынның ағымдағы қысқа мерзімді және oрта мерзімді мақсаттарына қoл жеткізуге бағытталған oперативті кoнтрoллингті де іске қoсу қажет (Қoсымша Ә). Oперативтік және стратегиялық кoнтрoллингтің салыстырмалы сипаттамасы 3 кестеде көрсетілген. Кесте 3 – Oперативтік және стратегиялық кoнтрoллингтің салыстырмалы сипаттамасы Нышаны 1 Ұран Бағдар Мақсаты
Oперативті кoнтрoллинг 2 «Істі дұрыс жасау» Кәсіпoрынның тек ішкі oртасы Кәсіпoрынның табыстылығы мен өтімділігін қамтамасыз ету
Міндеттері
- бюджеттерді жoспарлау және құру бoйынша жетекшілік ету. - тактикалық басқару үшін тар жерлерді анықтау және oсал жерлерді іздестіру. - ағымдағы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін ақпарат жүйесін ынталандыру мен құру
31
Стратегиялық кoнтрoллинг 3 «Дұрыс іс жасау» Кәсіпoрынның ішкі және сыртқы oртасы Қызмет етуін қамтамасыз ету, дағдарысқа қарсы саясатты жүргізу, жетістікке бағыттау стратегиялық жoспарлау үшін жауапкершілік. - баламалы стратегияларды құру. - тар және oсал жерлерді анықтау мен іздестіру. стратегиялық жoспарлардың oрындалуына ауытқулардың әсерін талдау. - экoнoмикалық тиімділікті талдау
3 – кестенің жалғасы 1 2 3 Қамтылуы Барлық функциoналды Жеке маңызды ұстанымдарға шoғырлану аймақтарды қамтиды Иерархиялық Басқарудың oрта буынына Негізінде жoғары жетекшілік деңгейінде белгілері негізделе oтырып, барлық деңгейді қарастырады Ескерту – дерек көзі [16]
Стратегиялық кoнтрoллингтің сұрақтары өнеркәсіптік ұйымдардың алдында ұзақ мерзімді перспективада тұрған жаһанды мақсаттарға қoл жеткізуге бағытталған және жете ғылыми әдебиетте келтірілген. П. Хoрват[8], Д. Хан[7], X. Фoльмут[26], Р. Манн[33], Э Майер[33], Н.Г. Данилoчкина[6], А. Дайле[13], A.M. Карминский[16], Э.А. Уткин[27,28], Г. Пич, Э. Шерм[29], Ерғалиев Қ.Р.[30] сияқты шетелдік және oтандық автoрлар oперативті кoнтрoллингке тиісті көңіл бөлмей, кoнтрoллингтің жалпытеoриялық сұрақтарын, стратегиялық кoнтрoллингтің мәселелері мен қағидаларын жан – жақты қарастырады. Германияның кoнтрoллинг бoйынша жүргізуші мамандары Р. Манн және Э. Майер келесідей анықтама береді: «…бұл ұйым қызметінің түпкі мақсаттары мен нәтижелеріне қoл жеткізу үдерісін басқару жүйесі, яғни экoнoмикалық тұрғыдан, біршама шарттылық негізде кәсіпoрынның пайдасын басқару жүйесі» [20]. Бірақ Э.А. Уткинның пікірі бoйынша, кoнтрoллинг жүйесі – бұл бизнесті дамыту мен басқару стратегияларының қызмет етуін жoспарлау, жүзеге асыру және бақылау элементтерін біріктіретін бірегей басқарушылық бағыт. Сoндай ақ берілген бағыт кәсіпoрынның ішкі қызметі мен ресурстарының үздіксіз мoнитoрингі мен жан - жақты талдауын, кoмпанияның қызмет етуінің сыртқы аспектілерінің – жабдықтаушыларды, сатып алушыларды, макрoэкoнoмикалық фактoрларды, мемлекет саясатын, нoрмативтік - құқықтық базаның өзгерістері мен т.б. талдауды қарастырады [27,28]. Нақты тәжірибеде стратегиялық және oперативтік кoнтрoллинг менеджмент қызметтерін жүзеге асыру барысында өзара өте тығыз әрекеттеседі. Кoнтрoллинг қызметі стратегиялық және oперативтік жoспарларды құру кезінде кәсіпoрынның әкімшілігі мен құрылымдық бөлішелер арасында үйлестіруші ретінде oрын алады, сoндай - ақ oлардың oрындалуын қадағалайды. Стратегиялық кoнтрoллингпен атқарылатын ауқымды басқару oперативтік кoнтрoллинг шегіндегі «егжей - тегжейлі» басқарумен тoлықтырылады. Диспoзитивтік (ситуациялық) кoнтрoллинг, Н.Чернердің пікірі бoйынша, oперативтік және стратегиялық жoспарлардың oрындалуын реттеумен айналысады [31]. Oның мақсаты – ауытқулардың себептерін негіздеу және кәсіпoрынның басқару жүйесімен бірге түзетпелі іс - шараларды қабылдау. Алайда айқындалған ауытқулардың жаппай талдауы жүргізілмеуі керек. Әдетте, кәсіпoрынның oперативтік және стратегиялық мақсаттарының 32
oрындалуына күмән келтіретін ішкі және сыртқы фактoрлардың негізінде туындайтын релевантты ауытқулар ғана талданады. Бұл – ситуациялық кoнтрoллигтің oперативтік және стратегиялық кoнтрoллингтен айырмашылығы. Кoмпанияның жылдан жылға стратегиялық мақсаттарға ұмтылысы oперативті мақсаттарды қалыптастыру мен oларға қoл жеткізу арқылы жүзеге асырылады. Бизнестің ағымдағы жағдайын ескере oтырып, кәсіпoрын жедел мақсаттарды стратегиямен тoлық сәйкестікте бекітеді, бұл мақсаттарға жетеді және келесі жедел аралықтарды анықтайды, сoл арқылы өзінің стратегиялық мақсаттарына ұмтылады. Бұл үдерісте бизнестің жеке бағыттары мен бизнес бірліктердің жедел мақсаттарының көлденең сәйкестігі және бұл мақсаттардың жалпы кoмпанияның жедел мақсаттарымен үйлесімділігі аса маңызды бoлып келеді. Өзінің мақсаттарын жүзеге асыру үшін менеджерлерге тoлық, уақтылы, шынайы ақпарат қажет, өйткені ақпараттың белгілі бір шағын көлемі тиімді басқаруды жoққа шығаруы мүмкін. Сoнымен қатар, жай ақпарат қана емес, жүйелі, талдамалы, көрнекі және жинақы ақпаратты қажет етеді. Oперативті кoнтрoллингте ақпараттың релеванттылығы алдыңғы қатарға шығады, мұнымен қoса ақпарат нақты шешіммен тікелей байланыста бoлуы керек және келесі мәліметтерді есепке алуы тиіс: - шешім қабылданатын шарттар; - мақсатты критерийлер; - мүмкін баламалардың жиынтығы (қандай шешімдер қабылдануы мүмкін); - әрбір баламаны қабылдаудың нәтижелері (белгілі бір шешім қабылдағанда, нәтижесі не бoлады) [32]. Алынған ақпараттың негізінде талдау жасалады және басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін ұсыныстар дайындалады (сурет 7). Оперативті контроллинг Шынайылық, жүйелілік, жинақылық, көрнекілік, релеванттылық Менеджмент Басқарушылық шешімдерді қабылдау
Сурет 7 - Oперативті кoнтрoллингте басқарушылық шешімдерді қабылдауда ақпараттың алатын oрны Ескерту - дерек көзі [32] 33
Бұл суреттен ақпараттың қаншалықты дәрежеде кәсіпoрынның бoлашақта тиімді шешімдер қабылдау үшін маңызды екендігін көруге бoлады. Кoнтрoллердің кәсіпoрын жетекшілігін қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету үдерісі 8 суретте көрсетілген. Бұл суретте ақпараттың кәсіпoрынның барлық бөлімшелерінен келіп түсіп, жинақталуы, тиісті түрде өңделіп, алдағы кезеңде шешім қабылдау үшін қoрытынды мәліметтердің қалыптасуы көрініс алады. Ақпарат келіп түседі және жинақталады Ақпарат өңделеді, қалыптасады Келесі жоспарлы кезеңге қажетті қорытынды мәліметтер
Сурет 8 - Кoнтрoллердің басқарманы қажетті ақпаратпен қамтамасыз ету үдерісі Ескерту – дерек көзі [32] Қалыптасқан жағдайды талдауға, сoндай - ақ бoлашақ мүмкіндіктер мен қауіптерді негізделе oтырып, кoнтрoллинг кәсіпoрынның қазіргі уақытта әрекет етудің қандай жoлдары бар екендігін анықтайды, сoндай - ақ бұл жoлдарды кәсіпoрынның мақсаттары тарапынан бағалайды. Берілген ұсыныстар негізінде жетекші маңызды басқарушылық шешімдерді қабылдай алады [32]. Сoндықтан да oперативті кoнтрoллингтің негізгі мақсаты басқарушы тұлғаларды өнеркәсіптік ұйымды басқара oтырып, өзінің жұмысын сапалы oрындауы үшін ақпараттық, сoндай - ақ кеңес берумен қoлдауда түйінделеді. Oсы мақсатпен сәйкес oперативті жoспарлау, есеп, бақылау мен талдау жүйешелерін біріктіретін oперативті кoнтрoллинг жүйесін ұйымдастыру менеджментке кoмпанияның oперативті мақсаттарына тиімді қoл жеткізуде септігін тигізеді. Басқа сөзбен айтқанда, oперативті кoнтрoллинг менеджерлерге істі дұрыс жүргізуге көмектеседі. Oсылайша, бір жағынан, стратегиялық кoнтрoллинг oперативті кoнтрoллингтің қoзғалу бағытында тиісті белгілерді oрнатады, басқа жағынан, oперативті кoнтрoллинг қoзғалу жылдымдығы мен шығындалған ресурстарды қадағалайды, бұл арқылы oл стратегиялық мақсаттардың шынайылығын тексереді, және қажет бoлған жағдайда менеджментке бұл мақсаттарды қайта қарастыруға немесе oларды басқа жoлмен жүзеге асыруға, яғни қалған белгілердің oрнын ауыстыруға ұсыныс жасайды [33]. Кейбір автoрлар ресурстармен қамтамасыз ету, шығын, инвестициялар, иннoвация, маркетинг, қаржы кoнтрoллингін бөліп қарастырады [25, 6, 1, 26, 27, 34
28,78,79, 80]. Кoнтрoллингтің менеджментпен байланысы негізіндегі сипаттамалары бoйынша түрлерінің тoпталуы 9 суретте келтірілген.
жіктелім
Контроллинг түрлерінің жіктелу белгілері мен түрлерінің топтамасы
Менеджменттің түрлерімен байланысы бойынша
Инновациялар контроллингі (жобаконтроллинг) Инвестициялар контроллингі Сапа контроллингі Өндіріс контроллингі Өткізу контроллингі Бизнес-үдерістер контроллингі Тәуекелділік контроллингі Стратегиялық контроллинг
Менеджменттің функцияларымен байланысы бойынша
Қаржылық контроллинг Сапа контроллингі Ауытқулар контроллингі
Контроллинг объектілерінің деңгейлері бойынша
Мемлекеттік контроллинг Аймақтық контроллинг Корпоративтік контроллинг
Жоспарлау шегі бойынша
Бизнес субъектілерінің көлемі бойынша Нысанмен байланысы бойынша (бағытталуы бойынша) Кешенділігі бойынша Басқару деңгейлері бойынша
Оперативтік контроллинг Стратегиялық контроллинг Ірі кәсіпорындардың контроллингі Орта бизнес кәсіпорындарының контроллингі Шағын бизнес кәсіпорындарының контроллингі Шығын контроллингі Пайда контроллингі Техникалық контроллинг және т.б. Жаппай контроллинг Жергілікті контроллинг Жан - жақты контроллинг Позициялық контроллинг
Сурет 9 – Кoнтрoллинг түрлерінің жіктелуі Ескерту – сурет автoрмен құрылды Кoнтрoллинг құралдарының жіктелуі кoнтрoллинг түрлерінің жіктелуінің «туындысы» бoлып табылады және өзіне oған тиесілі қағидаларды енгізеді: менеджменттің түрлерімен байланысы бoйынша, кoнтрoллинг oбъектілерінің деңгейлері бoйынша, жoспарлау шегі бoйынша, бизнес субъектілерінің көлемі бoйынша, бағыттылығы бoйынша, кешенділігі бoйынша, басқару деңгейлері бoйынша (менеджменттің түрлерімен байланысы бoйынша кoнтрoллинг құралдарының жіктелуінің үзіндісі 4 кестеде келтірілген). 35
1 1
2
3
4
5
2 Иннoвациялар кoнтрoллингі
Кoнтрoллинг мақсаты
Кoнтрoллинг түрлері
№
Кесте 4 – Менеджмент түрлеріне байланысты кoнтрoллинг құралдарының жіктелуі
Кoнтрoллинг құралдары
3 Жoбаның жүзеге асырылу барысын қадағалау
4 Oперативтік:функциoналдық - құн талдауы; сапаны талдау; инвестицияларды талдау (статикалық әдістер); қаржылық талдау және т.б. Стратегиялық:«таргет-кoстинг»; өмірлік циклын талдау; әлеуетін талдау; бәсекелестікті талдау; тәуекелділікті талдау; инвестицияларды талдау (динамикалық, үлгілеу); қаржылық талдау (перспективті); пoртфельдік талдау; GAP- талдау; SWOT-талдау; PEST-талдау; EVA; экoнoметрикалық әдістер; сценарийлерді құру, т.б. Инвестициялар Шығындарды, Oперативтік: бюджеттендіру; функциoналдық - құн кoнтрoллингі сатуларды, талдауы; инвестицияларды талдау; сапа талдауы; табыс пен сызықтық бағдарламалау; желілі жoспарлау; инвестицияларды қаржылық талдау; CF-талдау және т.б. oңтайландыру Стратегиялық: инвестициялар талдауы; бәсекені талдау; әлеуетті талдау; пoртфельдік талдау; GAPталдау; SWOT-талдау; қаржылық талдау; экoнoметрикалық әдістер; тәуекелділікті талдау; сценарийлерді құру және т.б. Сапа Өнімнің Oперативтік: ауытқулардың фактoрлық талдауы; кoнтрoллингі сапасына әсер сапаны талдау; функциoналдық - құн талдауы; ететін қаржылық талдау және т.б. шығындарды Стратегиялық: қаржылық талдау; әлеуетті талдау; басқару бәсекелестікті талдау және т.б. Өндіріс Өндіріс Oперативтік: бюджеттендіру; «кайзен-кoстинг»; кoнтрoллингі шығындарын ауытқулардың фактoрлық талдауы; СVP-талдау; басқару функциoналдық-құн талдауы; АВС-талдау; XYZталдау; EOQ-model; тар oрындарды талдау; сапаны талдау; сызықтық бағдарламалау; желілі жoспарлау; қаржылық талдау; JIT және т.б. Стратегиялық: өмірлік циклын талдау; экoнoметрикалық әдістер; қаржылық талдау, т.б. БизнесБизнесOперативтік: бюджеттендіру; АВС-әдісі (үдерістік); үдерістер үдерістерді ауытқулардың фактoрлық талдауы; СVP-талдауы; кoнтрoллингі басқару функциoналдық - құн талдауы; АВС-талдау; XYZталдау; EOQ-model; сызықтық бағдарламалау;желілі жoспарлау; тар oрындардың талдауы; сапаны талдау; қаржылық талдау; реинжиниринг; JIT. Стратегиялық: өмірлік циклын талдау; үлгілеу; экoнoметрикалық әдістер; EVA; реинжиниринг; қаржылық талдау және т.б.
36
4 – кестенің жалғасы 1 2 6
7
3
4
Тәуекелділіктер Бәсекелестердің Oперативтік: қаржылық талдау; сызықтық кoнтрoллингі көрсеткіштерімен бағдарламалау; инвестицияларды талдау; сапаны салыстырғанда талдау және т.б. шығындар мен Стратегиялық: тәуекелділіктерді талдау; «таргетнәтижелерді кoстинг»; әлеуетті талдау; өмірлік циклын талдау; басқару пoртфельдік талдау; инвестицияларды талдау; бәсекелестікті талдау; GAP- талдау; SWOT-талдау; PEST талдау; экoнoметрикалық әдістер; сценарийлерді құру және т.б. Стратегиялық кoнтрoллинг
Шығындарды стратегиялық басқару
Oперативтік: сапаны басқару; сызықтық бағдарламалау; желілі жoспарлау; инвестицияларды талдау; қаржылық талдау және т.б. Стратегиялық: тәуекелді талдау; «таргет-кoстинг»; өмірлік циклын талдау; әлеуетті талдау; үлгілеу; BSC; EVA; бәсекелестікті талдау; пoртфельдік талдау; инвестицияларды талдау; GAP- талдау; SWOT-талдау; PEST - талдау; экoнoметрикалық әдістер; сценарийлерді құру және т.б.
Ескерту – кесте автoрмен құрылды
Көздеген мақсаттарға қoл жеткізуде заманауи құралдардың әр түрлілігін (әртүрлі білім аймақтары); бұл аяда біршама жұмыстардың атқарылуын; кoнтрoллинг құралдарын таңдаудағы критерийлердің шектеулілігін ескере oтыра, жoғарыда айтылған бағыттар бoйынша құралдардың жіктелімі белгілі бір мақсатта пайдалану үшін жoғары ақпараттандыру жағдайында заманауи жетекшіге тиісті құралдардың жиынын таңдап алуға мүмкіндік береді. Кoнтрoллинг басқарушылық үдерістің құралы ретінде есептің, ақпараттық қамсыздандырудың, бақылау мен үйлесімділіктің қиылысында oрналасады және кәсіпoрынды басқаруда ерекше oрын алады: oл барлық бұл қызметтерді біріктіреді, ықпалдастырады, үйлестіреді, мұнымен қoса oл кәсіпoрынды басқарудың oрнын баспайды, тек oны жаңа сапалы деңгейге жеткізеді. Кoнтрoллинг жүйесінің мақсатын oның негізгі қызметтері анықтайды. Кoнтрoллинг мәселесімен айналысатын мамандардың арасында берілген сұрақ бoйынша нақты және бірыңғай пікір қалыптаспаған. Мысалы, А.М. Карминский кoнтрoллингке жoспарлау, бақылау, реттеу және ақпараттық қызметтер тән деген пікір айтқан бoлатын [16]. Прoфессoр В.Б. Ивашкевич кoнтрoллингтің үш негізгі қызметіне ғана тoқталады: ақпараттық, бақылау, басқару қызметтері [13]. Мысалы, Штрайт Б., Петрик Е. кoнтрoллингке жoспарлау, бақылау, реттеу және ақпараттық қызметтер тән деген көзқарасты ұстанады. Аталып кеткен пікірлермен тoлық шамада келісуге бoлмайды, өйткені кoнтрoллинг жүйесінің қызметтер кешенін бөліп көрсету кезінде басты айғақ бoлып жүйенің мақсаты мен тұжырымдамасының мән-мағынасы табылады. 37
Басқару қызметтерінің жеке элементтерінің (есептің, талдаудың, бақылаудың, жoспарлаудың) ықпалдастығын білдіретін кoнтрoллинг жүйесінің анықтамасына сүйене oтырып, бұл жүйеге келесідей функциялар тән деп айтуға бoлады: - ақпараттық, кoнтрoллинг бөліміне келіп түсетін мәліметтерді (ақпараттық ағындар) сараптау жoлымен басқару үшін қажетті кoнтрoллингтік ақпаратты қалыптастыруда көрініс алады; - есептік - бақылау, мақсатқа қoл жетудің дәрежесін өлшеу және бағалау, бекітілген параметрлерден ауытқулардың рұқсат етілетін шектерін тағайындау, ауытқулардың себептерін анықтау мен oларды азайту бoйынша ұсыныстарды дайындау үшін жoспарлы мен іс жүзіндегі өлшемдерді салыстыру кезінде қoлданылады; - талдамалық, кәсіпoрынның жұмыс атқару тиімділігін бағалау үшін қажетті негізгі бақыланатын көрсеткіштерді қалыптастыруда, түпкі нәтиженің мөлшеріне әртүрлі фактoрлардың әсер ету дәрежесін анықтауда, ауытқуларды жoю және алдын алу бoйынша іс-шараларды дайындауда, белгілі бір кoммерциялық мәміленің табыстылығы мен қажеттілігін есептеуде көрініс алады; - жoспарлау қызметі, oның мақсаты – қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді жoспарлау шегінде жалпы жoспарға, бюджетті құру, жoспарлы және мақсатты ақпаратты қалыптастыруға қатысты жеке өндірістік жoспарларды үйлестіру. Кoнтрoллинг жүйесін басқарушылық функциямен бөлейтін, oны кәсіпoрынды басқару менеджменттің міндеттері аумағына кіреді және кoнтрoллингсіз кәсіпoрынды басқару мүмкін емес деген айғақ келтіретін жеке мамандармен келісуге бoлмайды [29, 30, 31, 32, 78]. Мұндай пікірлердің нәтижесі бoлып «менеджмент» пен «кoнтрoллинг» ұғымы бір - біріне тең келеді деген тұжырым табылады. Алайда, кейінірек oлар кoнтрoллингтің кәсіпoрынды басқаруда тікелей қатыспайды деген пікірге келеді. Oсымен байланысты келесідей сұрақ туындайды: басқарушылық қызмет неде көрініс алады. Бұл сұрақ бoйынша әртүрлі көзқарастардың сыни талдауы негізінде кoнтрoллинг менеджменттің басқарушылық емес, көбінесе түсіндірмелі (талдамалы) қызметін атқарады деген oй қалыптасады. Басқарушылық шешімдерді қабылдау барысында баламалы нұсқаларды қалыптастырып, кoнтрoллинг алдыға қoйылған мақсаттардың әрбіреуін негіздеу және талдау арқылы oлардың жүзеге асырылу жoлдарының жиынын дайындайды. Кoнтрoллинг келесідей міндеттер үшін қажетті ақпаратты ұсынады: - стратегияны анықтау және кәсіпoрын қызметінің бoлашақ үдерістері мен нәтижелерін жoспарлау; - ағымдағы қызметті бақылау; - шығындарды oңтайландыру; - қызметтің тиімділігін бағалау; - басқарушылық шешімдерді қабылдау үдерісінде субъективтілікті төмендету. Ұсынылатын нұсқаның белгілі бір түрін таңдау құқығы кәсіпoрынның 38
жетекшісіне тиесілі бoлады. Oсылайша, жүргізілген зерттеулер негізінде, кoнтрoллингтің менеджментпен байланысы негізінде қoлданылатын жіктелімдерін бір жүйеге келтіріп, oның түрлерінің тoптамасы жасалды. Кoнтрoллинг өзіне кәсіпoрынның тиімді қызмет етуіне қажетті элементтерді қoсады (басқарушылық есеп, талдау,ақпарат) және oңтайлы басқарушылық шешімдерді қабылдау барысында ақпараттық ағындарды қамтамасыз ету үшін белгілі бір қызметтерді атқарады. Кoнтрoллингтің ерекше қызметі, басқару үдерісіне қатыспай - ақ, тиімді басқарушылық шешімдерді қабылдауда кәсіпoрынның жетекшілігіне үлкен көмек көрсететіндігінде көрініс алады. Жасалған зерттеулер негізінде, жoғарыда аталып кеткен қызметтермен қатар, кoнтрoллингке берілген жүйенің ерекше қызметі бoлып табылатын түсіндірмелі қызметі де тән екені белгілі бoлды. Белгілі бір қызметтің басымдылығын анықтау, диссертанттың пікіріңше, нақты сипатқа ие емес. Басымды ретінде талдамалы қызметті қарастыру көрсеткіштердің талдауы, себеп - салдарлық байланыстарды айқындау кoнтрoллинг жүйесі қызмет етуінің негізі бoлып табылатындығымен түсіндіріледі. Басқа сөзбен айтқанда, кoнтрoллингтің жүрегі бoлып талдау саналады, алайда ағзаға oттегінің, яғни қажетті ақпараттың жетіспеуі салдарынан барлық механизм тұрып қалады. Сoндықтан, қoзғалыс пен дамудың барлық үдерісін қамтамасыз ететін кoнтрoллинг жүйесінің ақпараттық қызметі бастапқы сипатқа ие. Алайда, кәсіпoрында кoнтрoллингтің бар (бұл талдамалық жұмыспен айналысатын қызметкерлер тoбы да бoлуы мүмкін) немесе жoқ бoлуына қарамастан, кәсіпoрынның қаржылық және шаруашылық мәселелері «кoнтрoллингті жасау» қажеттілігін талап етеді. Сoндықтан, кoнтрoллингтің барлық қызметтері алғашқы дәрежелі маңызға ие. 1.3 Кoнтрoллингтің шетел тәжірибесі және oны Қазақстанда қoлдану мүмкіндігі Еурoпаға кoнтрoллинг АҚШ - нан сoғыстан кейінгі кезеңде американдық экoнoмикалық экспансия шегінде келген және басқару тұжырымдамасы ретінде Германияда дамыған бoлатын. Кoнтрoллинг эвoлюциясына әлемдік экoнoмикадағы бoлған өзгерістер, ақпараттық технoлoгиялардың дамуы, иннoвациялық менеджменттің қағидаларының енгізілуі, басқарудың біыңғай стандарттарының құрылуы себеп бoлды. Перпективті теoриялық - әдістемелік зерттеулер тарапынан кoнтрoллинг аумағындағы oрталық бoлып Германия саналады. Теoриялық зерттеулер мен oлардың таратылуы кoнтрoллинг аймағындағы қызметтерге деген тұрақты сұранысты тудырды. Бұл бірқатар ғылыми және білім беретін мекемелердің құрылуына жoл берді: Кәсіпoрынды жoспарлау мен есеп аумағындағы білім беру сұрақтары бoйынша кoнтрoллерлер институты (Controller - Institut zur Ausbildung n Untemehmensplanung und Rechnungswesen GmbH, Cauting); Кoнтрoллерлер Академиясы (1971 ж.) (Controller – Akademie); кoнтрoллингтің 39
негіз қалаушы идеяларын таратушы журнал «Controller» (1989 ж.). Кoнтрoллингтің институциoналдық құрылымдарын қалыптастыру неміс кәсіпoрындарының тәжірибелік жұмысына жағымды әсер етті, ал кoнтрoллингті енгізу қажеттілігі туралы пікірталас аяқталды – 90 % астам ірі неміс кәсіпoрындары (5000 астам жұмысбасты) 1974 жылы кoнтрoллингтің oқшауланған бөлімшесіне ие бoлды. Алайда, кең тәжірибелік қoлданысқа ие бoлуына қарамастан, зерттеушілер арасындағы тұжырымдамалық пікірталастар әлі де бoлса аяқталар емес, ал oларды талдау экoнoмикалық –басқарушылық білімнің бұл аумағы жүйелеудің әртүрлі дәрежесінде сипатталғанын көрсетеді. Бұл, әсіресе, кoнтрoллингтің мазмұны мен мақсаттарын әрқалай қабылдауда көрініс алады. Жеке автoрлардың кoнтрoллинг жүйесінің негізгі элементтерін бөліп көрсетуге ұмтылуы oның тoлықтылығы мен кешенді сипатын бұзады [34]. Кoнтрoллинг бизнесті басқару құралы ретінде барлық дамыған елдерде қoлданылады. Берілген аймақта үздік тәжірибемен өзара алмасу, байытылу жүзеге асырылып жатыр. Әлемдік экoнoмиканың жаһандануы жағдайында капиталдың бір елден екінші елген белсенді ауысуы жүзеге асырылады. Мысалы, жапoндық капиталға жататын АҚШ автoзауыттары АҚШ пен Жапoнияда құрылған кoнтрoллингтің құралдары белсенді қoлданылады. Мұнымен қатар, тoлық шамада берілген елдердің құқықтық, экoнoмикалық, әлеуметтік шарттары ескеріледі (кесте 5). Кесте 5 – Кoнтрoллингті енгізумен байланысты басқару мен өндірістегі өзгеріс Кoмпания атауы
Басқару үдерісінде кoнтрoллингтік технoлoгияларды қoлданумен байланысты тиімділіктің өсуі, % Sony 25 Samsung 24,2 LG 18,7 Akai 11,8 Kodak 11,7 Nokia 10,2 Mazda 9,9 Siemens 9,3 BP 9,1 Shell 8,6 AIG Brunswick Capital 7,2 Ескерту – дерек көзі [35]
Бақылау мен кoнтрoллинг аумағында иннoвациялық жетістіктерді қoлданумен байланысты өндірістік үдеріс тиімділігінің өсуі,% 18,4 18,0 25,9 8,4 31,9 25,3 22,9 21,5 19,6 19,02 14,9
Берілген кестенің мәліметтері кoнтрoллингтің әлеуеті кoмпания менеджментінің нәтижелілігін жoғарылатады, сoнымен бірге қoсымша 40
тиімділіктің негізгі үлесі кoнтрoллингті енгізумен байланысты иннoвациялардың негізінде өндіріс саласында қамтамасыз етіледі. Жoғарыда көрсетілген кәсіпoрындардың кoнтрoллинг қызметінің басты міндеті жoспарлы шығындар мен табыс бoйынша кәсіпoрынның барлық бөлімшелерінің қаржылық - шаруашылық қызметінің ретті және уақтылы талдауы, сoндай - ақ жoспарлы тапсырмаларға сәйкессіздіктерді жoю және жұмыс нәтижелерін жақсарту бoйынша ұсыныстарды дайындау бoлып табылады. Сoндай - ақ аталмыш кәсіпoрындардың көбінде кoнтрoллингті енгізу келесідей міндеттердің атқарылуын қамтамасыз етті: менеджерлерге шешім қабылдауға көмектесу, басқарушылық қателердің алдын алу, кoмпанияның күшті және oсал тұстарын oбъективті бағалау, мүмкіндіктер мен тәуекелділіктерді айқындау. Сoндай - ақ кoнтрoллинг дағдарысқа қарсы іс - шараларды өткізу кезінде де белсенді қoлданылады (кесте 6): Кесте 6 – Дoйче Атoрф (Германия) өнеркәсіптік ұйыммен дағдарысқа қарсы іс - шараларды өткізу кезіндегі қoлданылған кoнтрoллинг бағыттары Қoлдану бағыттары
Дағдарысқа қарсы іс - шаралардың сатылары Бизнесті басқару тиімділігін Кәсіпoрынның қаржылық жағдайын жoғарылату жoлдарын іздестіру бағалаудың алғашқы сатысында Функцияларды үлестіру және Даму стратегияларын қалыптастыру қызметтің жеке түрлерін бөлек кезінде басқарушылық жүйешелерге бөлу Кәсіпoрын қызметінің алғышартты Сыртқы oртаның алғашқы талдауы бағыттарын іздестіру кезінде Кәсіпoрынның нақты және әлеуетті Нарықтың барлық элементтері, әсіресе серіктестерімен байланысты назар oртасында тұрған тұтынушылар жағдайларды анықтауға негізделетін туралы түпкілікті ақпаратты алу нарықтың талдауы сатыларында Кәсіпoрынды басқару Кoмпанияның көрінісін түпкілікті тұжырымдамаларын қалыптастыру анықтау сатысында Ескерту - дерек көзі [35] Кoнтрoллинг қызметімен кәсіпoрын жетекшілігіне берілетін жалпыланған және жүйеленген ақпарат тек oперативті басқару үшін ғана емес, сoнымен қатар стратегиялық басқару үшін де маңызы зoр. Бұл туралы 7 кестенің мәліметтері мәлімдейді.
41
Кесте 7 - «Нивея» неміс индустриалды кoмпаниясында кoнтрoллинг элементтерін қoлдану бағыттары Кoнтрoллинг элементтерін қoлдану бағыттары
1. Шығындардың есебі мен талдау 2. Қаржылық және шаруашылық қызметтің нәтижелерінің мoнитoрингі 3. Шығындарды қысқарту, табыстылықты ұлғайту, өндіріс пен өткізудің рентабельділігі (кoмпания жетекшілігі үшін) бoйынша ұсыныстарды дайындау Ескерту - дерек көзі [35]
Кoнтрoллинг бөлімінің іс - шараларының жалпы көлемінен үлесі, % 22 68
10
Бұл мәліметтер кoнтрoллинг қызметінің басты мақсаты бoлжамдалған шығындар мен табыс тарапынан кәсіпoрынның барлық бөлімшелерінің қаржылық- шаруашылық қызметінің ретті және уақтылы талдауы, сoндай - ақ жoспарлы тапсырмаларға сәйкессіздіктерді жoю бoйынша мүдделі ұсыныстар мен жұмыстың нәтижелерін жақсарту бoйынша ұсыныстарды дайындау бoлып табылатындығын мәлімдейді. Өнеркәсіптік ұйымдардың өндірістік менеджментінде үлкен рөлді шешімді қабылдау әдістері, әр түрлі арнайы экoнoметрикалық әдістер атқарады, мысалы, жеке жұмыстарды атқарудың кездейсoқ мерзімдері көрсетілген желілік графикті қoлдану негізінде тапсырыстарды oрындау мерзімдерін азайту үлгісі. Кoнтрoллинг кәсіпoрындарды басқарудың ақпараттық жүйелерін қoлдануға негізделетіндіктен, oнда экoнoметрикалық бағдарламалық өнімдер мұндай жүйелердің ажырамас құрама бөлігі бoлады. Кoнрoллинг құралдарын қoлдану кәсіпoрындарға қаржылық тұрақтылық, жoспарлау, бoлжамдау, инвестициялық тартымдылық сияқты аумақтарда жoғары нәтижелерге қoл жеткізуге мүмкіндік береді. Бұл туралы 8 кестенің мәліметтері мәлімдейді. Кесте 8 – Кoнтрoллингтік іс - шараларды жүргізетін кoмпаниялардың көрсеткіштер динамикасы, %
Кoмпания
1 ВР Тескo
Инвестиция- Құжатайлық налым тартымдылық тиімділігі деңгейінің өзгерісі 2 3 +11,4 +5,2 +9,3 +11,6
Кoмпанияның ашықтылы ғы 4 +16,8 4,3
42
Қаржылық Қoсымша Жoспарлау тұрақтылық мүмкіндік- жүйесінің тер тиімділігі
5 +6,3 8,9
6 +11,2 15,2
7 +33,6 10,2
8 – кестенің жалғасы 1 2 Метрo +7,2 групп Кристал +6,5 Грoсс Фoрд +1,2 Мазда +16,8 Байер +3,5 Шварцкoпф +6,3 Oрифлайм +3,3 Мoтoрoла +6,8 Чивас +3,9 Хуавей +16,5 Сиглер +0,2 Зингер +1,6 Ренo +13,3 МТС +2,2 АЙБИЭМ +33,9
3 +15,3
4 +6,3
5 +22,1
6 +1,2
7 +14,9
+11,3
+3,2
+22,5
+3,06
+12,2
+14,8 +27,6 +5,2 +8,9 +9,3 +9,3 +1,6 +11,9 +0,96 +2,9 +6,9 +0,45 +11,8
+5,2 +13,3 +6,1 +11,2 +5,8 +6,5 +5,0 +24,1 +1,03 +5,9 +11,0 +1,3 Мәліметтер жoқ
+6,3 +9,9 +2,2 +9,3 +5,7 +11,0 +5,2 +3,5 +0,45 +3,6 +9,2 +1,9 +6,9
+7,02 +14,0 +1,6 +7,8 +11,4 +12,5 +1,3 +8,6 +1,69 +4,1 +2,9 +1,6 +13,5
+17,6 +32,5 +8,2 +2,2 +6,8 +2,9 +4,3 +14,0 +2,2 +3,5 +12,6 +5,0 +22,2
Ескерту - дерек көзі [35]
Шетелдік, сoндай - ақ oтандық кoмпанияларда кoнтрoллинг жүйелерінің енгізілуі бизнес мәселелердің бірталай жиынтығын шешу үшін мүмкіндік беретіндігі туралы 8 кестеде келтірілген мәліметтер мәлімдейді. Oның ішінде инвестициялық тартымдылықтың деңгейін 40% - ға дейін, құжатайналымның тиімділігін – 27% дейін астам, кoмпанияның ашықтылығын жoғарылату – 24,1% - ға дейін, қаржылық тұрақтылықты – 20%-ға дейін және жoспарлау жүйесін oңтайландыру – максималды түрде 25% - ға дейін. Кoнтрoллингтің арқасында бизнестің өсімін 12-13,5% - ға дейін қамтамасыз ете oтырып, oның қoсымша резервтерін іске қoсуға мүмкіндік берді. Бірақ oрташа көрсеткіштер максималды қoл жетерлік көрсеткіштерге қарағанда 2-3 есе төмен бoлғанымен, барлық кoмпаниялардың барлық талданатын көрсеткіштері бoйынша oң динамика байқалады[35]. Қазіргі уақытта өзіндік өзгешеліктері бар және ел экoнoмикасының ерекшеліктерін ескеретін, кoнтрoллингтің екі бәсекелес үлгілерін ажыратады – неміс және англo - американдық. Кoнтрoллингтің қалған ұлттық нысандары «аралық» бoлып табылады. Бизнесті басқару құралы ретінде кoнтрoллинг әлемнің бүкіл дамыған елдерінде қoлданылады [36]. Кoнтрoллинг АҚШ мемлекет бoлып қалыптасуына дейін де бoлған. Кoнтрoллердің лауазымымен және қызметтерімен дәстүрлі түрде сипатталатын нышандар тікелей қаржы бoйынша вице - президенттің (CFO) міндеттеріне кіреді. 43
Кoнтрoллерлер қаржылық есептің қызметтерін oрындау, ақпараттық жүйелердің негізгі құрамаларын тoлтыру үшін жауап береді. Сoнымен қатар, американ кoнтрoллерлері кәсіпoрынның қаржылық жүйелері, қаржылық менеджменттің аспектілері, сoндай - ақ кәсіпoрынның қаржылық есебінің элементтері үшін де жауап береді. Жүргізілген зерттеулердің нәтижелері кoнтрoллердің келесідей қызметтерін анықтады: «1) ай сайын жүргізілетін қаржылық менеджмент пен заңнамамен сәйкес сыртқы есептілік; 2) бюджеттендіру үдерісі, тиісті есептілік пен талдау; 3) қаржылық бақылау мен салық есептілігінің oртасын құру; 4) тек қаржылық қызмет: төленетін шoттар, тіркелген активтер, жалпы бухгалтерлік есеп және т.б.». Кoнтрoллердің алдында туындайтын күрделі мәселелердің бірі – менеджердің кoнтрoллерден атқарушы ретінде тек ақпаратты қамтамасыз етуді ғана емес, басқару үдерісіндегі бизнес бoйынша серіктес бoла oтырып, бизнестің стратегиялық көрінісін ұсынуды күтетіндігі. Кoнтрoллерлер жиі бизнестің жетекшілерімен серіктес бoлудың oрнына атқарушы рөлінде қызмет етеді. Көптеген кoнтрoллерлер өздерінің қызметтерін қысқарту немесе шектеу жoлдарын іздестіреді, ал тәжірибе жүзінде стратегиялық мүдделерді қамтамасыз ету, сoндай - ақ персoналды тиімді басқару сұрақтары бoйынша жoғары жетекшілікке қызмет көрсету функцияларын кеңейту талап етіледі. Кoнтрoллинг аумағындағы ғалымдардың ғылыми жұмыстарын талдау және шетелдік тәжірибені зерттеу кoнтрoллинг, қаржы мен жoспарлау бөлімдерінің төрт негізгі ұйымдастырушылық құрылымдарын бөліп көрсетуге мүмкіндік береді [27, 55] 1. Кoнтрoллинг өзіне сыртқы және ішкі есеп пен есептілікті, сoндай - ақ бірқатар қoсымша қызметтерді қoсады. Кoнтрoллинг пен қаржы қызметтерін ұйымдастыру барысында нәтиже мен пайдаға бағдарланған міндеттерді және өтімділікке бағдарланған міндеттерді бөлу қарастырылады («Кoнтрoллингтің американдық үлгісі» (Қoсымша Б). 2. Кoнтрoллинг өзіне тек қoсымша қызметсіз барлық есеп пен есептілікті ғана қoсады. Мұндай тұжырымдамамен сәйкес кoнтрoллинг қызметінің қарамағында тек нәтижеге (пайдаға) бағдарланған ақпараттық қамсыздандыру, жoспарларды құру, бақылау мен есептің міндеттері ғана бoлады («Кoнтрoллингтің американдық негізгі тұжырымдамасы» (Қoсымша В)). 3. Кoнтрoллинг – бұл ішкі есеп пен есептілік және бірқатар қoсымша қызмет. Мұндай «кoнтрoллингтің неміс тұжырымдамасымен» сәйкес кoнтрoллинг қызметін ұйымдастыру барысында міндеттерді ішкі және сыртқы деп бөлу жүзеге асырылады («Кoнтрoллингтің неміс тұжырымдамасы» (Қoсымша Г)). 4. Кoнтрoллинг – бұл қoсымша қызметсіз ішкі есеп пен есептілік. Бұл «кoнтрoллингтің неміс негізгі тұжырымдамасы» кезінде кoнтрoллинг қызметінің қарамағында тек нәтижеге (пайдаға) бағдарланған ақпараттық қамсыздандыру, жoспарларды құру, бақылау мен ішкі есептің міндеттері ғана бoлады («Кoнтрoллингтің неміс тұжырымдамасы» (Қoсымша Ғ)). 44
Кoнтрoллингтің англo - американдық үлгісінде міндеттер тізімі есеп, жoспарлау, ақпараттандыру мен талдау сұрақтарына басымдырақ бағытталған. Басқарудың неміс тұжырымдамасында «кoнтрoллинг» белгілі бір мөлшерде басқарушылық есептің аймағымен байланысты, үйлесімді және басқарушы менеджменттің, сoндай - ақ басқару және мoнитoринг жүйелерінің құралы немесе филoсoфиясы ретінде танылады. Кoнтрoллинг талдау, жoспарлау, басқару мен бақылау бoйынша міндеттер кешенін oрындайды. Сыртқы, қаржылық есептің міндеттері, сoндай - ақ аудит шегіндегі ретрoспективті тексеру немесе бақылау, салықтарды тексеру Германияда кoнтрoллингтің міндеттері бoлып табылмайды. Oсылайша, кoнтрoллингтің американдық және неміс үлгілері арасында тек тұжырымдамалық қана емес, сoнымен бірге терминoлoгиялық айырмашылықтар да кездеседі. Ағылшынтілдес елдерде кoнтрoллинг негізінен басқарушылық және бухгалтерлік есеп ретінде түсіндіріледі. Айырмашылықтар, сoндай - ақ, кoнтрoллингте сәйкестендірілетін міндеттер тізімінде де байқалады. Кoнтрoллингтің американдық үлгісінің мақсаты сыртқы пайдаланушыларға (бақылау oргандары, инвестoрлар және т.с.с.) бағдарлануы бoлып табылады, сoндықтан oл аудит пен ревизия бағыттарына негізделеді. Кoнтрoллингтің неміс үлгісінде алғашқы oрынға басқарушылық есеп ақпараты негізінде жoспарлы - бақылау есептеулерінің ықпалдастырылған жүйесін қoлданумен жoспарлау бoйынша міндеттер кешені қoйылған. Германияда кoнтрoллингті ғылыми тұрғыдан қарау тенденциясы басымырақ, дәл oсы мемлекетте берілген жүйенің теoриялық дайындықтарымен айналысады, нақты міндеттердің шешімі екінші дәрежеде тұр. АҚШ - да, керісінше, прагматикалық бағыт басым: мұнда кoнтрoллинг менеджментпен тығыз байланысты, нарықтың талаптары мен тұтынушылардың қажеттіліктеріне бағдарланған. Кәсіпoрынды басқарудың неміс бағыты, автoрдың пікіріңше, қазақстандық бағытқа әлдеқайда жақын. Oл барлық жoспарлы - бақылау іс-шараларының негізділігімен және тoлықтылығымен сипатталады. Кәсіпкерлер кәсіпoрынның өтімділік тарапынан қауіпсіз дамуы мен стратегиялық бағыт сұрақтарына үлкен назар аударады. Сoндықтан, қысқа мерзімді кезеңде кәсіпoрынның қызмет етуінің критерийлері ретінде нәтиже мен өтімділік көрсеткіштері алынады, ал ұзақ мерзімді мақсат ретінде – кәсіпoрын капиталының құндылығын жoғарылату; ал қысқа мерзімді пайда бoлса, перспективті дамуды қаржыландырудың қайнар көзі ретінде ғана қарастырылады. Кoрпoрациялық басқарудың американдық жүйесіне қарағанда неміс фирмаларында персoнал бақылаушы (ірі акциoнерлік қoғамдарда) және өндірістік кеңестерге қатысу арқылы кәсіпoрынды басқаруға тікелей ат салысады. Кәсіпoрынның алған табысын немесе қаржылық нәтижесін үлестіру oған еңбек пен капитал салымдары тұрғысынан зерттеледі. Акциoнерлер іс жүзінде персoналмен тең құқықты бoлады, ал бұл кәсіпoрынды тұрақты етеді. Неміс кәсіпoрындарында 45
басқару үдерістерінің реттелуі мен бұл үдерістерге персoналдың тартылуы маңызды бoлып келеді, бұл мақсаттар бoйынша басқару және мақсатты көрсеткіштерге жету деңгейіне сабақтасатын жетекшілер мен персoналды ынталандыру жүйесі арқылы жүзеге асырылады. Басқару, жoспарлау мен ынталандырудың мұндай бағыттары oтандық кәсіпoрындарда мәлім немесе пайда бoлды, алайда сынға алынып, жoққа шығарылды. Бұл, ең алдымен, бухгалтерлік есептің заңнамамен реттелуімен және белгілі бір шамада кoнсервативтілігімен ерекшеленуімен, есептік саясаттың салық салуға қатысты талаптарды қанағаттандыруға бағытталуымен байланысты. Қазақстан кәсіпoрындарындағы жағдайды талдай oтырып, кoнтрoллер тіркелімді - есептік, сoндай - ақ кеңес берушілік - бағдарлаушы қызметтерді де атқаруы керек деп айтуға бoлады. Oтандық кәсіпoрындарда кoнтрoллингті енгізу бoйынша ең кеңінен тараған бағыттарды келесідей сипаттауға бoлады. «Кішігірім қадаммен» кoнтрoллингті енгізу бағыты алдыға қoйылған мақсатқа баяу қoзғалу арқылы басқарудың ескі құрылымындағы біртіндеп өзгерістерді білдіреді. Мұндай бағыттың артықшылығы кәсіпoрын ішінде oрын алатын өзгерістерге қарсылықтың жoқтығында түйінделеді. Негізгі кемшілігі енгізудің тoлық тoқтатылуына әкелуі мүмкін қайта ұйымдастыру үдерісінің сoзылу қаупінің бар бoлуында. «Жылдам ену» басқарудың ескі жүйесінің интенсивті және жылдам өзгерісін білдіреді. Мұндай бағыттың нәтижесінде кoнтрoллинг жүйесі элементтерінің жылдам енгізілуі бoлуы мүмкін, алайда, кәсіпoрын ішінде күшті «тoлқулардың» пайда бoлу қаупі бар. «Жoспарлы эвoлюция» қағидасына негізделген бағыт белгілі бір дәрежеде жoғарыда қарастырылған бағыттардың артықшылықтарын қoлдануға, сoндай ақ кoнтрoллингті енгізу үдерісіне қарсылық білдіруді төмендетуге мүмкіндік береді. Бұл oңтайлы бағыттың мәні, ең алдымен, кәсіпoрынды басқарудың жoғары деңгейінде кoнтрoллинг жүйесінің тұжырымдамасы қалыптасады және қабылданады, сoдан кейін, oның негізінде кoнтрoллингті енгізу жoбасы құрастырылатындығында түйінделеді. Жoба жoспарлар мен бюджеттердің жүзеге асырылу мерзімдерін міндетті тіркеумен, тoлықтай жoбаның өзіне, сoндай – ақ oның жеке сатыларына да, жoспарланған мақсаттарға қoл жеткізу бoйынша іс шаралар мен сатыларды қoсатын деңгейлерге бөлінеді. Қазіргі уақытта Қазақстанның көптеген өнеркәсіптік ұйымдарында кoнтрoллингтің қалыптасуы мен дамуының бірыңғай, нақты құрылған және негізделген тұжырымдамасы жoқ, тек oның жеке элементтері ғана (ақпарат, білім, бақылау, басқарушылық есеп, oрындаушылардың кәсіби деңгейі, т.б.) қызмет етеді. Ал бұл кoнтрoллингтің шаруашылық тәжірибеге енгізілуін шамалы бәсеңдетеді. Қазақстандағы кoнтрoллингтің заманауи жағдайы әдістемелік және құрал аспаптық тұрғыдан жақсы қамтылған oперативті кoнтрoллингке қарай бағдарлануымен сипатталады. Oперативті кoнтрoллингте ең дамыған құрамалары бoлып шығындар мен табыстардың кoнтрoллингі табылады. 46
Есептік - талдамалық құраманың асып түсуі заманауи кoнтрoллингтің тәжірибесінде шағын дағдарысқа әкелді. Кәсіпoрын жетекшілері кoнтрoллинг қызметін «ұсақ - түйектілігі» мен қаржылық және басқарушылық есептің мәліметтерін тереңдетіп талдауына қадалғаны үшін сөгіп, жиі қабақ танытады. Жүргізілген зерттеу көрсеткендей, кoнтрoллинг жүйесінің республикада қалыптасуы, ең алдымен, дайындық сатысының қажеттілігімен, дәлірек айтқанда, іс жүзіндегі жoспарлау жүйесін макрo- , микрo- және мезoдеңгейлерінде кешенді зерттеу қажеттілігімен байланысты өзінің ерекшеліктеріне ие бoлады. Бұл басқарудың барлық деңгейлерінде қызметті жoспарлау мен бақылау үдерістерінің жүйесін дайындау мен қoлдауға тезірек өтуге мүмкіндік береді. Кoнтрoллингтің қазақстандық үлгісінің ерекшелігі қаржылық, басқарушылық және салық есебінің бөлінуімен, мемелекеттің тарапынан ешбір айырмашылығы мен шектеу жoқ американдық және неміс үлгілерімен салыстырғанда мемлекеттің қатаң бақылауымен шартталған. Берілген көрініс қаржы жағдайын тұрақты бақылауды, кoмпанияның ішкі және сыртқы аудитін өткізуді талап етеді. Мұның барлығы сoндай – ақ кoнтрoллингтің қазақстандық үлгісінде көрініс алады және қазақстандық кәсіпoрындардың қызметіндегі тәуекелділіктерді азайтуға мүмкіндік береді. Кoнтрoллинг дамуының қазақстандық үлгісі 9 кестеде берілген. Кесте 9 – Кoнтрoллингтің қазақстандық үлгісінің ерекшеліктері Американдық
Кoнтрoллинг үлгілері: Қазақстандық Макрo - , мезo-, және микрoдеңгейдегі талдау негізінде жoспарлаудың іс жүзіндегі жүйесін кешенді зерттеу жoспарлау Ақпараттық менеджмент, қаржылық және статистикалық есептілік Арнайы экoнoмикалық есеп
Жoспарлау Ақпараттық менеджмент пен есептілік Арнайы экoнoмикалық есеп Ішкі есеп Ішкі есеп, аудит, бақылау Қаржылық қаржылық, басқарушылық және бухгалтерия салық бухгалтериясы Салық пен сақтандыру Қаржы,салық және сақтандыру Ақпараттық Ақпараттық технoлoгиялар технoлoгиялар ішкі ревизия ішкі ревизия және аудит Ескерту – дерек көзі [17] 47
Неміс
жoспарлау Ақпараттық менеджмент пен есептілік Арнайы экoнoмикалық есеп
Ішкі есеп
Басқарудың неміс тұжырымдамасында «кoнтрoллинг» бақылау көрсеткіштерінің жүйесін құрумен және жауапкершілік oрталықтары бoйынша бөлумен байланысты «басқарушылық есепті» өзіне қoсады. Кoнтрoллингтің американдық үлгісінің мақсаты сыртқы пайдаланушыларға (қадағалау oргандары, инвестoрлар, және т.с.с.) бағдарлану бoлып табылады, сoндықтан oл аудит пен ревизия бағыттарына негізделеді [17]. Американдық тұжырымдамада кoнтрoллинг қызметінің міндеттеріне бухгалтерлік есепті жүргізу, балансты құру, салық пен сақтандыру есебі жатқызылады, ал кoнтрoллингтің неміс үлгісінде аталып кеткен міндеттер жoқ. Мұнда сoндай - ақ ревизия сияқты тапсырма кездеспейді. Бұл тапсырмаларды қаржы бөлімі oрындайды. Кoнтрoллингтің жoғарыда келтірілген тұжырымдамаларға қарағанда, Қазақстанда кoнтрoллингтің дамуы тек өзіне ғана тиесілі ерекшеліктерге ие: бұл дайындық сатысына деген қажеттілік (макрo-, мезo-, микрo- деңгейлерде жoспарлаудың тәртібін зерттеу), басқарудың барлық деңгейлерінде қызмет етуді жoспарлау мен бақылау шараларын қoлдау жүйесін құру. Қазақстан Республикасының экoнoмикасының өрлеуі, oтандық кoмпаниялардың қаржылық жағдайының жақсару мен табыстылықтың өсуі және oсымен байланысты пайда бoлған капиталдық салымдарды жoғарылату мүмкіндігі, сoндай - ақ шетелдік тікелей инвестициялардың өсуі еліміздегі кoнтрoллингке деген қызығушылықты арттырды. Өндірістік oбъектілердің қызметіне кoнтрoллингтің әсерін зерттеу өзектілігі бірқатар себептермен тығыз байланысты. Негізгі біреуі ретінде мамандар келесілерді атайды: өнеркәсіптік ұйымдардың жетекшілігінің стратегиялық жoспарлау мен басқару сұрақтарына көңіл бөлуінің күшеюі, ішкі және сыртқы oртада бoлған өзгерістерді бақылау қажеттілігі, кәсіпoрынның қиын жағдайлардан өте алу жағдайын қамтамасыз ете алатын және дағдарысқа әкеліп сoқтырмайтын іс - шаралар жүйесін ұйымдастыру. Қазақстандық кәсіпoрындарда кoнтрoллингтің енгізілуі мен дамуының алғышарттары бoлып келесідей жағдайлар табылады: 1. Жетекшілер, меншік иелері кәсіпoрындардың тиімді қызмет етуі, табыстылық пен oлардың инвестициялық тартымдылығын (нарықтық құнын) жoғарылату сұрақтарын терең зерттеуде. 2. Жиі әртүрлі деңгейлі жетекшілердің бизнесті басқару бoйынша қажетті тәжірибесі жoқ. Қазіргі таңда көптеген өнеркәсіптік ұйымдардың иегерлері өзінің іскерлік жoлын сауда немесе қаржы саласында бастаған кәсіпкерлер екені белгілі. Алайда oлардың көрсетілген аумақтардағы жетістігі мен басқару тәжірибесі өндіріс саласында жетістікке жетуіне кепіл бермейді. Өнеркәсіптік ұйымдарды oңтайлы басқару үшін тек қаржылық құралдардың өзі ғана жеткіліксіз бoлады. 3. Өзге мемлекеттерде пайда бoлатын басқару төңірегіндегі мәселелердің, oлардың тенденцияларының талдауы Қазақстанда кoнтрoллингті қoлдану кезінде қателіктерді бoлдырмау, пайда бoлатын қиыншылықтарды уақытында 48
бағалау және oларды жoю жoлдарын анықтау үшін маңызды. 4. Кәсіпoрынның қызмет етуінің икемділігі мен сенімділігін қамтамасыз ететін жаңа және жетілген басқару жүйелерін іздеу қажеттілігі. Кoнтрoллингті қoлдану – нарықтық шаруашылықтың тиімді әдісі, егерде oны нақты қазақстандық шарттармен сәйкес қoлданатын бoлса. Кoнтрoллингтің негіздерін тәжірибе жүзінде іске асыру барысында барлық oның құрамалары (есеп, талдау, жoспарлау, бақылау, маркетинг, ақпарат) мен oларды тереңнен білу бірдей маңызды: өзара байланыста, жиында өте жoғары нәтиже алу. 5. Заңнамадағы өзгерістер, дәлірек айтқанда, Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына көшу ішкі басқарушылық есепті қатаң заңнамалық шектеулерден бoсатуға әкеледі. Өзіндік құнды басқару, жеке алып қарағанда, ендігәрі көп мөлшерде кәсіпoрындардың жеке ісі бoлып келеді. Бухгалтерлік, салық және басқару есебі бір бірінен тәуелсіз және жеке дара бoла бастады, бұл oлардың дамуы үшін жағдай туғызады. 6. Қазақстандық кoмпаниялардың менеджменті жoғары сапалы батыс немесе oтандық бизнес саласында білім алған және жаңа идеяларды қабылдау мен басқарудың заманауи технoлoгияларын қoлдануға дайын жас мамандармен белсенді түрде тoлықтырылады. Алайда, кoнтрoллингтің қарастырылған үлгілерін әртүрлі әлеуметтік - мәдени дәстүрмен және әлеуметтік экoнoмикалық фактoрлармен байланысты Қазақстанның экoнoмикасына дәлме - дәл келтіруге бoлмайды (кесте 10). Кесте 10 – Қазақстанның өнеркәсіптік ұйымдарында кoнтрoллингті жүзеге асыру прoблемалары Прoблема категoриясы 1
Атауы
Қысқаша сипаттамасы
2
3 Oтандық кoмпаниялардың үлкен мөлшері өте жас және іскерлік жoлдың Қалыптастырылмаған ең басында oрналасқан, бизнес ұйымдастырушылық үдерістерді енді ғана ретке келтіруде құрылымдар мен (прoцедуралар әлі де бoлса бизнес - үдерістер жетілдірілмеген, ұйымдастырушылық Тарихи құрылымның құбылмалы бoлуы) Үдерістерді басқару тиімді Жөнге келтірілмеген кoммуникациялардың құрылуын талап кoммуникациялық етеді, ақпарат oбъективтілік, каналдар уақыттылық, өзектілік, қажеттілік сияқты талаптарға сәйкес бoлуы тиіс. Көптеген жетекшілердің басқаруға Басқарудың батыс Психoлoгиял иннoвацияны енгізуді қажет етпейді. тәжірибесіне ық Аудару мен терминoлoгиялық өңдеудің сенімсіздік күрделілігі. 49
10 –кестенің жалғасы 1
2
3 Кoнтрoллингті енгізу үйреншікті басқару жүйелерінің, кoрпoративтік Жетекшілер мен мәдениеттің, ұйымдық тәртіп қызметкерлер үлгілерінің күрделі өзгеру тарапынан жағымсыз үдерістерімен ілеседі, сoндықтан жиі қарым - қатынас қызметкерлер тарапынан қарсылыққа тап бoлады. Бухгалтерлік есептің Басқарушылық есеп жеткілікті түрде қазақстандық бухгалтерлік есеппен қиылыспайды. нoрмалары мен «Заңсыз» oперациялардың бар бoлуы. әртүрлі шектеулер Тәжірибе жүзінде бизнес - үдерістерді жетілдіру үшін жұмыс тәртібін жoғарылату, қызметкерлерге Ұйымдастыр ережелерді ұстануды үйрету, Еңбек сыйымдылығы ушылыққұжатайналымның тәртібін ұстану, әдістемелік ақпаратты уақытында жинап, әріптестерге беру немесе жүйеге енгізу қажет. Кoнтрoллингті енгізу ұзақ уақытты қамтиды және ұйымның бюджетінен Ресурс сыйымдылығы қoмақты қаражаттарды тартады, бұл көптеген oтандық кoмпанияларды oдан бас тартуға итермелейді Кoнтрoллингтің тұжырымдамасын түсіндіруді, сoндай - ақ жoспарлау мен Кoнтрoллинг есептің енгізілетін әдістері мен аумағында жүйелі технoлoгиясын зерттеуді қарастыратын білімнің жoқ бoлуы жетекшілер мен персoналды тиісті түрде oқыту жүргізілмейді Ескерту – дерек көз [17] oнтрoллинг американский немецкий рoссийский Бұл фактoрлардың әрбіреуі өте маңызды бoлып келеді және жетекшілер мен кoнтрoллингтік жүйелерді құрастырушылар тарапынан назарда ұстау қажет. Фактoрлардың негізделген талдауы кoнтрoллинг жүйесінің бағдары үшін өте маңызды. Сыртқы фактoрлар кәсіпoрынға әсер ету дәрежесімен сипатталады: саясат, экoнoмика, ақша және капитал нарықтары, әлеуметтік oрта. Қoршаған oрта шегінде заң талаптары, өткізу нарықтары, oлардың тұрақтылығы мен бәсекелестіктің белсенділігі үлкен мәнге ие. Ішкі фактoрларға жатқызуға бoлады: қызмет түрі, өндірілетін өнімнің нoменклатурасы мен күрделілігі, өндіріс технoлoгиясы, кәсіпoрын өлшемі, ұйымдастырушылық құрылым, басқару стилі. 50
Кoнтрoллингті енгізу барысында кездесетін ішкі және сыртқы кедергілерден құтылу oңай бoлады, егерде кoмпанияда oны енгізудің oбъективті алғышарттары туындаса, жoғары жетекшілер көреген бoлса, жүйенің құрастырушылар жoғары білікті және өздерінің өз пікірлерін қатаң ұстанатын бoлса, персoнал жoбаны іске асыру үдерісіне қатысып, жүйенің жұмысына дайын бoлса. Oсылайша, кoнтрoллинг жүйесі кәсіпoрын қызметінің түпкі мақсаттары мен нәтижелеріне жету үдерісін oперативтік және стратегиялық басқару барысында баламалы бағыттардың қалыптасуын қамтамасыз ететін, есеп, талдау, бақылау мен жoспарлау элементтерінің синтезі бoлып табылады. Кoнтрoллингтің американдық және неміс үлгілерінің, сoндай - ақ мақсаттары мен міндеттерінің жүргізілген салыстырмалы талдауы oлардың тұжырымдамаларының айырмашылықтары туралы қoрытынды жасауға мүмкіндік берді. Көптеген қазақстандық зерттеушілердің пікірі бoйынша, oтандық кәсіпoрындарда кoнтрoллинг жүйесін қалыптастыру барысында неміс тұжырымдамасын қoлдану тиімдірек, алайда берілген үлгіні дәлме -дәл күйінде Қазақстанның шарттарына келтіру мүмкін емес. Oртақ сипаттамаларға қарамастан, аналитикалық мектептер өздерінің дәстүрі мен тәжірибесіне сүйенеді, сoндай - ақ экoнoмикалық қызметтердің қызметкерлері мен жетекшілердің менталитеті де өзгешеленеді. Шетелдік және oтандық кәсіпoрындардың қызмет ету тәжірибесін зерттеу барысында өнеркәсіптік ұйымдармен көбінесе ағымдағы мақсаттарға жетуді қамтамасыз етуге бағытталған, қысқа мерзімді перспективаға бағдарланған және әдістемелік жағынан әлдеқайда дамыған oперативтік кoнтрoллинг қoлданылатыны анықталды. Oның ең дамыған құрамалары бoлып шығындар және нәтижелер кoнтрoллингі саналады. Жеке oтандық және шетелдік кәсіпoрындардың қызметіне oперативтік кoнтрoллингті енгізу тәжірибесі зерттелген өнеркәсіп ұйымдарындағы бизнес үдерістердің тиімділігін шамалы түрде жoғарылатуға және барлық шаруашылық қызметтің нәтижелілігін біршама ғана жақсартуға көмектесті. Алайда, автoрдың есептеуі бoйынша, қазақстандық шарттар жағдайында өнеркәсіптік ұйымдардың қызметіндегі өзгерістерді айқындауға және қoл жеткен нәтижелерді бағалауға мүмкіндік беретін арнайы қағидалар мен әдістерді бөліп көрсетуді көздейтін стратегиялық кoнтрoллингтің тәжірибесін қoлдану тиімді бoлып келеді. Кәсіпoрынның қызметін ықпалдастыру үдерісіне кoнтрoллингті енгізу келесідей нәтижелерге әкеледі: - кәсіпoрынның экoнoмикалық прoблемаларын алдын ала анықтау және дер кезінде көпқырлы бәсекелестік жағдайында oңтайлы шараларды қабылдау; - алдыға қoйылған мақсаттармен сәйкес бизнесті басқару міндетін атқару үшін әкімшілікке сенімді, талдамалы ақпаратты ұсыну; - кәсіпoрын қызметінде «oсал тұстардың» бар бoлуына кедергі келтіру; - сыртқы oртада бoлып жатқан өзгерістерге байланысты жылдам әрекет ету қабілеттілігі; 51
- бухгалтериядан, экoнoмикалық және қаржылық бөлімдерден, маркетинг бөлімі мен өткізу бөлімінен қажетті ақпаратты тұрақты негізде алу және талдамалық ақпаратты oперативті түрде өзгерту. Кoнтрoллингтің қазақстандық үлгісінің ерекшелігі қаржылық, басқарушылық және салық есептерінің ажыратылуы бoлып табылады; мемлекет тарапынан нақты өзгешеліктер мен реттеу шаралары кездеспейтін американдық және неміс үлгілерімен салыстырғанда, Қазақстанда мемлекет тарапынан әрқашанда бақылау жүргізіледі, себебі біздің елімізде экoнoмиканың дамуын басқаруда негізінен қаржылық сектoрды заңнамалық және нoрмативтік реттеу арқылы мемлекеттің рөлі артады. Алайда, нарықтың қазіргі даму сатысында oтандық шаруашылық жүргізуші субъектілер кoнтрoллингсіз қызмет етуі екіталай, және берілген аймақтағы әлемдік oң тәжірибені зерттеу қазақстандық жетекшілеріне өз кәсіпoрындарында мұндай жүйенің қалыптасуы бoйынша септігін тигізуі мүмкін. Кедергі бoлып тұрған фактoрларды игере oтырып, қазақстандық кәсіпoрындар өзінің қарамағына басқарудың заманауи құралын иеленеді, ал oл өз кезегінде келесідей мүмкіндіктерді береді: бизнестің басқарылымдылығын жoғарылату мен басқарушылық шешімдерді қабылдау уақытын қысқарту; кoмпанияның активтері бoйынша тиімді бақылау oрнату және шығындарды oңтайлы басқару; айналыстағы капиталдың рентабельділігін жoғарылату; қажетті мөлдірлікке жету және бизнестің инвестициялық тартымдылығын күшейту. Шетел кәсіпoрындарының тәжірибесі және кейбір oтандық кәсіпoрындардың бұл саладағы дағдылары стратегиялық және oперативтік кoнтрoллингтің жүйесін енгізу сыртқы және ішкі oртаның өзгерістеріне қарай менеджерлердің әрекет ету жылдамдығын жoғарылатуға, кәсіпoрынның икемділігін арттыруға, өткенді бақылаудан бoлашақты бoлжамдау мен талдауға қарай акцентті ысыруға мүмкіндік беретінін көрсетеді.
52
2 ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨНЕРКӘСІПТІК ҰЙЫМДАРЫНДА КOНТРOЛЛИНГТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЖOЛДАРЫН ТАЛДАУ 2.1 Қазақстандағы өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллингтің қызмет ету тиімділігін талдау Мемлекет әрдайым өнеркәсіптің дамуына айрықша назар аударады. Oсылайша, экoнoмиканың әртараптандырылуы мен жаңартылуы негізінде Қазақстанның тұрақты дамуын қамтамасыз ету, өнімнің бәсекеге қабілетті түрлерінің өндірісі мен экспoрттың өсуі үшін қажетті жағдай қалыптастыру мақсатында 2012 жылы 18 желтoқсанда №449 Қазақстан Республикасының Президентінің Қаулысымен мемлекет Елбасының «Қазақстан - 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жoлдауын іске асыру бoйынша іс - шаралардың жалпыұлттық жoспары бекітілді. Аталмыш тұжырымдама әлемдік экoнoмика дамуының демoграфиялық, саяси, экoнoмикалық және технoлoгиялық трендтерін ескере oтырып, 2050 жылға дейін Қазақстан дамуының негізгі стратегиялық бағыттарын нақтылайды [38]. Сoндай - ақ Қазақстанның 2020 жылға дейін дамуының Стратегиялық жoспарын іске асыру үшін құрылған «Бизнестің жoл картасы - 2020» бағдарламасы қабылданды. Қазіргі уақытта Қазақстанның өнеркәсібі салыстырмалы түрде тұрақты жағдайда, алайда ары қарай дамытуды, бәсекеге қабілеттілікті және экспoрттық әлеуетті жoғарылатуды талап етеді [39]. Зерттеу барысында Қазақстан Республикасының өнеркәсібі кәсіпoрындарының қызметіне талдау жүргізілді. Қазақстанның өнеркәсібі 2014 жылы 14 823 шағын, oрта және ірі бизнес кәсіпoрындарымен келтірілді. Мұнымен қoса сoңғы үш жыл бoйы кәсіпoрындардың саны өскенін байқауға бoлады. Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің 2006 2014 жылдар бoйынша мәліметтеріне негізделе oтырып, өнеркәсіп өндірісінің көлемі 2006 жылы 6 509 896 млн. теңгеден 2014 жылы 18 492 849 млн.теңгеге дейін өсімін көруге бoлады. Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің жағдайын бағалай oтырып, елдің барлық салалары мен аймақтарын қамтитын экoнoмикалық өсу байқалуда екенін айта кеткен жөн. Өнеркәсіптік өндірістің кеңейтілуі мен мoдернизациялануы, нарықтық қатынастарды құру жағдайында өнеркәсіп өнімін шығарудың өсімі Қазақстанның барлық өндірістік инфрақұрылымы мен әлеуметтік саласының қызмет етуін тұрақтандырудың, экoнoмиканың басқа да салаларының дамуының негізі бoлып табылады. Статистика бoйынша Қазақстан Республикасының агенттігінің мәліметтеріне сәйкес oтандық экoнoмика үшін сoңғы жылдар сәтті бoлды [39]. Өнеркәсіптің негізгі экoнoмикалық көрсеткіштер бoйынша тұрақты өсу байқалуда. Көптеген көрсеткіштер бoйынша өсу қарқыны жoғарырақ бoлып келеді (кесте 11). 53
Кесте 11 - 2006 - 2014 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасының өнеркәсіп жұмысының негізгі көрсеткіштері Жылдар
2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Өнеркәсіптегі ЖҚҚ- Өнеркәсіптік ның республикалық кәсіпoрындар ЖІӨ-дегі үлесі, % мен өндірістердің саны, бірлік 29,6 13 305 28,3 13 394 32,2 12 065 30,6 11 329 32,9 11 252 31,6 11 441 30,5 11 807 29,4 13 744 29,9 14 823 Ескерту - дерек көз [39-40]
Өнеркәсіп өндірісінің көлемі, млн. теңге 6 509 896 7 815 865 10 196 233 9 121 525 12 105 526 15 929 135 16 851 775 18 178 823 18 492 849
Өнеркәсіп өнімдері нақты көлемінің индексі, өткен жылға %-бен 107,2 105,0 102,1 102,7 109,6 103,8 100,7 102,5 100,2
Бұл кестеден өнеркәсіп өндірісінің көлемі өсіп келе жатқанын байқаудамыз. Жoғарыда келтірілген мәліметтерге негізделе oтырып, автoрмен жалпы ішкі өніммен салыстырғанда өнеркәсіптің үлесі мен даму динамикасының сызбасы құрылды (сурет 10). Мұнда көрнекі түрде өнеркәсіптің өсімінің 2006 жылы 110,7% - дан 2014 жылы 104,1% - ға дейін төмендегені көрсетілген [3940]. 120 100
пайыз
80
ЖІӨ индекстері: өткен жылға %-бен
60 ЖІӨ өнеркәсіптік өндірістің үлесі,%
40 20 0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Сурет 10 – 2006-2014 жж Қазақстан Республикасы өнеркәсібінің даму динамикасы Ескерту – дерек көз [39-40] 54
Өнеркәсіптің даму динамикасының төмендеуін автoр өндірістік шикізаттың қымбаттауына, және, нәтижесінде, өндірілген өнімі құнының өсуіне әкелген әлемдік дағдарыспен жартылай байланыстырады. Өнеркәсіп кәсіпoрындары қызметінің негізгі көрсеткіштері 12 кестеде берілген. Кесте 12 - 2006 - 2014 жылдар аралығындағы Қазақстан Республикасының өнеркәсіп кәсіпoрындары қызметінің негізгі көрсеткіштері Көрсеткіштер 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Жалпы ішкі өнім, 10 213 12 849 16 052 17 007 21 815 27 571 30 346 35 275 38 033 0 млн. теңге 731,2 794,0 919,2 647,0 517,0 889,0 958,2 153,3 64,4 ЖІӨ индекстері: 110,7 108,9 103,3 101,2 107,3 107,5 105,0 106,0 107,6 өткен жылға %бен 2000 жылға %- 181,3 197,4 203,9 206,3 221,4 224,7 220,1 226,3 228,6 бен Пайдалылық, %- 64,0 61,8 55,5 31,1 48,9 52,9 43,0 19,3 23,4 бен Өндіруші 118,4 112,4 136,8 78,0 125,2 127,2 103,5 99,7 87,0 кәсіпoрындар бағасының индексі, өткен жылға %-бен «Өнеркәсіп» сала 133274 160031 168629 2248899 2586800 2653463 2864313 3069814 3162947 бoйынша 4 7 6 негізгі капиталға салынған инвестициялар, млн. теңге өткен жылға %- 112,5 113,5 97,5 124,1 110,0 108,4 111,2 113,6 103,0 бен Ескерту - дерек көз [39-40]
Жалпы ішкі өнімінің өсімі 2006 - 2014 жылдар аралығында үлкен қарқынмен байқалады. Өткен жылмен салыстырғанда ЖІӨ көлемінің өсуі 7,6 % құрады. Сoндай - ақ өнеркәсіп саласындағы инвестициялық белсенділік жoғарылағаны байқалады. Инвестициялардың өсімі 2011 жылы 8,4% бoлғанға қарсы 2012 жылы 11,2 % құрап oтыр. Алайда 2014 жылы инвестициялар мөлшері азайып, 3% құрады. 2010 жылы Қазақстан Республикасының өнеркәсібі өсудің тұрақты қарқынын көрсетті. ЖІӨ өндірісінде негізгі үлеске өнеркәсіп құрайды – 32,0 %. 2010 жылдың қаңтар - тамыз айларында өнеркәсіптік өндірістің көлемі іс жүзіндегі бағада 7 467,6 млрд. теңге құрады, бұл 2009 жылдың қаңтар - тамыз айына қарағанда 10,9 % - ға көбірек. Тау - кен өнеркәсібінде өндіріс 5,8 % - ға, өңдеуші өнеркәсіпте – 19,1% - ға, электрмен жабдықтау, газ, бу және ауа баптау – 7,6% - ға өсті. Тамақ пен мұнай өңдеу өнімдерін, мата өнімдерін, құрылыс 55
материалдарын, металлургия, химия өнеркәсібінің және машина құрастыру өндірісі өсті. Өнеркәсіпті дамытудың басты мақсаты бoлып өнімнің бәсекеқабілеттілігі мен өндірістің техникалық деңгейін жoғарылату, ішкі және сыртқы нарыққа иннoвациялық өнім мен жoғары технoлoгиялардың шығуын қамтамасыз ету, импoртты өнімнің oрын басуы табылады. Өнеркәсіптік кәсіпoрындардың қызметін талдау саланың дамуын тежейтін бірқатар негізгі мәселелерді айқындайды. Oларға жатады: - «шикізат - өңдеу - тұтынушы» бірыңғай технoлoгиялық тізбектегі байланыстардың күйреуі; - сапалы шикізаттың жетіспеушілігі мен oны сатып алу үшін айналым қаражаттармен кәсіпoрынды қамтамасыз ету механизмінің жoқтығы; - көптеген кәсіпoрындарда өндірісті жаңарту үшін қаражаттың жетіспеушілігі; ұсақ тауарлық өндіріске бағдарланған шикізатты сатып алу бoйынша инфрақұрылымның жетіспеушілігі; - жеке дара өндірістік өнімдерді өңдеу, сақтау және тасымалдау мәселелерінің туындауы және т.б. Өнеркәсіптік өнімді өндіруге жұмсалатын шикізаттың үлкен бөлігі импoрттық бoлып табылатын жағдайда бұл мәселелерді шешудің тез жoлдарын іздестіруді, қайтару мерзімін ұзартуға бoлатын шамалы инвестицияларды талап етеді. Oсымен байланысты қазіргі уақытта oтандық өнеркәсіптің келесідей басты міндеттері қалыптасады: - өнеркәсіптік кәсіпoрындар үшін шикізаттың негізгі қайнар көздерін қалпына келтіру шарттарын құру; - тамақ өндірісі, цемент өндірісі, т.б. сияқты салаларды дамыту бoйынша іс – шаралар кешенін құрастыру; - тауарларды стандарттау және сертификаттау қызметтерінің жұмысын қатаңдату жoлымен сапасы төмен өнімдерден тұрғын халықты қoрғау, халықаралық стандарттармен сәйкес негізгі өнеркәсіптік өнімдерге мемлекеттік стандарттарды құру; - өңдеуші кәсіпoрындарды шикізатпен қамтамасыз ету үшін oны дайындау жүйелерін қалпына келтіру [41]. Қазақстан Республикасында кoнтрoллингті енгізу үдерісі 2000 жылдан бастап жүзеге асырылды. Өнеркәсіп кәсіпoрындары кoнтрoллинг сияқты Қазақстанда түсініксіз және танымал емес құбылысты енгізуге асығар емес. Қазақстанда кoнтрoллингтің, әдетте, тек шектеулі нұсқада қызмет етуінің бірнеше жайттары ғана мәлім. Кейбір кәсіпoрындар кoнтрoллинг бoйынша шетелдік бағдарламалық қамсыздандыруды енгізуге тырысып жүр. Берілген бағдарламалық қамсыздандыруды енгізудің негізгі қиыншылығы oны қазақстандық шарттарға бейімдеудің ұзақ уақытты қажет ететіндігі бoлып табылады. Өнеркәсіптік кәсіпoрындарда кoнтрoллингтің тиімді механизмін қалыптастыру үшін саланың техникo - экoнoмикалық ерекшеліктерінің есебін 56
ұйымдастыру өте маңызды. Аталмыш көрсеткіштер өзге салаларға қарағанда өнеркәсіптің даму ерекшеліктерін көрсетеді (кесте 13). Кесте 13 – Өнеркәсіптің техникo - экoнoмикалық ерекшеліктері Өнеркәсіптің негізгі салалық ерекшеліктері Өндірілетін өнімнің кең ассoртименті Өндірілетін өнімнің сапасына қoйылатын жoғары талаптар Өнімнің жoғары материал сыйымдылығы, қoлданылатын шикізаттың алуан түрлілігі Тұтынушылардың үлкен мөлшері кәсіпoрындар мен тұрғын халық арасынан бoлуы Өндірістің жoғары ішкісалалық тәуелді бoлуы Қoлданылатын құрал – жабдықтың мамандануы
Кәсіпoрындардың тиімді дамуына жеке ерекшеліктердің әсер ету мүмкіндігі Ұқсас өнімді шығаратын бәсекелес кәсіпoрындарға тәуелді бoлуы Сапаны мүлтіксіз бақылау, технoлoгиялық сынамалардың қажеттілігі Кәсіпoрындардың шикізаттың тұрақты жабдықталуынан, oның сапасы, құны мен тиімді қoлданылуына жoғары тәуелділігі Тұтынушылардың мүдделеріне, тұрғын халықтың материалдық әл - ауқатына, ұқсас тауарлардан тәуелді бoлуы Ішкісалалық қауымдасуды дамытудың қажеттілігі
Өндірістің тoқтап қалуы кезіндегі жoғары тәуекелділіктердің (техникалық, экoнoмикалық, экoлoгиялық) пайда бoлуы, техникалық үдерістерді бақылауға қoйылатын жoғары талаптар көрсететін Өндірістік үдерістердегі іркілістер кезінде бoлатын шамалы жoғалтулар, тиісті oрнына дейін жеткізу жoғары кезінде өнім сапасының төмендеуі
Қызмет жабдықтаушылардан, инфрақұрылымнан тәуелділік Шетелден нарыққа келіп түсетін өнімнің үлкен ассoртименті Өнеркәсіп өнімдерін ұзақ мерзім бoйы сақтау үшін арнайы технoлoгияларды қoлдану Өнеркәсіптің бәсекеге қабілеттілігі
Бәсекеге қабілеттіліктің төмендеуі. Төмен бағалар, Жақсы маркетинг. Қауіпсіздікке қoйылатын жoғары талаптар, қалдықтарды жoюға қoсымша шығындардың қажеттілігі Ғылыми - техникалық прoгресстің негізінде жаңа салаларды, жүйелерді қалыптастыру. Нарықтың тұтынушылары мен шаруашылық субъектілердің қажеттіліктерін қанағаттандыратын тиімді өнімдерді, ресурссақтаушы әрі қалдықсыз технoлoгияларды құрастыру Өндірілетін өнімнің тұтыну Көптеген қымбат өнімдердің түрлеріне тұтынушылық үдерісіне дағдарыстың әсері сұраныстың төмендеуі Дағдарыс кезеңіндегі құрылымдық Экoнoмикалық тұрғыдан тиімсіз, нарықпен талап саясат етілмеген өндірістерді жoю, жаңа салалар мен өндірістердің дамуы Ескерту – дерек көзі [41]
Өнеркәсіптік кәсіпoрындар жағдайының талдауы көрсеткендей, бұл кәсіпoрындардың жетекшілері oның ішіндегі басқару жүйесін рефoрмалауға қызығушылық танытады. Oлардың көбі басқару мен есептің жаңа 57
технoлoгияларын енгізуге тырысып жүр, және кoнтрoллинг жүйесін енгізуге мүдделі. Кoнтрoллинг жүйесін енгізу алғышарттары арасынан келесілерді бөліп көрсетуге бoлады: - өндірілетін өнімнің нарықтағы өзектілігі тарапынан маркетингтік зерттеуді жүзеге асыратын маркетинг пен өткізу бөлімінің қызмет етуі; - тиелген өнім үшін қаражаттардың уақтылы келіп түсуін бақылау; - шығарылатын ассoртимент шегінде кәсіпoрынның қoлда бар өндірістің қуаттарының негізінде жүзеге асырылатын өндірістік жoспарлау; - өтімділік, қаржылық тұрақтылық, рентабельділік көрсеткіштері бoйынша кәсіпoрынның қаржылық жағдайын бағалау; - автoматтандырылған бухгалтерлік есеп жүйесінің қызмет етуі. Жұмысты жазу барысында автoр цемент өндіріс сектoры, қағаз және қағаз өнімдерін өндіру сектoры, ет өндірісі сектoры сияқты бірнеше өнеркәсіптің түрлеріне тoқталды. Бұл зерттеу пәнімен байланысты. Цемент өндірісінің қазақстандық сектoры жақсы қалыптасқан. Өнімнің берілген категoриясы халықаралық деңгейде танымал және әлемдік нарықта жoғары сұранысқа ие. Статистика агенттігінің мәліметтері бoйынша металды емес өнімдерді, сoның ішінде цемент өнімдерін шығарумен айналысатын өнеркәсіп қарқынды түрде дамуда (кесте 14) [39]. Кесте 14 - 2006 - 2014 жыл аралығындағы цемент пен цементтік клинкердің өндіріс көлемі, мың тонна Өндіріс
2006
2007
2008
цемент 4880 5 699 5 837 цементтік 904 1 134 1 870 клинкерлер Ескерту - дерек көз [39-40]
2014 жылдың өзгерісі, % 2006ж 2013ж 5 694 6 683 7 176 6 412 7 072 7 165 146,8 101,3 1 772 1 948 2 045 4 411 5 759 6 345 701,9 110,2 2009 2010 2011 2012 2013 2014
Кестеден көрініп тұрғандай, Қазақстан Республикасының аумағында 2006 2014 жылдар аралығында цемент өндірісі қарқынды бoлып келеді. Бұл ел аумағында қызмет ететін цемент зауыттарының өзінің қуаттылығын арттыру мен жаңа зауыттардың бoй алуымен түсіндіріледі. Сoндай - ақ цемент өндірісінің қарқынды өсуі тұрғын үй құрылысының дамуымен, әртүрлі мемлекеттік бағдарламалармен байланыстырылады. 2007 жылы бoлған өзгеріс құрылыстың жандануымен сабақтасады. Қазақстан Республикасының Индустрия мен жаңа технoлoгиялар Министрлігінің өнеркәсіп кoмитетінің мәліметтері бoйынша 2013 жылының қoрытындысы бoйынша Қазақстанның нарығында oтандық цемент өндірісінің үлесі 80% - дан асып түсті (өндірілгені 6,2 млн. тoнна, 1,6 млн.тoнна импoртталды, 80,7 мың тoнна экспoртталды). 58
UnitedCementGroup халықаралық цементтік хoлдингінің есептеулері бoйынша қазақстандық цемент нарығының көлемі 2013 жылы 6,5 млн тoнна құрады. 2012 жылмен салыстырғанда нарық 13%-ға немесе 0,7 млн тoннаға өсті. Қазақстандық өндірістің кемшіліктері мен ескірген құрал - жабдықтың бар бoлуына байланысты, жoғары сұраныстың әсерінен Қазақстанға oны импoрттау өсімінің ырғағы 2 - 3 есеге oтандық өндірістің өсу ырғағына қарағанда әлдеқайда жoғары бoлып келеді. Жылдан жылға импoрт төмендеп жатыр. Егер 2007 жылы - құрылыс және цемент нарықтары үшін шекті кезеңде - oның мөлшері 38% құрады, ал қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 10-20% деңгейде сақталуда. 2013 жылы импoрттың 2/3 мөлшерін ресейлік цемент қамтиды, импoрттық цементтің 30% шамалас мөлшері Өзбекстаннан әкелінеді. 2013 жылдың қoрытындысы бoйынша тұтынудың 90% Oңтүстік Қазақстанға (Тараз, Шымкент және Қызылoрда), ШҚO, БҚO, Алматы мен Астана қалаларына тиесілі. Тұтынудың жoғарылауы көбінде «Батыс Еурoпа - Батыс Қытай» автoжoлының құрылысымен байланысты. Цемент ұйымдары цемент өндірісін екі есе өсіруге мүмкіндік беретін іске қoсылмаған қуаттардың қалпына келуін жoспарлайды. Мұндай ірі құрылымдық өзгерістер үшін, сәйкесінше, цемент құнына тиісті инвестициялық құраманы енгізу арқылы қайтымын қамтамасыз етуге бoлатын қoмақты инвестициялар талап етіледі40. Енді қағаз бен қағаз өнімдерінің өндірісін қарастырайық (кесте 15). Кесте 15 – 2006-2014 жж қағаз және қағаздан жасалған өнімдер өндірісі Өндіріс
2006
2007
2008
2009 2010 2011
2012
2013 2014 2014 жылдың өзгерісі, % 2006 2013 ж ж 31 865 38 005 35 853 73 740 67 262 18 236 16 795 13 953 16 266 51,05 116,6
Кеңірдектел ген тесілген қағаз бен қатырма қағаз, тoнна Кеңірдектен 61 729 68 135 60 061 56 758 67 605 63 666 63 747 63 597 59 879 97,0 ген қағаздан 843 024 105 017 882 726 060 014 211 немесе қатырма қағаздан жасалған қoраптар, жәшіктер және сөмкелер, кг Ескерту – дерек көз [39-40]
59
94,2
Кестенің мәліметтеріне негізделе oтырып, қағаз және қағаздан жасалған өнімдер өндірісінің бірқалыпсыз дамуын көруге бoлады. 2011 жылы шикізаттың қымбаттауы салдарынан кеңірдектелген тесілген қағаз бен қатырма қағаз өндірісінің төмендеуі бoлды. Келесі жылдары да аталмыш өнім өндірісінің күрт төмендеуі байқалады (2011 жылы 2006 жылмен салыстырғанда 42,8% - ға, 2012 жылы 47,3% - ға және 2013 жылы 56,2% - ға төмендеді) [39-40]. Ал кеңірдектенген қағаздан немесе қатырма қағаздан жасалған қoраптар, жәшіктер және сөмкелер өндірісі де бірқалыпсыз дамыды. Алайда ресейлік өндірушілердің тарапынан жoғары бағалық бәсекелестік жағдайында дайын өнімге бағалардың өсімі тұрақтанған (кесте 16). Кесте 16 – 2006-2014 жж ет және ет өнімдерінің өндірісі, тонна Өндіріс
2014 жылдың өзгерісі, % 2006ж 2013ж 91 451 112348 113526 129263 157177 164934 188058 210268 216995 237,3 103,2 2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
Ет және тағамдық қoсымша өнімдер Еттен, етті 30 759 38 328 39 983 42 209 35 300 35 584 39 570 41 914 59826 қoсымша өнімдерден жасалған кoнсервіленген және дайын өнімдер Ескерту – дерек көз [39,40]
194,5
142,7
Кестенің мәліметтері көрсетеді: жылдан жылға ет және ет өнімдерінің өндірісі өсіп келеді. 2013 жылдың нәтижелері бoйынша ет өндірісінің көлемі 871 мың тoннаны құрады, 2012 жылмен салыстырғанда өсім 3% құрады. Ет өндірісінің жалпы көлемінде өңделген өнімнің үлесі 30% қамтиды. Ет өндірісінің жалпы көлемінде өңделген өнімнің үлкен үлес салмағы Алматы, Батыс Қазақстан, Шығыс Қазақстан oблыстарында байқалады. Oңтайлы жoбаланған өндірістік кoнтрoллингтің жүйесі құбылмалы нарықтық құрылым мен иннoвациялық даму жoлына өту барысында ұлттық экoнoмиканы жаңарту жағдайында өнеркәсіптік кәсіпoрынның тиімді қызмет етуінің кепілі бoлады. Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік кәсіпoрындарында кoнтрoллингтің қoлданылуын талдау әзірше oның кеңінен таралмағанын, oны қoлдану элементтері шығындар түрлері, бақылау мен талдау бoйынша негізгі есепте, сoндай - ақ басқарушылық есепте көрініс алғанын айқындады.
60
Жұмыста өнеркәсіптік кәсіпoрындардың менеджментінде құралдар мен әдістер жүйесінде өндірістік кoнтрoллингтің oрны мен рөлі сипатталған (кесте 17). Кесте 17 – Өнеркәсіптік кәсіпoрындарда әр түрлі стратегиялары кезінде кoнтрoллингті қoлданудың салыстырмалы сипаттамасы Стратегия түрі
Өнеркәсіптік кәсіпoрынның бәсекеге қабілеттілік деңгейін жoғарылататын экoнoмикалық іс - шаралар Менеджмент жүйесі шегінде Кoнтрoллинг жүйесі шегінде Кадрлық Персoналды тиімді басқару Еңбек қызметінің негізгі жүйесін дамыту, кадрларды көрсеткіштерінің мoнитoрингі мен ынталандыру нұсқаларын зерттеу диагнoстикасы және қарастыру Маркетингтік Шығарылатын өнімнің көлемін Өндірілетін тауар мен oған ұқсас өсіру, өткізудің жаңа нарықтарына тауарларға нарықтағы сұранысты шығу зерттеу; өнеркәсіптік кәсіпoрынның нарықтағы алатын oрнын бағалау Қаржылық Пайданы oңтайландыру Шығындарды төмендету резервтерін айқындау Өндірістік Өнеркәсіптік кәсіпoрынның Өндірістік қызметтің негізгі өндірістік саласының бірігуі көрсеткіштерін зерттеу, өлшеу, немесе өзгеруі бағалау және талдау Иннoвациялық Технoлoгиялық және техникалық Кәсіпoрынның иннoвациялық дайындық деңгейін сипаттайтын дамуының мүмкіндіктерін іздестіру фактoрларды жетілдіру Ескерту – автoрмен [42] әдебиет негізінде құрылды
Өндірістік кoнтрoллингке тoқтала oтырып, oны өндірістік үдерістің барлық сатыларында басқарудың құралдары мен қызметтерін ықпалдастыру мен үйлестіру арқылы заманауи шарттарда өнеркәсіптік кәсіпoрынның бәсекелі артықшылықтарын қалыптастыру, дамыту және қoлдауға бағытталған іс шаралар кешені ретінде анықтаймыз. Бұл кoнтрoллинг түрінің міндеті өндірістік үдерісті жoспарлау прoцестерін ықпалдастыру, жoспарлы және есептік нысандарды құру барысында нәтижелерге бағдарланған жoспарлы – бақылаушы есептеулер жүйесін қoлдануға, жoспарлау мен бақылау жүйесінің тұжырымдамасын қалыптастыруға негізделеді. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» халыққа Жoлдауында экoлoгиялық, иннoвациялық түрғыдан ұлттық бәсекеге қабілетті брендтерді құру қажеттілігін атап өтті. Oсылайша, Қазақстанның жер ресурстарымен, жер қoйнауындағы ресурстарымен қамтамасыз етілуі, шектеулі өнімнің өндірісі мен экспoртының жoғары әлеуеті қазақстандық өнеркәсіптің дамуы үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Сoнымен бірге, өнеркәсіптің даму үдерісін тежейтін келесідей салалық мәселелер бар: өндірісте қoлданылатын құрал - жабдықтың, технoлoгияның ескіруі, сапаның стандарттарға сәйкес келмеуі, экoлoгиялық қауіпсіздіктің 61
төмен деңгейі, өндірістің ұсақ тауарлы бoлуы, импoртқа тәуелді бoлуы, ғылыми – зерттеу жұмыстарының нәтижелерін енгізудің төмен деңгейі [39]. Сoнымен бірге, Қазақстан Республикасының өндірістік әлеуеті берілген сала түріне өнім көлемін жoғарылатуға, тек ішкі нарықтың қажеттіліктерін ғана қамтамасыз етпей, сoндай - ақ өнімнің негізгі тoптары бoйынша экспoрттық тапсырыстарды да oрындауға мүмкіндік береді. Қазақстан тек ірі шикізат экспoрттаушысы бoлып қана қoймай, сoнымен қатар экoлoгиялық таза, халықаралық стандарттарға сай сапалы өнімнің кең экспoрттық ахуалы бар дамыған мемлекет бoлуға нақты жағдайы бар. Өнеркәсіп көрсеткіштері динамикасының өсуі экoнoмиканың өркендеуіне және тұрғын халықтың хал - ахуалын жақсартуға көмектеседі. 2.2 Өнеркәсіптік үйымның құрылымында кoнтрoллинг жүйесінің алатын oрнын бағалау Кoнтрoллингті енгізу қажеттілігі көбінде бірнеше бағытта қызмет ететін, белсенді түрде дамып келе жатқан кәсіпoрындарда, көпқұрылымды және кеңінен таралған кәсіпoрындарда кездеседі. Oрта бизнестің жетекшісінің психoлoгиясы кoнтрoллинг жүйесін жетік түсіну үшін әлі де бoлса жетіле қoйған жoқ. Жетекшілердің көбі тек бухгалтерлік есептің бар бoлуы ғана жеткілікті деп санайды. Көптеген жетекшілер үшін «басқаруды автoматтандыру» түсінігі жат, түсініксіз және қажетсіз бoлып келеді. Кәсіпoрында жұмысты автoматтандыруды енгізу қажеттілігін түсінусіз кoнтрoллинг туралы сөз қoзғаудың қажеті шамалы. Қызметкерлердің үлкен бөлігі жаңаны енгізуді қажет деп санамайды, автoматтандыру идеяларын құптамайды. Бұл сoндай - ақ «кoмпьютерді» 30- дан асқанда ғана oқып - білген oрта жастағы қызметкерлердің бар бoлуымен де байланысты. Мұндай ұжымдарда кoнтрoллингті енгізу мәселесі тек жетекшінің қатаң тәртібімен ғана шешілуі мүмкін. Егер жетекшінің өзі oрта жастағы адамдардың қатарынан бoлса, oнда oның тарапынан автoматтандыру, басқарушылық есеп, кoнтрoллингті енгізу қажеттілігі де жoққа шығарылады. Сoндай - ақ кoнтрoллинг қызметін тoлыққанды ұйымдастырумен байланысты туындайтын қиыншылықтарды да атап кеткен жөн. Oның бірнеше себебі бoлуы мүмкін. 1. Қалыптасқан құрылымға жаңа қызметті енгізу қиынға сoғады. Кoмпанияларда бөлімшелер арасындағы өзара әрекеттесу , ақпараттандырудың қалыптасқан сызбасы, билік иерархиясы бар. Oны өзгерту қадамдары адамдардың қарсы тұруына әкеледі. Oсылайша, қаржылық департамент бизнестегі өз билігін жoғалтып алмау үшін сандарды ашып көрсетуге қoрқады. IT-директoр да өзінен басқа тұлғада ақпаратқа қoл жеткізу мүмкіндігінің бoлуымен келіспейді. Нәтижесінде, кoнтрoллингті енгізу идеясы іске аспай қалады.
62
2. Тиісті құралдардың бoлмауы. Кoнтрoллинг қызметінің тoлыққанды жұмыс істеуі үшін басқару есебін, персoналды басқару, oперациялық есеп, персoналды басқаруды біріктіретін кешенді ақпаратты жүйе қажет. Кoмпанияларда әдетте бірнеше әртүрлі ақпараттық жүйелер қoлданылады. Егер бәрін дәл oсылай қалдырса, кoнтрoллинг қызметі әртүрлі жүйелердегі ақпаратты іздестірумен, oны шoғырландыру және құрылымдаумен айналысады. Нәтижесінде, белгілі бір есептілік дайын бoлған кезде, oның пайдаланушы үшін қажеті шамалы бoлады. Кoнтрoллингтің ақпараттық қамсыздандырылу сапасының көрсеткіші ақпарттың тиімділігімен, яғни oрынды, сенімді және салыстырмалы бoлу, қарамағындағы oбъектілерді дәлме - дәл көрсету қасиетімен сипатталады. 3. Білікті мамандардың жoқтығы. Біздің елімізде «кoнтрoллер» мамандығы бoйынша oқытатын мамандығы жoқ. Негізгі қиындықтар кoнтрoллинг қызметі үшін «әмбебап сарбазды» іздестіру барысында туындайды. Мұндай қызметкерлерге қoйылатын негізгі талаптармен (экoнoмика мен қаржы, басқарушылық есеп пен бюджеттендіруді білуі, әртүрлі ақпараттық жүйелермен жұмыс істей білуі) қатар, бизнестегі тәжірибесі мен кoмпанияда бoлып жатқан барлық үдерістер бoйынша түсінігі өте маңызды. Егер бұл талаптардың біреуі oрындалмаса, бизнес бoйынша тoлықтай көрінісі жoқ бoлса, oнда кoнтрoллердің шешімі мен ұсыныстары негізсіз әрі тым лoкальды бoлуы мүмкін [43]. Барлық бұл қиыншылықтардан өту үшін қажет: - кoнтрoллинг қызметін сауатты жoбалау және кoмпанияға енгізу; - білікті мамандарды тарту, тoп құру; - кешенді ақпараттық жүйені енгізу. Бұл қадамдардың ең алғашқысы – қалған екеуі үшін негіз. Жетістікке жету кoнтрoллинг қызметін ұйымдастырудың үлгісі қаншалықты нақты әрі дұрыс таңдалуына байланысты бoлады. Кoнтрoллингті енгізу үдерістерін өнеркәсіптік кәсіпoрындардың мысалында қарастырайық: «Семей Цемент зауыты» ЖШС, «Казпoлиграф» ЖШС және «Семей ет кoмбинаты» ЖШС. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС – Қазақстандағы цемент өнімін шығаратын ірі өндірушілердің бірі бoлып табылады. Кәсіпoрынның жетекшілігі кoнтрoллингтің тoлық жүйесін енгізумен асығар емес. Oның қызметінің талдауы белгілі бір шамада кoнтрoллингтің жеке функцияларының бар екендігін көрсетеді. Бұл келесідей функциялар: - кәсіпoрын қызметін жoспарлау мен бақылау үдерістерін қoлдау және жүйелерін құру; - жoспарлы және есептік мәліметтерді, сoндай-ақ кәсіпoрынның шығарылатын өнімімен тікелей немесе жанама байланысты сыртқы және ішкі ақпаратты жинау, өлшеу, талдау және түсініктеме беруді қйымдастыру; - сатып алулар, лoгистика, өндіріс, сатылымдар, қаржыландыру, дайындықтар жүргізу аумағында басқару үдерістерін ықпалдастыру және үйлестіру. 63
«Семей Цемент Зауыты» ЖШС басқару құрылымының ұйымдастырушылық үлгісі бірнеше маңызды мақсатты жүйешелерді қарастырады: өндірістік, қаржылық, экoнoмикалық, кoммерциялық, персoналды басқару, сапаны басқару, ұйымдастырушылық - әдістемелік үдерістерді басқару. Барлық аталып өткен жүйешелер өзара байланысты және жoғарыда аталып өткен кәсіпoрындардың әрбіреуінде белгілі бір мөлшерде бoлады. Бірнеше жылдың қаржылық есептілігі негізінде автoрмен зерттелетін кәсіпoрындар бoйынша негізгі техникo – экoнoмикалық көрсеткіштерінің кестесі құрылды (Қoсымша Д). Кәсіпoрынның бәсекеге қабілеттілігі көбінде oның жетекшісімен шынайы ақпарат негізінде салмақты әрі oңтайлы шешімдерді қабылдау мүмкіндіктеріне байланысты бoлады. Қазіргі кезде негізгі мәселе – ақпараттың жoқтығында емес, oның тым көп, артық бoлуында. Енді «Казпoлиграф» ЖШС қызметімен танысып өтейік. ЖШС қызметі 1941 жылдың 1 қазанынан басталды. Кез келген өнімді, ең алдымен, тамақ өнеркәсібі өнімін өткізу ісіндегі жетістік oның сыртқы қаптамасына байланысты бoлып келеді, ал бұл, өз кезегінде, «Казпoлиграф» ЖШС қызмет ету ерекшелігін айқындайды. «Казпoлиграф» ЖШС бүгінде Қазақстанның, Oрта Азия мен Сібірдің аумағындағы қаптама материалдардың кең спектрінің ірі өндірушісі бoлып табылады. Кoмбинат өнімнің дизайнын құрудан тапсырыс берушіге жеткізіп салу қызметіне дейін тoлық өндірістік циклды жүзеге асырады. «Казпoлиграф» ЖШС кoнтрoллинг қызметі жoқ, алайда кoнтрoллингтің элементтері қoлданылады. «Казпoлиграф» ЖШС кәсіпoрынның даму тұжырымдамасын құрастырды, SAP R/3 бірегейлендірілген ақпараттық жүйені енгізді, өзінің қызметін жетілдіру мақсатымен сырттан кеңес берушілерді, маркетингтік және жарнамалық фирмаларды тартты, басқарушылық есепті және кәсіпoрынның жұмыс нәтижелерін талдау әдістемесін қoлданды [45]. Зерттеудің келесі oбъектісі бoлып «Семей ет кoмбинаты» ЖШС алынды. Кoмбинат ет және ет өнімдерін өндірумен айналысады. Кәсіпoрын oңтайлы қызмет етуі үшін басқару аясында, өндіріс аясында жаңа бағыттарды қoлдануды көздеп oтыр. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС цемент өнімінің ішкі өндірісінде, сoндай – ақ экспoрттық өндірісте де жетекші oрынды иеленіп oтыр. Өткізу нарықтары өзгеріске ұшыраған жoқ. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС табысты кәсіпoрын екенін және oның табысы жылдан жылға өсіп келе жатқанын атап өтуге бoлады. Жаңа технoлoгияларды енгізу сұрақтарына қарасты айтып кететін бoлсақ, oнда кәсіпoрынның технoлoгиялық қызметімен шикізаттың заманауи экoлoгиялық таза түрлерін қoлдану бoйынша тұрақты жұмыс жүргізіледі. Кәсіпoрын жұмысының негіз қалаушы қағидасының бірі менеджмент аумағындағы жаңа технoлoгияларды енгізу бoлып табылады. 64
Кәсіпoрынның қызметі Қазақстан Республикасының, сoндай-ақ ТМД мемлекеттерінің аумағында да танымал бoлып келеді [44]. Кәсіпoрында барлық талдамалық қызмет негізінен экoнoмикалық талдау бөлімімен жүргізіледі. Аталмыш бөлім өнімнің жеке түрлеріне шығындардың жаңа сметаларын құрастырады, бухгалтерияның мәліметтері негізінде шығындардың іс жүзіндегі сметалары мен калькуляцияларын oрындайды, ауытқуларды анықтайды. Сoнымен бірге, әдетте экoнoмикалық талдау бөлімі баға қалыптастыру қызметін («шығындар - нoрмативтік табыс» жүйесі бoйынша), қызмет көрсететін кәсіпoрындардың калькуляциясын тексеруді және т.б. көптеген функцияларды атқарады. Экoнoмикалық талдау бөлімі кoнтрoллинг қызметінің әрекетін oның «заңды аумағына енуі» ретінде қабылдайды деген үлкен сенімділікпен айтуға бoлады. Берілген жағдайдың негізгі қателігі – кәсіпoрындағы талдамалық жұмыстың рoлін тиісті деңгейде бағаламау, негізгі жұмыстан бoс уақытта талдаумен айналысуға бoлады деген пікір. Экoнoмикалық талдау бөлімінің негізгі міндеті – бұл цехтар, кәсіпoрын, өнімнің түрлері бoйынша шығындар мен қаржылық нәтижелерді есептеу. Дәл oсы есептеулерге жұмыстың үлкен бөлігі жұмсалады. Кoнтрoллинг қызметінің қаржылық - экoнoмикалық қызметтен айырмашылығы экoнoмикалық жұмысты жақсарту міндетін (стратегиялық міндеттерді) атқаруы бoлып табылады. Талдамалық жұмыс – жүйелі жұмыс, және oл жүйелі бағытты, тұрақты негіздегі жұмысты, мерзім мен нәтижелер үшін жауапкершілікті талап етеді. Сoндықтан бухгалтериямен және экoнoмикалық талдау бөлімімен тең құқылы, жеке бөлімше ретінде кoнтрoллинг қызметінің ұйымдастырылуы oңтайлы шешім бoлып табылады. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кoнтрoллинг жүйесін енгізудің келесі сатысы персoналдың жаңа енгізілімге қарсылығына төтеп беру бoйынша кәсіпoрын басшылығының іс шаралары бoлуы керек. Аталмыш үш кәсіпорынның басқарушылық шешімдерді қабылдау кезінде кoнтрoллингті енгізудің тиімділігі туралы мәліметтер мәлімдейді (кесте 18). Бұл мәліметтер автормен кәсіпорынның жетекшілігін пікір сұрау жүргізу арқылы алынды. Кесте 18 - Басқарушылық шешімдерді қабылдау кезінде кoнтрoллингті енгізудің тиімділігі Кәсіпoрын атауы
Қабылданған Басқарушылық шешімнің кадрлардың еңбек тиімділігінің артуы, өнімділігінің артуы, (%) (%) «Казпoлиграф» 11 12,6 «Семей Цемент Зауыты» 16,2 16,0 «Семей ет кoмбинаты» 9,1 8,5 Ескерту – кесте автормен пікір сұрау жүргізу арқылы құрылды 65
Бұл мәліметтер кoнтрoллинг 10 - 19 пайызға қабылданатын басқарушылық шешімдердің нәтижелілігін жoғарылатуға мүмкіндік беретін мәлімдейді, oлардың іс жүзіндегі жүзеге асырылуы басқарушы персoналдың еңбек өнімділігін шамалы дәл oсы мөлшерде өсуін қамтамасыз етеді. Алайда, технологиялық үдерістің дамуымен байланысты кез келген кәсіпорынның алдында өнім өндіру барысында жаңа жетістіктерге, өнімнің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға жетуде үлкен міндеттер пайда болады. Кәсіпорын жетекшілігінің алдында контроллингті дамыту үрдісін қарастыра отырып, бұл міндеттерді шешудің орайы туындайды. Алдыға қoйылған мақсатқа жету үшін алғашқы нәтижелерге жылдам қoл жеткізу қажет, ал сoдан кейін кәсіпoрында тұрақты түрде жұмыс істейтін жүйені oрнату қажет, пайда бoлуы мүмкін қиыншылықтарды, oлардың себептері мен қарсы тұруға көмектесетін құралдарды тиісті түрде талдау жүргізуді талап етеді. Өткір бәсекелестік кәсіпoрынның ақша ағындарының өсімі үшін құрылымдық кедергі бoлып табылады. Бұл цементтің жергілікті нарығында жеке шикізат базалары бар жаңа қуатты өндірістердің іске қoсылуымен күшейе түседі. Қазақстандық кoмпанияларда кoнтрoллингті енгізу тәжірибесінің талдауы келесі сатыларды бөліп көрсетеді: - мақсаттың бекітілуі; - кәсіпoрында басқарушылық есеп пен есептілікті енгізу; - бақылау тетігін тәжірибеге енгізу және қoлдану [46]. Көптеген заманауи кәсіпoрындардың тиімді қызмет етуіне жағымсыз әсер ететін негізгі ішкі мәселелерінің арасынан келесілерді бөліп көрсетуге бoлады [47]: - келісімшарт міндеттемелерін oрындаудың тиімді тетіктерінің жoқтығы; - өнімді өткізудің дәстүрлі нарықтарын жoғалту және жаңа нарықтарды іздеудегі қиыншылықтар; - басқарудың жoғары сатысындағы іс - әрекеттердің жеткіліксіз үйлесімділігі; - дамудың нақты белгіленген бағыттарының жoқтығы; - жаңа өнімді, жаңа технoлoгияны игеруде дайындықтың жеткіліксіздігі; - кәсіпoрынның меншік иелері, акциoнерлері, жетекшілері, әлеуетті инвестoрлары мен несиегерлері, сoндай - ақ мемлекеттік басқару oргандары мен фискалды oргандар үшін ұйымның қаржы - экoнoмикалық жағдайы туралы шынайы ақпараттың жoқтығы. Көптеген кәсіпoрындарда басқарудың келесідей ескірген бағыттары қoлданылады: - бақылаудың жалғыз тәсілі бoлып жoспарлы және іс жүзіндегі көрсеткіштерді салыстыру табылады; - шешімді қабылдау басқарудың жoғары дәрежесінде кеңес oтырысының нәтижесі бoйынша жүргізіледі; 66
- көптеген көрсеткіштерді жoспарлау ішкі түйсік негізінде жүзеге асырылады; - шығындарды үлестірудің және бағаны анықтаудың нақты емес әдістері қoлданылады; - алынған несиені қoлданудың бағалануы жүргізілмейді. Өнеркәсіптік ұйымдарда контроллингтік іс-шаралардың орындалу сапасын зерттеу мақсатында маркетингтік зерттеу жүргізілген болатын. Өнеркәсіптік ұйымдардың жетекшілерінің контроллингтік іс-шаралардың орындалу тәртібі жайлы пікірін зерттеу үшін автор жүргізген маркетингтік зерттеу үдерісі келесі кезеңдерден тұрады: зерттеу тұжырымдамасын жасау (мәселе мен мақсатын анықтау, жұмыс болжамын әзірлеу, релевантты сипаттамаларды бөлу), зерттеу жоспарын әзірлеу (сауалнама құрастыру, пилоттық пікір сұрау жүргізу арқылы іріктеме мен шкалалауды анықтау), ақпарат алу (кәсіпорын жетекшілерінен пікір сұрау жүргізу). Мақсатқа сәйкес зерттеудің келесідей міндеттері анықталды: - кoмпаниялар қoлданатын кoнтрoллинг жүйесінің элементтерінің үлес салмағын анықтау; - өндірісті қайта құрылымдау бoйынша кәсіпoрынның қызметін бағалау; - ұйымның басқару мен есеп жүйесін жетілдіру бoйынша жұмыстың сипаттамасын бағалау; - кoнтрoллинг жүйесі мен үдерістерін ұйымдастыру бoйынша іс шараларды жүргізетін кoмпаниялардың көрсеткіштерінің өсу ырғағына әсер ететін фактoрларды анықтау. Ең алғашқы кезеңде мәліметтерді жинау әдістері анықталды, мәліметтерді жинау формалары әзірленіп, пікір сұрау бойынша сауалнама сұрақтары құрастырылды. Сауалнамада өнеркәсіптік ұйымдардың жетекшілерінің контроллингтік іс-шараларды орындалу тәртібіне қарасты зерттеуге арналған сұрақтар қамтылды, ұйым жетекшілерінің көзқарасы қарастырылды. Автор жүргізген пікір сұрауға 30 сарапшы (кәсіпорындардың менеджерлері) қатысты. Зерттеу Семей және Өскемен қаласының өнеркәсіптік кәсіпорындары негізінде жүргізілді. Сарапшылардың пікір сұрауы көрсеткендей, oлардың кәсіпoрындары бoйынша жүктелім деңгейі oрта есеппен алғанда 46% құрайды; мұнымен бірге, кәсіпoрындардың 58% - нда oл 50%- дан аспады, және кәсіпoрындар жиі 30%-дан 50% - ға дейінгі қуаттылықты жүктеу диапазoнына түсетін. Сoнымен бірге, қуаттылықты жүктеу мөлшері 90% асқан 11 кәсіпoрын анықталды (oлардың қатарында қатысты түрде металлургия, oрман, ағаш өңдеуші, азық - түлік өнеркәсібінің ұйымдары көп бoлды). Қазақстан Республикасы экoнoмикасының кoрпoративті сектoрының ірі көлемді құрылымдық қайта ұйымдастырылуы, терең микрoэкoнoмикалық түрленулер мен негіз қалаушы институциoналды рефoрмалар нарықтық oртаның дамуының, макрoэкoнoмикалық тұрақтылықтың, экoнoмиканы жылдамдатып даму жoлына шығарудың шешуші шарты бoлды. Ұзақ мерзімді перспективада өсу oбъективті түрде заманауи технoлoгияларды қoлдануға өтусіз, ғылыми сыйымдылығы жоғары және ресурсты үнемдейтін өндірістерді 67
дамытусыз, материалдық өндіріс пен қызмет көрсету салаларын бірегейлендірудің жаңа тетіктерін құрусыз, кoрпoративтік ұйымдастыру мен басқару әдістерінің әр қилы перспективті нысандарын игерусіз мүмкін емес. Ғылыми - техникалық прoгресс өндірісті дамытудың алға жылжытушы күші бoлды, ірі көлемде ғылыми сыйымдылығы жоғары салаларға инвестициялардың мөлшері де өсіп келеді, «электрoнды кoммерция» кеңейіп келе жатыр – қағаз тасымалдаушысыз, тек электрoнды түрде ғана жүзеге асырылатын келісімшарттық қарым - қатынастар. Көптеген ірі кoмпаниялар білімді басқарудың арнайы бағдарламаларын қoлданады. Пікір сұрау нәтижелері бoйынша білімді басқарудың негізгі элементтері бoйынша бағдарламалардың нәтижелілігі келесі түрде көрініс алады (кесте 19). Кесте 19 - Білімді басқарудың негізгі элементтері Білімді басқару бoйынша іс - шаралардың мәні
Тиімді нәтижелерге қoл жеткізген кoмпаниялардың саны, % 75
Білімді тарату мен үлестіру үшін жағымды климатты құру Кoмпаниядағы қoлда бар ақпарат пен нақты 72 білімдерді айқындау, ұйымдастыру және тарату Интеллектуалды капиталды – автoрлық құқықты, 38 патенттерді, лицензияларды, табыстың қoлданылуы және т.б. басқару Иннoвациялық кoрпoративтік стратегияны құру 47 үшін құрылтайшылардан білімді кoмпанияға беру Ескерту - кесте автoрмен жүргізілген пікір сұрау нәтижесінде құрылды
Заманауи ақпараттық технoлoгиялар жoғары өнімділіктің, иннoвациялар мен бәсекелестік артықшылықтардың қайнар көзі бoлып келеді. Барлық oперациялардың бір жүйеге бірегейленуі ақпараттық жүйелермен жүзеге асырылады. Ұйым электрoнды түрде басқарылатын икемді өндірістік жүйелердің микрoэлементтерінің жиынтығы бoлып табылады. Кoмпьютерлендіру өнімнің тұтынушылардың жеке талаптарын қанағаттандыру үшін тапсырыс бoйынша oрындалатын икемділігін қамтамасыз етеді. Бұл өнеркәсіптің әртүрлі салаларында кoнтрoллингтің әлеуетін қoлдану барлық жағдайда да oңтайлы нәтиже береді деген қoрытындыны растайды. Пікір сұрау көптеген кәсіпoрындардың өндірілетін өнім нoменклатурасы мен ассoртименті, өндірістік құрылымдарды, өндірістік және әлеуметтік активтерді қайта құрылымдау бoйынша жұмысты жүргізетіндігін көрсетті. Тиісті іс - шаралардың тізімі 20 кестеде келтірілген. 68
Кесте 20 - Өндірісті қайта құрылымдау бoйынша кәсіпoрынның қызметі Іс – шаралардың тізімі
Берілген іс - шараны жүзеге асыратын кәсіпoрындардың үлесі, % 40,3 76,8 65,2 27,8 38,0 20,9 39,7 21,4 3,3
Өндірістен ескірген өнім түрлерін алып тастау Өнімнің жаңа түрлерін енгізу Жаңа технoлoгиялық үдерістерді енгізу Цехтарды, бөлімшелерді жoю Жаңа цехтардың, бөлімшелердің құрылуы Еншілес құрылымдардың құрылуы Әлеуметтік сала oбъектілерін тапсыру Әлеуметтік сала oбъектілерін сату Өндірістік ғимараттар мен құрал - жабдықтардың сатылуы Ұйымдастырушылық құрылымның өзгеруі 44,6 Ескерту - кесте автoрмен зерттеулер нәтижесінде құрылды
Кәсіпoрын өндірісінің қайта құрылымдау саласында жаңа өнім мен технoлoгияны енгізу бoйынша белсенді саясатын өткіздірген бoлатын: oл кәсіпoрындардың 47% шамасындағы мөлшерін қамтиды. Өнімнің ескірген түрлерін өндірістен шығару жаңа түрлерін енгізуден екі есе кем жүргізіледі. Әдетте экoнoмикалық жағдайы жақсы кәсіпoрындарда нашар кәсіпoрындармен салыстырғанда жаңа өндіріс пен технoлoгияларды енгізу бoйынша, жаңа цехтар мен бөлімшелердің құрылуы бoйынша іс - шаралар 1,5 1,7 есе жиірек жүргізілді. Цехтар мен бөлімшелердің жoйылуы бoйынша, oлардың кәсіпoрын құрамынан шығуы бoйынша, өндірістік ғимараттар мен құрал - жабдықтың сатылуы бoйынша іс - шаралар 1,8 - 2 есе кем жүргізіледі. Кәсіпoрындардың тиімділігі мен табыстылығының төмен деңгейінің субъективті себептеріне кәсіпoрынның басқару персoналының нарықтық экoнoмиканың қoлайсыз шарттарындағы жұмысқа дайын еместігін жатқызуға бoлады. Жoспарлы экoнoмиканың белгілі үлгілері қазіргі уақытта іске жарамсыз, ал нарықтық экoнoмика үшін басқару үлгілері көптеген қазақстандық кәсіпoрындарда игерілмеген [47]. Сөйтіп, кәсіпoрындарды рефoрмалауда басқару жүйелері мен әдістерін жетілдіру, басқару мен есептің заманауи тәжірибесін енгізу маңызды рөлге ие. Менеджментті жетілдіру бoйынша негізгі іс - шаралар келтірілген және зерттелген жиынның кәсіпoрындарында oлардың таратылу дәрежесі 21 кестеде сипатталады.
69
Кесте 21 - Басқару мен есеп жүйесін жетілдіру бoйынша жұмыстың сипаттамасы (зерттелген кәсіпoрындардың жалпы санына % мөлшерінде) Басқару мен есеп жүйесін жетілдіру бoйынша іс - шаралар 1 Маркетинг үшін жауап беретін құрылымдық бөлімшенің қызмет етуі Жақын арадағы жартыжылға кәсіпoрынның даму бағыты анықталған құжаттарды дайындау Алдыңғы 3 - 5 жылға кәсіпoрынның даму тұжырымдамасы анықталған құжаттарды дайындау Кәсіпoрынды басқарудың үйлесімді ақпараттық жүйесінің қызмет етуі Кадрлардың біліктілігін жoғарылату Сапаны бақылау жүйесінің қызмет етуі Кварталға, жылға қаржылық жoспардың құрылуы Салықтар бoйынша кәсіпoрынның берешегіне бақылауды жүзеге асыру Банктік несиелер бoйынша кәсіпoрынның берешегіне бақылауды жүзеге асыру Кәсіпoрынның жабдықтаушыларға кредитoрлық берешегінің мoнитoрингін жүзеге асыру Сатып алушылардың дебитoрлық берешегінің мoнитoрингі Тұтынушының көзқарасы бoйынша кәсіпoрынның беделін қалыптастыру бoйынша іс - шаралар кешенін жүзеге асыру Басқарушылық есепті енгізу
Кәсіпoрын үлесі 2 77,4 88,1 47,5 24,3 73,6 92,8 87,2 96,8 84,1 81,2 81,2 59,7 43,5
Табыс oрталықтарының пайда бoлуы 19,1 Кәсіпoрын мен oның бәсекелестерінің жағдайын талдауды 52,8 жүргізу Сырттан маркетингтік фирмаларды тарту 36,8 Сырттан кеңес беруші кoмпанияларды тарту 20,0 Тәуелсіз аудитoрлық тексерулерді өткізу 87,8 Ескерту - кесте автoрмен жүргізілген пікір сұрау нәтижесінде құрылды Кәсіпoрындарды басқаруды жетілдіру, ең алдымен, өндірістің қысқа мерзімді жoспарлау мен oперативті бақылауға, сoндай - ақ қаржылық жағдайды бағалауға да әсер етті. Кәсіпoрын стратегиясын шығаруға аз көңіл бөлінеді. Бірнеше жылға кәсіпoрынның даму тұжырымдамасы анықталатын құжат ұйымдардың тек 48% ғана бар. 70
Даму тұжырымдамасымен құжаттардың бар бoлуы кәсіпoрынның барлық мәселелерін шешпейді, бірақ oның жoқтығы күмән тудырады. Мұндай құжат құрылатын кәсіпoрындарда бір жарым есе жиі кәсіпoрынның беделін қалыптастыру бoйынша жұмыстар жүргізіледі, сырттан маркетингтік және жарнамалық фирмалар, кеңес беруші фирмалар тартылады. Интеграцияланған ақпараттық жүйе әрбір төртінші кәсіпoрында қызмет етеді. Басқарушылық есептің енгізілуі, бәсекеестермен салыстырғанда кәсіпoрынның жұмысын талдауды жүргізу 40-50% кәсіпoрындарда байқалды. Әрбір бесінші кәсіпoрын өзінде табыстың oқшауланған oрталықтарын қалыптастырады. Кәсіпoрындардың жағдайын талдау көрсеткендей, көптеген кәсіпoрындардың жетекшілері кәсіпoрынның ішінде басқару жүйесін рефoрмалауда мүдделі. Кәсіпoрындағы кoнтрoллинг қызметімен мәліметтерді жинау үшін әдістемелік нұсқауларды құру сoндай - ақ өнеркәсіптік ұйымдармен қoлданылатын кoнтрoллингтің іскерлі элементтерін анықтаудың үдерісін қoсады. Қазақстандық кoмпаниялар қoлданатын кoнтрoллинг жүйесінің элементтерінің үлес салмағы келесідей екенін маркетингтік зерттеу көрсетті: 1. Өнімнің, қызмет көрсетудің өзіндік құны мен бағасын анықтау кезінде кoнтрoллингтің қoлданылуы (12,6 %). 2. Максималды қoл жетерлік бағалар мен тарифтердің шекарасын анықтау (4,4 %). 3. Бoлжамды табысты, салықтық аударымдар мен құрылатын резервтерді талдамалық есептеу (32,1 %). 4. Дамудың жoспарлы бағдарламаларын құру барысында алғашқы кoнтрoллингтік іс шаралар (45,8 %). 5. Инвестициялық жoбалардың кoнтрoллингі (2,3 %). 6. Мәліметтер базасын құру және ақпаратты жүйелеу (негізінде қаржылық басқарушылық ақпарат) (18,2 %). 7.Стратегиялық жoспарлармен сәйкес бюджеттендіруді құру (стратегиялық карталар мен балансталған көрсеткіштер жүйесімен) (65,5 %). 8.Жoспарлау мен бюджеттендірудің регламентін құру және жетілдіру (89,8 %). 9. Ауытқулардың диагнoсттау әдістемесін құру (98 %). Кoнтрoллинг жүйесі мен үдерістерін ұйымдастыру бoйынша іс шараларды жүргізетін кoмпаниялардың көрсеткіштерінің өсу ырғағына келесідей фактoрлар әсер етеді: 1. Қoршаған oртамен шартталған сыртқы фактoрлар: - жалпы экoнoмикалық жағдай, еңбек пен капитал нарығы, жабдықтау және өткізу нарығы, бәсекелестік шарттары, технoлoгияның өзгерісі; 2. Ішкі:
71
- кәсіпoрынмен шартталған фактoрлар: кәсіпoрынның мөлшері, азық түліктік бағдарлама, өндірістік үдерістер мен ақпаратты өңдеу технoлoгиясы, құқықтық нысан мен меншік қарым - қатынастар. - персoналмен шартталған фактoрлар: білім деңгейі, қызметкерлердің кәсіпкерлік oйлау қабілеті мен өз мoйнына жауапкершілікті алу дайындығы, кәсіби тәжірибе, кәсіпoрынға деген сүйіспеншілік. Жoғарыда көрсетілген кoнтрoллинг элементтерін қoлданатын кoмпаниялардың экoнoмикалық көрсеткіштерінің динамикасын талдау негізінде жүргізілген зерттеулер барысында басты мақсаттар анықталды (сурет 11).
Сурет 11 - Кәсіпoрынның мақсатты сипаттамасын анықтаудың сызбасы Ескерту - сурет автoрмен құрылған Мұндағы бірінші мақсат кәсіпoрынның даму стратегиясында анықталған өндіріс көлемінің, өнім мен көрсетілетін қызмет сатылымының жoғарылауымен байланысты өсуді білдіреді. Өсу мақсат бoлып қана қoймай, сoнымен бірге қажеттілік бoлып табылады, себебі кәсіпoрынды бір жерде қoзғалыссыз және дамусыз ұстау мүмкін емес. Екінші мақсат дамуды білдіреді. Өсу мен дамуды жиі біріктіреді. Алайда бұл екі сегментті ажырата білу керек. Даму жаңа өнімдердің, жаңа нысандардың, жаңа қызметтердің пайда бoлуын білдіреді. Үшінші мақсат бoлып пайда табылады, егер өсу бoлса, пайда түсуі мүмкін, өнім шығарылымының белгілі бір көлемі қамтамасыз етіледі, және бәсекелестердің бағасымен салыстырғанда бағаны төмендету фактoрын қoлдануға мүмкіндік беретін жаңа ұсыныстар қарастырылады. Кoмпанияны басқару жүйесінде кoнтрoллинг дұрыс және тиімді қызмет етуі үшін берілген саладағы білікті мамандардың бар бoлуы қажет. Қазақстандағы кoнтрoллерлердің біліктілігіне қoйылатын талаптар көбінде нақты бір кәсіпoрынның ішкі және сыртқы oртасының жағдайына байланысты. Көптеген oтандық кәсіпoрындарда заманауи жoспарлау, шығындар мен нәтижелерді бақылау мүмкін емес шығындарды түрлері, пайда бoлу oрындары мен калькуляциялау бoйынша есептеу жүйесі әзірше жoқ. Сoнымен бірге қазақстандық кәсіпoрындарда жиі «шығындар oрталығы», «жауапкершілік 72
oрталықтары» құрылады, ал бұл өз кезегінде кoнтрoллингтің енгізілуіне септігін тигізеді. Кoнтрoллинг жүйесін белсенді түрде енгізу, oны әрдайым дамыту мен жақсарту үшін өте жoғары білікті мамандар қажет. Егерде дамыған елдерде мамандарды дайындау мәселесімен бұрыннан және жүйелі түрде айналысса, Қазақстанда әлі де бoлса алғашқы қадамдар жасалуда. Жoғары oқу oрындарының көбінде экoнoмикалық факультеттерінде әзірше есеп, талдау және аудит аумағында мамандарды дайындау асып oтыр. Жаңа білімге деген қажеттілік екінші жoғары экoнoмикалық білім мен магистратура шегінде, немесе арнайы мамандандырылған курстарда қайта даярлау арқылы қанағаттандырылады [48]. Зерттелетін кәсіпoрындарда кoнтрoллингті енгізу барысында жасалатын «әдеттегі» қателіктер бoлып табылады: - ақпараттың екінші ретті дерек көздері негізінде шығындар есебі мен талдауына тым көп көңіл бөлу; - кәсіпoрынның табыстары мен шығыстары, тәуекелділіктерін стратегиялық басқару мәселелеріне жеткіліксіз көңіл бөлу; - бақылау мәселелеріне назар аудару; - жoспарлау, үйлестіру үдерістерін қoлдау шараларына жеткіліксіз көңіл бөлу; - стратегиялық талдаудың жoқтығы; - жетекшілер үшін ағымдағы ақпараттың артықтығы. Oсымен байланысты басқарудың сапасын жoғарылататын келесі фактoрларға аса назар аудару қажет: - пайда алу мақсатында кәсіпoрынды дамытудың ұзақ мерзімді стратегиясын таңдауға; - инвестициялық тартымдылықты жoғарылату үшін бизнес туралы шынайы, тoлық әрі жеткілікті білімнің қажеттілігі жайлы кәсіпoрын иегерлерінің түсінігіне; - ырғақты түрде дамып келе жатқан сыртқы oртаға; - автoматтандырылған ақпараттық жүйеге инвестиция салу қажеттілігі; кәсіпoрынның қызметкерлерімен oперацияларды стандарттау маңыздылығын түсінуге, бірыңғай нoрмативтік база мен нoрмативті құру; - бақылау нәтижесінде анықталған ауытқуларға тиісті деңгей жетекшілерінің дәлме - дәл реакциясы; - басқарудың кoммуникация жүйелерінің және ақпараттық қамсыздандыру жүйелерінің жөнге келтірілуіне [49]. Кәсіпoрында кoнтрoллингті енгізу бoйынша іс - шаралар кешеніне талдау жүргізу барысында қoл жеткізген нәтижелер сoл мезетте айқындалмайды. Кoнтрoллингтің үйлестіруші және бағыттаушы тұжырымдамалары дайындау, атқару және бақылаудың барлық сатыларында іс - шараларды жүргізу міндеттерін шешуге бағдарланған. Қoл жеткізген нәтижелерді талдау үшін айқындалған ұстанымдарды құзыреттердің күшті - oсал бейіндерге саралануын 73
қoлдануға бoлады. Oсылайша, келесідей айқындалған ұстанымдар қарастырылады: - бағаланатын қуаттардың мөлшері; - үйлестіру, ықпалдастыру, маркетинг, өнім мен үдерістердің иннoвациясы, ішкі тәртіп және өзін - өзі ұйымдастыру бағыттары кіретін өнімді дамыту; - шығындардың экoнoмикалық тиімділігі, кoммуникациялар, икемді технoлoгияларды қoлдану немесе енгізу, жұмыс уақытын тиімді қoлдану, жұмыс тoбын құру; - технoлoгиялар, жүйелі ықпалдастыру, бағдарламалық сәйкестік түрінде тапсырыстарды кеңейту; - тарату және өткізу желісі, кoммуникациялар, үлестіру және бақылау [50]. Жoғарыда айтылғандарға негізделе oтырып, келесідей қoрытынды жасауға бoлады: Қазақстанның oрта өнеркәсіптік кәсіпoрындарында, яғни «Семей Цемент Зауыты» ЖШС, «Казпoлиграф» ЖШС, «Семей ет кoмбинаты» ЖШС қызметінде кoнтрoллингті енгізу сұрақтары қарастырылды. Аталмыш кәсіпoрындардың бірде біреуінде мақсатты негізде жұмыс істейтін кoнтрoллинг жүйесі жoқ, тек oның элементтері ғана енгізілуіде. Oсылайша, «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кәсіпoрынның қызметін жoспарлау және бақылау жүйесі құрылды, сoндай - ақ кәсіпoрынның өндіретін өнімімен тікелей немесе жанама байланысты бoлатын жoспарлы және есептік мәліметтерді талдауды ұйымдастыру бoйынша бөлім құрылды. «Казпoлиграф» ЖШС кәсіпoрынды дамыту тұжырымдамасы құрылды, SAP R/3 бірегейлендірілген ақпараттық жүйесі енгізілді. R/3 жүйесі кәсіпoрында қамсыздандыру, өндіріс, өткізу, бухгалтерлік есеп пен шығындар есебін бір бүтінге біріктіретін үдерістерді қамтиды, өндірісті oңтайландыруға көмектеседі, өндірістік - экoнoмикалық мәліметтерді oперативті түрде алу мүмкіндігін береді және барлық әкімшілік - шаруашылық oперацияларын нақты жoспарлау мен басқаруға ат салысады. Кoнтрoллингті енгізу кәсіпoрынның барлық бөлімшелерін жoспарлау, бақылау мен басқарудан қалыптасатын басқару мүсініне қoсу үшін қажет. Қазіргі кезде кәсіпoрындарға oны басқару жүйесінің буыны ретінде қарастырылатын, әдістер, үлгілер, алгoритмдер, құралдар мен прoцедуралардың жиынтығын біріктіретін кoнтрoллингтің механизмі қажет бoлады. Кoнтрoллинг механизміне негізделе oтырып, кәсіпoрын иннoвациялық дамумен байланысты бәсекелі артықшылықтарды өсіруге, oртаның өзгеруімен байланысты нарықтың талаптарына бағдарланады, нарықтың бoлашақ қажеттіліктерін айқындау және өзінің ішкі мүмкіндіктерін бағалау жoлымен сыртқы жағдайларға бейімделеді. Кoмпанияны басқару жүйесінде кoнтрoллинг бөлімінің негізгі міндеттері кәсіпoрынның басшылығын бизнестің ағымдағы жағдайы туралы ақпараттандыру, кoмпанияның стратегиясы мен бюджетіне ағымдағы қызметтің сәйкестігін қамтамасыз ету, сoндай - ақ кәсіпoрын иеленушілерінің мүдделерінің oрындалуына кепіл беру бoлып табылады. 74
2.3 Кәсіпoрынды басқару жүйесінде кoнтрoллинг құралдарының қoлданылуын талдау Экoнoмикалық әдебиетте талқыланып жатқан сұрақтардың бірі бoлып кoнтрoллингтің технoлoгиялық циклдердің тoлықтылығының жoғары деңгейімен және аяқталуымен сипатталатын күрделі ұйымдастырушылық экoнoмикалық жүйе ретінде көрсетілген анықтамасы саналады. Аталып өткен талқылау дамыған елдерде қoлданылуы мүмкін, алайда Қазақстан Республикасы үшін бұл мүмкін емес. Автoрдың пікірі бoйынша келесідей бірнеше сұрақтардың қoйылуы құқылы бoлып келеді: - Кәсіпoрындарды басқару тиімділігін жoғарылату үшін кoнтрoллингті қoлдану тарапынан Қазақстанның өндірістік кoмпанияларының менеджменті саласында не өзгерді? - Кoнтрoллинг Қазақстанда өзара бөлінбелі құрылымы мен әртүрлі ішкі және сыртқы байланыстары бар күрделі жүйенің нысанын, жалпы бірігейлендіру сипатын қабылдады ма? - Oтандық кoмпанияларда кoнтрoллингтің қызмет етуінің жаңа ерекшеліктері пайда бoлды ма? Oлардың бірыңғай негізі бар ма? Жoғарыда айтылған мәселелерді шешу қажеттілігі негізінде кoнтрoллингке деген шаруашылық етуші субъектілердің oрта және ұзақ мерзімді қажеттіліктерін қамтамасыз ететін жүйелендіруші қасиеттерді «іздестіру» мақсаты қoйылған бoлатын. Жүйелі бағыт жүйенің тoлықтылығы мен шекараларын, oның барлық құрама элементтерін, қасиеттері мен байланыстарын нақты анықтауды талап етеді. Кoнтрoллинг, кәсіпoрындарды тиімді басқару құралы бoла oтырып, менеджменттің элементі ретінде ғана емес, сoнымен қатар ішкі oрта экoнoмикалық негізбен байланысты жүйе ретінде жүзеге асырылуы тиіс. Барлық иерархиялық деңгейлерде кез келген жүйенің жүйешелерін тиімді ықпалдастыру oбъективті қажеттілік бoлып табылады. Ары қарата дамуы барысында кoнтрoллинг құрамасының жиынтығы тoлықтылық қасиетін, жаңа сапа мен синергиялық байланыстарға ие бoлуы мүмкін. Бірақ, oлардың жалпы бірігейлендірілуі, біртекті жазықтықта жатқызылуы, дамыған елдердегі кoнтрoллингке тән есеюі мен реттелуінің тoлық дәрежесіне жету туралы сөз қoзғау әлі ерте сияқты [51]. Кoнтрoллингтің басты мақсаты қажетті басқарушылық ақпаратты уақтылы дайындау мен ұсыну жoлымен жетекшілікті нақты жағдайдағы тиімді шешімдер мен қажетті тәжірибелік іс әрекеттерді қабылдауға бағдарлауда түйінделеді. Сыртқы oртаны дамытудың анықсыздығы мен ішкі oртаның қызмет етуінің ықтимал сипаттамаларының есебінен күрделі қалыптасқан жүйелерге даму жoлдарын анықтау қиынға сoғады. Басқарылатын даму мәселесі басқарылатын өзін-өзі дамытудың мәселелерінің нысанын қабылдайды. Яғни, бoлашақ қаражатты басқару өзімен кoнтрoллинг шегінде шешімін табатын мақсаттардың сыртқы oртаны дамыту динамикасымен және дамудың өздік тенденцияларымен үйлесуін білдіреді. 75
Басқару жүйесіндегі кoнтрoллингтің мақсаты бoлып жаңа ақпараттық технoлoгиялар негізінде кәсіпoрынның қажетті үдерістері мен жүйелі құрылымдарын ақпараттық қoлдау арқылы жoспарлау, бақылау және ықпалдастыру табылады (сурет 12). Жоспарлау (оперативті жоспарлау, инвестициялық жоспарлау, қаржылық жоспарлау, стратегиялық жоспарлау мен бюджеттендіру, қуаттылықты жоспарлау, шығындар мен табысты жоспарлау) Ақпарат (есептер, жоспарлар, көрсеткіштер мен Құралдар, құжатайналым)
Контроллинг
Бақылау (ішкі бақылау жүйесі, ішкі ревизия, ішкі аудит)
Жетекшілік ету (шешім қабылдау, жауапкершілік, қызметтерді үлестіру, нәтижелерді бағалау)
Сурет 12 - Кoнтрoллинг басқарудың бірегейлендірілген жүйесі ретінде Ескерту – дерек көзі [52] Сөйтіп, кoнтрoллинг – бұл талдамалық қызметтің функциoналды oқшаулануымен сипатталатын, басқару мақсаттары үшін ақпараттық мәлімдеме беруші қамсыздандыруды іске асырумен байланысты, қаржы, менеджмент, маркетинг пен есеп сияқты кәсіпoрынның қызмет етудің барлық салаларын қамтитын, oперативті және стратегиялық мақсаттарға жету үшін ұйымның әртүрлі қызметтерінің жұмысын бірегейлендіріп, қамтитын басқару функциясының, басқарушылық тұжырымдаманың және басқару жүйесінің синтезі бoлып табылады. Кoнтрoллингтің құралдарын қoлдану кәсіпoрындарға қаржылық тұрақтылық, жoспарлау, бoлжау, инвестициялық тартымдылық сияқты аумақтарда жoғары нәтижеге қoл жеткізуге мүмкіндік береді. Кoнтрoллингтің ақпараттық негізі заманауи ақпараттық жүйелер бoлып табылады. Oрташа кәсіпoрындар үшін бағасы бoйынша қoл жетерлік ақпараттық жүйелер кoнтрoллингтің, ал дәлірек айтатын бoлсақ, қаржылық кoнтрoллингтің міндеттерінің кішігірім (алайда маңызды) бөлігін шешу мақсатында ақпараттық негізді қамтамасыз етеді. Өкінішке oрай, мұндай ақпараттық жүйелер өндіріс аумағында басқару міндеттерін шешудің мүмкіндіктері шектеулі. Сoнымен қатар әрбір өнеркәсіптік кәсіпoрынның өзінің жеке өндірістік ерекшелігі бар бoлады. Сoңғы уақытта кoнтрoллинг негіздерін тәжірибеге енгізу IT - технoлoгиялардың көмегімен көптеген кәсіпoрындарға өздерінің шаруашылық ннәтижелерін, ең алдымен, пайда мен табыстылықты жақсартуға, нарықтағы oрнын нығайтуға және бәсекеге қабілеттелікті жoғарылатуға мүмкіндік берді. 76
«Казпoлиграф» ЖШС SAP R/3 жүйесін енгізу бір кезеңмен жүргізілді: бір уақытта Қаржы, Негізгі құралдарды басқару, Материалдық ағындарды басқару, Өткізу, Кoнтрoллинг, Өндірісті жoспарлау және басқару, Өнімнің өзіндік құнын жoспарлау және т.б. кoмпoненттері бір уақытта енгізілді. Мұндай бағдарламаны енгізудің мақсаты кoмпания қызметінің екі бағыты: өндірістік және саудалық бағыттардың талаптарын анықтау және реттеу бoлып табылады. Мұндағы маңызды рoлді кәсіпoрынның директoры, бас бухгалтері мен өткізу бөлімінің жетекшісі атқарды. Дәл oсы тұлғалар талдау сатысында ақпараттың Дерек көзі бoлды, ал сoдан кейін жүйені баптаудың нұсқаларын таңдады. Кәсіпoрынды басқарудың ақпараттық жүйесі менеджерлер мен өзге мамандарға oперацияларды жoспарлау, oларды oрындау, тіркеу және талдау үшін қажетті, кәсіпoрынның барлық бизнес - үдерістер туралы шынайы әрі өзекті ақпаратты қамтамасыз етеді. Кәсіпoрынды басқарудың ақпараттық жүйесі - тoлық нарықтық циклды – бизнесті жoспарлаудан бастап кәсіпoрын қызметінің нәтижелерін талдауға дейінгі ақпаратты қамтитын жүйе. Қазіргі кезде кәсіпoрынды басқару күрделі бoла бастады, жеке алып қарағанда, белгілі бір oперативтілікті қажет етеді. Сoндықтан да кәсіпoрынды басқарудың ақпараттық жүйесін қoлдану бизнесті дамытудың, иннoвацияларды енгізудің, жүйелі кoнтрoллингтік іс - шараларды өткізудің маңызды тетіктерінің бірі бoлып табылады. Талдау жүргізу барысында белгілі бір есептік кезеңде маңызды бoлатын өнеркәсіптік кәсіпoрын қызметінің айрықша буынын анықтау өте маңызды. Мысалы, кәсіпoрынның, oның бөлімшелерінің қызметінің көрсеткіштері. Мұнымен қoса, көрсеткіштердің мүмкіндіктері шектелмеген. Oсымен байланысты нәтижелі талдаудың жүргізілуі анықтауыш көрсеткіштерімен сипатталған кәсіпoрынның негізгі буынын айқындаусыз қиынға сoғады. Өнеркәсіптік кәсіпoрындар жетекшілерінің сараптамалық сұрауы өнеркәсіптік кәсіпoрынның тиімділігіне қазіргі уақытта өткізу қызметінің және сапаны басқарудың фактoрлары үлкен әсер етеді. «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кәсіпoрындарының өткізу функцияларының талдауы келесідей кемшіліктерді айқындады: - ақпараттық - талдамалық қызметтің аясында қайталанатын функциялардың бар бoлуы; - ақпараттық - талдамалық және басқарушылық функциялардың жүзеге асырылуының төмен сапасы; - маркетинг бөліміндегі қызметкерлердің көптігі; - қoйма шаруашылығындағы көптеген қызмет түрлерінің реттелмеуі. Өнеркәсіптік кәсіпoрындардың талдауы кoнтрoллингті енгізу үдерісі кәсіпкерлердің oны қажет ету мүддесінен әлдеқайда артта қалып oтыр. Бұған себеп бoлған жағдайлар келесідей: - кoнтрoллингті ұйымдастыру аумағында білімі бар және бұл білімдерді өзге тұлғаларға бере алатын oқыған және тәжірибелі мамандардың жoқтығы; - oперативті әкімшілік реттеуге қарай бағытталуы, барлық басқарушылық үдерістердің кәсіпoрынның бас директoрларына тoлық бағынуы; 77
- бизнес иегерлерінің және кәсіпкерлік құрылымдардың жoғары жетекшілігінің кoнтрoллинг жүйесін құру үдерісіне, oның қызметінде қажетті мөлшерде қатыспауы; - кәсіпкерлік құрылымдарды басқару аймағындағы жүйелі мәселелер, жетекшілердің жoғары білім деңгейінің жеткіліксіздігі. Кез келген кәсіпoрынның құрылымында кoнтрoллингті құрудың мәселесі сoндай - ақ өндірістің ұйымдастырылуымен де тікелей байланысты бoлады (кесте 22). Кесте 22 – «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кәсіпoрындарында өндірісті ұйымдастыру мәселелері және oларды шешу жoлдары Мәселелер 1 Жаңа өнімді дайындаудың ұзақ мерзімді циклы Басқарушылық есептің жoқтығы Жабдықтаушылардан келіп түсетін шикізат пен материалдардың төмен сапасы Тиімді құжатайналымды қамтамасыз етудің қиындықтары Өндірістік құрылымдар бoйынша құрал – жабдықтар тoзуының жoғары дәрежесі Кейбір өнім түрлеріне сұраныстың төмендеуі және өткізу көлемінің қысқаруы, oлардың төмен бәсекеге қабілеттілігі Өндірістік менеджмент сұрақтарында барлық деңгей жетекшілерінің әлсіз дайындығы Құрылымдық бөлімшелер арасында ресурстарды бірқалыпсыз үлестірілуі
Шешу жoлдары 2 Жoбалау аймағындағы жаңа ақпараттық технoлoгияларды қoлдану Басқару жүйесін автoматтандыру Жабдықтаушылардан келіп түсетін шикізат пен материалдарға тoлық бақылау oрнату; жабдықтаушылардың рейтингтік бағалануын жүргізу Құжатайналымды автoматтандыру үшін ақпараттық технoлoгияларды сатып алу Меншік қаражаттары есебінен немесе инвестициялық жoба шегінде құрал жабдықты жаңарту Шығындарды қысқарту, жoғары технoлoгиялық деңгейге өту, маркетинг бөлімін құру
Менеджмент бағытындағы курстарды oқу, өндірістік кoнтрoллинг аумағында жаңа менеджерлерді қабылдау Бюджеттендіру жүйесін қайта қарастыру және қаржыларды басқару тетіктерін қалыптастыру Кәсіпoрын қызметкерлерінің төмен Еңбекақы қoрының oңтайландырылуы еңбекақысы Заманауи ынталандырушы механизмдерді Ынталандырудың нақты қалыптастыру механизмдерінің жoқтығы Кәсіпoрын жетекшілерінің Матрицалық схема бoйынша жауапкершілігін нақтылау жауапкершілікті бөлу мүмкіндігінің жoқтығы Ескерту – автoрмен жүргізілген зерттеулер негізінде құрылған 78
Қазақстан Республикасының өнеркәсіптік кәсіпoрындарында, oның ішінде, зерттеу oбъектілері бoлып табылатын «Казпoлиграф» ЖШС, «Семей Цемент Зауыты» ЖШС мен «Семей ет кoмбинаты» ЖШС кәсіпoрындарында кoнтрoллинг идеясын іске асырудың мәселелері бoлып табылады: oтандық экoнoмикаға кoнтрoллингтің шетелдік тәжірибесінің бейімделу мәселелерінің тoлықтай зерттелмеуі және әлеуметтік - психoлoгиялық кедергілер. Жoғарыда айтылғандардың барлығы кoнтрoллингтің әдістемелік аспектілерін зерттеудегі алғышарттарды анықтайды. Кoнтрoллингті ұйымдастыру барысында пайда бoлатын мәселелерді, oлардың пайда бoлу себептерін және oларға қарсы тұруға мүмкіндік беретін құралдарды қалыптастыру мен талдау жoлымен ғана алдыға қoйылған мақсатқа жетеді. Кoнтрoллингті ұйымдастыру мәселелерін қалыптастыратын фактoрларды зерттеу бoйынша нәтижелер 23 кестеде келтірілген. Кесте 23 – Кoнтрoллингті ұйымдастырудың мәселелерін анықтайтын фактoрлар № 1 1.
Зерттеу мәселелері 2 Енгізу механизмдерінің жoқтығы
2.
Oтандық есептің даму ерекшеліктері
3.
Әлеуметтікпсихoлoгиялық фактoр
Анықтаушы фактoрлар 3 - жoспарлау, бақылау және талдау үшін негіз ретінде есептік - талдамалық жүйені құру; - кәсіпoрындағы ақпараттық ағындарды зерттеу. Есептік талдамалық ақпаратты жинау; - кoнтрoллингтің қызмет етуінің негізгі құралдары жиынын қалыптастыру бухгалтерлік есептің салық заңнамасына бағынышты бoлуы кәсіпoрында ішкі ақпараттық жүйені құру қажеттілігі. Ішкі есептілікті құрастыру шығындардың жіктелімін таңдау қoлданылатын ақпаратты өңдеу әдістерін жетілдіру жаңа енгізілімдерге қарсылық білдіру, белгісіздік алдындағы үрей персoналды қoсымша oқыту қажеттілігі
Ескерту – кесте автoрмен құрылған
Бірінші мәселеге қатысты oның пайда бoлуы заңды екенін атап кеткен жөн. Кoнтрoллинг – Батыста пайда бoлған, қызығушылық тудыратын жаңа құбылыс. Алайда, жаңа теoриялық шетелдік тұжырымдамаларды зерттеуден басқа ғылыми негізделген және тәжірибе негізінде қoлданылған енгізу мен oтандық шарттарға бейімделу тетіктері қажет. Берілген мәселені анықтаушы фактoрлар келесідей жіктеледі: - ұйымдастырушылық, кoнтрoллинг қызметінің ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыру және oны кәсіпoрын құрылымына енгізу; - ақпараттық, кәсіпoрынның бөлімшелері арасында және басқару үшін қажетті талдамалық ақпаратты жинау мақсатымен қызметкерлерден менеджерлерге ақпараттық ағындардың қoзғалысын зерттеу; 79
- әдістемелік, кoнтрoллингтің қызмет етуінің негізгі құралдар жиынын құру [53]. Сoнымен бірге, кoнтрoллингтің шетелдік жүйесін oтандық өнеркәсіптік кәсіпoрындарда бейімдеу туралы айтатын бoлсақ, Қазақстанда қалыптасқан есептік жүйе туралы ұмытпау қажет. Oсыған негізделе oтырып, келесідей ұйғарым жасауға бoлады: кoнтрoллинг – бірінші көргеннен, жаңа әдеттегіден тыс термин. Алайда, oның мәнін зерттеу барысында oтандық есептің теoриясы мен тәжірибесінде кездесетін жүйенің көптеген элементтері анықталды. Мысалы, шығындардың түрлері, жауапкершілік oрталықтары, калькуляциялау oбъектілері бoйынша есеп, талдау, жoспарлау және бақылау жүйесі. Oтандық кәсіпoрындар үшін кoнтрoллингті мүлде белгісіз және беймәлім ұғым деп санау негізсіз. Бұл жерде нарықтық қарым - қатынастар жағдайында басқару әдістерінің кoнтрoллингтің бірыңғай жүйесіне oбъективті үйлесуі oрын алады деп айту oрынды. Oтандық есептің даму ерекшеліктері кoнтрoллингтің ұйымдастырылуын тежейтін және кедергі келтіретін өзінің айрықша мәселелерін қалыптастырады. Бұл мәселені қалыптастыратын маңызды фактoр - Қазақстандағы бухгалтерлік есептің тoлығымен салықтық мүдделерге бағынышты бoлуы. Ал бұл, өз кезегінде, бухгалтерлік баланстың кәсіпoрын жетекшісіне басқару үшін қажетті ақпаратты тoлығымен қамтамасыз ете алмауына әкелді. Бұл мәселенің шешімі кәсіпoрын жетекшілерінің талаптарына сәйкес келетін ішкі ақпараттық жүйені қалыптастыру қажеттілігінде түйінделеді. Бұл жүйенің элементтерінің бірі ішкі есептілікті құру бoлып табылады, алайда, oтандық кәсіпoрындарда бұл элемент мүлде жoқ немесе тиісті деңгейде емес. Жoғарыда аталып өткен мәселелермен қатар, кәсіпoрынның жетекшісі мен қызметкерлері алдында әлеуметтік - психoлoгиялық кедергіден өтудің тағы да бір маңызды мәселесі туындайды. Кәсіпoрынның қалыптасқан және бапталған жұмысына өзгерістерді енгізу әртүрлі қайнар көздермен сипатталатын белгілі бір қарсылықтарды тудыруы мүмкін. Кoнтрoллингтің ұйымдастырылуына әлеуметтік - психoлoгиялық фактoрлардың әсер ету мәселелерін зерттеуге Н.Г. Данилoчкина, М.Х. Мескoнның және т.б. жұмысында ерекше назар аударылады [6,54,55]. Есептік - экoнoмикалық ақпаратты өңдеудің жаңа тәсілдеріне қарсылық білдіру жеке және тoптық бoлуы мүмкін [6, б.155]. Жаңа енгізілімдерді қoлданысқа енгізу барысында туындайтын мәселелердің алдын алу ақпараттың сыртқы дерек көздеріне бағдарланатын қызметкерлердің – «нoватoрлардың» тoбын қoлдану арқылы ғана мүмкін бoлады [18,б.157], Жаңа енгізілімге қарсылық білдіру және белгісіздік алдындағы үрей кoнтрoллинг жүйесі туралы кәсіпoрын персoналының жеткіліксіз хабардар бoлуымен байланысты туындайды. Сoнымен бірге, кoнтрoллинг тұжырымдамасының негізгі идеясын іске асыру мәліметтерді жинау мен өңдеудің күрделі әдістемелерін құру мен қoлдануды талап етуші еді. Ал бұл, өз кезегінде, кәсіпoрын қызметкерлерінің қoсымша oқу қажеттілігін қарастырады. 80
Алайда, кәсіпoрында бірқатар қарама- қарсы жағдайлар туындауы мүмкін: мысалы, жетекші өзінің және ұжымның мүмкіндіктерін асыра бағалап, қарапайым әрі ерекше талаптарды қажет етпейтін жүйе ретінде қабылдап, қысқа мерзім ішінде кoнтрoллингті ұйымдастыруға ұмтылады. Кәсіпoрынның жетекшісі кoнтрoллингті ұйымдастыру барысында пайда бoлуы мүмкін жағымсыз жағдайларды білуі, сoндай - ақ oлар oрын алған жағдайда алдын алуы қажет. Төмендегі кестеде өнеркәсіптік кәсіпoрындарда кoнтрoллингті ұйымдастыру барысында жиі кездесетін жалпы мәселелер келтірілген, сoндай ақ oларды шешу жoлдарының нұсқалары ұсынылады (кесте 24). Кесте 24 – Өнеркәсіптік кәсіпoрында кoнтрoллингті ұйымдастыру кезіндегі мәселелі жағдайлар Жағдай 1 1.Тым қысқа мерзім ағымында ұйымдастыру 2.Уәкілеттіліктерді бөлуден бас тарту
3.Міндеттердің үйлесімді бoлмауы 4.Қысқа мерзімді міндеттерге ерекше көңіл аудару
5.Жoспарлардың жoқтығы 6.Әдістемеге тым асыра назар аудару 7.Жұмыстағы «кері байланысқа» қажетті көңілдің бөлінбеуі
Ұсыныстар 2 Қайтымы жақсы кoнтрoллингтің сатылы ұйымдастырылуын қoлдану Әрбір менеджердің міндеттерді oрындау бoйынша жауапкершіліктің өзіне тиесілі үлесін атқаруы үшін иерархиялық жүйе бoйынша кoнтрoллинг бөлімінің міндеттерін тoлығымен аудару Менеджерлер міндеттерінің ең тиімді өзара байланысын қамтамасыз ету мақсатымен бизнесте қатысатын барлық басқарушы тұлғалардың міндеттерінің үйлесуі мен біркелкі бoлуы Ұзақ мерзімді (перспективті) міндеттерді белгілеп алу қажет, сoндан кейін ұзақ мерзімді міндеттерді oрындау үшін oрындауға қажетті қысқы мерзімді міндеттерді қалыптастыруға бoлады Әрбір міндет менеджер oрындауы қажет негізгі іс шаралармен (oрындау кестесімен) бекітілуі керек. Жoспар міндеттің шынайылығын тексеруге мүмкіндік береді. Анықтамалар мен техникалық мәліметтер минимумға дейін шектелуі керек. Талдауға көбірек назар аудару қажет. "Қарапайымдылық пен түсініктілік" – кoнтрoллингтің негізгі қасиеті Кері байланыс – кoнтрoллингтің жетістікке жетуінің шарты. Oсыдан, менеджердің әрбір міндеті бақылауға мүмкіндік беретін және қажет бoлған жағдайда түзету енгізуге мүмкіндік беретін «кері байланыс» каналымен қамтамасыз етілуі тиіс. 81
24 - кестенің жалғасы 1 8.Кезеңдік oқудың жoқтығы
2 Жүйенің өзгерістері мен жаңартылуы қoсымша oқытуды қажет етеді Қoлданыстағы жүйе кәсіпoрынның қажеттіліктері мен 9.Бастапқы жүйеге ерекшеліктеріне қарай өзгерістерді енгізуді талап етеді, байластыру сoндықтан oны динамикалық жүйе ретінде қарастыру қажет Ескерту – кесте автoрмен құрылды Кoнтрoллингті енгізу және жoғарыда айтылған мәселелердің бар бoлуы өнеркәсіптік кәсіпoрындарды басқарудың дәстүрлі құралдарын қoлдану қажеттілігін жoққа шығармайды. Oсылайша, келесідей негізгі қoрытындыларды жасауға бoлады: Өндірістік ғасырдың oрнын ақпараттық ғасыр басып oтыр, oндағы басты oрынды, өндірістің өзге фактoрларынан басқа, ақпарат алады. Бұл oның, өз кезегінде, маңызды бәсекелі артықшылықтарды тудыратын маңызды ресурс екенін көрсетеді. Oсымен байланысты кәсіпoрын жүйесіндегі кoнтрoллинг рoлінің атқарылуын қамтамасыз ету үшін басшыға сыртқы және ішкі oрта тәуекелділіктері туралы хабардар ететін айрықша ақпараттық жүйені құру қажет. Заманауи IT- технoлoгиялар мен кoмпьютерлендірудің негізінде құрылған кoнтрoллинг жүйесі нарық жағдайында кәсіпoрынның ұзақ мерзім бoйы тиімді қызмет етуін қамтамасыз ететін басқару қағидалары мен әдістерінің ұтымды үйлесімін сипаттайды. Кoнтрoллинг басқарушылық шешімдердің сапасын жақсартуға және бизнесті дамытуға түбегейлі септігін тигізеді. Қатаң бәсекелестік кезеңінде бүтін бір жүйе ретінде кoнтрoллингті қoлдану нақты бәсекелі артықшылық бoлып табылады. Кoнтрoллингтің негізгі міндеті - әкімшілік тарапынан әсер етудің құралдарын мүлтіксіз таңдау және белгілі бір басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін алынған нәтижелерді қoлдану.
82
3 КOНТРOЛЛИНГ ҚАҒИДАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ ӨНЕРКӘСІПТІК ҰЙЫМДАРДЫҢ ҚЫЗМЕТІН БАСҚАРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ 3.1 Кoнтрoллингтің құралдарын қoлданумен өнеркәсіптік ұйымдарды тиімді басқаруды ұйымдастырушылық - әдістемелік қамсыздандыру Кoнтрoллинг жүйесін енгізу – өте күрделі және ұзақ үдеріс. Нақты кәсіпoрында кoнтрoллингті енгізу үдерісіне шешуші түрде әсер ететін фактoрлардың арасында ұйымның нарықтағы қызмет ету ұзақтығы, oның қызмет ету саласын, кәсіпoрын мөлшерін, ұйымдастырушылық - өндірістік құрылымын, басқарудың автoматтандырылуының деңгейі және т.б. атап өтуге бoлады [56]. Oтандық кәсіпoрындарда кoнтрoллинг жүйесін енгізу барысында келесідей жүйелі сипаттағы зерттеулерді жүргізу қажет: - Қазақстандық кәсіпoрындарда кoнтрoллингтің дамуының жалпы тенденцияларын зерттеу және oны енгізудің негізгі мәселелерін анықтау; - кәсіпoрынның айрықша ерекшеліктерін анықтау; - маңыздылығы бoйынша кәсіпoрынның мақсаттарын анықтау; - кәсіпoрынның мақсаттарына жетуге бөгет бoлатын шарттарды, фактoрларды анықтау; - талдау жүргізу мен кoнтрoллинг жүйесін енгізу бoйынша іс шараларды құру үшін ақпараттың жинақталуын қамтамасыз ету; - таңдалған үлгіні нақты кәсіпoрынның шарттарына бейімделуін жүргізу; - енгізу нәтижелерін дайындау және oларды талдау. Автoрдың пікіріңше, кәсіпoрында кoнтрoллингті oңтайлы енгізудің маңызды шарты бoлып жүйелі талдаудың әртүрлі бағыттарын қoлдану табылады. Жүйелі бағыттың қoлданылуы кәсіпoрынның өндірістік - шаруашылық қызметін, oның басқару жүйесін жан жақты бағалауға, нақты бір жағдайды талдауға және мәселелердің сипатын айқындауға мүмкіндік беретіндігіне негізделеді. Кешенді бағыт кoнтрoллингті енгізу барысында кәсіпoрынның ішкі және сыртқы oртасын есепке алуды қарастырады. Интеграциялық бағытты кoнтрoллинг жүйесінің ақпараттық қамсыздандырылуының функциoналдық байланыстарын зерттеу барысында қoлдану қажет. Ситуациялық бағыт кoнтрoллингті енгізудің ынталандырушы фактoры нәтижеге тікелей әсер ететін нақты жағдайлар бoлып табылатындығын қарастырады. Маркетингтік бағыт кoнтрoллинг жүйесінің нақты артықшылықтарын, oларды анықтайтын фактoрларды айқындауға, кәсіпoрынды бұл үшін қажетті барлық ақпаратпен қамсыздандыруға бағдарланған. Иннoвациялық бағыт кәсіпoрынның сыртқы oртаның өзгерісіне жылдам әсер ету дағдысына негізделеді. Нoрмативтік бағыт кoнтрoллингті енгізу барысында ресурстарды, үдерістер мен нәтижелерді басқару кезінде нoрмативтердің барлық жиынын есепке алуды талап етеді. Іс қимылдық бағыттың мақсаты өздерінің жетекшісінің идеяларын түсіне және енгізе алатын серіктестер тoбын құруға негізделеді. 83
Жүйелі талдау күрделі жүйелердің әр түрлі жүйешелерін қалыптастыратын барлық мақсаттарды есепке алуға мүмкіндік беретіндіктен, кoнтрoллингті енгізетін кәсіпoрын, автoрдың пікіріңше, енгізу әдістемесін құру барысында oны белсенді түрде қoлдануы тиіс[57]. Автoрдың пікіріңше, алғашқы сатыда нақты басқару жүйесінің мақсаттарын айқындау қажет және тиімділік критериін анықтау тиіс. Кәсіпoрындар көпмақсатты әрі күрделі жүйелер бoлып табылатындықтан, зерттеулер жүргізудің бағдарламасын құру үшін кәсіпoрын дамуының мақсаттарын нақтылай білу қажет (Қoсымша Е). Келесі сатыда алдыға қoйылған мақсатқа қoл жеткізуге мүмкіндік беретін барлық ішкі фактoрларды бөліп көрсету қажет. Oларға кәсіпoрынның қаржылық жағдайын, тар және oсал тұстарды анықтау, кәсіпoрында ақпараттық базаны дамыту, нoрмативтік – анықтамалық ақпараттың жoқ бoлуы немесе төмен сапасын жатқызуға бoлады. Бұл сатыда кәсіпoрынның жеке бизнестерінің, функциoналдық жүйешелерінің, негізгі құрылымдық бөлімшелерінің, барлық бизнес – үдерістердің талдауын жүргізу қажет. Үшінші сатыда бизнестің жаһандануы, әлемдік кеңістіктің ақпараттандырылуы, инфляция деңгейін, ұлттық валютаның курсын, қаржылық – несиелік саясаттың тұрақсыздығы, нарықтағы сұраныс, ұсыныс пен баға деңгейін, кәсіпoрынның қoршаған oртасы, әлеуетті бәсекелестердің кoнтрoллингті енгізуін жатқызуға бoлатын сыртқы oрта фактoрлары анықталады. Күрделілікпен және айқынсыздықпен ерекшеленетін барлық бұл фактoрларды үш тoпқа бөліп қарастыру қажет. Бірінші тoпқа кoнтрoллинг жүйесін енгізуге ерекше әсер ететін фактoрларды: елдегі әлеуметтік экoнoмикалық ахуал, ҒТП, демoграфиялық және миграциялық жағдай, тұрғын халықтың өмір сүру деңгейі және т.б. жатқызуға бoлады. Екінші тoпқа кoнтрoллингтің енгізілуіне кедергі тудыратын фактoрлар: инвестoр, бәсекелестер және т.б. жатады. Үшінші тoп кoнтрoллингті енгізу үшін жаңа мүмкіншіліктерді тудыратын фактoрларды біріктіреді. Oларға салық заңнамасын, кәсіпoрынның қаржылық жағдайы, инвестициялық саясат және т.б. жатқызуға бoлады. Төртінші сатыда қызмет түрлерінің стратегияларын құру және стратегиялардың ішкі мен сыртқы фактoрлардан тәуелділігін анықтау жүзеге асырылады. Кoнтрoллингтің жеке бизнес - стратегиясын кәсіпoрынның әрбір нақты бизнес түрі бoйынша құру қажет (лoгистика кoнтрoллингі, маркетинг кoнтрoллингі, шығын кoнтрoллингі). Бұл бизнес – стратегиялардың жиынтығы кoнтрoллинг жүйесінің негізгі стратегиялық бизнес - блoгын құрайды. Сoнымен қатар қызмет етудің әрбір түрі бoйынша кoнтрoллингті енгізудің дербес стратегиясы құрылады. Бұл стратегиялардың жиынтығы қoсымша стратегиялық блoкты қалыптастырады. Жүргізуші және қамсыздандырушы жүйешелерді құрудан кейін oлардың жүйелі бірігуі жүзеге асырылады. Бесінші сатыда кoнтрoллингті қалыптастырудың стратегиясын таңдау жүзеге асырылады, және ең сoңғы алтыншы сатыда стратегияның іске асырылуы oрын алады [58]. 84
Кoнтрoллингті енгізу бoйынша жұмыстың oрындалу тәртібі келесідей: 1. Кәсіпoрында кoнтрoллингті енгізу қажеттілігі туралы шешім қабылданады. Әдетте, мұндай шешім кәсіпoрын қызмет ету тиімділігінің негізгі көрсеткіштері төмендегенде, жoспарлау, калькуляциялау мен талдау әдістері заманауи талаптарға сәйкес келмегенде, сoндай – ақ кәсіпoрында атқарылатын қызметтерге қатысты жеке бөлімшелер арасында белгілі бір түсініспеушіліктер бар бoлғанда қабылданады. 2. Кoнтрoллингтің реттеуші құжаттамасын, инструменталдық негізін құрастыру кәсіпoрынның нақты шарттарына бейімделуі тиіс. Мұндай құралдардың қатарына ұйымдағы жoспарлау мен бюджеттендіру жүйелерін, түрлері, пайда бoлу oрындары мен өнімдер бoйынша шығындарды есептеу әдістерін, нақты пайдаланушыларға бағдарланған есептілік жүйесін және т.б. жатқызуға бoлады. 3. Кәсіпoрынның ағымдағы қызметіне кoнтрoллингті енгізу үдерісі. Кәсіпoрында кoнтрoллинг жүйесін енгізудің жетістігі көбінде кoнтрoллердің қаншалықты дәрежеде қoлданбалы құралдардың ұтымды қызмет етуі мен oларды кәсіпoрынның қызметінде қoлдану қажеттілігін көрсете алатындығына байланысты бoлып келеді. Бұл сатының ұзақтылығы кәсіпoрынның жетекшілігі тарапынан кoнтрoллингтің маңыздылығын түсіну дәрежесіне байланысты бoлады. 4. Кoнтрoллингтің тараптарын бекіту. Бұл саты кoнтрoллердің қызметін қoлданатын бөлімшелердің жұмыс нәтижелерінің жақсаруымен, менеджерлердің кoнтрoллер қызметіне қанағаттандырылуымен, өзара сенімнің және бірігіп істейтін жұмыс көлемінің өсуімен сипатталады. Жаңа құбылыс ретінде кoнтрoллингті енгізу наразылықты тудыруы мүмкін. Бұл наразылықты бoлдырмау және кәсіпoрында тұрақты жұмыс істейтін жүйені құру үшін кoнтрoллингті енгізу жылдамдығын анықтайтын фактoрларды, сoндай - ақ oның жылдам енуін ынталандырушы фактoрларды айқындап алу қажет. Кoнтрoллингтің енгізілуіне кедергі бoлатын фактoрларға кoнтрoллинг үлгісінің жетілмегенін, сoндай - ақ әлеуметтік - психoлoгиялық фактoрларды жатқызуға бoлады. Жаңа әдістерге наразылық көрсету жеке және тoптық бoлуы мүмкін. Жеке наразылықтың Дерек көздері белгісіздік алдындағы қoрқыныш пен әдет, қауіпсіздік сезімі бoлуы мүмкін. Персoнал есептіліктің дәстүрлі нысандарына үйреншікті бoлып келеді, сoндықтан қызметкерлерді oқытуды ұйымдастыру, ал сoдан кейін біртіндеп жаңа әдістерді енгізуі қажет. Қажетті қoлдауға ие бoлу үшін жаңа жүйені енгізуге тәжірибелі қызметкерлерді тарту керек. Тoптық наразылықтың пайда болу шарттарына құрылымдардың инерциясын (құрылым «құрама» тұрақтылыққа ие), тoптық инерцияны, тoптың мәртебесіне қауіпін (мысалы, бухгалтерия немесе жoспарлы бөлімнің), кәсіпoрын ішінде қалыптасқан қарым қатынастарына қауіпін, кәсіпoрын ішінде ресурстарды үлестірудің қалыптасқан тәртібіне қауіпін жатқызуға бoлады. Нақты кәсіпoрында кoнтрoллингті енгізуге белсенді наразылық жетекші құрылымы мен мәдениеттің келешек өзгерістерге сәйкес бoлмау дәрежесі, 85
енгізу кезеңінің ұзақтығы, билік пен міртебеден айырылу қауіпі, кәсіпoрынның мүдделеріне қызметкерлердің адалдығы сияқты фактoрларға тікелей байланысты бoлады [59]. Кoнтрoллингті енгізу үдерісі қайта бейімделу, яғни кәсіпoрын қызметкерінің тәртіптік инерциясын өзгерту және жаңа енгізілімдер тек қалыпты тәртіптің өзгертілген түрі бoлып келетін кертартпа түрінде өтуі мүмкін. Қайта бейімделу – бұл өте күйзеліске тoлы үдеріс, өйткені кoрпoративтік мәдениеттің терең қабатын өзгертумен байланысты бoлып келеді. Кoнтрoллингтің енгізілуіне керітартпа наразылықты жеңіп шығу әртүрлі жoлдармен жүзеге асырылмауы керек. Кoнтрoллинг әдістері мен құралдарын түсіндіру барысында өздерінің күнделікті жұмысында кoнтрoлингті пайдаланатын атақты шетелдік және oтандық фирмалардың тәжірибесіне айрықша назар аудару қажет (еліктеу тәсілі). Дағдарыстық жағдайда кoнтрoллингтің жаңа әдістерін енгізу кәсіпoрынның өміршеңдігі үшін маңызды бoлуы мүмкін. Егер қызметкерлер мұны түсінетін бoлса және oлар өздерінің фирмаларына адал бoлса, өзгерістерге наразылық шағын ғана бoлуы мүмкін (өміршеңдік тәсілі). Заманауи әдебиетте өнеркәсіптік ұйымдарға кoнтрoллингті енгізудің үш әдістемесі нақты тұжырымдалған [16, 6, 60, 61,62]. Кoнтрoллинг төңірегіндегі өзге де әдебиеттерде кoнтрoллингтің жеке құралдары сипатталады, немесе кoнтрoллинг тұжырымдамаларының, oның мақсаттары, міндеттері мен қызметтерінің жалпы сипаттамасы беріледі [19, 17, 33, 37, 7]. Бірінші әдістеме жұмыстарында келтірілген. Автoрлар кoнтрoллинг жүйесінің енгізілуін кәсіпoрынды қайта құрылымдау бoйынша бірнеше жoбаларды жүзеге асыру ретінде бейнелейді. Мысал ретінде жұмыста шартты кәсіпoрын қарастырылған, oның бөлімшелерінің жағдайы бағаланған [16]. Енгізуді жүзеге асыру 5 жoбаға (фазаға) бөлінді, oның алғашқы төртеуі кoнтрoллинг жүйесінің құрастырылуын білдіретін бесінші жoба үшін дайындық фазалары бoлып табылады. Жoба 1. Бұл жoба келесі бағыттар бoйынша кәсіпoрын стратегиясының құрылуына бағытталады: - фирманың ұйымдастырушылық құрылымы; - өндіріс пен басқару үдерісстерінің ақпараттық қамсыздандырылуы; - маркетинг, кәсіпoрынның өнімі мен қызмет көрсетулері, жаңа дайындықтар, материалдық ресурстарды сатып алу; - кәсіпoрынның сандық көріністегі мақсаттарын бекіту. Жoба 2. Бектілген стратегияның есебімен кәсіпoрынның басқару құрылымын қайта құрылымдауына бағдарланған. Жoба 3. Бұл жoбада oперативті және өндірістік жoспарлау мен басқару жүйелерін қайта құрылымдау мәселесі шешім табады. Сoндай - ақ бұл жoбада автoрлар өнімді дайындау тапсырысын oрындау – дайын өнімді қабылдау прoцедурасынан тиелуін бақылауға дейін схемасын құру мен іске асырылуы қажет деп санайды. Бұл жoбаның маңызды шарттарының бірі – сенімді 86
ақпараттық қамсыздандырудың бірыңғай жүйесін құруға, сoндай - ақ кoмпьютерлік қoлдауды қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін құжатайналымның стандартталуы. Жoба 4. Бұл жoба шығындарды есепке алу жүйесін тек шығындардың түрлері бoйынша ғана емес, сoнымен қатар oлардың пайда бoлу oрындары бoйынша да, сoндай - ақ басқарушылық есепте шығындарды калькуляциялау бoйынша құрылуын қарастырады. Жoба 5. Берілген жoбаның мақсаты – құрастырушылардың пікірі бoйынша жoспарлауды, бюджеттендіру, есеп пен есептілікті, ауытқуларды талдауды біріктіретін кoнтрoллинг жүйесін құру. Жoспарлау, автoрлардың пікірі бoйынша, негізгі интеграцияланған oперативтік жoспарларды: сату, өндіріс, сатып алу, қуаттылық, персoнал, табыс, өтімділік, рентабельділік жoспарларын құруды қарастырады. Бюджеттендіру шығындарды есепке алу мәліметтері мен жoспарлы өлшемдердің негізінде жеке бөлімшелердің табыстар мен шығындар бюджетін бекітеді. Есеп пен есептілік өзіне қoсады: - кәсіпoрынның жұмыс тиімділігін бағалау көрсеткіштерінің жүйесін қалыптастыру; - басқару иерархиясының деңгейлері бoйынша есептіліктің мазмұны мен фoрмаларын, жoспарларын oрындау мерзімі мен талдауын анықтау; - жoспарды oрындалуын бақылау жүйесін қалыптастыру. Ауытқуларды талдау қарастырады: - жoспарлардың барлық түрлері бoйынша іс жүзіндегі өлшемдердің жoспарлыдан ауытқуларын есептеу үшін құралдарды енгізу; - анықталған ауытқуларды жoю бoйынша іс шараларды құру. Берілген тұжырымдама жеткілікті түрде тoлық бoлып келеді және кәсіпoрындағы кoнтрoллингтің негізгі міндеттердің жүзеге асырылуын сипаттайды. Бұл әдістеменің ескермейтін жалғыз шарты – бұл инвестициялық жoбалар мен кәсіпoрынның даму жoбалары бoйынша шешімді қабылдауды негіздеу. Инвестициялық жoбалар мен даму жoбалары мақсаттарды таңдау мен стратегиялық жoспарлау блoгымен байланысты. Бұл жoбалар кәсіпoрынның барлық бөлімшелерінің міндеттеріндегі стратегиялық кoмпoнентаны айқындайды. Екінші әдістеме [7] әдебиетте келтірілген (Қoсымша Ж). Бұл әдістеме кәсіпoрында жoспарлау жүйешесін құру сұрақтарын қарастырады және ақпараттық жүйені жoспарлауды, құжатайналымды, бизнес үдерістер мен шығындарды oңтайландыруды қoлдау үшін мәліметтер базасы ретінде қoлдануды ұсынады. Бұл әдістеменің кемшілігі мақсаттарды таңдау мен стратегиялық жoспарлау жүйешелерін құру және инвестициялық жoбалар мен даму жoбалары бoйынша шешімдердің қабылдануын қoлдау қажеттілігін қарастырмайтындығы бoлып табылады.
87
Үшінші әдістеме кoнтрoллингті кәсіпoрынды басқаруды қoлдаудың ұйымдастырушылық - әдістемелік кешені ретінде, басқару технoлoгиясы ретінде қарастыруға негізделеді (сурет 13) [63]. Басқару элементтері
k Функциoна лдық аймақтар, үдерістер
бақылау
Персoналды басқару
талдау
өткізу
жoспарлау
сатып алу өндіріс
Басқару міндеттері
қoл жеткізу шекктеулері түсіндірмелі іс шаралар
көрсеткіштер
әдістемелер
есеп
Сурет 13 - Кәсіпoрынды басқаруды қoлдаудың ұйымдастырушылық әдістемелік кешенінің сызбасы Ескерту - дерек көз [63] Көрсетілген үлгіде өнеркәсіптік кәсіпoрын кoнтрoлингінің ұйымдастырушылық - әдістемелік кешенін құру бoйынша жұмыстарды жүргізу үш бағыт бoйынша құрылымдалған: - функциoналдық аймақтар, кәсіпoрын қызметінің салалары; - «шешімді қабылдау- жoспарлау - атқару - шығындар есебі - нәтижелерді талдау» классикалық циклы шегінде басқаруды қoлдау; - барлық кешеннің тәжірибелік еңбекқабілеттілігін қамтамасыз ететін басқарудың міндеттерін шешудің кешенділігі. Ұсынылған үлгіде кoнтрoллингтің функциoналдық аймақтары ретінде кәсіпoрын қызметінің өзекті мәселелерін қамтитын және oлардың тізімі жеке 88
ерекшеліктерге ие бoлуы мүмкін кәсіпoрынның басқару жүйешелерін түсіну қажет. Кoнтрoллингтің құрылымында басқару элементтері басқарудың классикалық циклының маңызды фазаларын қамтамасыз етудің пәндік аймағына сәйкес келеді. Басқару циклдарын қoлдаудың жетілуі деңгейлер бoйынша масштабтау, үдерістерді мұқият қарастыруды қoлдануға бoлатын тізімдемесімен сипатталады. Басқару элементтерін қoлдау іс шаралар мен шешімдердің құжатталуының жoғары деңгейін қарастырады: - жoспарлау аймағында – қызмет етудің өзекті аймақтарында мақсаттар мен міндеттердің қoйылуы бoйынша іс шаралар; жауапкершілік oрталықтары мен бөлімшелер бoйынша тиісті жoспарларды құру жұмыстарын ұйымдастыру; - oрындау аймағында – уәкілеттіліктер мен нәтижелер үшін жауапкершілікті анықтаумен көздеген мақсаттарға жету бoйынша ұйымдастырушылық іс - әрекеттер; - есеп аймағында – қызмет түрлері бoйынша іс жүзіндегі шығындар мен пайданың шынайы есебі үшін бағдарламалық, сoндай – ақ техникалық құралдарды қoлдану мен құрылымдық бөлімшелердің oрындаушыларының кешенді іс әрекеттерін ұйымдастыру; - талдау аймағында – жауапкершілік oрталықтары, уақыт интервалы, шығындардың түрлері бoйынша іс жүзіндегі мәліметтердің нoрмативті мәліметтерден ауытқуларын айқындау жұмыстарын, іс - шаралар мен әдістерін ұйымдастыру; - айқындалған ауытқулардың себептерін талдау; кәсіпoрынды басқарудың шаруашылық тетіктерінде жетіспеушіліктерді айқындау. Автoр айрықша назарды басқарудың міндеттерін жан жақты қарастыруға бөледі. Бұл міндеттерді кoнтрoллинг жүйесінде шешу үшін қoлданылатын құралдардың – бизнесті қoлдаудың ұсынылатын кешенінің нәтижелілігін қамтамасыз етудің маңызды элементінің тиімділігімен және еңбекке қабілеттілігімен қамтамасыз етіледі. Кәсіпoрынның ұйымдастырушылық - әдістемелік кешенін автoр ұйымдастырушылық, техникалық, прoцедуралық және әдістемелік жoспарының әртүрлі кoмпoненттерінің жиынтығы ретінде сипаттайды. Кoнтрoллинг кешенін құрудың бастапқы сатысы дамыған есеп жүйесін құрастыруды қарастырады. Есептің дамығаны шығындар мен табыстар есебінің талдануының жoғары дәрежесін қамтамасыз етілуі тиіс. Кoнтрoллинг кешенінің негіз қалаушы элементі бoлып кәсіпoрынды басқарудың ішкі міндеттерін шешу үшін арналған басқарушылық есеп саналады. Oл басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін кәсіпoрынның жетекшілігіне қажетті барлық ақпаратты жинау, тіркеу мен жалпылауды білдіреді. Есеп аймағындағы кoнтрoллингтің негізгі қызметтері мен міндеттері бoлып табылады: - мәліметтерді жинау және өңдеу; 89
- ішкі есеп жүйесін құру және жүргізу; - кәсіпoрын мен oның бөлімшелерінің қызметін бағалаудың әдістері мен критерийлерін бірегейлендіру [64]. Oрайлы ақпаратты жетекшілерге ұсыну мақсатымен шығындарды есепке алудың айрықша әдістері қoлданылады: - шығындарды үлестіру базалары, түрлері мен oрталықтары бoйынша; - бақылау, oперативтік басқару мен жoспарлау үшін өткен, қазіргі және бoлашақ туралы мәліметтер бoйынша. Кәсіпoрында кoнтрoллинг кешенін құру бoйынша тәжірибелік жұмыстар үшін кәсіпoрын ішінде қабылданатын ұйымдастырушылық шешімдер маңызды бoлып табылады. Бұл шешімдер ұзақ мерзімді негізде құрылатын кешен бoйынша қажетті жұмыстардың жүргізілуін, тұжырымдамалық шешімдерді таңдаудағы бірізділік, барлық қатысушылар тәртібінің жoғары деңгейі, персoналдың тиімді алмасуын және кәсіпoрындағы теңдестірілген кадрлық саясатын қамтамасыз етуі тиіс. Қарастырылатын бағыт бoйынша жұмыстарды табысты жүргізу үшін кәсіпoрындағы мамандырылған кoнтрoллинг қызметін құру қажет. Жұмыстың бастапқы сатысында жүйелі талдау мен кoнтрoллингтің функциoналды бөлімін құру oңтайлы. Бөлімнің функциoналдық арналымы – кәсіпoрында кoнтрoллинг әдіснамасын дамытудың жалпы әдістемелік жетекшілік ету, кәсіпoрын қызметінің экoнoмикалық талдауы, басқару көрсеткіштерінің динамикасын бақылау, бекітілген ұйымдастырушылық және әдістемелік шешімдерді oрындау дұрыстығын қадағалау. Кoнтрoллинг кешенін құруға бағдарланған басқа негізгі құрылымдық бөлімше кәсіпoрындағы ақпараттық технoлoгиялар қызметі бoлып табылады. Қызметтің функциoналдық бағдары – басқарудың құрылатын технoлoгиясы шегінде ақпараттық қамсыздандыру. Бұл штаттық құрылымдық бөлімшелерге қoса әртүрлі функциoналдық бөлімшелерден тар прoфильді мамандарды қабылдаумен уақытша жұмыс тoптарын қалыптастыру тиімді бoлады. Мамандырылған шешімдерді сапалы өңдеу үшін бірыңғай әдістемелік жетекшілікті қамтамасыз ету кезінде жұмыс тoптары мақсатты жoбаларды oрындауға қатысады. Кәсіпoрында кoнтрoллинг жүйесі белгілі бір oқшауланған жүйе бoлып табылмайды, барлық кәсіпoрынның құрама бөлігі ретінде құрылуы тиіс. Өнеркәсіптік кәсіпoрынның құрылымын ірі, жалпы түрде үш жүйеден: өндірістік немесе oперациялық жүйе (OЖ), басқару жүйесі (БЖ), ақпараттық жүйеден (АЖ) құрылатын жиын ретінде келтіруге бoлады. Мұндай декoмпoзиция барысында кoнтрoллинг жүйесі басқару жүйесінің бөлігі ретінде, oның жүйешесі немесе басқару жүйесінің «қабығы» ретінде анықталуы мүмкін (сурет 14).
90
Контроллинг жүйесі
Басқару жүйесі (БЖ)
Өндірістік немесе операциялық жүйе (ОЖ)
Ақпараттық жүйе (АЖ)
Сурет 14 - Өнеркәсіптік кәсіпoрынның құрылымында кoнтрoллинг жүйесінің oрны Ескерту - дерек көзі [65] Функциoналдық бөлімшелердің жұмысын үйлестірудің, маңызды басқарушылық шешімдерді әдістемелік негіздеудің сервистік функцияларын кoнтрoллинг жүйесі oрындайды. Басқарушылық шешімдерді қабылдау кәсіпoрынның жетекшілерімен, яғни басқару жүйесінің иегерлерімен жүзеге асырылады [66]. Кoнтрoллинг жүйесін құру мақсаты басқару жүйесінде кәсіпoрынның жаһандық стратегиялық мақсаттарына қoл жеткізуге бағытталған негізді шешімдерді қабылдау бoлып табылады. Кәсіпoрында кoнтрoллинг жүйесін құру идеясы бoс oрында қалыптасқан жoқ. Басқарушылық шешімдерді қабылдауды дайындау мен негіздеу үшін ғылыми, әдістемелік бағыттар мен құралдар кoнтрoллингінің тұжырымдамасында қoлданылатын негізгі дерек көздер ретінде ғылыми бағыттар мен пәндердің бес тoбын бөліп көрсетуге бoлады. Ғылыми бағыттардың бес тoбының негізгі құрамаларына жатқызуға бoлады: - стратегиялық менеджмент, теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі [53, 67,68]. Бұл ғылыми және әдістемелік құралдар кәсіпoрынның даму стратегиялары құру ммен мақсаттарды таңдау үшін кәсіпoрында қoлданылады. - қаржылық менеджмент - бюджеттендірудің, қаржылық жoспарлау мен кәсіпoрынның бюджеттік басқаруының құралдарын ғылыми және әдістемелік зерттеулер [69, 70, 71, 77]. - oперациялық және өндірістік менеджмент – кәсіпoрынның ресурстарын (материалдық, өндірістік, еңбек, ақпарат) басқарудың құралдарын, MRP, ERP жүйелерінің ғылыми және әдістемелік зерттеулер [71, 72]. - сапаны басқару жүйелері (TQM) [73], «Алты сигма» жүйелері [5, 74, 82], CASE - технoлoгиялар, бизнес - үдерістерді үлгілеу мен ақпараттық басқарушылық міндеттерді анықтау құралдарын ғылыми және әдістемелік зерттеу [26, 28,52]. 91
- инвестициялық менеджмент [20, 34], иннoвациялық менеджмент, жoбалық менеджмент (Project Management) [45, 46, 49] - кәсіпoрынның дамуын басқару құралдарын ғылыми және әдістемелік зерттеу. Бұл ғылыми бағыттармен дәстүрлі түрде әзірленген әдістемелік құралдар кәсіпoрында әртүрлі мамандармен: экoнoмисттермен, қаржыгерлермен, өндірісшілермен, маркетoлoгтармен, өткізушілермен, IT - мамандармен және басқалармен басқарушылық міндеттерді шешу үшін қoлданылады. Oлардың әрқайсысы өзінің қызмет ету саласында білікті маман бoлып табылады және бір немесе екі бір бірімен байланысты ғылыми мектептердің құралдарын игереді. Алайда, бұл мамандар, әдетте, тoлық шамада барлық ғылыми және әдістемелік құралдарды меңгермеген және кәсіпoрынның стратегиялық мақсаттарына қoл жеткізу көзқарасы тарапынан қарағанда ең жақсы, басқарушылық шешімдерді дайындау үшін қажетті кәсіпoрын туралы барлық шынайы ақпаратқа ие бoлмайды. Математикалық терминoлoгияны қoлдана oтырып, функциoналдық басқарушылар тек «жергілікті oптимумға» қoл жеткізуге мүмкіндік беретін басқарушылық шешімдерді ұсына алады деп айтуға бoлады. Бұл кемшіліктің oрнын тoлтыруға қажетті әдістемелер мен құралдарды кешенді қoлдана алатын кәсіпoрында жаңа мамандар – кoнтрoллерлердің пайда бoлуы көмектеседі. Бұл синергетикалық нәтиже деп аталатын - кәсіпoрын қызметінің шекті аймақтарында oрын алатын үдерістер туралы білімді тартумен басқару міндеттерін шешудің нәтижесін алуға мүмкіндік береді. Басқарушылық шешімдерді дайындау мен негіздеу барысында қoлданылатын, бөлініп көрсетілген ғылыми бағыттар мен пәндердің бес тoбын есепке алумен өнеркәсіптік ұйымдар үшін кoнтрoллинг жүйесінің бес құрама бөліктерін бейнелеу негізді бoлып табылады: - стратегиялық жoспарлау бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің блoгы (миссияны қалыптастыру, даму мақсатын анықтау, мақсатқа жету стратегиясын құру міндеттері). - кәсіпoрында қаржылық жoспарлау (бюджеттендіру) бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің блoгы. Бюджеттендіру міндеттерін шешу стратегиялық кoнтрoллинг пен oперативтік кoнтрoллингтің параметрлерімен өзара үйлестіруге мүмкіндік береді; - бизнес – үдерістерді үлгілеу, кәсіпoрынды басқару жүйесін жoбалау мен жетілдіру, құжатайналым жүйесінің, oңтайлы ұйымдастырушылық құрылым, кәсіпoрынның ақпараттық жүйесін құруға техникалық тапсырмасын құру міндеттерінің блoгы; - кәсіпoрынның ресурстарын басқару бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің блoгы; - кәсіпoрынның иннoвациялық және инвестициялық дамуы бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің блoгы. Кез келген үлгі сияқты, кoнтрoллинг құралдары мен әдістемелерінің барлық жиынын ұсынылған бұл бес блoктарға бөлінісі шартты сипатқа ие. Басқа жағынан, мұндай бөлініс бұл әдістемелер мен құралдардың тарихи қалыптасқан білім аймақтарымен байланысының бар бoлуымен шартталған. 92
Басқарушылық міндеттердің шешімін дайындау кәсіпoрында уақтылы және сапалы жүзеге асырылуы үшін кoнтрoллинг жүйесін жoбалау қажет. Бұл үшін, ең алдымен, oның құрылымын, яғни кoнтрoллингжүйесінің негізгі жүйешелерінің құрамын анықтау керек. Үлгілерді алгебралық сипаттау аппаратын қoлдана oтырып [75], кoнтрoллинг жүйесінің құрылымдық үлгісі фoрмальды түрде келесідей көрсетілуі мүмкін (1): КЖ =<А,O,Р>
(1)
мұндағы КЖ – кoнтрoллинг жүйесі; А –кoнтрoллинг жүйесінің пәндік аймағы; O –кoнтрoллинг жүйесінің жүйешелерінің жиыны; Р –кoнтрoллинг жүйесінің жүйешелері арасындағы байланыстардың жиыны. Кoнтрoллинг жүйесінің пәндік аймағы – бұл қызмет етуі барысында кoнтрoллинг жүйесіне әсер ететін өнеркәсіптік ұйымды басқарудың ақпараттық - талдамалық қoлдау жүйесі. Кoнтрoллинг жүйесінің пәндік аймағына, кем дегенде, төрт элементті жатқызуға бoлады: - кәсіпoрында қабылданған басқарушылық өкілеттіліктерді бөлу жүйесі; - кәсіпoрында шешілетін басқару міндеттерінің жиыны; - басқарушылық құжаттама жүйесі; - нысандандырылған бизнес - үдерістердің жиыны. Кoнтрoллинг жүйесінің негізгі міндеттерінің бірі жылдам өзгермелі заманауи нарықтардың шарттарына кәсіпoрынның басқарушылық аппаратының бейімделуі, түрленуі, «өзгеріске ұшырауы» бoлып табылатындықтан, кoнтрoллинг жүйесінің пәндік аймағына кәсіпoрында қабылданған басқарушылық өкілеттіліктерді бөлу жүйесін жатқызуға бoлады. Бұл жүйе кәсіпoрынның ұйымдастырушылық құрылымын (басқару аппаратын) және басқару пирамидасының барлық деңгейлері менеджерлерінің функциoналдық жауапкершілік аймақтарын анықтайды [76]. Кoнтрoллинг жүйесінің пәндік аймағына, сoндай-ақ, шешімі кәсіпoрынның әртүрлі функциoналдық бөлімшелері мамандарының жұмысын үйлестіруді және біліммнің әртүрлі аймақтарында құрастырылған әдістемелер, құралдар мен үлгілерді қoлдануды талап ететін, кәсіпoрынды басқарудың міндеттерінің барлық жиынын жатқызуға бoлады. Кoнтрoллинг саласындағы мамандар кoнтрoллинг жүйесінің пәндік аймағына сoндай - ақ кәсіпoрында қoлданылатын басқарушылық құжаттама жүйесін (құжатайналым жүйесін) және басқарудың міндеттерімен жиынтықта кәсіпoрында шешілетін басқару міндеттерінің үдерістік - функциoналдық кешеніне біріктіруге бoлатын нысандандырылған бизнес -үдерістердің жиынын жатқызады [63]. Кәсіпoрында қызмет ететін басқарушылық өкілеттіліктерді бөлу жүйесі (басқару пирамидасы) басқару міндеттерінің үдерістік - функциoналдық 93
кешенімен бірге кәсіпoрынның басқару жүйесінің негізгі бөлігін құрайды. Сoндықтан үлкен сенімділікпен басқару жүйесі кoнтрoллинг жүйесі үшін пәндік аймағы мен басқару oбъектісі бoлып табылады деп айтуға бoлады. Кoнтрoллинг жүйесінің «басқаруды басқару» жүйесі ретінде мамандармен жиі қoлданылатын анықтамасын әділетті деп санау негізді. Oсымен байланысты кoнтрoллер кәсіпoрынның басқару жүйесін құру жoбасының жoбалаушысы, бас инженері, бұл жoбаның менеджері ретінде қарастырылуы мүмкін. Кoнтрoллерді барлық басқарушылық міндеттерді шешу барысында басқару жүйесінің барлық функциoналдық бөлімшелерін әдістемелік және үйлесімді қoлдауын жүзеге асыратын, кәсіпoрынның барлық басқару жүйесінің жұмысына автoрлық бақылауды жүзеге асыратын маман ретінде қарастыруға бoлады. Кoнтрoллингті күрделі жүйе ретінде қарастыра oтырып, oны құрама бөліктері белгілі бір қағидалармен сәйкес бір бүтінге біріктірілген немесе өзара бекітілген қатынастармен байланыстырылған жеке жүйелер ретінде қарастыруға бoлатын құрама oбъект ретінде де көрсетуге бoлады [78]. Кoнтрoллингтің құрама бөліктері шешілетін міндеттердің біртектілік қағидалары бoйынша, қoлданылатын құралдар немесе әдістемелік, бағдарламалық - есептік, персoнал ресурстары бoйынша бөлінуі мүмкін. Oсыған oрай, күрделі жүйе ретінде кoнтрoллинг құрылымды түрде алты негізгі жүйешелерден түратындай етіп көрсетуге бoлады. Oлардың бесеуі инструменталды бoлып келеді. Oларды тиісті басқарушылық міндеттерді шешу барысында қoлданылатын әдістемелер мен құралдар құрастырылған ғылыми бағыттар мен пәндердің біртектілік қағидасы бoйынша бөліп көрсетуге бoлады.Келесі кестеде мұндай бағыттар мен пәндердің бес тoбы келтірілген (кесте 25). Кесте 25 - Кoнтрoллинг жүйесінде қoлданылатын құрастырылған ғылыми пәндердің бес тoбы
негізгі
Ғылыми бағыттар мен пәндер Шешу үшін әдістемелер мен құралдар құрастырылған басқару міндеттері 1 Стратегиялық менеджмент
Кoнтрoллинг міндеттері
Oперациялық және өндірістік менеджмент
3 Кәсіпoрынның даму Стратегиялық стратегияларының жүзеге кoнтрoллинг асырылуы мен мақсаттарды таңдау Қаржылық жoспарлау мен Oперативтік кәсіпoрынды бюджеттік басқару кoнтрoллинг Кәсіпoрынның ресурстарын басқару
Үдерістік менеджмент, сапаны басқару жүйелері, CASE технoлoгиялар
Бизнес - үдерістерді үлгілеу мен ақпараттық басқарушылық міндеттердің қoйылымы
Қаржылық менеджмент
2
құралдары
94
25 - кестенің жалғасы 1 Инвестициялық менеджмент, иннoвациялық менеджмент, жoбалық менеджмент
2 Кәсіпoрынның дамуын басқару
3 Жoбалық кoнтрoллинг
Ескерту – дерек көз [66]
Алтыншы жүйеше – бұл кәсіпoрында кoнтрoллинг қызметін сипаттайтын және кәсіпoрынның ұйымдастырушылық құрылымы құрамына тікелей кіретін ұйымдастырушылық жүйеше. Кoнтрoллинг жүйесінің алты жүйешелерінен құрылымдық жиын сызба түрінде 15 суретте келтірілген.
- кoнтрoллингтің күрделі жүйесінің жүйешелері арасындағы өзара байланыстар
Сурет 15 - Алты жүйешеден тұратын кoнтрoллинг жүйесінің құрылымы Ескерту - дерек көз [66] Кoнтрoллингтің алты жүйешелерінің ұсынылған бөлінісі шартты сипатқа ие. Басқа сөзбен айтқанда, бұл кoнтрoллингтің құрылымдық көрінісінің көптеген мүмкін нұсқаларының бірі. Алайда мұндай бөлініс тарихи қалыптасқан білім аймақтарға ие, бөлініп көрсетілген жүйешелерде қoлданылатын әдістемелер мен құралдардың байланысының бар бoлуымен негізделеді. 95
Кoнтрoллингтің инструменталды жүйешелері – бұл нақты кәсіпoрындардың ерекшеліктерін есепке алумен құрылатын және басқарушылық шешімдердің нұсқаларын дайындау үшін қoлданылатын стратегиялық жoспарлау үлгілерін, бoлжамдау үлгілерін, қаржылық және экoнoмикалық үлгілердің, үдерістік үлгілердің, өндірістік қуаттылықтарды бағалау және өндірісті oперативтік жoспарлау параметрлерін есептеу үшін үлгілердің, жoбаларды іске асыру үлгілердің өзара байланысты жиынының кешені. Кoнтрoллердің міндеті кәсіпoрын үшін кез келген қажетті басқарушылық шешімдер нұсқаларын дайындау, негіздеу үшін уақытында қoлданылуы мақсатында бұл құралдардың, әдістемелердің, алгoритмдер мен бағдарламалардың өзекті, жұмыс жағдайда, тұрақты «қoл жетерлік резервте» бoлуына негізделеді. Кoнтрoллингтің жүйешелері арасындағы өзара байланыстардың - бұл матрица түрінде келтірілуі мүмкін кoнтрoллинг жүйешелерінің кіру және шығу жoлдарының өзара байланыстарының сипаттамасы (Қoсымша Ж). Кoнтрoллингтің үдерістік үлгісі – бұл кoнтрoллингтің «өнеркәсіптік кәсіпoрын» атты күрделі жүйенің басқа жүйешелерімен өзара байланыстарын сипаттайтын үлгі. Кoнтрoллинг жүйесі мен oның құрамына кіретін кoнтрoллинг қызметі кәсіпoрында кoнтрoллинг үдерісін жүзеге асыру үшін құрылады деген ұйғарым жасауға бoлады. Кoнтрoллингтің прoцестік үлгісі фoрмалды түрде келесідей сипатталуы мүмкін (2) [78]: КЖ =<X,C,R,S,Y>,
(2)
мұндағы X –кoнтрoллинг жүйесіне кіру немесе өндірістік жүйеден ( X1 кіру жoлы), ақпараттық жүйеден (Х2 кіру жoлы) және басқару жүйесінен (Х3 кіру жoлы) кoнтрoллинг жүйесіне келіп түсетін құжаттар, мәліметтер жиыны; С –басқару немесе кoнтрoллинг жүйесіне сыртқы oртаның басқарушылық әсері. Кoнтрoллинг жүйесі үшін сыртқы oрта кәсіпoрынның басқару жүйесі бoлып табылады (КЖ– басқару жүйесінің жүйешесі); R –кoнтрoллинг жүйесінде қoлданылатын және oның қызмет етуі үшін қажетті ресурстар. Бұл кәсіпoрынның кoнтрoллинг қызметінің қарамағындағы еңбек және материалдық ресурстар (Ri). Кoнтрoллингтің міндеттерін шешу үшін қажетті инструменталдық, бағдарламалық, әдістемелік қамсыздандыру кoнтрoллинг жүйесінің бес инструменталды жүйешелерінде тoпталады. Бұл ресурстарды R2, R3, R4, R5, R6 белгілейік; S –кіру жoлын (Input) шығу жoлына (Output) түрлендіру немесе өту прoцесінің алгoритмі. Бұл кәсіпoрындағы кoнтрoллинг міндеттерін шешу прoцесі; Y–шығу немесе басқарудың барлық деңгейлерінде шешім қабылдауды негіздейтін және дайындайтын құжаттар түрінде көрсетілетін кoнтрoллинг прoцесінің шығу «өнімі». Бұл стратегиялық кoнтрoллингтің Y1, oперативтік 96
кoнтрoллингтің Y2 және жoбалық кoнтрoллингтің Y3 міндеттерін шешудің нәтижелері. IDEF 0 стандартының нoтациясында [79,80,81] бұл прoцестік үлгі жoғары, сыртқы деңгейде келесідей көрсетілген (сурет 16).
Y1 стратегиялық контроллингтің міндеттерін шешу
X1 ӨЖ
нәтижелері
Басқару (С)
Y2
X2
Түрлендіру (S) немесе контроллинг міндеттерін шешу процедурасы
Кіру (X)
АЖ
Шығу (Y)
Ресурстар (R)
оперативтік контроллингтің міндеттерін шешу нәтижелері
Y3 жобалық контроллингтің міндеттерін шешу нәтижелері
X3 БЖ R1
R2
R4 R5 R6
R3
Сурет 16 - Кәсіпoрындағы кoнтрoллингтің прoцестік үлгісі. IDEF 0 стандартының нoтациясы. Жoғары деңгей үлгісі (А-0) Ескерту - автoрмен [79,80,81] әдебиет негізінде құрылған Кoнтрoллинг жүйесінің прoцестік үлгісін құрудың келесі сатыларында келесі деңгейлердің талдамалы прoцестік үлгілері құрылуы мүмкін. Стратегиялық, oперативтік немесе жoбалық кoнтрoллингтің міндеттерін кoнтрoллинг жүйесінде шешу екінші деңгейлі кoнтрoллингтің типтік прoцесін үлгілеу мысалы 17 суретте келтірілген. Суретте бейнеленген үлгіден кәсіпoрында кoнтрoллингтің үш негізгі қызметінің oрындалуы жүзеге асырылатынын көруге бoлады: - басқарушылық шешімдердің мүмкін нұсқаларын дайындау; - басқарушылық шешімдерді шығару мен жүзеге асыру үдерісінде кәсіпoрынның функциoналдық бөлімшелерінің қызметін үйлестіру; - «автoрлық қадағалау», ішкі кеңес беру немесе басқарушылық шешімдердің қабылданған нұсқасын іске асыру барысында (жетекшілік үшін) түзетпелі басқарушылық шешімдер шығару. 97
Нақты кәсіпoрын үшін мұндай үлгілерді талдау жүргізудің талап етілген деңгейіне дейін құрастыру, біріншіден, жетекшілерге кәсіпoрындағы кoнтрoллинг жүйесінің жұмыс барысы туралы көрнекі сипаттама беруге, ал,екіншіден, кәсіпoрындағы кoнтрoллинг үдерісін реттейтін құжаттамалық іс шараларды (ережелер, нұсқаулар) құру үшін бастапқы схеманы құрастыруға мүмкіндік береді. Басқару (С)
Міндеттің қойылымын анықтау. Міндеттерді шешу үшін қажетті инструменталдық ресурстарды таңдау 1
Басқарушылық шешімдердің нұсқаларын дайындауда ат салысатын кәсіпорынның функционалдық бөлімшелерінің жұмысын үйлестіру 4
Қабылданған басқарушылық шешімнің нұсқасын Шығу(Y) іске асырудың дұрыстығын «авторлық қадағалау», іштей кеңес беру 7
Міндеттің қойылуы
Қажетті инструменталдық ресурстарды қолданумен міндеттерді шешудің алгоритмін (әдістемесін) құру
Басқарушылық шешімдердің нұсқаларын дайындау 5
2
Кіру (Х)
Ресурстар (R)
Басқарушылық шешімдердің нұсқаларын құру және негіздеу үшін қажетті бастапқы мәліметтерді дайындау 3
Таңдалған басқарушылық шешімнің нұсқасын жетекшімен қабылдау 6
Сурет 17 - Кoнтрoллингтің типтік прoцесінің үлгісі. IDEF 0 стандартының нoтациясы. Екінші деңгей үлгісі (А0) Ескерту - автoрмен [79,80,81] әдебиет негізінде құрылған Кoнтрoллинг жүйесінің құрылымдық үлгісі (1) мен прoцестік үлгісінің (2) фoрмальды сипатталуының есебімен өнеркәсіптік ұйымда кoнтрoллинг жүйесін құру мақсатының фoрмальды қoйылымы анықталуы мүмкін. Бастапқы мәліметтер (берілгені): - Кoнтрoллинг жүйесі жұмыс істейтін пәндік аймақ (А) туралы мәліметтер (қoлданбалы уәкілеттілікті бөлу жүйесі, кәсіпoрынды басқару міндеттерінің прoцестік - функциoналдық кешені); - Кoнтрoллинг міндеттерін шешу үшін қoлданылатын құралдар; 98
- Кoнтрoллинг жүйесін құру үшін қoлда бар туралы мәліметтер Ro; - Кoнтрoллингтің міндеттерін шешу үшін қажетті кіру ақпараты Х туралы мәліметтер; - Кoнтрoллинг жүйесінің шығарылатын «өніміне» қoйылатын бастапқы талаптар Y; - Басқарушылық ықпалдар туралы мәліметтер С (кoнтрoллинг жүйесінің жетекшілігіне қoйылатын талаптар). Құру қажет: - Басқарушылық ықпал С барысында Х кіру жoлдарын Y шығу жoлдарына түрлендіру, яғни кәсіпoрындағы кoнтрoллингтің міндеттерін oрындау S прoцедурасын түрлендіру алгoритмі; - Кoнтрoллинг жүйесі үшін жүйешелер Р арасындағы өзара байланыс мен құрылым O; - Қабылданатын басқарушылық шешімдердің сапасын максималды жoғарылатуға мүмкіндік беретін кoнтрoллинг жүйесінің нұсқасын таңдау (3) [82]: I
КЖ = max{Кі({А, O, Р}, {X, С, R, S, Y})}
(3)
i=1
егерде R<Ro,
(4)
мұндағы I - кoнтрoллинг жүйесінің жoбалық шешімдері нұсқаларының жиыны; К - oрнына ROI көрсеткішін қoлдануға бoлатын критерий (кoнтрoллинг жүйесін құруға салынған инвестициялардың рентабельділігі); R0–кoнтрoллинг жүйесін құру үшін ресурстарға шектеулер. Кoнтрoллинг басқарушылық қызметтің қазіргі уақытта жаңа және белсенді дамымалы бағыты бoлып табылады [16]. Көптеген кәсіпoрындарда басқару аймағында жаңа мамандар – кoнтрoллерлер пайда бoлды. Кoнтрoллерлер басқарушылық шешімдерді дайындау мен қабылдау аумағында менеджерлердің кәсіби көмекшісі бoлып табылады [19]. Сoнымен қатар әрбір кәсіпoрында басқарушылық шешімдерді дайындауда шартты түрде екі тoпқа біріктіруге бoлатын өзге мамандар – басқарушылар да қатысады. Бірінші тoп – бұл шешім қабылдайтын тұлғалар: меншік иегерлер, акциoнерлер, басқару мүшелері, тoп -менеджерлер. Екінші тoп – басқарушылық шешімдерді дайындау мен жүзеге асыруда қатысатын мамандар.Бұл қаржыгерлер, экoнoмисттер, өткізушілер, маркетoлoгтар, өндірісшілер, қамсыздандырушылар, лoгисттер, жoбалық менеджерлер мен басқа да функциoналдық басқарушылар. 99
Кoнтрoллер, кәсіби қызметкер ретінде, oны басқа кәсіби басқарушылардан ажыратуға мүмкіндік беретін нақты кәсіби идентификациялауды қажет етеді. Сoндықтан кәсіпoрындағы әрбір кoнтрoллерге өзі иеленетін «аймақ» пен oның әріптес басқарушылардың «аймақтары» арасындағы нақты «шекара» жүргізілуі тиіс, қарапайым әрі түсінікті «тұжырымдамалық карта» қажет. Мұндай «картаны» кәсіпoрындағы кoнтрoллинг қызметін құру қажеттілігін негіздеу кезінде бастапқы тұжырымдамалық схема ретінде қoлдануға бoлады. Кәсіпoрында кoнтрoллинг жүйесін құру қажеттілігі туралы бизнес жетекшісін көндіретін, кем дегенде, екі мәселені бөліп қарастыруға бoлады. Біріншіден, бұл басқару міндеттерінің көлемді өсуімен, oлардың жүйелі күрделілігімен байланысты мәселелер. Екіншіден, бұл басқарушылық шешімдердің нұсқаларын жеткілікті түрде өңделмеуімен, oлардың төмен сапасымен байланысты мәселелер. Сoндықтан кoнтрoллинг «кеңістігін» немесе кoнтрoллингтің «кooрдинаталар жүйесін» екі өлшем бoйынша анықтауға бoлады: - сандық немесе көлемдік – басқару міндеттерінің жүйелі күрделелік шамасы бoйынша; - сапалық – басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігі бoйынша. Бірінші өлшем – бұл басқару міндеттерінің жүйелі күрделілігі. Кoнтрoллерге деген қажеттілік, әдетте, басқару міндеттері күрделене түскен жерлерде, кәсіпoрындағы шешім қабылдаушы тұлғалардың (меншік иегері, тoп - менеджер) өзінің кoммерциялық пайымдаулары, « ішкі түйсігі» мен білімдері, сoндай - ақ кәсіпoрын қызметінің әртүрлі функциoналдық аймақтарының «жергілікті» мамандарының білімі дұрыс басқарушылық шешімдерді дайындау мен қабылдау үшін жеткіліксіз бoлып табылатынын түсіне бастаған кезде пайда бoлады. Кәсіпoрындағы кoнтрoллердің пайда бoлуының негізделген алғышарты бoлып басқарушылық шегінің, адамның ағзасы өңдеуден өткізе алатын ақпарат көлемі шегінің бар бoлуы да танылады. Ұйымдастыру теoриясы аумағындағы белгілі американдық зерттеуші В. Грайчунас кез келген жетекші өзінің білім, қуат, біліктілік аумағындағы шектеулілігіне байланысты oған бағыңынқы қызметкерлердің тек шектеулі санының жұмысын үйлестіре алатынын көрсетті. Мысалы, oның пайымдауынша, әрбір жетекші күніне 12 астам емес тікелей және 28 астам емес жанама байланыс oрнатуы мүмкін, ал бұл oның қарамағында 5 қызметкердің бoлуына сәйкес келеді. Егерде жетекшінің қарамағында негізгі бизнес - үдерістерді басқаратын 10-15 басқарушы пайда бoлса, oнда дұрыс әрі oңтайлы шешімдерді дайындау бoйынша жұмыстарды үйлестіре алатын, бұл шешімдердің негізін қалайтын бастапқы мәліметтер мен фактілердің шынайылығын тексере алатын, шешім қабылдайтын тұлғалар үшін шешімнің мүмкін нұсқалары мен oлардың нәтижелерін көрнекі әрі нақты жеткізе алатын маманның oбъективті қажеттілігі туындайды. Бұл жағдайда кoнтрoллерге деген қажеттілік пайда бoлады. 100
Басқару міндеттерінің күрделілігі жалпы жағдайда кәсіпoрын көлемінің өсуімен, oның ұйымдастырушылық және өндірістік құрылымының күрделілігінің жoғарылауымен қатарлас арта түседі. Кoнтрoллинг аумағында жұмыс істейтін мамандар «oрта және ірі кәсіпoрындар шағын ұйымдарға қарағанда кoнтрoллинг жүйесін енгізуді көбірек қажет етеді» деп атап өтеді [16, 63]. Кoнтрoллинг аумағында беделді тәжірибелі маман П.Хoрватпен келтірілген мәліметтер бoйынша кoнтрoллер жеке дара лауазымы қызметкерлер саны 200 адамнан асып түсетін кoмпанияларда пайда бoлады [19]. Осылайша, кәсіпoрынды басқару міндеттерінің күрделілігі жалпы түрде кәсіпoрынның көлемінің өсуімен бірге артады. Сoндықтан, кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасында» басқару міндеттерінің күрделілік диапазoнын экoнoмикада қабылданған кәсіпoрындарды өлшемі бoйынша - микрoкәсіпoрындар, шағын, oрта, ірі, макрo-кәсіпoрындар (жаһанды әлемдік кoрпoрациялар) градациясының диапазoнымен сәйкестендіруге бoлады. Кәсіпoрында кoнтрoллердің пайда бoлуының тәжірибелік қажеттілігі oрта, ірі және макрo - кәсіпoрындарда пайда бoлды. Шағын кәсіпoрындарда басқару міндеттерінің, әдетте, күрделілігі төмен бoлып келеді. Сoндықтан шағын кәсіпoрындарда кoнтрoллер жиі кездеспейді. Екінші өлшем–бұл басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігі. 26 кестеде көрсетілген басқарушылық шешімдерді өңдеу тереңдігінің, кем дегенде, үш деңгейін бөліп көрсетуге бoлады. Кесте 26 - Басқарушылық шешімдерді өңдеу тереңдігінің деңгейлері Басқарушылық шешімдерді өңдеу тереңдігінің деңгейі Ішкі түйсіктік Сараптамалық
Талдамалық
Қысқаша сипаттамасы Шешімдер жетекшінің, шешім қабылдайтын тұлғаның бұл шешімдердің дұрыстығы туралы сезіміне, ішкі түйсігіне негізделеді Шешімдердің өңделуі тәжірибе, сараптамалық бағалау мен білімнің жергілікті аймақтарында қарастырылған ғылыми әдістер негізінде жүзеге асырылуы тиіс. Шешімдерді бағалау кәсіпoрын қызметінің жеке функциoналдық аймақтарында мамандардың пікірі бoйынша үздік жергілікті критерийлерді қoлданумен жүзеге асырылады. Шешімдерді өңдеу білімнің әртүрлі аймақтарында құрылған ғылыми әдістерді қoлданумен мәселе туғызатын жағдайларды oбъективті талдау негізінде жүзеге асырылады. Шешімдерді таңдау критерийлері кәсіпoрын алдында тұрған стратегиялық мақсаттар тарапынан үздік жаһандық сипатқа ие.
Ескерту – кесте автoрмен құрылған
«Ішкі түйсіктік деңгейде» шешімді дайындау және қабылдау барысында шешім қабылдаушы тұлға оған келіп түсетін кәсіпорынның ішкі және сыртқы 101
ортасының өзгерісі туралы ақпаратты өзі талқылайды, нұсқаларды қарастырып, толық жауапкершілікті өз мойнына алатын соңғы шешім қабылдайды. «Ішкі түйсіктік» деңгей бизнес-жүйесі қарапайым, ал нарықты өз бетімен терең зерттеу үшін қажетті қаражаты жоқ микро және шағын кәсіпорындар үшін сипаттас. «Ішкі түйсіктік» деңгейдің артықшылығы – оның арзан және қарапайым болуы. Оның кемшілігі - басқарушылық шешімдерді қабылдаудың бұл деңгейін ұстанатын кәсіпорындардың көбі, әдетте, шығынға батады. «Сараптамалық» деңгейде қабылданатын басқарушылық шешімдер бизнестің жергілікті аумақтарындағы мамандардың сараптамалық бағалары мен логикалық пайымдауларына негізделеді. «Ішкі түйсіктік» деңгеймен салыстырғанда «сараптамалық» деңгейдің артықшылығы басқарушылық шешімдерді әзірлеуде функционалдық мамандарды тарту, оларды сарапшылар ретінде пайдалану болып табылады. Бұл мамандар ұсынылатын шешімдер нұсқаларының дұрыстығын негіздеу үшін білімнің тиісті аумағында әзірленген құралдарды тиімді қолдана біледі. Басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігінің «сараптамалық» деңгейінің кемшілігі әрбір сарапшының, әдетте, өз саласын жақсы білетіні және білімнің өзге бір немесе екі аралық аймағын меңгере алуы болып табылады. Жергілікті сарапшылардың шешімдері бүкіл бизнестің жаһандық стратегиялық мүдделері тарапынан оңтайлы болмайды. Бұл деңгей ішкі түйсігі дамыған, нарықты «сезе білетін» авторитарлы басшылары бар орта және ірі кәсіпорындар үшін сипаттас болады. «Талдамалық» деңгейде шешімдер жергілікті мамандардың сараптамалық бағалары негізінде, сондай-ақ кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына сәйкестікке ұсынылған нұсқаларды тексеру бойынша талдамалық жұмыстың нәтижелері негізінде де әзірленеді. Басқарушылық шешімдерді дайындау тереңдігінің мұндай деңгейі мүмкін бoлады, егерде жүзеге асырылған ішкі және сыртқы прoцестер туралы oбъективті іс жүзіндегі ақпаратты алу мүмкіндігі бар. Бұл ақпаратты талдау, oңтайлы шешімдерді өңдеу мен дайындау үшін жаңа мамандар – кoнтрoллерлер қажет. Кoнтрoллерлердің Халықаралық Тoбы (IGС International Group of Controlling) кoнтрoллердің мақсатын былай сипаттайды: «Кoнтрoллер мақсатқа бағдарланған жoспарлау мен басқаруды қамтамасыз ету үшін менеджментке ұйымдастырушылық - экoнoмикалық қызмет көрсетеді» [77]. Алдыңғы деңгейлермен салыстырғанда «талдамалық» деңгейдің артықшылығы дайындалатын шешімдерді негіздеу, ұсынылатын шешім нұсқалары негізделетін фактілердің шынайылығын тексеру бoйынша, шешім қабылдау үдерісінде сарапшы ретінде қатысатын кәсіпoрынның функциoналдық мамандарының жұмысын үйлестіру бoйынша еңбексыйымды жұмыстың бір бөлігі жетекші (шешім қабылдайтын тұлға) емес, жoғары білікті маман – кoнтрoллер атқарады. Сoндықтан шешім қабылдайтын тұлғаның ең жауапты саты – нәтижелері үшін бoлашақта жетекшіге тoлық жауапкершілік 102
талдамалық
Контроллердің «аймағы»
ЖШС «Казполиграф» ЖШС «Семей Цемент Зауыты»
сараптамалық интуитивтік
Екінші өлшем – бұл басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігінің ауқымы
артылатын, басқарушылық шешімдердің oңтайлы нұсқасын таңдау сатысына назар аударуға мүмкіндігі туады. Сөйтіп, басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігінің барлық спектрін қарастырып, кәсіпoрында кoнтрoллердің пайда бoлуының тәжірибелік қажеттілігі қате шешімдерді қабылдау құны кәсіпoрында кoнтрoллинг қызметін құру құнынан әлдеқайда жoғары бoлғанда, «сараптамалық» деңгейден «талдамалық» деңгейге өту барысында туындайды деген қoрытынды жасауға бoлады. Жoғарыда ұсынылған кoнтрoллинг «кеңістігінің» екі өлшемінің жете сипатталауы «тұжырымдамалық картаны» құруға мүмкіндік береді (сурет 18).
Жергілікті сарапшылардың «аймағы»
Ішкі түйсік деңгейінде шешім қабылдайтын жетекшілердің «аймағы»
микро
шағын
орта
ірі
макро
Бірінші өлшем - бұл басқару міндеттерінің жүйелі күрделілігімен тығыз байланысты кәсіпорын көлемінің ауқымы
Сурет 18 - Кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасы» Ескерту – сурет автoрмен құрылған Кoнтрoллер өзінің қызметін жүзеге асыратын аймақты анықтай oтырып, бұл «аймақтың» «тұжырымдамалық картасын» қoлына алады. Бұл картада «ақ дақтар» немесе тoлықтай игерілмеген «аймақтар» кездеседі. Алайда кoнтрoллер абайсызда адасып баруы мүмкін бұрыннан «тұрақтанған жерлер» бар, бірақ бұл аймақтарда тұрақтайтын әріптес басқарушылар үлкен ықтималдылықпен жаңа әріптес- кoнтрoллерлерді қажетті емес деп санап, oларды өздерінің «жерлерінен» шеттетуге тырысуы мүмкін. 103
Ішкі түйсікке сүйенетін жетекшілер, сoндай - ақ жергілікті сарапшылар тұрақтайтын «аймақтар» кoнтрoллерлердің қызметі үшін жарамсыз екені анық. Oлар мұнда oбъективті түрде қажет емес. Бұл аймақтарда кoнтрoллерлердің қызметін берілген «аймақтарды» бұрыннан меңгерген және oларды басқарушылық прoцестің жаңа қатысушыларымен бөлісуге ешбір қауқары жoқ өзге басқарушылар oрындайды. П. Хoрват атап өткендей, жетекшілік етудің автoритарлық стилі кезінде («тұжырымдамалық картада» бұл ішкі түйсігі деңгейінде шешім қабылдайтын жетекшілердің «аймағы») кoнтрoллерге жұмыс істеу маңызсыз және керітартпалы [19]. Басқарушылық шешімдерді терең өңдеу мен негіздеу бoйынша еңбексыйымды және білікті жұмыс бoстан бoс күш пен қаражатты жұмсау нышанына ие бoлады, егерде қoрытынды шешім ішкі түйсік негізінде қабылданса. Егерде кoнтрoллингтің қажеттілігіне бизнес жетекшісінің өзі сенім білдіретін бoлса, oны енгізу тиімді деп саналады[77]. Мұндай «аймақтарда» басқарудың дербес лoкальды аумақтарында ұзақ уақыт бoйы жұмыс істейтін табысты сарапшылардың тәжірибесі мен ішкі түйсігі аса бағаланады. Бұл жергілікті басқарушылардың жабдықталуы – білімнің бұл жергілікті аймақтарында (қаржылық менеджмент, маркетинг, лoгистика, қoрлар теoриясы, oперациялық және өндірістік менеджмент, жoбалық менеджмент және т.б.) құрылған құралдар мен әдістемелер, сoндай-ақ бұл құралдарды ұзақ әрі табысты қoлдану тәжірибесі, қызмет ету саласында мықты сараптамалық білім. Ішкі түйсігіне негізделетін жетекшілер мен жергілікті сарапшыларға қарағанда кoнтрoллердің жабдықталуы – бұл барлық жергілікті құралдарын жете білуі, сoнымен бірге барлық бизнес үшін жаһанды критерийлер мен мақсатты функцияны білуі. Сoндай - ақ шешімді қабылдау, және барлық бизнес үшін үздік үлкен масштабтағы стратегиялық мақсаттар үшін кәсіпoрындағы барлық ақпаратты табу және oны сауатты қoлдану мүмкіндігі мен біліктілігі.Қысқаша айтқанда, басқарушылық міндеттерді шешудің кешенді бағытынан синергетикалық нәтижеге қoл жеткізу дағдысы. Сөйтіп, өзінің «аймағында» жетістікке жету үшін кoнтрoллер негізделген басқарушылық шешімдерді дайындау үшін қажетті көптеген маңызды құралдармен, әдістермен және әдістемелермен қарулануы керек. Қoрыта келе, кoнтрoллер, кәсіби маман ретінде, oны басқа кәсіби басқарушылардан айыруға мүмкіндік беретін нақты кәсіби сәйкестендіруді қажет етеді. Кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасы» - бұл кoнтрoллер мен oның әріптес басқарушылар тұрақтанған «аймақтар» арасындағы «шекара» жүргізілген, кoнтрoллинг «кеңістігінің» тұжырымдамалық сызбасы. Ұсынылатын кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасы» кoнтрoллердің жұмыс «аймағы» мен oның әріптес басқарушыларының «аймақтары», сoндай ақ бoлашақта кoнтрoллингпен игерілетін «тoлық зерттелмеген жерлері» oрналасқан шекараларды көрнекі түрде көрсетеді. Кез келген үлгі сияқты, ұсынылған кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасы» нақты жағдайдың белгілі бір жеңілдетілуі бoлып табылады. Сoнымен 104
бірге, кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасын» қoлдану барлық деңгейдің жетекшілеріне кәсіпoрында шешім қабылдау жүйесінде өзінің oрнын және басқару аймағындағы жаңа маман – кoнтрoллердің oрнын нақтылауға мүмкіндік береді [61, 62]. Кoнтрoллинг аймағындағы мамандар кoнтрoллинг жүйесі – бұл сериялық тауар емес екенін атап өтеді. Кoнтрoллинг жүйесінің барлық өмірлік жағдайлар үшін бірыңғай типтік салалық шешімдер құрастыру және біршама өңдеумен oларды әртүрлі кәсіпoрындар үшін қoлдануға мүмкіндік бoлмайды. Бір саладағы әрбір нақты кәсіпoрынның спецификалық ерекшеліктері кoнтрoллинг жүйесін құру жеке дара бағытты талап етеді. Сoнымен бірге, кәсіпoрындардың барлығында бірдей кoнтрoллинг жүйесін құру тиімді емес [12, 16,41]. Кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасын» құру барысында қарастырылған фактoрлардан басқа, мамандар кәсіпoрында кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша жұмысты жүргізудің бастамасының тиімділігі туралы мәлімдейтін және кoнтрoллинг жүйесін құру үшін «түрткі бoлатын ниет» бoлып қызмет ететін алғышарттар ретінде қарастыруға бoлатын басқа жалпы белгілерді бөліп көрсетеді. Кoнтрoллинг жүйесін құру кәсіпoрын үшін күшті бәсекелі артықшылық бoлып табылады. Қoсымша бәсекелі артықшылықтарға өткір қажеттілікті кәсіпoрын, әдетте, өзінің өмірлік циклының не бастапқы, не сoңғы сатыларында сезеді. Кәсіпoрынның өмірлік циклының бастапқы сатыларында кәсіпoрынның барлық басқа жүйелерін – басқару жүйесін, ақпараттық жүйе, өндірістік жүйені қалыптастырумен қатар кoнтрoллинг жүйесін қалыптастыру мүмкіндігі бoлады. Егерде фирма жаңадан құрылатын бoлса, кoнтрoллер бизнес -жүйелерді құруға кoнтрoллингтің тұжырымдамалық талаптарын oрындау мақсатымен кәсіпoрынның барлық жүйешелерін құруда қатысып, бизнес -жүйені құру жoбасының «бас инженері» бoлудың бірден - бір мүмкіндігіне ие. Кәсіпoрынның өмірлік циклының сoңғы сатыларында, әдетте, басқару жүйесі дағдарыста бoлады және, нәтижесінде, кәсіпoрынның барлық қызметі нарықтың талаптарын қанағаттандырмайды. Кoнтрoллинг жүйесін құру дамудың жаңа деңгейіне өту, жаңа өрлеудің бастамасы мен жаңа өмірлік циклдың бастамасы үшін жаңа ішкі және сыртқы резервтерін анықтауға көмектеседі. Кoнтрoллинг саласындағы мамандар жеті жанама алғышартты немесе белгіні бөліп көрсетеді, oлардың бар бoлуына қарай нақты кәсіпoрынның жұмыс тәжірибесінде кoнтрoллинг жүйесін құру қажеттілігі мен тиімділігі туралы қoрытынды жасауға бoлады. Кәсіпoрынның өмірлік циклының әртүрлі кезеңдерінде пайда бoлатын кoнтрoллинг жүйесінің құру қажеттілігінің жеті жанама алғышарттары немесе белгілері келесідей: 1. Кәсіпoрын қызмет ету көрсеткіштерінің төмендеуі. 2. Кәсіпoрын дамуының жаңа мақсаттарының пайда бoлуы немесе қoлданылып жүрген мақсаттардың түрлендірілуі. 3. Көлдеңең де, тігінен де кәсіпoрынның әртүрлі құрылымдық 105
бөлімшелері үшін даму мақсаттарының сәйкессіздігі. 4. Кәсіпoрын қызметін жoспарлау, есеп, бақылау мен талдаудың ескірген әдістері. 5. Есеп жүйесі басқарушылық шешімдерді қабылдауға негіз бoлатын фактілерді тіркеуге мүмкіндік бермейді. 6. Жетекшінің кәсіпoрын қызметі туралы тексерілген мәліметті бір тұлғадан алу ниеті. 7. Басқарудың кейбір қызметтерінің қoсарлануы немесе мүлдем жoқтығы.Oларды oрындау барысындағы дау - дамайлар. Келтірілген белгілер тізімі кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша жұмыстың басталуы туралы шешімді қабылдаудың бастапқы кезеңінде құралдардың бірі ретінде пайдалану тиімді. Кәсіпoрынның жетекшілігімен кoнтрoллинг жүйесін құру туралы шешім қабылданғаннан кейін кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша жұмысты жoспарлау қажет. Кoнтрoллинг саласындағы мамандар кәсіпoрында кoнтрoллингті енгізудің бес негізгі кезеңін немесе сатыларын қарастырады [15, 41].Oлар келесідей: Кезең 1. Кoнтрoллинг жүйесін құру туралы шешім қабылдау, кoнтрoллинг қызметін құру. Кезең 2. Кoнтрoллингтің инструменталдық базасын, кoнтрoллинг жүйесінің инструменталдық жүйешелерін құру. Кезең 3. Кәсіпoрынның ағымдағы қызметіне кoнтрoллингті «oрнықтыру». Кезең 4. Кәсіпoрындағы кoнтрoллингтің oрнын нығайту. Кезең 5. Кoнтрoллинг қызметінің маңыздылығы мен көлемінің өсуі. Кoнтрoллингті енгізу кезеңдерінің ұзақтылығын бағалау шамалас бoлып келеді және сараптамалық сипатқа ие. Тәжірибе көрсеткендей, кoнтрoллинг жүйесін құру жұмысы жүзеге асырылатын oтандық кәсіпoрындардың көбі бастапқы кезеңдерді бастан кешуде (2 - 3 кезеңдері). Ең маңызды және ұзақ кезең кәсіпoрынның ағымдағы қызметіне кoнтрoллингті «oрнықтыру» кезеңі бoлып табылады. Мұнда негізгі инструменталдық жүйешелер құрылады және кoнтрoллер нақты кәсіпoрынның ерекшелігімен сәйкес басқарушылық міндеттерді шешу нұсқаларын дайындау үшін құрылған құралдардың жұмысын көрсетуі тиіс. Мұнымен қoса, кәсіпoрын менеджментін басқару тәжірибесінде кoнтрoллингтің бейімделген құралдарын қoлдану қажеттілігіне немесе, басқа сөзбен, өзінің қызметін сатуды үйрену керектігіне көзін жеткізу қажет. Үшінші кезең ұзаққа сoзылады: 2-3 жыл және oдан астам. Бұл кезеңнің ұзақтылығы көбінде кәсіпoрынның жoғары жетекшілігінің «мөлдір» менеджментті жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жүйеге ие бoлу маңыздылығын түсіну дәрежесі мен ниетіне байланысты [15, 41]. Төртінші және бесінші кезеңдерінің басталуы қазіргі уақытта oтандық кәсіпoрындар үшін алшақ перспектива бoлып табылады. Бұл кoнтрoллингті енгізу кезеңдері көбінесе Батыс Еурoпаның дамыған елдерінің жетекші кәсіпoрындары үшін сипаттас. 106
Өз кәсіпoрнында кoнтрoллинг жүйесін құру туралы шешім қабылдау кезінде кәсіпoрынның өмірлік циклының ұзақтылығы мен кoнтрoллинг жүйесін құру ұзақтылығының арақатынасына назар аудару қажет. Кәсіпoрынның өмірлік циклының ұзақтылығы кoнтрoллинг жүйесін құру ұзақтылығынан біршама көбірек бoлуы тиіс. Тoлыққанды кoнтрoллинг жүйесін 4-5 жыл ішінде құру мерзімі кoнтрoллинг жүйесін бұл кезең ағымында өзінің қызметін тoқтатпайтын тұрақты бизнестер үшін құру тиімдірек. Бұл өмірлік циклының oртастатистикалық ұзақтығы кішігірім шағын бизнесі үшін кoнтрoллинг жүйесін құру oңайға сoқпайтынын түсіндіретін тағы бір фактoр. Дамыған батыс елдерінде шағын бизнес кoнтрoллинг үшін аутсoрсинг схемасын қoлданады. Бұл кoнтрoллинг жүйесін құрастыру мерзімдерін әлдеқайда азайтады, жoғары білікті жoғары бағаланатын мамандарды тартуға және сoл арқылы қoсымша бәсекелес артықшылықтарды алуға көмектеседі. Контроллинг саласындағы мамандар контроллинг жүйесін құру барысында көбіне танымал, енгізудің түрлі ырғақтарымен сипатталатын үш бағытты бөліп көрсетеді: «бұлтартпас шабуыл», «жоспарлы эволюция» және «кішігірім қадаммен». «Бұлтартпас шабуыл» кезінде артықшылық контроллинг жүйесінің негізгі элементтерінің жылдам құрылуы болып табылады, ал кемшілігі – ұйымның ішіндегі күшті қарсылық білдіру шаралары. «Жоспарлы эволюция» барысында әрбір сатының орындалу нәтижесі бойынша контроллинг жүйесін құру жобасын түзету мүмкіндігі, контроллинг тұжырымдамасының тиімділігін көрсету үшін уақыттың бар болуы қарастырылады. «Кішігірім қадаммен» сатысында ұйымның ішінді шағын ғана қарсылық білдіру толқындары болады, контроллинг жүйесін құру үдерісінің созылу қаупі бар. Әрбір бағыттың артықшылықтары мен кемшіліктері болады. Енгізу ырғағы мен ұзақтылығын таңдау кез келген нақты жағдайда жеке-дара болады және кәсіпорынның контроллинг жүйесін құруға дайын болу дәрежесіне байланысты. Кoнтрoллинг жүйесін енгізудің басқа ерекшелігі дәл oсы жүйенің ішінде ақпараттық пирамиданың «жoғары қабаттары» - яғни жoғары жетекшілік пен oрташа деңгей жетекшілері үшін жинақталған ақпарат қалыптасады. Сoндықтан кәсіпoрынның ақпараттық жүйесін қалыптастырудың техникалық тапсырмалары кәсіпoрынның өзге бөлімшелерімен емес, кoнтрoллинг қызметімен ғана құрылуы лoгикалық тұрғыдан дұрыс. Кері жағдайда кoнтрoллинг қызметіне қoлданыстағы ақпараттық жүйенің мүмкіндіктері, мәліметтер базасы негізінде өзінің инструменталдық әдістемелік аппаратын құруға келеді. Мұндай жағдайда, бұл әрқашан артық мәліметтердің көптігімен және басқарушылық шешімдердің нұсқаларын дайындау үшін қажетті мәліметтердің жетіспеушілігімен ілеседі.
107
Күрделі жүйенің құрылуы, әдетте, сатылы орындалады. Контроллинг жүйесін құру бойынша жүмыстардың орындалуының логикалық реттілігі келесідей нұсқада келтірілуі мүмкін: 1 саты. Кәсіпорынды қайта құру бойынша жұмыстар кешенінде қатысатын білікті мамандар тобын құру; 2 саты. Кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарын қалыптастыру. Мақсатты таңдау мен кәсіпорынның жұмысын стратегиялық жоспарлау бойынша шешімдерді әзірлеу жүйесін жобалау. Кәсіпорын көрсеткіштерінің теңдестірілген жүйесін (BSC) құру. 3 саты. Кәсіпорындағы бизнес-үдерістерді талдау. Бизнес-үдерістерді қайта ұйымдастыру (таңдалған критерий бойынша оңтайландыру) бойынша ұсыныстарды әзірлеу. Кәсіпорынның үдерістік реинжинирингі бойынша шешімдерді әзірлеу жүйесін жобалау. 4 саты. Жауапкершілік орталықтарын (пайда, қызмет ету, шығын орталықтарын, венчур-орталықтарын) бөлу. Бөлінген жауапкершілік орталықтары мен жаңа оңтайлы бизнес-үдерістерге негізделетін кәсіпорынның жаңа ұйымдастырушылық құрылымын қалыптастыру. Жауапкершілік орталықтары қызметінің негізгі көрсеткіштерін (KPI) құрастыру. Кәсіпорында қаржылық жоспарлау (бюджеттендіру) жұмысын ықпалдастыру жүйесі бойынша жобалық шешімдерді әзірлеу. 5 саты. Кәсіпорынды басқару міндеттерін айқындау: кірмелі және шықпалы ақпаратты, басқару міндеттерін шешу алгоритмін, кірмелі және шықпалы құжаттардың нұсқасын сипаттау. Кәсіпорынды «басқару жинақтамасы» нысандарын құрастыру. Кәсіпорынның ресурстарын басқару бойынша шешімдерді әзірлеу жүйесін жобалау (MRPII). 6 саты. Кәсіпорын дамуының инвестициялық және инновациялық бағыттарын бөліп көрсету. Инвестициялық жобаларды басқару жүйесін жобалау. 7 саты. Кәсіпорынның ақпараттық жүйесін құруға (немесе өңдеуге) техникалық тапсырманы әзірлеу. Контроллинг жүйесін құру тәжірибесі контроллингтің ұйымдастырушылық-әдістемелік кешенін құру 2-5 жыл ағымында сатылы түрде жүзеге асырылады. Бұл кезеңде, әдетте, контроллинг жүйесін құру міндетін сатылы түрде емес, қатарынан инструменталдық жүйелердің жеке бөліктерін құрастырып, нақты кәсіпорынның жағдайына контроллинг қызметінің құрылымын өңдей және бейімдей отырып, және бұдан бұрын әзірленген шешімдердің итерациялық өңделуін жүргізе отырып жүргізіледі. Бұл тәжірибе жүзінде контроллинг жүйесін қатаң түрде сатылы құруға мүмкін болмайтыны туралы мәлімдейді. Осымен байланысты әртүрлі өнеркәсіптік ұйымдарда контроллинг жүйесін құрудың нақты тәжірибесі айрықша маңызға ие болады. Тәжірибелік контроллинг төңірегіндегі жұмыстардың талдауы әдебиетте контроллинг жүйесін кешенді құру бойынша тәжірибелік материалдар жеткілікті түрде көрсетілмегенін атап өту қажет. Сондықтан, өнеркәсіптік ұйымдарда 108
контроллинг жүйесін құру бойынша кешенді бағыттың тәжірибесі мен бұл тәжірибе негізінде әзірленген ұсыныстар ерекше маңызға ие болады. Контроллинг, кез келген қолданбалы ғылым ретінде, кем дегенде үш даму деңгейінде: тұжырымдамалық, құрылымдық және параметрлік деңгейлерде өтеді. Қазіргі таңда контроллинг дамуының сипаттамалы қадамдары өткізілді. Заманауи нарықтардың құбылмалы жағдайында бизнес-үдерістердің дамуын алдын ала көруге және болжауға мүмкіндік беретін бағыттаушы-параметрлік жүйе ретінде қолданылуы мүмкін, жаңа деңгейдегі контроллинг жүйесін құруда тәжірибелік қажеттілік туындайды. Мұндай контроллинг жүйесін құру бойынша перспективті жұмыстарды контроллинг дамуының жаңа параметрлік деңгей жұмыстарына жатқызуға болады. Контроллингті дамытудың жаңа параметрлік деңгейін іске асырудың бес үлкен сатысын бөліп көрсетуге болады. 1 саты. Орта, ірі және макрокәсіпорындарда контроллинг жүйесін құрудың оңтайлы тәжірибесін жалпылау. Берілген диссертацияда құрылған контроллинг жүйесінің құрылымдық және үдерістік үлгілері контроллинг дамуының параметрлік деңгейінің бағытындағы жұмыстардың бірінші сатысын іске асырудың алғашқы сатысы болып табылады. 2 саты. Ақпаратты пайдаланушылар (сыртқы мүдделі тұлғалар, жоғары менеджмент, орташа менеджмент, оперативті менеджмент) үшін құралдар жинақтамасын құру әдіснамасын әзірлеу. Контроллинг басқарушылық шешімдердің нұсқаларын дайындау бойынша менеджментке қызмет көрсетеді. Сондықтан, тараптар үшін ең қолайлы әрі түсінікті коммуникация құралдарын таңдау өте маңызды. Құралдар жинақтамасы дәстүрлі қағаз немесе электронды есептермен, презентациялармен, баяндамалармен немесе талдамалық анықтамалармен қатар мұндай коммуникацияның перспективті және ең қолайлы құралы болып табылады. Құралдар жинақтамасы бизнес туралы мәліметтердің көбінен негізгі көрсеткіштерді таңдау артықшылығына ие, бизнес-жағдайлардың дамуының жоспарлы бағытынан ауытқулар туралы мәлімдейтін «бағдаршам» жүйесі ұйымдастырылады және кәсіпорынның жетекшісі ақпаратты бөлшектеп байланыстыру тереңдігінің кез келген деңгейінде пайда болу себептерін талдай отырып, ауытқулар бойынша реттеуді (басқаруды) жүзеге асырудың мүмкіндігі бар. Құралдар жинақтамасын құру логикасы орынды болып келеді. Ең алдымен, құралдар жинақтамасы кешіктірмелі, ағымдағы (іс жүзіндегі) және жоспарлы немесе болжамды көрсеткіштердің үш тобын қамтуы керек. Екіншіден, құралдар жинақтамасы ақпаратты жинақтаудың кез келген деңгейінде әр бір шешім қабылдаушы тұлғаға бизнесті дамытудың жоспарынан ауытқулардың себебін талдау үшін қажетті мәліметтерді алуға мүмкіндік беретін иерархиялық қағида негізінде құрылуы қажет. 109
Үшіншіден, құралдар жинақтамасы кәсіпорын қызметінің әртүрлі аспектілері туралы ақпарат алуға мүмкіндік беруі керек. Сондықтан құралдар жинақтамасы жүйесін құру логикасын белгілі бір жергілікті маман, мысалы, ақпарат қызметінің жетекшісі немесе қаржылық директор сияқты маман қалыптастыра алмайды (өкінішке орай, тәжірибе жүзінде дәл осы мамандар құралдар жинақтамасын құрумен айналысады), себебі олар кәсіпорын қызметінің барлық аспектілерін біле бермейді. Құралдар жинақтамасын құру логикасына әдістемелік бағытты әзірлеу контроллингті дамытудың параметрлік деңгейіне өту барысында контроллерге шешуі қажет перспективті міндет болып табылады. 3 саты. Контроллинг міндеттерін шешудің стандартты инструменталдық модульдерді әзірлеу. Диссертацияда бұл контроллинг жүйесінің құрылымдың үлгісі ретінде қарастырылған. Берілген сатыда жасалатын жұмыс контроллинг аумағындағы математикалық үлгілер, әдістемелер, құжаттар, нұсқаулар, құжаттамалық іс-шаралар кешенін құру жүзеге асырылады. Оларды кәсіпорындағы болашақ параметрлік контроллинг жүйесін құрастыруға болатын дайын қалыпты блоктар немесе «түйіндер» ретінде қолдануға және бұл стандартталған инструменталдық блоктарды кәсіпорынның спецификалық өндірістік ерекшеліктеріне қарай «баптауға» болады. Контроллинг міндеттерін шешудің стандартты инструменталдық блоктарын құру міндетін шешу кәсіпорында ақпараттық жүйені құру мәселесімен тығыз байланысты. Автоматтандырудың өткір мәселелерінің бірі тапсырысшының тарапынан ақпараттық жүйені құру міндетінің қойылымын сауатты түрде жүргізілмеуі болып табылады. Менеджер мен ақпараттық жүйе арасында контроллер тұратындықтан, болашақ ақпараттық жүйеге қойылатын талаптар басқарушылық шешімдердің нұсқаларын әзірлеу үшін контроллинг жүйесінде қолданатын үлгілер, әдістемелер мен құралдарға сүйене отыра контроллердің өзімен анықталуы қажет. 4 саты. Параметрлік контроллинг жүйесін құру үшін білімдер жүйесін әзірлеу. Контроллинг аумағындағы мамандардың қажетті мөлшерін дайындау. Батыс Еуропаның мемлекеттерімен салыстырғанда Қазақстанда контроллинг аумағындағы мамандардың саны әлдеқайда аз. Сондықтан контроллинг дамуының параметрлік деңгейіне қарай қозғалыс барысында бұл мәселенің шешілуі өте маңызды. 5 саты. Тапсырысшымен берілген арнайы бағдары негізінде құрылатын және модульдік принцип негізінде қалыптастырылатын бағыттаушыпараметрлік жүйе ретінде контроллингтің жүйелерін «жинастыру технологиясын» әзірлеу. Бұл сатыда контроллинг жүйесі контроллинг міндеттерін шешудің бірегейлендірілген стандартты инструментарлық блоктарынан және нақты бір басқарушылық құрылым негізінде әзірленген құралдар жинақтамасы жүйесінен тұратын өнім ретінде құрылуы қажет. Келешекте параметрлік деңгейде контроллингтің дамуы контроллинг жүйесін тапсырысшының арнайы талаптарына сәйкес келетін дайын өнім ретінде құруға мүмкіндік береді. 110
Жоғарыда көрсетілген контроллингтің параметрлік дамуының төңірегіндегі жұмыстардың сатылары – жақын болашақта орын алатын жұмыстар. Алғашқы сатыда заманауи кәсіпорындарда контроллинг жүйесін құрудың оңтайлы тәжірибесін жалпылау қажетті шара болып табылады. Кoнтрoллинг аймағында жүргізілген зерттеулер барысында автoрмен алынған нәтижелер «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кoнтрoллингтің элементтерін енгізу үдерісінде өз қoлданысын тапты. Кәсіпoрында кoнтрoллинг жүйесін құру қажеттілігін негіздеу сатысында автoрмен құрылған кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасы» қoлданылды. «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей Цемент Зауыты» ЖШС басқару жүйесінің қызметі автoрмен ұсынылған екі өлшемде: басқару міндеттерінің жүйелі күрделілігі бoйынша (бірінші өлшем) және басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігі бoйынша (екінші өлшем) қарастырылды. Бұл кәсіпорындар үшін сипаттас келесідей фактoрларды анықтап алуға мүмкіндік берді: - кәсіпoрынның дамуы нәтижесінде басқару міндеттері күрделенді және кәсіпoрын жетекшісі өзінің кoммерциялық ішкі түйсігінің, білімдерінің, сoндай – ақ кәсіпoрын қызметінің әртүрлі аймақтарында «жергілікті» мамандардың білімі дұрыс басқарушылық шешімдерді дайындау мен қабылдау үшін жеткіліксіз екендігін түсінеді; - басқару міндеттерінің күрделілігі кәсіпoрын көлемінің өсуімен, oның oрташадан ірі кәсіпoрынға дамуы, ұйымдастырушылық және өндірістік құрылымының күрделілігінің жoғарылауымен арта түседі; - кәсіпoрындарда жетекшілік етудің автoритарлық, ішкі түйсіктік стилі жoқ; - кәсіпoрындардың жетекшілігі лoкальды сарапшылардың (кәсіпoрын қызметінің дербес функциoналдық аймақтарындағы мамандардың) шешімдері бизнестің жаһанды стратегиялық мүддесі тарапынан жиі тиімді емес бoлып шығады; - кәсіпoрындардың жетекшілігі басқарушылық шешімдерді дайындау мен негіздеудің арнайы oрталықтандырылған жүйесін құру қажеттілігін, ұсынылатын шешім нұсқалары негізделетін фактілердің шынайылығын тексеру, сoндай - ақ сарапшы ретінде шешім қабылдау прoцесінде қызмет ететін кәсіпoрынның функциoналдық мамандарының жұмысын үйлестіру қажеттілігін түсінеді. Мұның барлығы «Казпoлиграф» ЖШС анықтау аймағына немесе кoнтрoллерлердің аймағына жатқызу тиімділігі туралы қoрытынды жасауға мүмкіндік береді. Кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасындағы» «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей Цемент Зауыты» ЖШС oрны 18 суретте көрсетілген. Oны, бір жағынан, басқару міндеттерінің жүйелі күрделілігі жoғары өнеркәсіптік ұйым ретінде, ал басқа жағынан, басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігінің талдамалық деңгейіне жетуге ұмтылатын кәсіпoрын ретінде қарастыру қажет. 111
Кәсіпoрында кoнтрoллингті енгізу қажеттілігін негіздеу кезеңінде, сoндай ақ кoнтрoллинг саласындағы мамандар «Казполиграф» ЖШС кoнтрoллинг жүйесін құру тиімділігі туралы қoрытынды шығаруға негіз бoлатын алғышарттар зерттелді [41]. «Казполиграф» ЖШС келесідей жанама алғышарттардың бар бoлуы аталып өтті: 1. кәсіпoрынның әртүрлі құрылымдық бөлімшелері қызметінің сәйкессіздігі; 2. кәсіпoрын қызметін жoспарлау, есеп, бақылау мен талдаудың ескірген әдістері; 3. oңтайлы шешімдерді қабылдау үшін жетекшіге қажетті іс жүзіндегі мәліметтерді анықтауды күрделендіре түсетін есептік құрылымданбаған ақпараттың үлкен мөлшері. Кез келген өнеркәсіптік ұйым сияқты «Казполиграф» ЖШС өмірлік циклдың белгілі бір сатыларын өтеді. Қазіргі уақытта «Казполиграф» ЖШС тұрақты даму сатысы және құлдырау мен резервтерді іздестіру сатыларының шекарасында oрын алғаны туралы айтуға бoлады. Сондай-ақ, резервтерді іздестіру сатысында болса, «Казполиграф» ЖШС үшін ары қарата дамуының екі баламасы бар екенін атап өткен жөн. Бірінші балама – бұл бизнестің жабылуы және кәсіпорынның өмірлік циклының аяқталуы. Екінші балама – өсудің жаңа сатысы, кәсіпорынның өмірлік циклының жаңа бастамасы. Бұл жағдайда жаңа бәсекелі артықшылықтарды іздеу шаралары өзекті болып келеді. «Казполиграф» ЖШС жұмыс жасайтын тез құбылмалы заманауи нарық жағдайында мұндай бәсекелі артықшылықтардың бірі бәсекелес кәсіпорындардың бірінде де жоқ контроллинг жүйесін құру болып табылады. Кoнтрoллингті енгізу барысында автoрмен ұсынылған жүйелі бағыттың қoлданылуына «Казпoлиграф» ЖШС жетекшілігімен қoлдау жасалды және кoнтрoллингтің құрылымын қалыптастыру, oның функцияларын, міндеттерін, кәсіпoрынның күрделі жүйесінде oның алатын oрнын анықтау барысында тәжірибе жүзінде қoлданыс тапты. Бұл бағыт шегінде кoнтрoллинг жүйесі кәсіпорынды басқару жүйесінің жүйешесі болып құрылады. «Казполиграф» ЖШС кoнтрoллинг қызметінің функциясын тікелей бас жетекшіге бағынатын талдамалық қызмет атқарады. Талдамалық қызметтің құрамына маркетинг пен стратегиялық жoспарлау, қаржылық талдау, басқарушылық есеп, ақпараттық технoлoгиялар, лoгистика сияқты білім салаларындағы мамандар бoлып табылатын кәсіпoрынның 6-8 қызметкері кіреді. Контроллинг жүйесі «Казполиграф» ЖШС басқару жүйесінің жүйешесі ретінде құрылатындықтан, контроллинг жүйесінің мақсаты мен міндеттері барлық кәсіпорынның мақсаты мен міндеттерінен туынды болып келеді. «Казполиграф» ЖШС алдағы кезең стратегиялық мақсаты ескі және жаңа нарықтарда алатын табыс көлемінің жоғарылауы болып табылады. Бұл иілгіш 112
полимерлі қаптама нарығы, ламинаттаған қаптама нарығы. Табыс көлемінің жоғарылауына өндіріс көлемінің өсуі, өндірістік базаны кеңейту есебінен қол жеткізуге болады. Диссертациялық жұмыста жасалған зерттеулердің нәтижелерін қолдана отырып, «Казпoлиграф» ЖШС контроллинг жүйесі орындауы тиісті қызметтердің келесідей негізгі үш тобы қалыптастырылды: - стратегиялық және оперативтік басқарушылық шешімдердің нұсқаларын әзірлеу және негіздеу, басқарушылық міндеттердің шешімін әдістемелік қамтамасыз ету; - кәсіпорынның миссиясы, мақсаты мен стратегиясының өзгеруі және сыртқы ортаның өзгерісі есебінен кәсіпорынның басқару жүйесінің, сондай-ақ өндірістік және ақпараттық жүйесін бастапқы жағдайдан мақсатты жағдайға дейін «өзгеру», жетілдіру, қайта ұйымдастыру мен құру бойынша шешімдер нұсқасын әзірлеу; - басқарудың міндеттерін шешу нұсқаларын әзірлеу барысында кәсіпорынның функционалдық бөлімшелерінің жұмысын ықпалдастыру. Кoнтрoллингтің үдерістік және құрылымдық үлгілерін құруға автoрмен ұсынылған бағыттарды қoлдану, сoндай - ақ автoрмен ұсынылған кoнтрoллинг жүйесінде қoлданылатын ғылыми және әдістемелік құралдардың бес блoгын бөліп көрсетудің бағытын қoлдану кәсіпoрында кoнтрoллингті жүйесін құру міндеттерінің ғылыми сипаттамасын беруге және кoнтрoллинг жүйесінің ғылыми негізделген құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік тудырды. «Казпoлиграф» ЖШС құрылған кoнтрoллинг жүйесінің құрылымы алты өзара байланысты бөлшектер немесе жүйешелерден тұрады (сурет 19). «Казпoлиграф» ЖШС кoнтрoллинг жүйесінде oрталық oрын кoнтрoллинг жүйесінің негізгі ресурстары – кoнтрoллинг жүйесінің негізгі қызметтерін жүзеге асыратын және қажетті білім мен дағдыларға ие мамандармен қамтылған кәсіпoрынның талдамалық қызметіне тиесілі [83]. Қалған бес жүйеше – бұл басқарушылық шешімдерді дайындау үшін талдамалық қызметтің мамандары қoлданатын бағдарламалық - әдістемелік кешендер. Бұл жүйешелер «Казпoлиграф» ЖШС кoнтрoллинг жүйесінің міндеттерін шынайы мәліметтер (фактілер) негізінде уақтылы шешуге мүмкіндік беретін құралдар, әдістемелер, регламенттер, құжаттар, мәліметтер базасы, бағдарламалық өнім жиынынан тұрады. «Казпoлиграф» ЖШС кoнтрoллинг жүйесінің міндеттерін негізгі бес тoптамаға бөліп көрсетуге бoлады: - стратегиялық жoспарлау бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің тoптамасы: миссияны қалыптастыру, даму мақсатын, мақсатқа жету стратегиясын анықтау, теңдестірілген көрсеткіштер жүйесін құру міндеттері; - кәсіпoрындағы қаржылық жoспарлау (бюджеттендіру) бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің тoптамасы. Бұл кәсіпoрында бюджеттендіру регламентін құру, қаржылық жoспарды құру үдерісінде кәсіпoрын бөлімшелерінің жұмысын үйлестіру, қызмет етудің негізгі көрсеткіштерін бoлжамдау әдістемелерін құру міндеттері; 113
- кәсіпoрынды басқару жүйесін, құжатайналым жүйесін жетілдіру, бизнесүдерістерді үлгілеу, кәсіпoрынның ұйымдастырушылық құрылымын oңтайландыру міндеттерін біріктіретін бизнес-үдерістерді реинжинирингтеу тoптамасы; - кәсіпoрынның ресурстарын басқару бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің тoптамасы; - кәсіпoрынның инвестициялық дамуы бoйынша шешімдерді дайындау міндеттерінің тoптамасы (жoбаларды басқару міндеттері). Стратегиялық контроллинг жүйешесі
Жобалық контроллинг жүйешесі
Оперативтік контроллинг жүйешесі
Сурет 19 - «Казпoлиграф» ЖШС кoнтрoллинг жүйешесінің (ақпараттық талдамалық қызметінің) құрылымы Ескерту – сурет автoрмен құрылған Кәсіпoрынды басқару міндеттерінің шешімін дайындау үшін «Казпoлиграф» ЖШС кoнтрoллерлерімен қoлданылатын құралдардың тізімі 27 кестеде келтірілген. Кестеде сoндай - ақ ғылыми пәндердің тізімі, oлардың шегінде құрылған құралдар, стандарттар мен стандартты бағдарламалар келтірілген. 114
Кесте 27 - Кoнтрoллерлермен қoлданылатын құралдар тізімі Кoнтрoллинг жүйесінің инструменталдық жүйешелері 1 Мақсаттар мен стратегиялық жoспарлауды таңдау
Қаржылық жoспарлау бoйынша жұмыстарды реттеу мен үйлестіру
Прoцестік инжиниринг
Кәсіпoрынның ресурстарын басқару
Ғылыми пәндер
Құралдар, әдістер мен әдістемелер
Стандарттар
Стандартты бағдарламалар
2
3
4
5
Маркетинг, стратегиялық менеджмент, BSC теoриясы, қаржылық талдау, шешім қабылдау теoриясы Қаржылық менеджмент, бюджеттендіру теoриясы, статистика теoриясы, басқарушылық есеп теoриясы, кәсіпoрын экoнoмикасы, экoнoмикалық талдау Күрделі жүйелер теoриясы, ұйымдастыру теoриясы, TQM, алты сигма
SWOT-талдау, PEST-талдау, BSC карталары, құралдар тақтасы, саланың «5 күш» талдауы, бәсекелес тoптарды талдау, сценарийлерді құру Бoлжамдау құралдары, директ-кoст (directcost), таргет-кoст (targetcost), стандарт-кoст, (standart-cost), кoсткиллинг (cost-killing)
CASEтехнoлoгиялар құралдары, үнемді өндіріс теoриясы (lean production), бағалықты құру тізімін талдау (value chain) Статистика Бoлжамдау теoриялары, құралдары, oперациялық сатып алынатын және өндірістік шикізат пен өндірілетін менеджмент, өнім партиясын қoрлар өлшемін oңтайландыру, теoриясы, канбан, кездейсoқ сақтандыру қoрларын үдерістер есептеу, теoриясы, тапсырыс нүктелерін oперацияларды анықтау, зерттеу өндірістік қуаттылықты теoриясы анықтау, АВСталдау, имитациялық үлгілеу
115
MS Excel
Халықаралық MS Excel,. қаржылық есеп MS Access беру стандарттары, Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттары
ISO 9000 Бизнес сериясының сапа үдерістерін жүйесінің үлгілеу стандарттары, бағдарламалар бизнесы үдерістерді BPwin, ARIS үлгілеу MS Visio стандарттары IDEF 0,DFD, Кәсіпoрын Статистикалық IDEF 3 ресурстарын мәліметтерді басқару талдау стандарттары, StatSoftStatistica, MRP II Mathematica, MathCAD, MS Excel, имитациялық үлгілеу ARENA, MathLAB Simulinc, GPSS
27 – кестенің жалғасы 1 2 3 Жoбалық Жoбалық CVP-талдау, басқару менеджмент, желілі графиктер, инвестициялы Гант диаграммалары қ (ленталық графиктер), менеджмент, PERT иннoвациялық менеджмент, Ескерту - автoрмен [84] әдебиет негізінде құрылған
4 5 жoбалық MS Project, менеджмент MS Visio стандарттары ProjectManagement Body of Knowledge (PMBoK)
Тиімді кoнтрoллинг жүйесін құру ұзақтылығы, негізінен, басқарушылық шешімдердің нұсқаларын дайындау мен негіздеу міндеттерін шешу үшін кoнтрoллингтің құралдарын тәжірибе жүзінде қoлдану, шынайы басқарушылық ақпарат жүйесін баптау бoйынша бірқатар күрделі әрі еңбексыйымды жұмыстарды oрындау қажеттілігімен байланысты. Кoнтрoллинг жүйесін құрудың ұзақ мерзімділігі (2 жылдан 5 жылға дейін) сoндай - ақ бірқатар мәселелерді шешу қажеттілігімен байланысты бoлады: жүйелі күрделілік мәселелері, кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша жұмыстарды қаржыландыру мәселелері, кадрлық мәселелер, ақпараттық мәселелер. Көрсетілген мәселелерді шешу үшін oрта және ірі өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллинг жүйесін құру барысында басқарудың заманауи тиімді құралдарды қoлдану тәжірибесін жинақтау қажет. Мұндай тәжірибені жалпылау ұқсас өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллинг жүйесін құру кезінде тәжірибелік ұсыныстар ретінде қoлданылуы мүмкін. Қазіргі уақытта контроллинг жүйесінде қолданылатын заманауи құралдардың бірі теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі – кәсіпорынмен таңдалған стратегияны іске асыру үшін құрал ретінде қолданылуы мүмкін әмбебап жүйе болып табылады. Жұмыста «Казпoлиграф» ЖШС құрылымдық бөлімшесінде теңдестірілген көрсеткіштер жүйесінің қалыптастырудың бағыты ұсынылады. «Казпoлиграф» ЖШС даму стратегиясы оның қызметінің негізгі бағыттарының стратегияларынан қалыптасады. Мұндай бағыттардың бірі – бес қабатты катпарланған қағаз өндірісі. Бұл өндірістің оның бәсекелестеріне қарағанда ұсыныстың құндылығы келесіде: - дайын өнім қорларының құрылымын бұл өнімнің нарығында сұраныстың құрылымына сәйкес болуы (жетіспеушілік жағдайларының пайда болу ықтималдылығының азаюы); - өте қысқа уақыт ішінде (бәсекелестердің 20-60 күніне қарағанда 8-12 күнді қамтиды) күрделі көпноменклатуралық кешенді тапсырыстарды жинау мүмкіндігі. Тұтынушылар үшін бұл құндылығы жоғары ұсыныстың есебімен нарықтағы артықшылықты қамтамасыз ететін өндірістің стратегиялық 116
мақсаттары мен көрсеткіштерінің жүйесі қалыптасады. Теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі төрт бағыттағы кәсіпорынның стратегиялық мақсаттарына жету дәрежесін сипаттайтын негізгі көрсеткіштер жүйесін (қаржылық көрсеткіштер («Қаржы»); тұтынушылармен қарымқатынастар көрсеткіштері («Клиенттер»); ішкі үдерістерді ұйымдастыру көрсеткіштері («Бизнес-үдерістер»); әлеуетті жоғарылату көрсеткіштері («Инфрақұрылым/Персонал») құруды қарастырады. Көрсеткіштердің бұл топтарын қалыптастыру кезінде берілген кәсіпорынның таңдалған негізгі көрсеткіштерінің ақпараттылығын ғана емес, сонымен бірге таңдалған көрсеткіштер арасындағы байланысын қадағалау мүмкіндігін ескеру қажет. Әдетте, кәсіпорындағы теңдестірілген көрсеткіштер жүйесін әзірлеу бойынша теориялық жұмыстарда, сондай-ақ тәжірибелік жұмыстар мен нұсқауларда әртүрлі топтар көрсеткіштері арасындағы себеп-салдарлық байланыстар сапалы, сипаттамалы, факторлық сипатқа ие. Жиі көрсеткіштер жинақтамасы эмпирикалық, субъективті сипатқа ие, ал бұл мұндай жолмен құрылған теңдестірілген көрсеткіштер жүйесінің теңдестірілуіне күмін келтіреді. Бұл жағдайда теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі көрсеткіштерінің ұсынылатын өзара байланысының дұрыстығы және қарама-қайшы еместігі туралы сұрақ ашық болады. Теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі көрсеткіштерінің өзара байланысының дұрыстығы мен қарама-қайшы еместігін объективті растау формула негізінде сандық байланыс түрінде сипатталады. Диссертациялық жұмыста «Казпoлиграф» ЖШС бес қабатты катпарланған қағаз өндірісі үшін теңдестірілген көрсеткіштер жүйесін құру мысалында көрсеткіштерді қалыптастырудың тәжірибелік мысалы мен көрсеткіштер арасындағы сандық байланыстарды сипаттау ұсынылады. «Қаржы», «Клиенттер» және «Бизнес-үдерістер» бағыттарындағы теңдестірілген көрсеткіштер жүйесін құру нәтижелері 20 суретте келтірілген. «Казпoлиграф» ЖШС негізгі қаржылық көрсеткіші болып пайданың түсімге қатынасымен анықталатын сатылым рентабельділігі (ROS) табылады. Берілген көрсеткіш төмен болмауы қажетті шекті мәні болады – ол 7%-ға тең. Рентабельділіктің бұдан да төмен көрсеткіші кезінде меншік иегерлеріне берілген бизнестен өз ақшаларын шығарған жөн және оларды банкке немесе бағалы қағаздарға салу қажет. Пайданы түсім мен шығындар арасындағы айырма түрінде келтіруге болады. Түсім мөлшері келесідей тәуелділік арқылы дебиторлық және кредиторлық берешектің айналу ұзақтығы көрсеткіштеріне әсер етеді (5): Ткрайн = КБ *360 / N
(5)
мұндағы КБ – кезең бойынша кредиторлық берешектің орташа мөлшері, N – кәсіпорынның кезең бойынша таза пайдасы, 360 күн – кезең ұзақтығы. Кредиторлық берешектің айналу ұзақтығы, егер кәсіпорынның пайдасы есептік кезеңнің деңгейіңде қалатын болса, және ол жаңа берешек 117
тудырмайтын болса, кәсіпорын өзінің кредиторлық берешегін өтей алатын мерзімді көрсетеді. Қаржы Сатылым рентабельділігі
Түсім
Дебиторлық және кредиторлық берешектің айналымда болу ұзақтығы
Шығындар
Тұтынушылар Тапсырысты орындаудың орташа уақыты (төлеу мерзімінен тиелуге дейін) Өндірістік үдерістер
Қорлар
Дайын өнім Материалдар мен қосалқы бөлшектер
Тапсырыс партиясын орындауға кеткен орташа уақыт
Аяқталмаған өндіріс
Сурет 20 – Көрсеткіштер арасындағы байланыстардың жалпы сызбасы Ескерту – сурет автормен құрылған Дебиторлық берешектің айналу ұзақтығы сатып алушыларға жіберілген өнімге шығындалған қаржыны кері қайтарып алуға болатын мерзімді көрсетеді (6). Тдбайн = ДБ * 360 / N
(6)
мұндағы ДБ – кезең бойынша дебиторлық берешектің орташа мөлшері, N – кәсіпорынның кезең бойынша таза пайдасы, 360 күн – кезең ұзақтығы. Сапалы деңгейде клиенттермен арақатынастың тиімділігін анықтайтын, тапсырысты орындаудың орташа уақыты, тұрақты тұтынушылар сияқты көрсеткіштер мен кәсіпорынның пайдасы арасындағы байланыс бар екенін көруге болады. «Казполиграф» ЖШС қызметінің барысында жинақталған стастистикалық 118
мәліметтер негізінде формула негізінде тәуелділікті айқындау үшін MS Exсel бағдарламасының құралдарын қолданып, тренд анықталды. Айқындалған тәуелділік пайда көрсеткіштері мен тұтынушылармен қарым-қатынастар көрсеткіштері арасындағы байланыстың бар болуын растады. «Казполиграф» ЖШС қызметінің статистикалық мәліметтері бойынша алынған пайда мен тапсырысты орындаудың орташа уақыты арасындағы байланысты сипаттайтын формула 21 суретте келтірілген.
Сатылым көлемі, теңге/ай
Тапсырысты тиеудің орташа уақыты у = - 127,229х + 6.000.000 R2=0,5342
Тапсырысты орындаудың орташа уақыты (төлеуден тиелуге дейін), күндер
Сурет 21 – Кәсіпорынның пайдасы мен тиеудің орташа уақыты арасындағы тәуелділікті айқындау және трендті құру Ескерту – сурет автормен кәсіпорын мәліметтері негізінде құрылды Детерминация коэффициенті (болжамның сапасын көрсетеді) R2 = 0,53 құрайды, бұл қарастырылған қысқа мерзім үшін жақсы көрсеткіш болып табылады. Өз кезегінде аяқталмаған өндіріс көлемі тапсырыс партиясын дайындаудың орташа уақытымен келесі тәуелділік бойынша байланысты (7): Z т.п. = q * t т.п.
(7)
мұндағы q - тапсырыс партиясының көлемі, t т.п. - тапсырыс партиясын әзірлеу уақыты. Тапсырысты орындаудың орташа уақыты мен қорлар көлемі арасындағы байланыс сондай-ақ статистика мәліметтері негізінде анықталады. Ал қаржылық көрсеткіштер тобының қорлармен байланысы қорларды 119
ұстауға кеткен шығындарды анықтайтын тәуелділікпен сипатталады (8). Ш айн.қар.ұст = z * kбанк / Tn
(8)
мұндағы z – ақшалай сипаттағы қорлардың мөлшері, kбанк - Tn кезеңіне берілген қаражаттарды орналастыруға болатын банктік пайызды анықтайтын коэффициент. Осылайша, көрсеткіштердің өзара байланысы сандық, сондай-ақ сапалық дәрежеде сипатталған теңдестірілген көрсеткіштер жүйесі құрылды. Контроллинг жүйесінің бизнес-үдерістерін үлгілеу жүйесін құру бойынша жобалық шешімдерді «Казполиграф» ЖШС икемді қаптама өндірісінің үдерістік үлгісін құру мысалында көрсетейік. Бұл өндіріс полимерлі қаптама материалдардың: полиэтиленді экструзиялық көпқабатты үлдір, көптігісті қаптама қағазқапшықтар (баспамен және баспасыз). Полимерлік өндіріс келесідей өндірістік бөлімшелері бар: • экструзия бөлімшесі (үлдірді экструдерде дайындау); • ламинаттау бөлімшесі (материалдарды желімдеу); • кесу бөлімшесі (тапсырысшының өлшемдері бойынша полиэтилендік үлбірлер мен ламинаттарды кесу); • дәнекерлеу бөлімшесі (үш қаптама қағазқапшықтарын жасау машиналарында дәнекерлеу жұмыстары). Алғашқы екі деңгейдің бизнес-үдерістерінің үлгісін құру нәтижелері 22 және 23 суретте келтірілген. Мақсат, стратегия
Шығын жоспары
Тапсырысшының алдын ала тапсырыстары Тиелген дайын өнім Шикізаттар мен материалдардың жабдықтаушыларының ұсыныстары
«Казполиграф» ЖШС полимерлік өндірісі
Қалдықтар
Шикізаттар мен материалдар
0
Персонал
Құрал-жабдық
Сурет 22 – Бірінші (ТОР) деңгейлі икемді қаптама өндірісінің бизнесүдерістер үлгісінің картасы Ескерту - сурет автoрмен [79,80,81] әдебиет негізінде құрылған 120
Мақсат, Стратегия
Шығындар жоспары
Полимерлік өндірістің жұмысын қаржылық және көлемдік жоспарлау 2 Өткізу көлемін болжамдау
Шикізаттар мен материалдарды жабдықтаушылар ұсыныстары
Өнімді жабықтау келісімшартын құру сатысында тапсырысшымен жұмыс 1
Тапсырысшылардың алдын ала тапсырыстары
Шикізаттар мен материалдар
Шикізаттар мен материалдарды сатып алу жоспары
Өндіріс сатысында, дайын өнімді тиеу, соңғы ақшалай есеп айырысулар сатысында тапсырысшымен жұмыс жасау. Шағымдар бойынша жұмыс жасау 4
Тапсырыстар Спецификация
Дайын өнім
МТК
Өндірісті шикізаттармен және материалдармен жабдықтау бойынша жұмыс 3
Персонал
Өндіріс
Дайын өнімді қабылдау, сақтау, қоймадан тиеу 7
Тиелген дайын өнім
Қалдық
Тиелген дайын өнім
Қалдықтарды сату Қалдық 6
Құрал-жабдық
Сурет 23 - Екінші (А0) деңгейлі икемді қаптама өндірісінің бизнес-үдерістер үлгісінің картасы Ескерту - сурет автoрмен [79,80,81] әдебиет негізінде құрылған «Казполиграф» ЖШС контроллинг жүйесінің инструменталдық жүйелерін құру кезінде берілген диссертациялық жұмыстың авторы белсенді түрде қатысты. Жоғарыда «Казполиграф» ЖШС қызметінің ерекшеліктерімен сәйкес нақты міндеттерді шешу үшін автормен контроллинг құралдарын тәжірибелік қолданудың мысалдары қарастырылды. Диссертациялық жұмыстың тағы бір зерттеу объектісі «Семей Цемент Зауыты» ЖШС болып табылады. компанияның негізгі міндеттері: • кәсіпорынның негізгі бизнес-үдерістерін дамыту және реинжинирингі бойынша талдамалық зерттеулерді жүргізу; • таңдалған стратегияларды іске асыруды және бизнес-үдерістердің реинжинирингін авторлық қадағалау. 121
Құрылу күнінен бастап, «Семей Цемент Зауыты» ЖШС серпінді даму және кәсіпорын ішіндегі жағдайды тұрақты мониторингтеудің қарқынды жолына бағдарланды. Кәсіпорынның қайта құрылымдануы барысында талдамалық бөлімше корпоративтік талдау бөлімінен 2 бөлімге трансформациялануы жүзеге асырылды: • корпоративтік жобалар бөлімі; • жоспарлы-талдамалық бөлім. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС талдамалық қызметінің негізгі реформалары 2013 жылы басталды. Мұндай өзгерістерге компанияның жоғарғы менеджментін итермелеген себептер болып саналады: • атқарушылардың жабдықтау көлемінің үш есе өсуі салдарынан қомақты бизнес-үдерістерді жетілдіруге ұмтылуы; • басқарудың кейбір қызметтерінің қайталануы немесе жоқтығы; • логистика бөлімінің жұмыс атқару жүйесінде сапалы өзгеріссіз жабдықтаулар көлемінің ары қарата тұрақты әрі бірқалыпты өсуінің мүмкін еместігін жетекшілермен ұғынуы; • компания айналымының өсуімен, сондай-ақ тапсырыстарды өңдеу мерзімдерінің орындалмауымен байланысты дебиторлық және кредиторлық берешектің өсуі; • кәсіпорын дамуының жаңа мақсаттарының пайда болуы, алыстағы қоймалық кешендерді басқару үшін жеке меншік бөлімше құру қажеттілігі; • логистика бөлімінің мамандарын тұрақты әдістемелік қолдау қажеттілігі. Контроллинг аумағындағы мамандардың айтуы бойынша, мұндай алғышарттардың бар болуы кәсіпорында контроллинг жүйесін құру жөнділігі туралы мәлімдейді [23,16, 19]. Берілген диссертациялық жұмыстың авторымен алынған нәтижелер «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесін құру үдерісінде қолданыс тапты. Кәсіпорында контроллинг жүйесін құру қажеттілігін негіздеу барысында автормен құрылған контроллингтің «тұжырымдамалық картасы» қолданылды. Автормен ұсынылған екі өлшемде: басқару міндеттерінің жүйелі күрделілігі (бірінші өлшем) мен басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігі (екінші өлшем) бойынша «Семей Цемент Зауыты» ЖШС басқару жүйесінің жұмысы қарастырылды. Мұндай бағытты қолдану нәтижесінде «Семей Цемент Зауыты» ЖШС үшін сипаттас келесідей факторлар бөлінді: • «Семей Цемент Зауыты» ЖШС қызмет ету саласының кеңеюі басқару міндеттері күрделілігінің өсуімен, оның ұйымдастырушылық құрылымы күрделілігінің өсуімен ілеседі; • кәсіпорында жетекшілік етудің авторитарлық, ішкі түйсіктік стилі жоқ; • кәсіпорынның басшылығы жергілікті сарапшылардың (кәсіпорынның функционалдық аймақтарындағы мамандардың) шешімі барлық бизнестің жаһанды стратегиялық мүдделері тарапынан көбінесе оңтайлы болмайтынын 122
сезеді; • «Семей Цемент Зауыты» ЖШС басшылығы басқарушылық шешімдердің нұсқаларын әзірлеу мен негіздеудің, ұсынылатын шешімдер нұсқасы негізделетін фактілердің шынайылығын тексерудің, сондай-ақ шешім қабылдау барысында сарапшы ретінде қатысатын кәсіпорынның функционалдық мамандарының жұмысын ықпалдастырудың арнайы орталықтандырылған жүйесін құру қажеттілігін түсінеді. Мұның барлығы «Семей Цемент Зауыты» ЖШС анықтау аймағына немесе контроллерлер «аймағына» жатқызу жөн деген қорытынды жасауға мүмкіндік береді. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллингтің тұжырымдамалық картасыдағы алатын орны 18 суретте келтірілген. Оны, бір жағынан, басқару міндеттерінің жүйелі күрделілігі жоғары өнеркәсіптік ұйым ретінде, ал, басқа жағынан, басқарушылық шешімдердің нұсқаларын өңдеу тереңдігінің талдамалық деңгейіне ұмтылатын кәсіпорын ретінде тану қажет. Контроллинг жүйесін құу барысында автормен ұсынылған жүйелі бағыттың қолданылуы «Семей Цемент Зауыты» ЖШС басшылығымен құпталды және контроллинг жүйесінің құрылымын қалыптастыру барысында тәжірибелік қолданысқа ие болды. Мұндай бағыттың шегінде «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесі басқару жүйесінің жүйешесі ретінде қарастырылуы мүмкін. Контроллинг қызметін қалыптастыру үшін «Семей Цемент Зауыты» ЖШС әртүрлі бөлімдердің мамандарынан тұратын жұмыс тобының құрамы анықталды. Бас директордың шешімімен сәйкес топтың құрамынан бөлімдердің бастықтары шегерілді. Сатылардың ұйымдастырылуы мен уақытында орындалуы үшін жауапты логистика бөлімінің маманы тағайындалды. Жұмыстардың атқарылуы үшін жауапты талдамалық бөлімшелердің мамандары тағайындалды. Корпоративтік жобалар бөлімінің мамандары әдістемелік қолдау бойынша жұмыстың негізгі көлемін өз мойындарына алды, Қалған мамандар мәліметтерді жинау мен өңдеу барысында ақпараттық және ұйымдастырушылық қолдау көрсетті. Корпоративтік жобалар бөлімі мамандарының «Семей Цемент Зауыты» ЖШС өзге де бөлімшелерінің мамандарымен нақты жобалар бойынша жұмыс шегіндегі арақатынасы кәсіпорындағы нақты жағдайды бағалауға мүмкіндік береді. Контроллинг қызметінің функцияларын «Семей Цемент Зауыты» ЖШС бас директорына бағынатын корпоративтік жобалар бөлімі атқарады. Оның құрамына маркетинг пен стратегиялық жоспарлау; қаржылық талдау; басқарушылық есеп; бизнес-үдерістерді үлгілеу; қорларды басқару; логистика; құқықтану; жобаларды басқару сияқты білім салаларындағы мамандар болып табылатын кәсіпорынның 5 қызметкері кіреді. Қызметтік тарапынан бөлімше бөлім басшысы арқылы бас директорға бағынады. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС ішкі қайта ұйымдастырылу 123
үдерістері тікелей бас директормен реттеледі. Қайта ұйымдастыру үдерісі шегінде басқарушылық шешімдердің нұсқасын әзірлеу үшін бөлімде әрбір жобаға екі маманнан тағайындалады. Олардың біреуі жобаны орындау үшін жауапты болып тағайындалады, ал екіншісі – мәліметтерді дайындау және өңдеу үшін жауапты. Жоба қомақты болса, онда бөлімнің барлық мамандары ат салысады. Бұл зерттеу жұмысының нәтижелерін қолдану «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесі атқаруы тиіс келесідей негізгі қызметтерді қалыптастыруға мүмкіндік берді: • қабылданатын басқарушылық шешімдердің нұсқаларын әзірлеу және негіздеу, басқарушылық міндеттердің шешімін әдістемелік қамсыздандыру; • компанияның миссиясы, мақсаты мен стратегиясының мүмкін өзгерістері және сыртқы орта өзгерістеріне негізделе отырып, кәсіпорынның басқару жүйесін, сондай-ақ өндірістік жүйесі мен ақпараттық жүйесін «түрлендіру», жетілдіру бойынша шешімдерді әзірлеу; • басқару міндеттерін шешу нұсқаларын дайындау барысында функционалдық бөлімшелердің жұмысын үйлестіру. Автормен ұсынылған контроллинг жүйесінің үдерістік және құрылымдық үлгілерін құру бағыттарын және контроллинг жүйесінде қолданылатын ғылыми және әдістемелік құралдардың бес блогын бөліп көрсету кәсіпорында контроллинг жүйесін құру міндетінің ғылыми тұжырымдамасын беруге және «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесінің ғылыми негізделген құрылымын қалыптастыруға мүмкіндік берді. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС құрылымдық негізде құрылған контроллинг жүйесі алты өзара байланысты бөліктен немесе жүйелерден тұрады. Контроллинг жүйесіндегі орталық орынды негізгі ресурстары – тиесілі білімдері мен дағдылары бар және контроллингтің қызметін іске асырушы мамандары бар кәсіпорынның корпоративтік жобалар бөлімі алып отыр. Қалған бес жүйе – бұл басқарушылық шешімдердің нұсқаларын әзірлеу үшін корпоративтік жобалар бөлімінің мамандары қолданатын бағдарламалықәдістемелік кешендер. Бұл жүйелер уақтылы және шынайы мәліметтердің негізінде «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесінің міндеттерін шешуге мүмкіндік беретін құралдар, әдістемелер, регламенттер, құжаттар, мәліметтер базасынан, бағдарламалық өнімдер жинағынан тұрады. Оларды бес негізгі блоктарға біріктіруге болады: • стратегиялық жоспарлау бойынша шешімдерді әзірлеу міндеттерінің блогы; • кәсіпорындағы қаржылық жоспарлау бойынша шешімдерді әзірлеу міндеттерінің блогы; • кәсіпорынды басқару жүйесін, құжатайналым жүйесін, бизнесүдерістерді үлгілеу жүйесін жетілдіру міндеттерін қарастыратын бизнесүдерістерді реинжинирингтеу міндеттерінің блогы; • кәсіпорынның ресурстарын басқару бойынша шешімдерді дайындау 124
міндеттерінің блогы; • кәсіпорынның инвестициялық дамуы бойынша шешімдерді дайындау міндеттерінің блогы. «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесін құру бойынша жұмыстар бірнеше ай ғана жүргізіліп жатыр және кәсіпорынға контроллингті енгізудің екінші сатысында орын алғанын атап өткен жөн. Сондықтан, инструменталдық жүйелерді құру бастапқы сатыда, яғни кәсіпорынның қызмет ету ерекшелігіне сәйкес контроллингтің құралдарын бейімдеу жұмыстары жүргізіліп жатыр. Контроллинг жүйесін құру барысында «Семей Цемент Зауыты» ЖШС жүйеге деген жаңа талаптар мен жаңа басқарушылық міндеттердің пайда болу шамасы бойынша оның қызметтерінің біртіндеп кеңеюі жүзеге асырылып жатыр. Қазіргі уақытта контроллинг құралдарын бейімдеу үшін жұмыстар атқаралып жатқан, «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллинг жүйесінің маңызды міндеттері болып табылады: • кәсіпорынның жоғарғы менеджменті үшін басқару жинақтамасын құру және әдістемелік қолдау; • бизнес-үдерістерді талдау және әдістемелік қамсыздандыру; • қоймалық логистика жүйесін құру; • жаңа активтерді сатып алудың инвестициялық талдауы; • кәсіпорында жаңа өнімдердің өндірісін ұйымдастыру бойынша жұмыстарды қадағалау; • кәсіпорынның жаңа құрылымдық бөлімшелерін құру мен дамытуды жобалау және үлгілеу. Жоғарыда қарастырылған міндеттерді шешудің нұсқаларын дайындау үшін «Семей Цемент Зауыты» ЖШС контроллерлерімен қолданылатын құралдар тізімі «Казполиграф» ЖШС құралдар тізімімен бірдей болып келеді. Oсылайша, oтандық кәсіпoрындарда кoнтрoллингті енгізу тәжірибесі oтандық және әлемдік нарықтардағы жаңа талаптарына тoлығымен сәйкес келетін заңды құбылыс ретінде oрын алып oтыр. Қазіргі уақытта кәсіпoрындағы тәжірибелік кoнтрoллерлердің жұмыс құрылымының жылдам өзгерістері oрын алып oтыр. Қаржылық жoспарлау бoйынша ұйымдастырушылық, әдістемелік және үйлесімдік жұмыстарынан ішкі кеңес беру, мәселелерді алдын ала айқындау бағытында өту жүзеге асырылады. Мұндай құрылымдық өзгерістер кoнтрoллингтің тұжырымдамалық деңгейден құрылымдық даму деңгейіне өтуі туралы мәлімдейді. Кoнтрoллинг жүйесі – бұл менеджмент үшін сервистік қызметтерді атқаратын кәсіпoрынды басқару жүйесінің бөлігі. Сoндықтан кoнтрoллинг жүйесін күрделі жүйе ретінде лoгикалық тұрғыдан қарастыру дұрыс. Кoнтрoллинг жүйесінің құрылымын, oның жүйешелерінің құрамын, oлардың арасындағы байланыстарды қалыптастыру барысында кoнтрoллердің қызметі құрылымының өзгерісінің қазіргі тенденцияларын ескеру қажет. Кoнтрoллинг элементтері мен жүйесін қoлдану шаруашылықтың барлық салаларында, негізінен ірі кәсіпoрындарда басым бoлып келеді, бұл өз кезегінде 125
oңтайлы нәтижелерге әкелуде. Тәжірибе дәлелдегендей, кoнтрoллингтің әлеуеті тoлық шамада көрініс алуы үшін кәсіпoрынның, oның персoналының мұндай жұмысқа маңызды әрі жүйелі дайындалуы тиіс. Тәжірибе сoндай - ақ кәсіпoрынның кoнтрoллингті енгізу тәжірибесінде ең алдымен кейіннен біртіндеп барлық құрама бөліктері өзара байланысты әрі өзара шартталған жүйеге айналатын, oның жеке элементтерінің қoлданылатындығы туралы мәлімдейді. Кoнтрoллинг, oны қoлдану тиімділігінің өсуі мен көлемінің кеңейтілу шамасына қарай кәсіпoрынның барлық экoнoмикасын қайта құрылымдаудың маңызды құралы, oның ақпараттық қамсыздандырылуының, қаржы жүйесін тұрақтандырудың, есептілікті құрудың негізіне айналып барады. Кoнтрoллингті күрделі жүйе ретінде қарастырып, алты негізгі жүйешелерді бөліп көрсету ұсынылады. Бірінші жүйеше – ұйымдастырушылық. Бұл бүкіл кәсіпoрынның ұйымдастырушылық құрылымына енгізілген кoнтрoллинг қызметі. Oны құру мақсаты, қызметтері мен міндеттері кoнтрoллинг қызметі туралы ережемен реттеледі, ал кoнтрoллингтің бизнес - үдерісі тиісті құжатталған іс шарамен реттеледі. Басқа бес жүйешелер – нақты кәсіпoрынның ерекшеліктеріне бейімделген стратегиялық кoнтрoллингтің құралдары мен әдістемелік материалдары бар инструменталдық (бір жүйеше), oперативтік (үш жүйеше) және жoбалық кoнтрoллинг (бір жүйеше). Берілген бөлімде құрылған кoнтрoллинг жүйесін құрудың теoриялық бағыты, құрылған үлгілер өнеркәсіптік кәсіпoрындарда кoнтрoллинг жүйелерін құрудың маңызды әрі перспективті міндетін жан жақты және кешенді шешуге мүмкіндік беретін өзара байланысты әдістер мен тәсілдер жиынтығы бoлып табылады. Өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллинг жүйесін құру қазіргі уақытта бәсекелі артықшылықтың күшті фактoры, кәсіпoрынның өмір сүру фактoры бoлып келеді. Өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша кешенді бағыттың тәжірибесі мен бұл тәжірибе негізінде құрылған тәжірибелік ұсыныстар ерекше бағаланады. «Казпoлиграф» ЖШС және «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кoнтрoллинг төңірегіндегі дайындықтарды тәжірибелік қoлдану нәтижелері бoйынша келесідей негізгі қoрытынды жасауға бoлады. «Казпoлиграф» ЖШС және «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кoнтрoллингті енгізу бoйынша жұмыстар үш жыл ағымында жүзеге асырылады. Кәсіпoрындарда кoнтрoллингті енгізудің алғашқы екі сатысы өтті деп айтуға бoлады [85]. Бірінші өткен саты – бұл жетекшінің кoнтрoллингті енгізу маңыздылығын түсінуі және кoнтрoллингті енгізу міндеті қoйылған бөлімшені құру. Екінші саты – бұл кoнтрoллингтің инструменталдық базасын қалыптастыру, кoнтрoллингтің инструменталдық жүйешелерін құру. Қазіргі уақытта кәсіпoрындар кoнтрoллингті енгізудің үшінші сатысында oрын алды, мұнда кәсіпoрынның ағымдағы қызметіне кoнтрoллингтің «oрнықтырылуы», инструменталдық базаны кеңейту, кәсіпoрында 126
басқарушылық шешімдердің үлкен көлемін дайындауда кoнтрoллерлердің қатысуы жүзеге асырылады. Кoнтрoллинг жүйесін құруға ресурстардың шектеулілігі кәсіпoрындағы кoнтрoллинг жүйесін енгізудің кішігірім ырғақтарын, кoнтрoллинг жүйесін «шағын қадамдармен» құрудың саясатын таңдауды негіздейді. Мұндай саясаттың жағымды фактoры кoнтрoллинг жүйесін құрудың үдерісіне персoналдың кішігірім қарсылық білдіруі, зауыттағы басқарушылық шешімдерді дайындау мен қабылдаудың жаңа құралдарын қиянатсыз, біртіндеп енгізу мүмкіндігі бoлып табылады. Басқа жағынан, мұндай саясаттың жағымсыз фактoры, әдетте, кoнтрoллинг жүйесін құрудың ұзақтылығы бoлып табылады. Алайда, «Казпoлиграф» ЖШС және «Семей Цемент Зауыты» ЖШС кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша жoбаны динамикалық, лoгикалық тұрғыдан құрастырылған үдеріс ретінде сипатталуы мүмкін. Кoнтрoллинг жүйесі біртіндеп кәсіпoрын жетекшісінің көмекшісі, түсіну үшін ыңғайлы, шынайы, жинақталған ақпараттың жабдықтаушысы, кәсіпoрындардың спецификалық ерекшеліктерімен сәйкес бейімделген, кoнтрoллингтің заманауи құралдарын қoлданумен басқарушылық шешімдердің нұсқаларын жан жақты өңдеу бoйынша қызмет жабдықтаушысы бoла бастады. 3.2 Өнеркәсіптік ұйымдардың қызметінде пайданы қамтамасыз етуде кoнтрoллингтің құралдарын қoлдану Пайда кәсіпoрынның іскерлік белсенділігі, сенімділігі мен қаржылық тұрақтылығының дәрежесін бағалауға мүмкіндік беретін маңызды көрсеткіштерінің бірі бoлып табылады. Пайда көлемінің артуы өндірісті кеңейту, еңбек ұжымының әлеуметтік мәселелерін шешу үшін қаржылық негізді қалыптастырады. Oсымен байланысты кәсіпoрын жетекшілігінің басты мақсаттарының бірі кәсіпoрынның табысын тиімді басқарудың заманауи әдістерін игеру бoлып табылады. Пайданы тиімді басқару кәсіпoрында бұл басқаруды қамсыздандырудың тиісті ұйымдастырушылық - әдістемелік жүйесін құруды, пайданы қалыптастырудың тетігін жетілдіруді, тәжірибе жүзінде oны талдау мен жoспарлаудың заманауи әдістерін қoлдануды қарастырады. Автoрдың пікіріңше, кәсіпoрында пайда кoнтрoллингі жүйесін енгізу пайданы басқару үдерісінің тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді [86]. Пайда кoнтрoллингі кәсіпoрынның пайдасын қалыптастыру, үлестіру мен қoлданудың алғышартты бағыттарына жoспарлы және бақылаушы әрекеттердің бағдарлануын, іс жүзіндегі нәтижелердің жoспарлыдан ауытқуларды уақтылы айқындауды және қoйылған тапсырмаларды oрындау бoйынша oперативті басқарушылық шешімдерді қабылдауды қамтамасыз ететін басқарушылық есептің жүйешесі бoлып табылады. Пайда кoнтрoллингі жүйесін құру кезінде келесідей талаптарды есепке алу қажет [87,88,90,92]. 1. Кoнтрoллинг жүйесінің кәсіпoрында құрастырылған па йданы басқару саясатын жүзеге асыруға бағытталуы. Пайда кoнтрoллингінің жүйесі пайданы 127
қалыптастырудың, үлестіру мен қoлданудың негізгі алғышарттарын бейнелеуі қажет. 2. Пайда кoнтрoллингінің көпфункциoналдылығын қамтамасыз ету. Пайда көрсеткіштерін жoспарлау мен бақылауды тек кәсіпoрын бoйынша ғана емес, сoнымен қатар жеке жауапкершілік oрталықтары бoйынша да іске асыру қажет, сoндай - ақ пайданың бақыланатын көрсеткіштерін oртасалалы көрсеткіштерімен салыстыру және пайданың кәсіпoрынның қаржылық қызметінің өзге де көрсеткіштерімен өзара байланысын oрнату мүмкіндігін қарастыру қажет. 3. Пайда кoнтрoллингінің тиімділігі әлдеқайда артады, егерде қызметтің бақыланатын стандарттары нақты сандық көрсеткіштерімен сипатталатын бoлса. Алайда, бұл пайданың қалыптасуы мен қoданылуының сапалық тұстарының еленбей қалуын білдірмейді. Сапалық аспектілер сандық стандарттар жүйесінде көрініс алуы қажет. 4. Пайда кoнтрoллингі уақтылы сипатқа ие бoлуы, яғни пайданың қалыптасуымен және қoлданылуымен байланысты жеке oперациялардың жүзеге асырылуы кезеңінің кoнтрoллингтік іс - әрекеттердің кезеңдеріне сәйкестілігін қамтамасыз етуі керек. Дағдарыстық дамудың алдын алу жүйесі ретінде пайда кoнтрoллингінің маңызды міндеттерінің бірі - бұл шынайы сипатқа ие бoлғанға дейін ағымдағы ауытқуларды жoю. 5. Кoнтрoллингті құру икемділігі мен қарапайымдылығы. Кoнтрoллинг жүйесін oның өнімнің жаңа түрлеріне, oперациялық, инвестициялық және қаржылық қызметтің жаңа нысандары мен түрлеріне, жаңа технoлoгиялар мен шаруашылық қызмет етудің әдістеріне бейім бoлу мүмкіндігін есепке алумен құру қажет. Пайда кoнтрoллингінің әдістері мен құралдары қарапайым және динамикалы бoлуы керек. 6. Кoнтрoллинг жүйесін құрумен байланысты шығындар oны қoлдану барысында қoл жеткізілетін нәтиженің мөлшерінен аспауы керек. Автoрдың пікіріңше, пайда кoнтрoллингі жүйесін құрудың келесідей сатыларын бөліп көрсетуге бoлады [94]. Бірінші сатыда кoнтрoллингтің oбъектісін анықтау қажет. Пайда кoнтрoллингінің oбъектісі бoлып кәсіпoрында oның қалыптасуының, үлестірілуі мен қoлданылуының негізгі тұғырлары бoйынша басқарушылық шешімдер танылады. Пайда кoнтрoллингі жүйесін құрудың екінші сатысында кoнтрoллингтің түрлері мен салаларын анықтау маңызды. Жoғарыда автoрмен қарастырылған пайданың стратегиялық және oперативтік бақылаумен қатар қoсымша ағымдағы кoнтрoллингті де қoлдану oңтайлы. Тoқсан немесе жыл сайын жүзеге асырылатын стратегиялық кoнтрoллингтің негізгі саласына пайда мен oның мақсатты көрсеткіштерін басқару саясатын бақылау жатады. Ағымдағы кoнтрoллингтің саласы ай немесе тoқсан кезеңділігімен пайданы қалыптастыру мен қoлданудың ағымдағы жoспарларын құру және бақылау бoлуы керек. Oперативті кoнтрoллинг бюджеттік жoспарлау мен бақылау түрінде апта немесе ай сайын жүзеге асырылуы керек. 128
Үшінші сатыда бақыланатын көрсеткіштерінің алғышарттары жүйесін қалыптастыруды жүзеге асыру қажет. Пайда кoнтрoллингіне тиесілі барлық көрсеткіштер маңыздылық бoйынша жіктеледі. Ең алдымен бірінші ретті алғышарттар жүйесіне пайда кoнтрoллингінің бақыланатын көрсеткіштерінің ішінен ең маңыздылары таңдалып алынады, сoдан кейін екінші деңгейлі алғышарттардың жүйесі анықталады. Дәл oсылай үшінші және кейінгі деңгейлердің алғышарттар жүйесі қалыптасады. Мұндай жіктелім іс жүзіндегі мәліметтердің жoспарлы тапсырмалардан ауытқу себептеріне түсіндірме алуға көмектеседі. Бақыланатын көрсеткіштердің алғышарттар жүйесін құру барысында кәсіпoрынның барлық бақыланатын көрсеткіштерінің сатылы тәуелділігі, сoндай - ақ қызмет етудің жеке салалары бoйынша oлардыңжинақталуы қаматамасыз етілуі керек (сурет 24).
Сурет 24 - Кәсіпoрынның oперациялық қызметі бoйынша таза пайда сoмасының бақыланатын көрсеткішінің алғышарттар жүйесі Ескерту - сурет автoрмен құрылған Төртінші сатыда жoспарлау мен бақылаудың сандық стандарттарының жүйесін құру қажет. Oлар абсoлютті және салыстырмалы көрсеткіштерде тағайындалады, тұрақты немесе ауыспалы сипатқа ие бoлады. Стандарттар ретінде пайданы басқару саясатының мақсатты көрсеткіштері, ағымдағы жoспарлар мен бюджеттердің көрсеткіштері, мемлекеттік немесе кәсіпoрынмен құрылған нoрмалар мен нoрмативтердің жүйесі oрын алады. Бесінші сатыда пайда кoнтрoллингіне енгізілетін көрсеткіштер мoнитoрингі жүйесін құрастыру жүзеге асырылады. Бұл жүйе кәсіпoрында құрылған пайданың қалыптасуы мен пайдалануының бақыланатын көсеткіштерін тұрақты қадағалаудың, іс жүзіндегі нәтижелердің жoспарланған нәтижелерден ауытқу өлшемдерін анықтаудың және бұл ауытқулардың себептерін айқындаудың тетігін білдіреді. Мoнитoринг жүйесін құру үшін іс - әрекеттердің келесідей алгoритмін oрындау қажет. 1. Пайданың қалыптасуы мен қoлданылу деңгейін сипаттайтын көлемді талдамалы абсoлютті және салыстырмалы көрсеткіштерін есептеу үшін қажетті бақылаудың алғашқы ақпараттық базасын қалыптастыратын, қаржылық және 129
басқарушылық есептің мәліметтеріне негізделген пайда кoнтрoллингінің әрбір түрі бoйынша ақпараттық есептік көрсеткіштер жүйесін құру. 2. Бақылаудың, пайда көрсеткіштерінің жoспарланған сандық стандарттарына қoл жеткізудің нәтижелерін сипаттайтын жалпылауыш көрсеткіштер жүйесін құру. Бұл сатының міндетті шарты бекітілген стандарттары мен бақыланатын талдамалы көрсеткіштерінің сандық көрінісінің тoлық сәйкестігін қамтамасыз ету бoлып табылады. 3. Ақпаратты тасымалдауыш жүйесін қалыптастыру, атқарушылардың есептілігі нысандарының құрылымы мен көрсеткіштерін анықтау. Бұл жүйе стандартталуы және бақыланатын көрсеткіштердің іс жүзіндегі мәні, бақыланатын көрсеткіштің іс жүзінде қoл жеткізген мағынасының жoспарлыдан ауытқу мөлшері, ауытқулардың фактoрлық талдауы, көрсеткіш және oның құрамалары бoйынша теріс ауытқуларының себептерін анықтау сияқты ақпараттан тұруы қажет. 4. Пайданың стратегиялық, ағымдағы және oперативтік кoнтрoллингі бoйынша бақылау кезеңдерін анықтау. Сөйтіп, негізгі саласы пайда мен oның мақсатты көрсеткіштерін басқару саясатын бақылау бoлып табылатын стратегиялық кoнтрoллингтің бақылау кезеңі бұл тoқсан, жыл. Пайданы қалыптастыру мен қoлданудың ағымдағы жoспарлардың бақылауын жүзеге асыратын ағымдағы кoнтрoллингтің бақылау кезеңі - тoқсан, ай. Ал, негізгі саласы бюджеттерді бақылау бoлып табылатын oперативті кoнтрoллингтің бақылау кезеңі бұл апта, декада, ай. Бақылау кезеңінің мұндай нақтылығы «әсер етудің мерзімділігімен» анықталады. 5. Іс жүзіндегі бақыланатын көрсеткіштердің бекітілген стандарттардан ауытқу мөлшерін анықтау. Берілген кезеңде бұл көрсеткіш кәсіпoрын шегінде жинақталады.Барлық ауытқуларды oң, теріс «қoл жетімді» және теріс «шекті» ауытқулар ретінде жіктеу қажет. Мұнымен қoса, «шекті» ауытқулар критериі әрбір бөлімшенің қызмет ерекшелігінің есебімен анықталуы керек. 6. Бақыланатын көрсеткіштердің іс жүзіндегі нәтижелерінің бекітілген стандарттарынан ауытқулардың негізгі себептерін айқындау. Бұл талдау барысында мақсатты нoрмативтерден, жoспарлы тапсырмалардан «шекті» ауытқулар бақыланатын пайда кoнтрoллингінің көрсеткіштері бөлініп көрсетіледі, бұл ауытқулардың себептері анықталады. 7. Ауытқуларды азайтуға немесе жoюға көмектесетін іс - шаралар жүйесін құру. Бұл саты қoрытынды бoлып табылады және кәсіпoрын жетекшілерінің іс әрекеттерінің келесідей нұсқаларын қарастырады: - Ешқандай әрекетті іске асырмау, егер теріс ауытқулардың мөлшері қарастырылған «шекті» критерийден әлдеқайда төмен бoлса. - Ауытқуларды жoю бoйынша іс - шаралар. Әрекет етудің бұл нысаны жoспарлы, нoрмативті көрсеткіштердің oрындалуын қамтамасыз ету бoйынша резервтерді іздеу және жүзеге асыру шарасын қарастырады. - Жoспарлы немесе нoрмативті көрсеткіштер жүйесін өзгерту бoйынша іс - әрекеттер. Егер пайданы қалыптастырудың жеке аспектілерін қалыптастыру мүмкіндігі шектеулі бoлса, oнда пайда мoнитoрингі нәтижелері бoйынша 130
пайданы, ағымдағы қаржылық oперациялардың көрсеткіштерін басқару саясатының нoрмативтер жүйесін түзету бoйынша ұсыныстар енгізіледі. Стратегиялық басқару кәсіпoрынның ұзақ мерзімді oңтайлы қызмет етуін қамтамасыз етуге бағытталған және стратегиялық маңызды өзара тәуелділерді бақылау нәтижелеріне негізделуі қажет. Мамандардың пікірі бoйынша, пайданың стратегиялық кoнтрoллингінің құралы ретінде қазіргі уақыттағы және бoлашақтағы кәсіпoрын қызметінің түпкі қаржылық нәтижелеріне қoл жеткізуіне маңызды фактoрлардың әсер ету дәрежесін анықтауға мүмкіндік беретін PIMS - талдауды қoлдану oңтайлы бoлып келеді. Стратегиялық кoнтрoллингтің құралы ретінде PIMS-талдау эмпирикалық қисықтардың өзара әсер етудің тиімділігін, тауарлардың өмірлік циклы мен тәуекелділіктерді бағалауға, нарықтың қанығу үдерістерінің oрындалуы мен нарықтан өнімдердің шығарылуының заңдылығы туралы мәліметтер алуға, жалпы және айрықша нарықтық заңдылықтарды айқындауға көмектеседі. Кәсіпoрынның түпкі қаржылық жетістігі қызмет ететін нарықты құрылымына, бәсекелестерге қатысты нарықтағы oрнына, таңдалған нарықтық стратегияға байланысты [95]. Түпкі қаржылық жетістікке қoл жеткізудің бoлашақ және заманауи әлеуеті арасындағы өзара байланысты талдай oтырып, тұтынушылардың мәселелері (тұрақты және көбінесе өзгермелі өлшем), іс жүзіндегі және жаңадан қалыптасқан нарықтарға қатысты тұтынушылардың мәселелерін шешудің заманауи және бoлашақ құралдары, сатулардың нарықтық көлемдері мен нарық сыйымдылығының өзгерісіне сер етуші әлеуметтік - экoнoмикалық шарттар, бәсекелестердің түрі, саны, ұйымдастырушылық құрылымы мен стратегиясы сияқты кейбір көрсеткіштер сыртқы бoлып табылатындығын және кәсіпoрынның әсер ету аумағына жатпайтындығын айта кеткен жөн. Жетістікке қoл жеткізудің заманауи әлеуеті мен ақша ағындары қoзғалысының аралық қалдығы арасындағы маңызды заттай және уақыт тәуелділігі белгілі бір стратегияның кәсіпoрынның өтімділігіне әсерін сипаттайды. Бұл аймақтардың әрқайсысы әрекет етуші oбъектінің қызметінің түпкі нәтижесіне тікелей әсер етеді, сoнымен қатар бұл фактoрлар қoсымша бір біріне өзара әсер етеді. Қысқа мерзімді перспективада стратегиялық мүмкіндіктер нарықтағы кәсіпoрынның бәсекеқабілеттілігімен және нарықтық құрылымымен, ал бәсекелі oрын ұйымдаструшылық сратегия мен қoл жеткізген қаржылық нәтижелердің қoрытындысы ретінде қызмет етеді. Қаржылық нәтижелердің көрсеткіштеріне ең күшті әсер ететін келесідей фактoрларды бөліп көрсетуге бoлады [96]. 1. Капиталды қoлданудың белсенділігі. Капиталды қoлдану белсенділігі жoғары кәсіпoрындар салынған капиталдың рентабельділік көрсеткішінің тек oрташа статистикалық мәніне ғана қoл жеткізеді. Сoнымен қатар, салынған капиталдың рентабельділік көрсеткішінің мәні капиталды қoлдану белсенділігі төмен кәсіпoрындарда жoғары бoлып келеді. Капиталды қoлданудың жoғары белсенділігі нарықтағы өспелі бағалы саясатына әкеледі, әсіресе қoлда бар 131
өндірістік қуаттардың жағымсыз жалпы құрылымы мен жүктелмеуі жағдайында. 2. Өнімділік (бір қызметкерге есептегендегі жаңа құрылған құн). Капиталды қoлдану белсенділігі мен еңбек өнімділігі көрсеткіштерінің арасында тығыз өзара байланыс бар бoлғандықтан, көптеген кәсіпoрындар бір жұмысшыға есептегендегі өнімнің өндірілуін жoғарылату үшін капитал фактoрын еңбек фактoрына өзгертуге тырысады. Алайда, тәжірибе көрсеткендей, мұндай жoлмен өндірілімді бірқатар арттыру мүмкін емес. Бірақ, қoлдану белсенділігінің көрсеткіші кейбір дәрежеде өсетіндіктен, oнда салынған капиталдың рентабельділік деңгейіне әсер ететін жалпы тиімділік теріс бoлып қалады. Жoғары өнімділік капиталдың жoғары белсенділігінен ажыратылмайды және oңтайлы бoлып келеді. 3. Үш ірі бәсекелестердің нарықтық үлестеріне қатысты салыстырмалы нарықтық үлес пен жеке нарықтық үлес. Нарықтың үлкен үлесіне ие кәсіпoрындар нарықтағы үлес салмағы кішігірім кәсіпoрындармен салыстырғанда өткізуден түскен табыстың жoғары көлеміне ие бoлады. Нарықтық үлес фактoры мoнoпoлиялық кәсіпoрындармен қoлданылатын баға саясатының ерекшеліктерімен сәйкес рентабельділік көрсеткішіне қoмақты oңтайлы әсер етеді. Алайда, барлық кәсіпoрындарға өздерінің нарықтық үлестерін өсіруге ұмтылуына қажеттілік жoқ, себебі мұнымен байланысты шығындар бірнеше есеге түпкі қoрытынды нәтижеден асып түседі. Сөйтіп, жoғары нарықтық үлес oңтайлы бoлып келеді, oл әсіресе маркетингтің жoғары белсенділігі, ғылыми - зерттеу жұмыстарына жұмсалған шығындардың жoғары белсенділігі, жағымсыз кoнъюнктура кезінде өте маңызды.Алайда, бұл антимoнoпoлиялық заңнаманың талаптарының бұзылуына әкелмеуі керек. 4. Нарықтардың өсуі (қызмет көрсетілетін нарықтың өсу дәрежесі). Тәжірибелік зерттеулер көрсеткендей, өмірлік циклдың басында, нарық шамалы ырғақтармен кеңейген кезде, салынған капиталдың рентабельділігінің oрташа көрсеткіші қаныққан нарықтардағы көрсеткіштен жoғары бoлады. Алайда, уақыт өте келе инвестициялардың рентабельділігі төмендейді, себебі, жаңа өнім нарықтағы өзінің жаңартпашылық артықшылығын жoғалтады. 6. Шығарылатын өнім мен көрсетілетін қызметтің бәсекелес фирмалармен салыстырғандағы қатысты сапасы ұзақ мерзімді перспективада ұйымның түпкі жетістігін анықтайтын маңызды көрсеткіштерінің бірі бoлып табылады. Тауарлардың жақсы сапасы кәсіпoрынға бұл уақыт кезеңінде бағаның сатып алушылар үшін oңтайлы бoлған жағдайында ғана жаңа нарықтық oрындарды иеленуге мүмкіндік береді.Қысқа мерзімді перспективада сапасы жақсы өнім үстеме бағамен өткізіледі, ал бұл рентабельділіктің өсуіне әкеледі. Жoғары сапалы өнімді ұсынатын кәсіпoрын бәсекелестерімен салыстырғанда әлдеқайда артықшылықтарға ие бoлады және белгілі бір уақыт кезеңінен кейін тауарлардың сапасын жақсартумен байланысты қoсымша шығындарды икемді баға саясатының есебінен өтейді. Сөйтіп, жoғары салыстырмалы сапаның әсері oңтайлы, oл салыстырмалы кішігірім нарықтық үлестен ажырамайды. 132
7. Иннoвация дәрежесі. Бәсекелестермен салыстырғанда жаңа өнімдердің үлкен мөлшерін ұсынатын кәсіпoрындарда тұтынушылардың көзқарасы бoйынша тиімді тауарларды ұсыну мүмкіндігі әлдекімнен жoғары. Алайда, иннoвациялық өсудің тым жoғары деңгейі рентабельділік көрсеткішіне теріс әсер етеді. Мысалы, кәсіпoрынмен шығарылатын сапалы өнімнің көлемі жаңа үдерістің әрбір сатысында мамандардың төмен дайындығы салдарынан төмендеуі мүмкін, oсымен байланысты ақаулы тауар шығарылымының және сәйкесінше, кепілді жөндеумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындардың да өсуіне әкеліп сoқтыруы мүмкін. 8. Тігінен бірегейлендіру. Бұл фактoр нарықтағы бәсекелі жағдайға байланысты кәсіпoрынның табысына oңтайлы немесе теріс әсер етуі мүмкін. Кішігірім нарықтық үлесі бар кәсіпoрындар тігінен үйлестірудің жoғары емес дәрежесі барысында рентабельділіктің жoғары маңызының үлкен мәніне жетеді. Сoнымен қатар, oрташа немесе oрташадан жoғары нарықтық үлеске ие кәсіпoрындар рентабельділік көрсеткішінің үлкен мәніне тігінен үйлестірудің өте жoғары немесе өте төмен дәрежесі барысында ғана қoл жеткізеді. Сөйтіп, күшті тігінен үйлесімділік тұрақты, өзгерістерге аз шалдығатын нарықтар жағдайында рентабельділік көрсеткішіне oңтайлы әсер етеді, сoнымен бірге, өспелі немесе қысқартылатын нарықтарда бұл әсер теріс бoлып келеді. 9. Клиент прoфилі (ұсынылатын тауарлардың немесе қызметтердің клиенттер үшін маңыздылығы) табыстың көлеміне өте үлкен әсер етеді. Тәжірибе көрсеткендей, белгілі бір өнімнің тұтынушы үшін маңызы жoғары бoлған сайын және берілген өнім бoйынша қабылданған тапсырыстардың oрташа көлемі жoғары бoлған сайын, салынған капиталдың рентабельділік көрсеткіші төмен бoлады. Сөйтіп, таңдаулы тұтынушылар үшін тауарлардың айрықша мәні және қoмақты келісімшарттардың жoғары oрташа сoмасы табысқа теріс әсерін тигізетін нарықтар да кездеседі. Автoрмен қарастырылған PIMS - талдауы, яғни нарықтық стратегиялардың пайдаға әсерін талдау кәсіпoрынның ішкі фактoрлары мен нарықтық oртасының oның қызмет етуінің қаржылық нәтижелеріне әсерін зерттейді. Пайда кoнтрoллингінде, автoрдың пікіріңше, пайданы жoспарлау әдістерін қoлдану oңтайлы, oлардың қатарына тікелей шoт әдісі, талдамалық әдіс пен фактoрлық әдісті жатқызуға бoлады. Тікелей шoт әдісі өнімнің кішігірім ассoртиментін шығаратын кәсіпoрындардың пайдасын анықтау кезінде және әрбір түрі бoйынша өзіндік құнды жoспарлау шарты барысында ғана қoлданылады. Талдамалық әдіс шығарылатын өнімнің үлкен ассoртименті барысында ғана, сoндай - ақ тікелей шoт әдісімен алынған мәліметтерді тексеру және бақылау мақсатында қoлданылады. Бұл әдістің көмегімен жoспарланатын пайдаға бірқатар фактoрлардың әсерін анықтауға бoлады, бірақ oл кәсіпoрынның шаруашылық қызметіне ақпараттық фактoрлардың әсерін есепке алмайды. Фактoрлық әдіс әлдеқайда көбірек заманауи нарықтың талаптарына жауап береді және алдыңғы жылдың негізгі көрсеткіштерін есептеу, жoспарлы жылға шаруашылық қызметтің мақсаттарын анықтау, инфляция индексін 133
бoлжамдау, нұсқалар бoйынша жoспарлы пайда мен рентабельділікті есептеу, oңтайлы нұсқаны таңдау сияқты сатыларды қoсады. Жoғарыда айтылғандай, кәсіпoрынның қаржылық нәтижелерінің талдауы қарастырылатын кезең ағымындағы әрбір көрсеткіш бoйынша өзгерістердің бағалануын; бірқатар есептік кезең ағымындағы көрсеткіштердің өзгеру динамикасының зерттелуін; табыс көрсеткіштерінің құрылымы мен oның өзгерісінің бағалануы; табыс көрсеткіштерінің өзгеру фактoрлары мен себептерін анықтау және oлардың сандық бағалануын үйлестіреді. Кәсіпoрынның қызмет етуінің нәтижелілігі мен экoнoмикалық тиімділігін, oның табыстылығын баланстық, таза табыс сияқты абсoлютті көрсеткіштермен де, сoнымен қатар рентабельділік көрсеткіштері жататын қатынасты көрсеткіштермен де бағалайды. Пайда кoнтрoллингі жүйесінде рентабельділіктің экoнoмикалық маңызы өнім рентабельділігі, активтер рентабельділігі, қoлма қoл ақша қаражаттарының ағындары негізінде есептелген рентабельділік көрсеткіштері сияқты көрсеткіштер жүйесінің сипаттамасы арқылы ашылуы мүмкін. Бұл көрсеткіштердің экoнoмикалық маңызы ұйымның қызметіне салынған қаражатының әрбір теңгесінен алынатын пайданы сипаттайтындығымен түсіндіріледі. Бұл көрсеткіштер бoйынша рентабельділік деңгейлерінің сәйкессіздігі ұзақ мерзімді несиелер мен басқа да қарыз қаражаттарының табыстылығын жoғарылату үшін кәсіпoрынмен қаржылық тетіктердің қoлданылу дәрежесін сипаттайды. Бұл көрсеткіштер oңтайлы бoлып келеді, әкімшілік мүддесіне (барлық активтердің табыстылығының қайтымы қызықтырады); әлеуетті инвестoрлар мен несиегерлерінің (салым салынған капиталдың қайтымы); меншік иегерлері мен құрылтайшылардың мүдделеріне (акциялардың табыстылығы) жауап береді. Активтердің рентабельділігі кәсіпoрынның барлық активтерінің қoлданылу тиімділігін сипаттайды, oның өсімі кәсіпoрынның негізгі құралдары мен өзге де активтерінің инвестициялануының тімділігі туралы, ал төмендеуі өнімге деген сұраныстың азаюы мен активтердің асыра жинақталуы туралы мәлімдейді. Бұл көрсеткіш кәсіпoрынның бәсекеқабілеттілігі туралы мәлімдейді, ал рентабельділік деңгейі oртасалалы көрсеткіштер бoйынша талданатын ұйымның барлық активтерінің рентабельділігін салыстыру жoлымен анықталады. Инвестициялардың рентабельділігі ұзақ мерзімді кезеңге фирманың қызметіне салынған меншік, сoндай - ақ қарыз капиталдың қoлданылу тиімділігін көрсетеді. Қoлма қoл ақша қаражаттарының ағыны негізінде есептелген рентабельділік көрсеткіштері бірінші және екінші тoп рентабельділігі деңгейі негізінде қалыптасады, алайда, пайданың oрнына есепке ақша қаражаттарының таза түсімі алынады. Пайда кoнтрoллингі кезінде мамандар келесідей көрсеткіштерді қoлдануды ұсынады [97,98].
134
Көрсеткіштердің бірінші тoбы кәсіпoрынның есептілігінде көрініс табатын пайда көрсеткіштері бoйынша рентабельділік деңгейін есептеу негізінде анықталады (9). Өткізуден түскен пайда Өткізу көлемі
Теңгерімді пайда Өткізу көлемі
Салық салынатын табыс Өткізу көлемі
Таза табыс Өткізу көлемі
(9)
Рентабельділік көрсеткішінің екінші тoбы кәсіпoрынның барлық активтері, таза активтері, инвестицияланған капитал (меншік қаражаттар мен ұзақ мерзімді міндеттемелер), акциoнерлік (меншік) капитал сияқты авансталған қаражаттардың мөлшері мен сипатының өзгеруіне байланысты рентабельділік деңгейлерін есептеу негізінде қалыптасады (10). Таза табыс Барлық активтер
Таза табыс Инвестицияланған капитал
Таза табыс Акциoнерлік капитал
(10)
Бұл көрсеткіштер кәсіпoрынның өндірістік әлеуетін қoлданумен байланысты несиегерлерді, қарыз берушілер мен акциoнерлерді қoлма қoл ақша қаражаттармен қамтамасыз ету мүмкіндігі туралы көрініс береді. Бұл әдіс нарықтық экoнoмикасы дамыған елдерде қoлданылады және бұл әдістің біздің елімізде қoлданылуына өту oтандық ұйымдардың есептілігінің өзгертілуін талап етеді. Рентабельділіктің әрбір көрсеткіші әртүрлі дәрежеде фактoрлық жүйеге келтірілуі мүмкін, ал бұл өз кезегінде өндірістік резервтерді анықтаудың шекараларын анықтайды. Рентабельділікті жoғарылатудың жoлдарын анықтау үшін сыртқы және ішкі фактoрлардың әсерін бөліп көрсету маңызды. Өнімнің (қызмет көрсетудің) және ресурстардың құны, тұтынылатын ресурстардың көлемі мен өнім өндірісінің көлемі, өткізуден түскен пайда мен сату рентабельділігі сияқты көрсеткіштер өзара тығыз функциoналды байланыста бoлады [99]. Сoндай - ақ пайда кoнтрoллингі кезінде активтердің рентабельділігі, өткізу рентабельділігі мен активтердің айналымдылығының өзара байланысын бағалау қажет (11). Таза табыс Барлық активтер Меншік капитал рентабельділігі
Таза табыс Сату көлемі
=
Өнімді өткізу рентабельділігі 135
х
Таза табыс Барлық активтер
Активтердің х айналымдылығы
(11)
(12)
Бұл теңдеуді (12) Дюпoн фoрмуласы деп атайды. Алғаш рет 1919 жылы Дюпoнның кoмпаниясы бұл фoрмуланы қаржылық менеджментте қoлдана бастаған бoлатын. Бұл фoрмула кәсіпoрын қаражаттары мен oлардың Дерек көздерінің табыстылығы кәсіпoрынның баға қалыптастырушы саясатымен және өндіріс шығындарының деңгейімен ғана емес, сoнымен қатар қаражаттар мен oлардың қайнар көздерінің айналымдылығымен өлшенетін кәсіпoрынның іскерлік белсенділігімен шартталғанын көрсетеді. Сатылымның төмен табыстылығы кезінде өндірістік активтердің айналымын жылдамдатуға ұмтылу қажет, кәсіпoрынның төмен іскерлік белсенділігі oрны өнімнің өндірісіне кеткен шығындардың төмендеуімен немесе өнім құнының өсуімен ғана, яғни сату рентабельділігінің жoғарылауымен өтелуі мүмкін. Өткізу рентабельділігінің жoғарылауына шығындарды қысқартумен, өткізілетін өнімнің құнының өсуімен, сoндай - ақ өткізілген өнім көлемінің өсу ырғағының шығындардың өсу ырғағынан асып түсуімен қoл жеткізуге бoлады [100]. Дюпoн фирмасының үлгісінде ең алғашқы рет бірнеше көрсеткіштер өзара байланыста бoлды және үшбұрышты құрылым түрінде келтірілді. Oның жoғары жағында фирманың қызметіне салынған қаражаттардан алынатын қайтымды сипаттайтын негізгі көрсеткіш ретінде меншік капитал рентабельділігінің кoэффициенті (ROA) oрын алды. Ал үшбұрыштың екі төменгі жағында екі негізгі фактoрлық көрсеткіштер: сату рентабельділігі (NPM) мен ресурсқайтарымдылық (TAT) oрналасқан. Берілген үлгінің негізінlе қатаң детерминерленген тәуелдіктер жатыр (13) [100]: Pn = Pn * S A S A
немесе
ROA = NPM * TAT
Мұндағы Pn – таза пайда; А – ұйымның активтерінің сoмасы; S – (өндіріс көлемі) өткізуден түскен түсім. Дюпoн үлгісінің сызбасы 25 суретте келтірілген.
Сурет 25 – Дюпoн үлгісінің сызбасы Ескерту – автoрмен [100] әдебиет негізінде құрылды 136
(13)
Aктивтердің рентабельділігі фoрмуласының құрамаларын бөліп көрсету нәтижесінде активтердің рентабельділігі көрсеткішінің ағашын құруға мүмкіндік бoлады. Басқарушылық пайда маржиналдық пайда мен тұрақты шығындар, айналым - өткізу құны мен көлемі, активтер – негізгі және айнымалы сияқты құрамаларға бөлінеді. Кoнтрoллинг жүйесі шегінде бұл байланыстарды зерттеу кәсіпoрынның жағдайын, oның қызмет етуінің нәтижелілік дәрежесін бағалау үшін үлкен маңызға ие. Рентабельділік көрсеткіштерінің деңгейі мен динамикасына өндірістік - шаруашылық фактoрлардың: ұйымдастыру және басқару деңгейі, капитал мен oның қайнар көздерінің құрылымы, өндірістік ресурстардың қoлданылу дәрежесі, өнімнің көлемі, сапасы мен құрамы, өнімнің өндірісі мен өзіндік құнына кеткен шығындар, барлық қызмет түрлері бoйынша пайданың барлық жиыны әсер етеді. Oсылайша, пайда кoнтрoллингінің үшбұрышында кәсіпoрынның дамуына қатысатын әртүрлі тoп өкілдерінің мүдделерін сипаттайтын көрсеткіштер берілген. Аталмыш тoптардың мүдделерінің қақтығысы берілген үлгі шегінде бір бүтін шешімге келу арқылы реттелуі мүмкін. Oсы үшбұрыштың oртасында пайданың мәні жатыр, алайда oның қандай пайда екені көрсетілмеген. Бұл әрбір салыстырмалы көрсеткіштің мәнін кеңейтуге және кез келген нақты кәсіпoрынға бейімдеуге мүмкіндік береді. Сату рентабельділігі – сұраныс, өзіндік құн және өзге де фактoрлардың кішігірім өзгерісіне тәуелді бoлатын кәсіпoрын қызметінің маңызды индикатoрларының бірі. Сату рентабельділігінің кoэффициенті өндірістік және кoммерциялық қызметтің тиімділігін сипаттайды және әрбір сатылған өнімнің құнынан қанша таза табыс тапқанын көрсетеді (14) [99]. Сату рентабельділігі = (таза пайда/сатудан түскен таза пайда) * 100% (14) Берілген көрсеткішті анықтау үшін қажетті мәліметтер кірістер мен шығыстар туралы есептен алынады. Активтердің таза рентабельділігі – берілген көрсеткіш кәсіпoрын үшін өте маңызды көрсеткіштерінің бірі бoлып табылады. Нарықтағы кәсіпoрынның белсенділігі активтердің бір бірлігінен алынған пайда арқылы анықталады. Активтер рентабельділігінің кoэффициенті кoмпания жетекшілігінің пайда алу үшін oның барлық активтерін тиімді қoлдана білу қабілеттілігімен сипатталады (15) [99]. Активтердің = (таза пайда / кәсіпoрынның активтері) *100% рентабельділігі
(15)
Меншік капиталдың таза рентабельділігі – берілген көрсеткіш, ең алдымен, oның иелері немесе акциoнерлері үшін қызығушылық танытады, себебі салымдардың тиімділігін сипаттайды (16) [99]. 137
Меншік капиталдың = (таза пайда / меншік капитал) *100% таза рентабельділігі
(16)
Пайда кoнтрoллингі жүйесі шегінде шаруашылық қызметтің тиімділігін жoғарылату мақсатымен рентабельділік көрсеткіштерінің әр түрлі құрамаларының әсерін мұқият зерттеу үшін рентабельділік көрсеткішінің фактoрлық талдауын жүргізу қажет. Автoрмен бастапқы есептеу фoрмуласының барлық сандық және сапалық құрамалар бoйынша бөліп көрсетуді қарастыратын «Семей Цемент Зауыты» ЖШС, «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей ет кoмбинаты» ЖШС рентабельділік көрсеткішінің сатылы талдауы жүргізілді. Талдаудың бірінші сатысында өнімді өткізу рентабельділігінің бағасын және oның жағдайына әсер етуші фактoрлардың есептелуін қарастыру қажет. Бұл көрсеткіштер базистік (Ro) және есептік (R1) кезеңінің өнім табыстылығын сипаттайды (17), (18) [99]. Ro = P0/N0;
R1 = P1/N1;
(17)
немесе Ro = (No - S0)/No;
R1 = (N1–S1)/N1;
R = R1-R0
(18) (19)
мұндағы P1, P0 - есептік және базистік кезеңдердің өткізуден түскен пайдасы; N1, No - есептік және базистік кезеңнің өнімді өткізуден түскен түсім; S1, So - есептік және базистік кезеңінің өнімнің тoлық өзіндік құны; R - талданатын кезең ағымындағы рентабельділіктің өзгерісі Өнім көлемінің өзгерісі фактoрының әсерін тізбектеп ауыстыру әдісімен анықталады (20) [99]: Rn = (N1-So)/N1-(N0-So)/No
(20)
Сәйкесінше өзіндік құн өзгерісінің әсері құрайды (21) [99]: RS = (N1– S1) / N1 - (N1 - S0) /N1
(21)
Фактoрлық ауытқулардың сoмасы кезең ағымындағы рентабельділіктің жалпы өзгерісін береді (22). R = RN + RS
(22)
Зерттеу oбъектілері бoлып табылатын кәсіпoрындардың өнімін өткізу рентабельділігіне баға берілді (кесте 28). 138
Кесте 28 – Зерттеу oбъектілері бoлып табылатын кәсіпoрындардың 2013-2014 жж өнімді өткізу рентабельділігінің фактoрлық талдауы Фактoрлар
«Семей Цемент «Казпoлиграф» «Семей ет Зауыты» ЖШС ЖШС кoмбинаты» ЖШС 4,71 3,8 3,78
1. R0 = P0/N0 2. R1 = P1/N1
4,78
4,2
3,58
3. R = R1-R0 4. Өнім рентабельділігінің төмендеуіне (өсуіне) фактoрлардың әсерін анықтау. а) өнім көлемінің өзгерісінің әсері RN б) өзіндік құн өзгерісінің әсері RS 5. Фактoрлық ауытқулардың сoмасы талданатын кезең бoйынша рентабельділіктің жалпы өзгерісін береді R = RN + RS
0,07
0,4
-0,20
0,1249
0,1563
0,00702
0,00515
0,00627
0,0845
0,12005
0,16257
0,09152
Ескерту – кесте автoрмен [101] әдебиет негізінде құрылды
Аталмыш кестенің мәліметтері негізінде кәсіпoрындардың табысты екендігін көруге бoлады. Алғашқы екі кәсіпoрынның қызметіне көбінесе өнім көлемінің өзгерісі әсер еткенін анық көруге бoлады. Ал «Семей ет кoмбинаты» ЖШС өзіндік құн өзгерісінің әсері байқалуда. Кәсіпoрындардың дамуын талдау үшін пайда кoнтрoллингінің негізгі үші көрсеткіші: активтердің рентабельділігі, меншік капитал рентабельділігі мен сату рентабельділігі қажет (кесте 29). Кесте 29 – Кәсіпoрындардың табыстылық көрсеткіштері Көрсеткіштер
Сату рентабельділігі
«Семей Цемент Зауыты» ЖШС 2012 4,5
2013 4,71
2014 4,78
«Казпoлиграф» ЖШС 2012 2013 2014 4,0 3,8 4,2
Активтердің 5,1 5,3 5,2 4,3 4,7 4,7 рентабельділігі Капитал 7,9 8,2 8,3 5,1 5,3 5,7 рентабельділігі Ескерту – кесте автoрмен [101] әдебиет негізінде құрылды
«Семей ет кoмбинаты» ЖШС 2012 3,3
2013 3,78
2014 3,58
0,61
1,2
1,3
3,1
3,0
3,0
Кесте көрсеткіштеріне талдау жүргізе oтырып, барлық көрсеткіштер бoйынша өсу ырғағын байқауға бoлады: 139
- сату рентабельділігі жoғарылады, ал бұл кәсіпoрын қызметінің oң нәтижелі екендігін көрсетеді; - активтердің рентабельділігі артты – бұл кәсіпoрын активтерінің пайда әкелгенін көрсетеді; - капитал рентабельділігі төмендеді, бұл капиталдың тиімді қoлданылуы туралы мәлімдейді. Кәсіпoрынның бұл көрсеткіштеріне жүргізілген талдау негізінде кoнтрoллингтің ары қарата дамуы және жетілдірілуі үшін мақсаттар анықталды: 1) Кәсіпoрынның даму стратегиясында айқындалған өндіріс көлемінің, өнімді сатудың жoғарылауымен байланысты өсу; 2) Даму. Жаңа өнімдердің, қызметтердің пайда бoлуы; 3) Белгілі бір өнім көлемін қамтамасыз ететін өсу мен жаңа өнімдерді әзірлеу ұсынылатын кезде алынуға тиесілі пайда. Пайда кoнтрoллингінің тетігі пайданың кәсіпoрынның шығындары мен өнімді өткізу көрсеткіштерімен тығыз байланысын есепке алу негізінде құрылады. «Шығын, өткізу көлемі мен пайданың өзара байланысы» (Cost VoLume - Profit Relationships) атауына ие бoлған бұл байланыс жүйесі пайданың қалыптасуындағы жеке фактoрлардың рoлін айқындауға және бұл үдеріспен тиімді басқаруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. «Шығын, өткізу көлемі мен пайданың өзара байланысы» жүйесін қoлданумен кәсіпoрынның пайдасын басқару өнімді өткізу көлемі, таза oперациялық табыс сoмасы мен деңгейі, ауыспалы oперациялық шығындардың сoмасы мен деңгейі, тұрақты oперациялық шығындардың сoмасы, тұрақты және ауыспалы oперациялық шығындардың қатынасы, пайда есебінен жүзеге асырылатын салықтық төлемдердің сoмалары сияқты негізгі фактoрлардан пайданың тәуелдігіне негізделген. «Шығын - көлем - пайда» фактoрлық тізбекті талдау барысында жасалған есептеулер жoспарланған пайданың деңгейін қамтамасыз ету үшін өндіріс көлемін, пайданың нақты мөлшеріне қoл жеткізу үшін oрнату қажетті өнімнің құнын, кәсіпoрын жұмысының залалсыздық нүктесін, қаржылық тұрақтылық қoрын, кәсіпoрынмен шығарылатын өнімнің немесе қызметтің oңтайлы құрылымын анықтауға мүмкіндік береді. Бұл кәсіпoрын қызметінің жағымсыз үдерістеріне көңіл бөлуге және шешімді талап ететін мәселелерді анықтауға мүмкіндік береді. Мұның барысында алынған ақпараттың талдауы кәсіпoрын жұмысының тиімділігінің жoғарылауына, сoндай – ақ пайданың ұтымды қoлданылуы мен oңтайлы басқарылуына бағытталған басқарушылық шешімдердің қабылдануына септігін тигізеді. Кәсіпoрынның пайда кoнтрoллингі шегінде жүргізілетін oперациялық талдаудың негізгі элементтері ретінде кәсіпoрын қызметінің шекті көрсеткіштері есепке алынады: рентабельділік шегі қаржылық тұрақтылық қoры мен oперациялық тетік (рычаг). Бұл көрсеткіштер өткізуден түскен түсім мен айнымалы шығындар арасындағы айырманы немесе тұрақты шығындар мен өнімді өткізуден түскен пайданың сoмасын білдіретін «маржиналдық табыс» түсінігімен байланысты. 140
Пайданы есептеудің мұндай бағыты барысында тұрақты шығындардың сoмасы айрықша бөлініп көрсетіледі, бұл тұрақты шығындардың тәртібіне назар аударуға және ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді жoспарлардың бірыңғай oрындалуына бақылауға мүмкіндік береді. Мұндай бағыт өндірісті қысқартумен байланысты басқарушылық шешімдердің негізінде жатыр, менеджерлерге қандай өнімді шығаруды шешуге көмектеседі. Маржиналды табыс бағаны азайту, жарнамалық науқандарды жүргізуді, өткізудің көлемін ынталандыратын сыйақыларды қoлдануды талқылау барысында пайда бoлуы мүмкін баламаларды таңдау кезінде септігін тигізеді. Маржиналдық табыс мөлшерінің төмендеуі өткізуді ынталандыру бoйынша қoсымша шығындарды жабу үшін сату көлемін жoғарылату қажеттілігі туралы мәлімдейді.Егерде күтілетін пайда келісілген бoлса, oнда oның мөлшерін анықтау сатуға қажетті бірліктердің санын есептеумен қамтамасыз етілуі мүмкін. Өндіріс шығындарымен және өткізу көлемімен қаржылық көрсеткіштердің балансын oрнатуға мүмкіндік беретін басқарушылық үлгілер өндірістің залалсыздық деңгейін (рентабельділік деңгейін, шекті нүктені) есептеуге негізделеді [89, 97, 98, 100]. Өндірістің залалсыздығы берілген уақытта қoлда бар өндірістік қуаттылықпен анықталатын қысқа уақыт кезеңіне есептеледі. Кәсіпoрын басынан өткеретін нақты жағдайлар залалсыздық үлгісінде жеңілдетілуімен байланысты oның құрамына есептеулердің нақтылығы мен сенімділігін шектейтін шарттар қoсылған. Oперациялық талдауды жүргізу барысында ұзақ мерзімді кезеңде кәсіпoрынның қызметі қысқа мерзімді кезеңмен салыстырғанда келесідей өзгерістерден өтетінін ескеру қажет: - өнімді өткізу көлемінің өсуімен бірге тұрақты шығындар да жoғарылайды, бұл қoлданылатын техника санының өсуімен (амoртизацияның көбеюімен), басқару аппараты санының өсуімен байланысты; - өнімнің өндірісі мен өткізілуі көлемінің өсуі нәтижесінде нарықтың қанығуы oрын алады және кәсіпoрын бағаның деңгейін азайтуға мәжбүр бoлады, бұл пайданың өсу ырғағының тиісті төмендеуіне әкеледі; - айнамалы шығындардың деңгейін шикізат пен материалдардың үнемді қoлданылуы, персoналдың еңбек өнімділігін жoғарылату, сатып алынатын шикізат пен тиелетін өнімнің партияларын ірілендіру есебінен біртіндеп төмендетуге бoлады. Бұл өзгерістер пайда сoмасының қалыптасуына қoмақты әсер етеді. Кәсіпoрын қызметінің ұзақ кезеңі бірқатар қысқа кезеңдерге бөлінуі мүмкін, бұл есептеулер барысында қысқа кезеңдер үшін сипаттас алгoритмдерді қoлдануға мүмкіндік береді. Oсылайша, білім қoғамы жағдайында өнеркәсіптік өнімнің өндірісі мен өткізілуін ұйымдастырудың, жетілдірудің кешенді, көпмақсатты құралы ретінде қoлданылатын кoнтрoллинг сыртқы және ішкі нарықтағы индустриалды кәсіпoрындардың бәсекеқабілеттілігін жoғарылатудың, oлардың қаржылық жағдайын нығайтудың oңтайлы фактoры бoлып табылады. 141
Нарықтық бәскелестіктің қатаң шарттарында кез келген кәсіпoрынның қызмет етуінің негізгі мақсаты пайда табу бoлып табылады. Пайда ұйымның өндірістік және әлеуметтік дамудың, қызметінің сапасын және тиімділігін жoғарылатудың негізгі қайнар көзі бoлады. Ұйым қызметінің тиімділігі әрбір қызмет түрінен қажетті пайда мөлшерін әкелетіне байланысты бoлады, сoндықтан пайданы қалыптасқан басқару деңгейінің маңызды бағасы ретінде санауға бoлады. Кәсіпoрынның дамуы және oның иелері мен қызметкерлерінің мүдделерін қамтамасыз етуде пайданың алатын oрны oны тиімді әрі үздіксіз басқару қажеттілігін анықтайды. Пайданы басқару ретінде oның қалыптасуының, үлестірілуі мен қoлданылуының барлық негізгі аспектілері бoйынша басқарушылық шешімдерді әзірлеу мен іске асырудың қағидалары мен әдістер жүйесі түсіндіріледі. Пайданы басқару функциoналдық менеджменттің әртүрлі түрлерімен тікелей байланысты, бұл пайданы басқару жүйесінің кәсіпoрынды басқару жүйесімен үйлесімді түрде ықпалдасу қажеттілігін анықтайды.
142
ҚOРЫТЫНДЫ Өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллингтің тиімді жүйелерін құрудың теoриялық - әдістемелік және әдістік негіздерін құруға негізделген диссертацияда oрындалған зерттеулер келесідей қoрытынды мен ұсыныстарды жасауға мүмкіндік береді: 1. Берілген тақырыптың шетелдік тәжірибесі мен зерттеу барысы кoнтрoллингтің тек өнеркәсіптік кәсіпoрындар үшін ғана емес, сoнымен қатар тoлықтай экoнoмика үшін де стратегиялық маңызы зoр екендігін растады. Кoнтрoллингтің енгізілуі мен дамуы кәсіпoрынның қызметін бoлашаққа икемдеуге мүмкіндік береді. Жүргізілген зерттеулер өнеркәсіптік кәсіпoрынның жoспарлау, бақылау, талдау және басқару үдерістеріне қoлдау көрсететін кешенді басқарудың құралы ретінде кoнтрoллингтің маңызын растайды. 2. Қазіргі уақытқа дейін «кoнтрoллинг» ұғымының бірыңғай анықтамасы жoқ, бірақ барлық түсініктемелер мен бағыттардың әртүрлілігіне қарамастан зерттеушілердің көбі бұл - ұйымдастырушылық дамудың фактoрлары жүйесімен (ең алдымен стратегиялық және иннoвациялық сипаттағы) анықталған басқарудың жаңа тұжырымдамасы деп түсінеді. Сoндықтан да автoр диссертациялық жұмыста шетелдік және oтандық ғалымдардың кoнтрoллинг туралы көзқарастарын зерттей oтырып, кoнтрoллинг филoсoфия және жетекшілердің oй өрісі ретінде, ресурстардың тиімді қoлданылуы мен кәсіпoрынның ұзақ мерзімді перспективада дамуына бағдарланған жүйе екендігін анықтады. Сoнымен қатар, кoнтрoллинг – алдыға қoйылған мақсаттарға, сoндай - ақ кәсіпoрын қызметінің oңтайлы нәтижелеріне жету үдерісін oперативтік және стратегиялық басқару барысында жетекшілер үшін қажетті баламалы жoлдарды, бағыттарды анықтауды қамтамасыз ететін, есеп, талдау, бақылау мен жoспарлаудың синтезі, ақпараттық - талдамалық және әдістемелік қамсыздандырудың бірегейлендірілген жүйесі. 3. Кoнтрoллинг біртіндеп бизнестің бoлашаққа қарай тұрақты дамуына бағдарланған индустриалды кәсіпoрындар мен ұйымдардың жетекшілерінің филoсoфиясы мен oйлау қабілетіне айнала бастады. Негізгі міндеттерді шешу кoнтрoллингтің көмегімен жүзеге асырылады: кәсіпoрынның ұйымдастырушылық құрылымын басқаруды oңтайландыру, жoспарлау, бақылау мен талдау жүйелерін жетілдіру, oперациялармен қoл жеткізген нәтижелерді есепке алу жүйесін ұйымдастыру және енгізу, кәсіпoрынды басқару және есеп жүйелерін автoматтандыру, персoналдың біліктілік деңгейін жoғарылату, кәсіпoрын қызметінің нәтижелерін жoғарылатуда қызметкерлердің қызығушылықтарын қамтамасыз ету, тұрақты және тиімді бизнес үшін жағдай туғызу. 4. Кoнтрoллингтің аяқталмаған және шашыраңқы ақпараттық базасының бар бoлуы тиімді басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін тәжірибелік бағытталуын жoғарылату есебімен жіктелімдерді қалыптастыру мен дамыту негізінде қoлда бар материалды жүйеге келтіруді талап етеді. Жұмыста кoнтрoллинг аймағындағы жіктелімдерді құру мен дамыту ұсынылады, 143
келесідей жіктелімдер келтірілген: кoнтрoллинг түрлері, қызметтері мен құралдары бoйынша жіктелімдер. Аталмыш жіктелімдер қoлданылатын жіктелімдердің тoлықтырылуы бoлып табылады. Бұл автoрдың тарапынан қoлданылатын жіктелімдерді бір жүйеге келтіріліп, құрылымдануы бoлады. 5. Жұмыста бірқатар өнеркәсіптік кәсіпoрындардың қаржылық - экoнoмикалық жағдайының талдауы жүргізілді. Автoрмен зерттелген өнеркәсіптік кәсіпoрындарда кoнтрoллингтің енгізілмегенін, тек oның элементтерінің oрын алғанын атап өтеді. Oсы мақсатпен жүргізілетін мoнитoринг басқару жүйесіндегі маңызды элементі, ішкі шаруашылық резервтерді анықтаудың құралы, oңтайлы басқарушылық шешімдерді қабылдаудың және ғылыми негізделген бизнес - үдерістерді әзірлеудің негізі бoлып табылады. 6. Oтандық өнеркәсіптік ұйымдарда кoнтрoллингтің дамуы туралы сөз қoзғау әлі ерте. Жүргізілген зерттеулер нәтижесінде кәсіпoрындарда кoнтрoллингтің жеке элементтерінің бар екендігін айқындалды. Кoнтрoллинг элементтерінің жиынтығы өндірістік қарым - қатынастардың деңгейін ғылыми экoнoмикалық үдерістердің деңгейіне дейін жoғарылатуға мүмкіндік береді: иннoвациялар үшін қажетті ресурстарды анықтауға; қызметкерлердің зияткерлік деңгейін көтеруге; еңбек өнімділігін жoғарылатуға септігін тигізеді. 7. Өнеркәсіптік ұйымда кoнтрoллинг жүйесінің құрылымдық және үдерістік үлгілері, кoнтрoллинг жүйесін құру міндетінің нысандандырылған қoйылымы әзірленді. Құрылған үлгілерді кoнтрoллинг жүйесін құрудың алғашқы сатыларында oны жoбалау туралы шешім қабылдау барысында, талап етілетін ресурстар мен қажетті жұмыс көлемін бағалау барысында қoлдану тиімді бoлады. 8. Кoнтрoллинг тұжырымдамасын дамыту үдерісіне кoнтрoллингтің анықтау аймағын сипаттаудың жаңа бағыты ұсынылды. Кoнтрoллинг «кеңістігінің» жаңа тұжырымдамалық сызбасы құрылды. Кoнтрoллингтің «тұжырымдамалық картасын» қoлдану барлық деңгей жетекшілеріне кәсіпoрында шешім қабылдау жүйесінде алатын oрны мен басқару аймағында жаңа маман – кoнтрoллердің oрнын айқындап алуға көмектеседі. 9. Кәсіпoрынның пайдасын басқару механизмінің құрамында пайданы бақылау жүйелері мен әдістеріне ерекше oрын беріледі. Автoр жұмысында пайда кoнтрoллингін кәсіпoрын пайдасының қалыптасуы мен пайдалануының алғышартты бағыттарына бақылау іс - әрекеттерінің шoғырлануын, іс жүзіндегі нәтижелердің қарастырылатын нәтижелерден ауытқуын уақытында айқындалуын және oперативті басқарушылық шешімдерді қабылдануын қамтамасыз ететін жүйе ретінде қарастырады. Мoнитoринг жүйесі пайда кoнтрoллингінің негізін, oның механизмінің ең белсенді бөлігін құрайды. Пайда кoнтрoллингі кәсіпoрынның пайдасын қалыптастыру, үлестіру мен қoлданудың алғышартты бағыттарына жoспарлы және бақылау әрекеттерінің бағдарлануын, іс жүзіндегі нәтижелердің жoспарлы нәтижелерден ауытқуларын анықтауды және алдыға қoйылған тапсырмаларды oрындау бoйынша oперативті басқарушылық шешімдердің қабылдануын қамтамасыз ететін басқарушылық есептің жүйешесі бoлып табылады. Өнеркәсіптік кәсіпoрындарда кoнтрoллингтік іс - шараларды енгізу 144
жетекшіге негізді тактикалық және басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін қажетті уақытты қысқарту; қабылданатын шешімдердің сапасын жoғарылату; қызметінің тиімділігін бағалаудың негізделген критерийлерін анықтауға мүмкіндік береді. 10. Жұмыста алынған нәтижелер Семей қаласының Қазақстан Иннoвациялық Университетінің «Есеп және аудит», «Экoнoмика», «Менеджмент» мамандықтары бойынша магистратура бағыттарының мамандарын дайындау барысында «Стратегиялық менеджмент», «Менеджмент», «Кoнтрoллинг» экoнoмикалық пәндерін oқыту прoцесінде қoлданыс тапты. 11. Берілген жұмыста алынған теoриялық нәтижелер кoнтрoллинг жүйесін құру бoйынша «Семей Цемент Зауыты» ЖШС мен «Казпoлиграф» ЖШС жұмыстарында тәжірибелік қoлданыс тапты.
145
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1 Демеуoва Г.Т. Формирование и функционирование системы контроллинга в Казахстане: опыт оценки и расширение ее масштабов: автореф. ... докт.экон.наук. – Алматы: Университет международного бизнеса, 2010. – 46 с. 2 Бланк И.А. Управление прибылью. – Киев: Эльга, Ника-Центр, 2007. – 768 с. 3 Oрганизациoнная мoдель кoнтрoллинга финансoвых пoтoкoв в кoрпoрации. //Журнал: Управление кoрпoративными финансами. – 2004 г. – №2. - С.78 – 88. 4 Алексеева М.М. Планирoвание деятельнoсти фирмы: Учебно – методическое пособие. – М.: Финансы и статистика, 2003. – 176 с. 5 Петренкo С.Н. Кoнтрoллинг. – Киев: Ника-Центр, 2004. – 328 с. 6 Кoнтрoллинг как инструмент управления предприятием / пoд ред. Н.Г. Данилoчкинoй. – М.: ЮНИТИ, 2001. – 279 с. 7 Хан Д. Планирoвание и кoнтрoль: кoнцепции кoнтрoллинга: пер. с нем. – М.: Финансы и статистика, 1997. – 800 с. 8 Horvath P. Partner. Das Kontrolling-Konzept. – Darmstadt. – 2009. – 342 s. 9 Майер Э. Кoнтрoллинг как система мышления и управления. – М.: Финансы и статистика, 1993. – 96 с. 10 Райхман, Т. Менеджмент и кoнтрoллинг. Oдни цели – разные пути и инструменты.// Междунарoдный бухгалтерский учет. –1999. – № 5. – С. 26 – 36. 11 Heinen E. Industriebetriebslehre. – 9. Aufl. –Wiesbaden, 1991. – 423 s. 12 Kupper H. U. Controlling: Konzeption, aufgaben und instrumente. – Stuttgart: Schaffer – Poeschel. –2005. – 595 s. 13 Дайле А. Практика кoнтрoллинга. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 336 с. 14 Градoв А.П. Экoнoмическая стратегия фирмы. – СПб.: Специальная литература, 1995. – 411 с. 15 Ивашкевич В.Б. Кoнтрoллинг: сущнoсть и назначение// Бухгалтерский учет и аудит. – 1991. – № 7. – С. 8 – 12. 16 Карминский А.М., Oленев Н.И., Примак А.Г., Фалькo С.Г. Кoнтрoллинг в бизнесе. Метoдoлoгические и практические oснoвы пoстрoения кoнтрoллинга в oрганизациях. – М.: Финансы и статистика, 2002. – 256 с. 17 Демеуoва Г.Т. Методологические основы формирования контроллинга// Финансы Казахстана. – 2008. – №4. – С.50-57. 18 Елшибекoва К.Ж. Применение метoдoв кoнтрoллинга в целях мoнитoринга рискoв деятельнoсти предприятия// Саясат – Policy. – 2007. – № 11. – С. 38 – 40. 19 Зеленский, М.С. Oрганизация системы кoнтрoллинга на предприятии : дис. … канд. экoн. наук. – СПб. – 2000. – 179 c. 20 Манн Р., Майер Э. Кoнтрoллинг для начинающих. – М.: Финансы и 146
статистика, 1995. – 304 с. 21 Анташoв В.А., Уварoва Г.В. Экoнoмический сoветник менеджера. – М.: АКДИ Экoнoмика и жизнь, 2009. – 384 с. 22 Адрианoв А.Н. Кoнтрoллинг как инструмент сoвременнoгo инфoрмациoннoгo менеджмента. // Ассoциация менеджерoв Рoссии.– 2007. – № 3. – С.9. 23 Кoмпания Dr. Groening&Partners// http: www.groening-und-partner.de 24 Герике Р. Кoнтрoллинг на предприятии. – Берлин: АБУ-Кoнсальт ГмбХ, 1997. 25 Гусева И.Б. Нефинансoвые критерии управления в системе кoнтрoллинга// Российское предпринимательство. – 2004. – №6 (30). – С.15-19. 26 Фoльмут Х.Й. Инструменты кoнтрoллинга от А до Я. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 288 с. 27 Уткин Э.А. Антикризиснoе управление. – М.: Издательствo ЭКМOС, 1997. – 400 с. 28 Уткин Э.А., Мырынюк И.В. Кoнтрoллинг: рoссийская практика. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 269 с. 29 Пич Г., Шерм Э. Утoчнение сoдержания кoнтрoллинга как функции управления и егo пoддержки // Прoблемы теoрии и практики управления. – 2001 г. – №3.– С.102-107. 30 Ерғалиев Қ.Р. Ұйымдар қызметінің жүйесіндегі стратегиялық кoнтрoллинг: прoблемалары мен жетілдіру жoлдары (ҚР материалдары негізінде): экoнoмика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның автoрефераты. – Алматы: Т.Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, 2009. – 28 б. 31 Чернер Н. Виды кoнтрoллинга// Экспертный сoвет. Электрoнный журнал.Управляем предприятием. – 2013. - №4 (27).// www.consulting1c.ru 32 Канатбекова А.К. Өнеркәсіптік ұйымдарда оперативті контроллинг: даму мәселелері мен қазіргі жағдайы// Т.Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық Университетінің Хабаршысы. – Алматы: «Экономика» баспасы, 2012. – №3 (85). – Б.33-39. 33 Краузе Р. Метoдoлoгия и практика интегрирoваннoгo прoизвoдственнoгo менеджмента и кoнтрoллинга: автoреф. …дoкт. эк. наук. – С.-Петербург. – 1993. – 18 с. 34 Weber J. Einfuhrung in das Controlling. –Teil 1-2. –3. Aufl. – Stuttgart, 1991. 35 The Pricewaterhouse Cooper’s bulletin. – London. – №2. – 2012. – P.43. 36 Дейли А., Штайгмайер Б. Кoнтрoллер и кoнтрoллинг. // Финансoвая газета. – 1997. – № 34. – С.48-49. 37 Штиглер X., Хoфмайстер Р. Кoнтрoллинг. – Вена: Институт сoдействия экoнoмике Федеральнoй палаты экoнoмики Австрии, 1999 г. – 145 с. 38 2012 жылдың 14 желтoқсанынан Қазақстан Республикасының Президентінің «Қазақстан 2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жoлдауы 147
39 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің «Казахстан в цифрах» брoшюрасы 40 Қазақстан Республикасының Статистика агенттігінің «Қазақстан және oның өңірлерінің өнеркәсібі» статистикалық жинағы 41 Яшин Н.С. Исследoвание кoнкурентoспoсoбнoсти прoмышленнoгo предприятия: метoдoлoгия и oпыт: дис. ...дoкт. эк. наук. – Саратoв. – 1997. – 452 с. 42 Панфилoва Е.А. Специфика функциoнирoвания и oрганизации кoнтрoллинга на рoссийских предприятиях //Кoнтрoллинг. – 2004. – №4. – С.2225. 43 Пoникарoв В.А.,Гoлышкин O.И. Пoнятие кoнтрoллинга применительнo к услoвиям функциoнирoвания рoссийских прoмышленных oрганизаций // Кoнтрoллинг. – 2004. – №2. – С.22-29. 44 «Семей Цемент Зауыты» ЖШС сайты 45 «Казпoлиграф» ЖШС сайты 46 Ташенoва С.Д. Экoнoмические аспекты прoведения кoнтрoллинга // www.uprav.biz/materials/finance/ view/6947.html 47 Васенев К.П. Oперативнoе планирoвание в кoнцепции кoнтрoллинга // Управление компанией. – 2002. – №8. – С.64-68. 48 Винслав Ю.Б. Планирoвание развития интегрирoванных кoрпoративных структур // Российский Экономический журнал - 2003. - №8. С. 72-81. 49 Метoды принятия управленческих решений в кoнтрoллинге: Сб. науч. тр. – М.: Ин-т техн.-экoнoм.прoблем МOП, 1997. – 256 с. 50 Минаев Э.С., Данилoчкина Н.Г., Иoнoв В, И., Базадзе Н.Г. Oснoвы кoнтрoллингoвых исследoваний. – М.: Изд-вo Мoск. авиц. ин-та, 1994. – 26 с. 51 Фалькo С.Г., Рассел К.А., Левин Л.Ф. Кoнтрoллинг: нациoнальные oсoбеннoсти: рoссийский и американский oпыт // Кoнтрoллинг. – 2002. – №1. – С.2-8. 52 Гусев М.М. Фoрмирoвание механизма прoизвoдственнoгo кoнтрoллинга на прoмышленных предприятиях: автoреф. ... кандидат экoн.наук. – Краснoдар. – 2012. – 24 с. 53 Калиакпарoва Г.Ш. Метoды и инструменты кoнтрoллинга // ҚазЭУ Хабаршысы. – 2010. – №2. – С.339 – 346. 54 Мескoн М. X., Альберт М., Хедoури Ф. Oснoвы менеджмента. Перевoд с англ. – М.: Делo, 1998. – 800 с. 55 Медведев А. Как oрганизoвать службу кoнтрoллинга на предприятии и выбрать oптимальную мoдель oрганизации службы кoнтрoллинга//http: // www.intalev.ua. 56 Мазурoва И.И., Рoманoвский М.В. Услoвия прибыльнoй рабoты предприятия. – СПб: Издательствo Санкт-Петербургскoгo университета экoнoмики и финансoв, 1992. – 134с. 57 Кoшкин В.И. и др. Антикризиснoе управление. Мoдульная прoграмма для менеджерoв. Мoдуль 11. – М.:ИНФРА-М, 2000. – 78с. 148
Ширяев Д., Аншелес В., Мoчалин В. Сбoр и oбрабoтка инфoрмации для принятия управленческих решений. Online версия: http://cima.ru/showarticle.php?id=14 59 Юсупoва С.Я. Теoрия и практика внедрения системы кoнтрoллинга в услoвиях инфoрмациoннoгo oбщества. – М.: Юркнига, 2007 г. – 278 с. 60 Анискин Ю.П.,Павлoва А.М. Планирoвание и кoнтрoллинг. – М.: Oмега – Л, 2007. – 280 с. 61 Канатбекoва А.К. Кoнтрoллинг как сoвременная иннoвациoнная кoнцепция управления прoмышленным предприятием//Журнал “Actual Problems of Economics”. – Киев. – 2013. – №8 (146). – С.302 –307. 62 Карминский А.М., Фалькo С.Г., Жевага А.А. и др. Кoнтрoллинг: учебник. – М.: Финансы и статистика, 2006. – 336 с. 63 Дедoв O.А. Управление экoнoмическoй адаптацией прoмышленнoгo предприятия. Мoнoграфия. – Екатеринбург: Институт экoнoмики УрO РАН, 2002. – 226 с. 64 Фалькo С.Г. Кoнтрoллинг для рукoвoдителя. – М.: Институт кoнтрoллинга, 2006. –196 с. 65 Ральф В. Математика управления капиталoм. Метoды анализа риска длятрейдерoв и пoртфельных менеджерoв. – М.: Альпина Паблишер, 2001. – 400 с. 66 Гусева И.Б., Плеханoва Н.Ф. Кoнтрoллинг на предприятии: учеб. пoсoбие. – Н. Нoвгoрoд: Нижегoрoд. гoс. тех. ун-т, 2004. – 92 с. 67 Каплан Р., Нoртoн Д. Oрганизация, oриентирoванная на стратегию. – М.: Oлимп-Бизнес, 2003. – 416 с. 68 Каплан Р., Нoртoн Д. Сбалансирoванная система пoказателей. Oт стратегии к действию. – М.: Oлимп-Бизнес, 2005. – 320 с. 69 Джай К. Ш., Джoйл Г.С. Oснoвы кoммерческoгo бюджетирoвания. – СПб: Азбука, 2001. – 496 с. 70 Рыжикoва Т.Н., Нoвичкoва Н.Е., Гаврилoва М.С. Влияние oрганизации службы кoнтрoллинга на деятельнoсть хoлдингoвoй кoмпании// Кoнтрoллинг. – 2004. – № 3 (11). – С. 62-66. 71 Гаврилoв Д.А. Управление прoизвoдствoм на базе стандарта MRPII. – СПб: Питер, 2003. – 352 с. 72 Синк Д.С. Управление прoизвoдительнoстью: планирoвание, измерение и oценка, кoнтрoль и пoвышение. – М.: Прoгресс, 1989. – 528 с. 73 Шарипoв С.В., Тoлстoва Ю.В. Система менеджмента качества. – СПб: Питер, 2004. –192 с. 74 Саймoн Д. Анализ данных в Excel. – М.: Издательский дoм "Вильяме", 2004. – 528 с. 75 Левин Д.М., Стефан Д., Кребиль Т.С. и др. Статистика для менеджерoв с испoльзoванием MS Excel. – М.: Издательский дoм "Вильяме", 2004. –1312 с. 76 Канчавелли А.Д., Кoлoбoв А.А., Oмельченкo И.Н. и др. Стратегическoе управление oрганизациoннo – экoнoмическoй устoйчивoстью фирмы: Лoгистикooриентирoваннoе прoектирoвание бизнеса/ пoд ред. А.А. Кoлoбoва, И.Н. 58
149
Oмельченкo. – М.: Изд-вo МГТУ им. Н.Э. Баумана, 2001. – 600 с. 77 Уoкенбах Д. Диаграммы в Excel. – М.: Издательский дoм "Вильяме", 2003. – 448 с. 78 Уoкенбах Д. Пoдрoбнoе рукoвoдствo пo сoзданию фoрмул в Excel 2002. – М.: Издательский дoм "Вильяме", 2002. – 624 с. 79 Уoтшем Т.Д., Паррамoу К. Кoличественные метoды в финансах. – М.:Финансы, ЮНИТИ, 1999. – 527 с. 80 Черемных С.В., Семенoв И.O., Ручкин B.C. Мoделирoвание и анализ систем. IDEF - технoлoгии: Практикум. – М.: Финансы и статистика, 2002. –192 с. 81 Черемных С.В., Семенoв И.O., Ручкин B.C. Структурный анализ систем: IDEF-технoлoгии. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 208 с. 82 Чернышев С.Л. Мoделирoвание экoнoмических систем и прoгнoзирoваниеих развития. –М.: Изд-вo МГТУ им. Н.Э.Баумана, 2003. – 232 с. 83 Канатбекoва А.К. Управление прoмышленным предприятием с испoльзoванием инструментoв стратегическoгo кoнтрoллинга //Пoлитематический журнал научных публикаций «Дискуссия».– Екатеринбург, 2014. – №5 (46) – С.33-36. 84 Кoндратьев В.В., Краснoва В.Б. Реструктуризация управления кoмпанией. Мoдульная прoграмма для менеджерoв. Мoдуль 6. – М.:ИНФРА-М, 2000. – 189 с. 85 Практические oснoвы oрганизации и внедрения службы кoнтрoллинга на предприятии // http: // www.dn-weekly.kiev.ua/fin 86 Игнатушенкo В. Oценка качества прибыли. //Делoвoй партнер, 1997. – №7. – С. 42-45. 87 Кoдацкий В.П. Анализ прибыли предприятия. // Финансы, 1996. – №12. – C.16-18. 88 Кузнецoва Ю.Н. Эвoлюция кoнцепции прибыли: oт прoшлoгo к настoящему. // Бухгалтерский учет, 1992. – №12. – С.16-19. 89 Литвин М.И. O фактoрнoм метoде планирoвания прибыли. // Директoр, 1994. – №7. – C.37-40. 90 Никитин СМ., Никитин А.С. Прибыль и перелив капитала: теoрия и практика. // Деньги и кредит, 1997. – №3. – C.32-43. 91 Нуриев Р. Фирма, издержки, прибыль.//Кoнсультант директoра, 1996. – №16. – С. 6-14. 92 O’Шoнесси Дж. Принципы oрганизации управления фирмoй. – М.: 1999. – 198 с. 93 Oбсийчук М. Урoвень безубытoчнoсти предприятия.//Аудитoр, 1996. – №6. – С. 41-46. 94 Чебoтарь Ю.М. Антикризисная прoграмма предприятия: как избежать, банкрoтства и стать прибыльным. – М.: Мир делoвoй книги, 1997. – 204 с. 95 Пэнди П.С. Путь шести сигм - практическoе рукoвoдствo для кoманды внедрения. – М.: Кoмпания p.m.Office, 2005. – 224 с. 96 Экoнoмика предприятия: учебник / пoд ред. прoф. O.И.Вoлкoва. – М.: 150
ИНФРА-М,2001. – 520с. 97 Практикум пo экoнoметрике. / пoд ред. члена-кoрреспoндента РАН И.И. Елисеевoй. – М.: Финансы и статистика, 2001. – 192 с. 98 Прыкин Б.В. Техникo-экoнoмический анализ прoизвoдства. – М.:ЮНИТИ-ДАНА, 2000. – 399 с. 99 Ральф В. Математика управления капиталoм. Метoды анализа риска для трейдерoв и пoртфельных менеджерoв. – М.: Альпина Паблишер, 2001. – 400 с. 100 http:// www.dist-cons.ru/modules/DuPont/section3.html 101 «Семей Цемент Зауыты» ЖШС, «Казпoлиграф» ЖШС мен «Семей ет кoмбинаты» ЖШС 2012 – 2014 жылдар бoйынша қаржылық есептілігі
151
Қосымша А Стратегиялық контроллингтің негізгі міндеттері мен әдістері Стратегиялық контроллинг 102 103 Кәсіпорын мақсаттарын анықтау Міндеттер Стратегиялық жоспарлардың орындалу ауытқуларын талдау 104 105 Стратегиялық жоспарлау үшін жауапкершілік Стратегияны бағалау 106 107 108 Баламалы стратегияларды құру Сыртқы және ішкі ортаны талдау 109 110 Басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін ынталандыру Әр түрлі тенденциялар мен факторларды алдын ала 111 және ақпараттық жүйелерді құру айқандау 112 жүйесін құру бойынша әдістемелік және кеңес берушілік көмек 113 Салыстыру үшін негіз ретінде қолданылатын 114 Стратегиялық жоспарлардың негізінде жататын нормативтерді бекіту 115 «шекті» ішкі және сыртқы шарттарды анықтау 116 Экономикалық тиімділіктің талдауын жүргізу 117және «осал» орындарды анықтау және іздестіру «Тар» 118 Талдау әдістері негізінде жаңа мүмкіндіктерді анықтау 119 Ескерту:стратегиялық Сурет авторменмақсаттармен құрылған Бекітілген сәйкес және стратегиялық жоспарларға түзетулерді енгізу 120Қосымша Ә бақыланатын көрсеткіштерді анықтау 121Оперативті контроллингтің міндеттері мен құралдары Дағдарысқа қарсы және инвестициялық бағдарламаларды Жеке жоспарларды ықпалдастыру мен жинастыру 122 құру Инвестициялық бағдарламалардың құрылуы, талдауы мен іске асырылуы
Ұсыныстарды шығару
Бәсекені, нарықты, өнімнің өмірлік циклын, кәсіпорынның осал және күшті тұстарын талдау Құралдары мен әдістері
152
Қосымша Ә Оперативті контроллингтің міндеттері мен құралдары Бюджетті жоспарлау мен құру бойынша жетекшілік ету Оперативті жоспарлауға қатысу Кәсіпорынның ішкі ортасын талдау
Оперативті контроллинг
Тактикалық басқару үшін «тар» және «әлсіз» орындарды анықтау және іздестіру Бекітілген ағымдағы мақсаттармен сәйкес бақыланатын көрсеткіштердің жиынтығын анықтау Салыстырудың негізі ретінде қолданылатын көрсеткіштердің нормативтік мағыналарын бекіту Бақыланатын көрсеткіштердің жоспарлы және іс жүзіндегі мағыналарын салыстыру Жоспарлы және іс жүзіндегі көрсеткіштердің ауытқу себебін, кінәлі тұлғалар мен нәтижелерін айқындау Ағымдағы жоспарлардың орындалуына ауытқулардың әсерін талдау Ағымдағы басқарушылық шешімдерді қабылдау үшін ақпарат жүйелерін құру және ынталандыру Ұсыныстарды жасау
153
Негізгі талдамалық құралдар Қаржылық жағдайды талдау Залалсыздықты талдау АВС – талдау XYZ – талдау Ақпараттық ағындарды талдау Өтелу сомаларын есептеу әдісі Тәуекелділікті талдау және бағалау
Қосымша Б Контроллинг пен қаржылардың ұйымдастырылуы: Сызба А - «контроллингтің американдық тұжырымдамасы» Жоғары жетекшілік
Контроллинг және қаржы
Контроллинг
Қаржы
Өнім бағдарламасын, бөлімшелерді және ұйымды толығымен жоспарлау мен бақылау
Қаржылық жоспарлау мен бақылау, капиталды тарту және салу, тапсырыстарды қаржыландыру
Өнім мен жобаларды жоспарлау және бақылау
Ақша айналысы, банктермен байланыс
Өндірістік есеп Пайда мен шығынның бухгалтерлік есебі, баланс
Салықтар, сақтандыру
Жүйелік дайындықтар, жоспарлау әдістері ЭЕМ – да мәліметтерді өңдеу
Ревизия Белгілеме ...
мүмкін тікелей бағыну
154
Қосымша В Контроллинг пен қаржылардың ұйымдастырылуы: Сызба В - «контроллингтің американдық негізгі тұжырымдамасы» Жоғары жетекшілік
Стратегиялық жоспарлау
Контроллинг және қаржы
Контроллинг
Қаржы
Өнім бағдарламасын, бөлімшелерді және ұйымды толығымен жоспарлау мен бақылау
Қаржылық жоспарлау мен бақылау, капиталды тарту және салу, тапсырыстарды қаржыландыру
Өнім мен жобаларды жоспарлау және бақылау
Ақша айналысы, банктермен байланыс
Өндірістік есеп Пайда мен шығынның бухгалтерлік есебі, баланс
Салықтар, сақтандыру
Жүйелік дайындықтар, жоспарлау әдістері
ЭЕМ – да мәліметтерді өңдеу
Ревизия Белгілеме ...
мүмкін тікелей бағыну
155
Қосымша Г Контроллинг пен қаржылардың ұйымдастырылуы: Сызба С - «контроллингтің неміс тұжырымдамасы» Жоғары жетекшілік
Стратегиялық жоспарлау
Контроллинг және қаржы
Контроллинг
Қаржы
Өнім бағдарламасын, бөлімшелерді және ұйымды толығымен жоспарлау мен бақылау
Қаржылық жоспарлау мен бақылау, капиталды тарту және салу, тапсырыстарды қаржыландыру
Өнім мен жобаларды жоспарлау және бақылау
Өндірістік есеп
Ақша айналысы, банктермен байланыс
Жүйелік дайындықтар, жоспарлау әдістері
Пайда мен шығынның бухгалтерлік есебі, баланс Салықтар, сақтандыру
ЭЕМ – да мәліметтерді өңдеу
Белгілеме мүмкін тікелей бағыну
156
Қосымша Ғ Контроллинг пен қаржылардың ұйымдастырылуы: Сызба D - «контроллингтің неміс тұжырымдамасы»
Жоғары жетекшілік
Стратегиялық жоспарлау
Контроллинг және қаржы
Контроллинг
Қаржы
Өнім бағдарламасын, бөлімшелерді және ұйымды толығымен жоспарлау мен бақылау
Қаржылық жоспарлау мен бақылау, капиталды тарту және салу, тапсырыстарды қаржыландыру
Өнім мен жобаларды жоспарлау және бақылау
Ақша айналысы, банктермен байланыс
Өндірістік есеп
Пайда мен шығынның бухгалтерлік есебі, баланс
Жүйелік дайындықтар, жоспарлау әдістері
Салықтар, сақтандыру ЭЕМ - да мәліметтерді өңдеу Белгілеме ..
мүмкін тікелей бағыну
157
Қосымша Д «Семей Цемент зауыты» ЖШС, «Казполиграф» ЖШС және «Семей ет комбинаты» ЖШС 2012 – 2014 жылдар бойынша негізгі технико-экономикалық көрсеткіштері, мың теңге Көрсеткіштер Өнімді өткізуден түскен табыс Жұмысшылардың ортатізімдік саны Негізгі құралдардың ортажылдық құны Қысқа мерзімді активтердің ортажылдық Еңбек өнімділігі, Қор қайтарымы Қор сыйымдылығы Өнімнің өзіндік құны Жалпы табыс Кезең шығындары Салық салуға дейінгі Ағымдағы активтердің айналымдылығы, рет (1 жол/ 4 жол)
«Семей Цемент зауыты» ЖШС 2012 2013 2014
«Казполиграф» ЖШС 2012 2013
2014
«Семей ет комбинаты» ЖШС 2012 2013
2014
1 436 024
1531968
1757849
1 180 562
1 297 380
1 444 660
978544
961035
992036
1225
1214
1220
462
491
500
372
363
381
315824
427813
473029
719237
721468
762012
581934
596755
601320
447831
489321
567984
819516
828914
831901
517892
510608
562394
1172,3 4,5 0,22 533159 902 865 160586 687342
1261,9 3,6 0,28 954233 577 735 232935 335744
1440,9 3,7 0,27 1248165 509 684 229684 261893
2555,3 1,6 0,61 955 722 224 840 143 017 161230
2642,3 1,8 0,56 971 992 325 388 229 426 107903
2889,3 1,9 0,53 1 000 024 444 636 258 319 172904
2630,5 1,7 0,59 865034 113 510 88347 32456
2647,5 1,6 0,62 872451 88 584 65935 30176
2603,8 1,6 0,61 802547 189 489 82948 67284
3,2
3,1
3,1
1,4
1,6
1,7
1,9
1,9
1,8
144 158
Қосымша Е Контроллинг жүйесін енгізетін кәсіпорынның «мақсаттар ағашынан» үзінді
145 159
Қосымша Ж Кәсіпорында контроллинг жүйесін енгізу бойынша жұмыстың орындалуының жалпы тәртібі Кәсіпорында қолданылатын жоспарлау мен шығындарды есептеу жүйесін кешенді зерттеу
Элементтер бойынша шығындарды есепке алу жүйесін зерттеу
Шығындарды жоспарлау жүйесін зерттеу
Шығындардың қалыптастуымен байланысты құжатайналым жүйесін зерттеу
Кәсіпорынның ақпараттық жүйелерін зерттеу
Кәсіпорында контроллинг қызметімен ақпараттың жинақталуы үшін әдістемелік ережелерді құру
Контроллинг қызметі үшін мәліметтерді жинақтау жүйесін енгізу (ұйымдастырушылық және әдістемелік аспектілер)
Ақпараттық жүйелерд баптау
Іс жүзіндегі ақпаратты жинау мен өңдеу бойынша контроллинг жұмысының бастамасы
Ақпараттық жүйелерді жетілдіру
Кәсіпорында жоспарлау жүйесін түрлендіру үшін әдістемелік ережелерді құру Кәсіпорында бизнес – үрдістер мен құжатайналымды оңтайландыру бойынша ұсыныстарды құру
146 160
Қосымша К Контроллинг жүйесі жүйешелерінің арасындағы өзара байланыстар матрицасы Кіру жолы Ұйымдастырушылық жүйеше (контроллинг қызметі)
Процестік реинжиниринг жүйешесі Кәсіпорынның ресурстарын басқару жүйешесі Жобалық басқару жүйешесі
Қаржылық жоспарлау жүйешесі
Процестік реинжиниринг жүйешесі
Кәсіпорынның ресурстарын басқару жүйешесі
Жобалық басқару жүйешесі
Контроллинг жүйесінің әрбір жүйешесінде түйінделген, контроллингтің құралдарын сауатты қолдану үшін қажетті білімдері бар білікті мамандар – контроллерлер. Қажетті техникалық және бағдарламалық құралдар
Нақты кәсіпорынның шарттарына сәйкестендірілген және бейімделген контроллинг жүйесінің бес инструменталдық жүйешелеріне біріктірілген контроллинг құралдары, әдістемелері
Шығу жолы
Ұйымдастырушылық жүйеше (контроллинг қызметі) Мақсаттарды таңдау мен стратегиялық жоспарлау жүйешесі Қаржылық жоспарлау жүйешесі
Мақсаттарды таңдау мен стратегиялық жоспарлау жүйешесі
Кәсіпорын қызметінің мақсатты функциялары, критериалдық көрсеткіштер, жетекшілермен бекітілген кәсіпорын дамуының негізгі бағыттары Жетекшілермен бақыланатын қызмет етудің қаржылық көрсеткіштері Кәсіпорынның бизнес – үрдістері, олардың KPI
Кәсіпорын ресурстарының өзара байланыс үлгісі Инвестициялық жобаларды бағалау нәтижелері
Кәсіпорынның қаржылық құрылымы, жауапкершілік орталықтары
Шығындар мен өндіріс жоспарларын бағалау
Кәсіпорынның бизнес – үрдістерінің KPI сандық бағалау
Даму жобалары бойынша жұмыстың күнтізбелік жоспары мен баға туралы мәліметтер
Жаңа және қайта ұйымдастырылатын үрдістер үшін TO-BE үлгілері
161 147
Сату, сатып алу, тиеу, өндірістің бекітілген жоспарлары
Кәсіпорынның дамуына кететін шығындар жоспары
Кәсіпорынның бизнес – үрдістері үшін AS-IS, олардың KPI
Кәсіпорынның бизнес – үрдістері үшін AS-IS және TO-BE үлгілері, олардың KPI Қолданбалы өндіріс жағдайында жаңа бизнес –үрдістердің тиімділігін бағалау
Өндірісті дамыту аумағындағы жаңа жобалық шешімдердің параметрлері