100 Belgede Ermeni Meselesi

Rus Devlet Argivlerinden

100 Belgede Ermeni Meselesi Mehmet Perinรงek

Içindekiler

.............13

Õnsöz..............

.

.

.

.

..

....................................................17

Girig Belge 1: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baskismda "ErmeniMeselesi"maddesi................. Belge 2: Büyfik Sovyet Ansiklopedisi'nin 1926 baslosmda "Tagnaksutyun" maddesi Belge 3: Sovyet Ermenistam devlet adanu B. A. Boryan'm Ermenistan, Uluslararast Diplomasi ve SSCB adh eserinden Belge 4: Rus Türkolog V.A. Gordlevskiy'in Türldye Notlarmdan. Belge 5: Ermeni Sovyet tarihgi G. M. Arutyunyan'mXIX. Yüzyelen 90'lt Yellartnen Ortalannda Îngiliz Btnyuvazisinin Ermeni Meselesindeki Gerici Politikalart baghkh doktora tezinden Belge 6: Ermeni Bolgevik önder O. A. Arutyunyan'm hatiralarmda 1905 Kumu ve Tagnaklar Belge 7: Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in Sömiirge Köleliginden Milli Baptmseziega adh eserinden Belge 8: Taynaksutyun'un yaym orgam Orizon gazetesinde 1912 y1hnda yaym11anan makaleden Belge 9: Sovyet Ermenistam'nm yazarlarmdan S.G. Pirumov'un Yurtdtgendaki Tapnaklar baghkh kitabmdan Belge 10: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Tagnak Partisi'nin kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin bir yurtdig1 konferansmasundugurapordan Belge 11: Mengevik Gürcistam'mn Toprak Bakam Karibi'nin Ermeni iddialarma kary yazdigi Kozzl Kitap adh eserinden Belge 12: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un K1zilOrdu Harp Akademisi'nde askeri cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden Belge 13: General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB Savunma Halk Komiserligi Devlet Askeri Yaymevi tarafmdan basilan Alapkart VeHamadan Harekâtlart/1915 Yalenda Diinya Savape'nen Kafkasya Cephesi adh eserinden Belge 14: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet ve bilim adamlarmdan A. B. Karinyan'm "Ermeni Milliyetçi Alamlannm ÖzelliklerineDair" bashkh makalesinden Belge L5: Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm "Karydevrimci 'Tagnaksutyun' ve Emperyalist Savag 1914-1918"baghkhmakalesinden .........,....25

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

33

.

.

.

.

.

39 44

.

.

.

.

.

.

45

.

.

.

.

.

.

.

.

46

.

.

.

.

.

.

.

.

48 49

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

50

.

.

.

.

.

.

53

.

.

.

55

................................51

.

.

.

.

.

................60

..............

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..

.

.

.

.

.

56

.

58

8

Belge 16: Bir Ermeni yetkilinin "Rus-Türk Sava.gi'nda Ermeni Gönüllü Birliklerinin Faaliyetleri" baglikh raporundan Belge 17: Ermeni Bolgevik A. Erzikyan'm Sovyet Ermenistam'nda Ermenice basilan Emekçilerin Makkemesinde baghkh eserinden Belge 18: ÇarhkRusyasi Digigleri Bakam S. D. Sazonov'un Îstanbul Büyükelçisi Girs'e telgraft Belge 19: ÇarhkRusyasi Digigleri Bakam S. D. Sazonov'un Istanbul büyükelçisi Girs'e telgrafi Belge 20: Ambartsum Arakelyan'm Myak gazetesinde 20 eylül 1914'de yayimlanan makalesinden Belge 21: ÇarhkRusyas1 III. Siyasi Dairesi dampmamnm Istanbul büyükelçisi M. Girs'e telgrafi Belge 22: Rusya'nm Makü konsolosunun 27ekim1914tarihli§ifrelitelgrafi Belge 23: Karargâh komutam Yudeniç'in GeneralNikolayev'etelgraft................. Belge 24: Kars bälgesi askeri vali yardimcismm Kars bölgesi askeri valisine teheir öncesindeyardigt 4ocakl915tarihlive2no'lurapor.............. Belge 25: Askeri Vali Podgurskiy'in Sarikamig'a Albay Grigoliya'ya ve Ardahan, Oltu, Kag1zman bölgelerikomutanlarmatelgrafi Belge 26: General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâhi'na, Kars'm askeri durumuna iligkin telgrafi Belge 27: 1915 qubatmda Tiflis'teki bütün Ermenistan Milli Kongresi'nde Tagnaksutyun Partisi'nin askeri kanat temsileisinin yapt141 konugmadan Belge 28: Teheir öncesi Ermenilerin Müslüman köylerini .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

61

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

62

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

63

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

64

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

65

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

66

.

.

.

.

.

.

.

..............................67

..............69

..

..............71

................................73

.

yagmalamas1

hakkmdaki

Çarhkraporu

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

75

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

77

.

.

.

.

.

.

.

.

79

.

.

.

.

.

.

82

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Belge 29: Sovyet Ermenistam devlet adanu B. A. Boryan'm Ermenistan, Uluslararast DiplomasiveSSCBadheserinden Belge 80: ÇarlikRusyas1 Digigleri bakan yarduncismm Londra Büyükelçisi Benkendorf'a telgraft Belge 31: Tagnaksutyun Partisi'nin Digigleri Bürosu bagkam Zavriyev'in ÇarhkRusyas1'nm Londra ve Paris büyûkelçileri Benkendorf ile Îzvolskiy'e 1915 mayismda gönderdigi mektuptan Belge 32: General Oganovskiy'in General Nikolayev'e telgrafi Belge 83: General Kalitin'in Kafkas ordu komutanma telgrafi Belge 34: Bir Rus komutanm General Yudeniç'e telgrafi Belge 85: Genelkurmay bagkam adma Digigleri Bakan .............................81

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

83 85 87 89

9 .............91

Tardimcis1Neratov'amektup.................. Belge 36: Kafkas Ordu Karargâlu'na bagli askerimahkemesindenbirdosya..................................93 Belge 37: Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri Mahkeme Dairesi bagkamnm teheir öncesi birolayadairyazigmalar1.................. Belge 38: Rus Ordulari Kafkas Cephesi Bagkomutam Prjevalskiy'in, Tiflis'teki askeri genel valiye telgrafi Belge 39: 1;galhukukuna göre iggal edilen Türkiye illerinin komiseri Ivanitskiy'in telgraf1 Belge 40: Türk Ordulari Kafkas Cephesi Komutam Vehib Paga'nm Rus Ordulan mektobu Kafkas Cephesi Baykomutam General PIjevalskiy'e Belge 41: Tuggeneral Levandovskiy'in General Obraztsov'a 29 ocak 1918 tarihli telgrafi Belge 42: Kafkas Cephesi Karargâh komutanmm Kafkasardi Komiserligi'ne telgrafi Belge 43: Rus Kafkas Ordulari Komutam Odigelidze'nintelgrafi Belge 44: Ermenistan'm ilk bagbakam ve Ta.pnak Partisi'nin kurucusu O. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin yurtdiç1 konferansma sundugu rapordan Belge 45: H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da devlet tarafmdan Azerice basilan Savag ve Kurulup'tm 10 Yelt adhkitabmdan Belge 46: A. A. Lalayan'm "Tagnaksutyun Partisi'nin Kargidevrimci Rolü" baglikh makalesinden Belge 47: T. Haçikoglyan'm Sovyet Ermenistam K1zilOrdusu Avci Tümeni'nin kurulugunun 10. y11dönümü dolay1slyla Kizil Ordu tarafmdan basilan kitapçigmdan Belge 48: ÖnemliSovyet dogubilimci V.A. Gurko-Kryajin'in YakendoÿuveDevietleradheserinden........................125 Belge 49: Basar Geçar bölgesindeki Azeri kökenli Ermenistan vatanday1 Veys Veysov'un Sovyet Ermenistam'nda yaym11anan Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan Belge 50: Sovyet tarihçi Îrandust'un Kematist Devrim'in itici Güçleri adh eserinden Belge 51: Rus Beyaz Ordusu generali A.I.Denikin'inamlarmdan Belge 52: Sovyet Ermenistam'nm ve SSCB'nin önemli liderlerinden A. 1. Mikoyan'm 1919 arahšmm bagmda Lenin'e sundugu "Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan Belge 53: Tagnak Ermenistam Genelkurmay Bagkam .

...................99

.105

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.107

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.108

.

.

.

.

.

.

.111

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.113

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..............115

........

.............

.117

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

......................................121

.123

.

.

.

.

.

.

.

.

.124

.

.

.

.126

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

,

.

,

.

.127

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.................................128

.129

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

IO .133

Zinkeviç'in 17 ašmstos 1919 tarihli raporundan Belge 54: Ermenistan Komünist Partisi'nin 2-6 mart 1919 tarihlerinde III. Enternasyonal'in toplanan birinci kurucu kongresine sundugu rapor Belge 55: Bir Tagnak subaymm 1920 y11mda Beyazit-Varam Bölgesi'nden yazdigi rapordan Belge 56: Azerbaycan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi Prezidyumu protokolünden Belge 57: Azerbaycan Sovyet iktidarmm Taynak Ermenistam'na ültimatomu Belge 58: 11. K1zilOrdu Komutalág1'nm Tagnaklaraültimatomu Belge 59: Neriman Nerimanov, Mdivani gibi üst düzey Sovyet yetkililerin imzasim taç1yanve Çiçerin'eyazilan 19 haziran 1920 tarih1i rapordan Belge 60: Bir Tagnak yetkilisinin hükümetin bagi A. Ogancanyan'a yazd1g121 haziran 1920 tarihli mektuptan Belge 61: Stalin'in Orconikidze'nin telgrafmm üzerine kendi el .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.135

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.139

.140 .

.141

.

.

.

....................................142

.

.

.

.

.

.

.

.

.143

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.145

...................147

yazis1yladügtüglinot

..................

Belge 62: Ermenistan Komünist Partisi'nin III. Enternasyonal'in 19 temmuz-17 agustos 1920 tarihlerinde toplanan ikinci kongresine sundugu rapordan Belge 63: K1zilOrdu komutanlarmdan V.Tarhov'un RSFSC Yüksek Askeri Yaym Konseyi'nin resmi yaym orgam Voyenney Vestnik dergisinde yayimlanan amlari Belge 64: Bolgeviklerin önemli liderlerinden S. M. Kirov'un 29 temmuz 1920 tarihli telgrafmdan Belge 65: 11. Kizil Ordu komutanma yaz11an imzas1z mektup Belge 66: Naheivan Devrim Komitesi'nin 1 agustos 1920'de Tagnak hükümetine gönderdigi mektuptan Belge 67: Kâzim Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu Belge 68: Kâzun Karabekir'in Halil Paga'ya mektubu Belge 69: Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik heyetinin sekreteri Y.Y. Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den Moskova'ya gönderdigi gizli" damgah gifreli telgraftan Belge 70: Dogu Halklan Propaganda ve Harekât Konseyi Prezidyumu'nun 17 eylül 1920 tarihinde Bakü'de gerçeklegen toplantismda aldigt kararlardan Belge 71: Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi'nin talimati Belge 72: Türk ordularmm Sankarug'1 almasmm arifesinde Tagnak hükümeti digigleri bakanrun Tiflis'teki temsilcisine gönderdigi telgraf .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.149

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.151

.

.

.

.

.157

.159 .

.

.162 .

.

.163

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.167

"çok

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.169

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.171

.174

.176

.

.

11

Belge 73: Orconikidze'nin Lenin ile Çiçerin'e telgrafi ve telgrafm üzerine Lenin, Stalin ve Çiçerin'inel yaz11arlyla dügtükleri not Bakü'den telgrafi Belge 74: Stalin'in Çiçerin'e Belge 75: Bir Ta.pnak komutanm genel karargâha gönderdigi 14 kasun 1920 tarihli rapordan Belge 76: Türk ordusunun harekâtiyla ilgili Ermeni Gümrü Bolgeviklerinin yaym orgam Komünist gazetesinde çikan makaleden Belge 77: G. K. Orconikidze'nin Y V. Stalin'e 22kasim1920tarihlitelgran.............. Belge 78: Ermenistan Devrim Komitesi'nin 1920 yllmm arahk aymda yaymladig1 bildiriden Belge 79: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye 3arahkl920tarihlitelgraft Belge 80: Tagnaklarm son bagbakam Vratsyan'm, yaym organlan Araç'm 3 arahk 1920 tarih1i .

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.177

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.180

.181

.182 .

.

.

.

.

.

..............183

.

.184

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

..............185

..................

sayismda yay1mlanan makalesinden

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.188

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Belge 81: G. K. Orconikidze'nin Y.V. Stalin'e, tel hatti üzerinden V. 1.Lenin'e, G. V. Çiçerin'e dogrudangönderdigiraporu Belge 82: Stalin'in Pravda gazetesinde 4 ara11k 1920 tarihinde yayunlanan "Yagasm Sovyet Ermenistam!" baghkh yazismdan Belge 83: Mdivani'nin Stalin ile Orconikidze'ye Barahkl920tarihlitelgrafi.................................193 Belge 84: Sovyet Ermenistam'nm Îçiëleri Halk Komiseri A. A. Bekzadyan'm Sovyet Rusya'nm Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'egönderdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan Belge 85: RSFSC'nin Kafkasya'daki yetkili temsileilerinden Çiçerin'eve Orconikidze'ye telgraf1 Seynman'm Belge 86: Digigleri Halk Komiserligi'nin Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi Politbürosu'na sundugu rapor Belge 87: Orconikidze'nin Kremlin'e telgrafi ve Stalin'in el yazistyla üstüne dügtügü not Belge 88: M. V. Frunze'nin Lenin ile Troçki'ye Batum'dan gönderdigitelgraftan Belge 89: Ermenistan SSC heyeti bagkam M. Mravyan'm Kars Konferans1'ndaki açilig konuymasmdan Belge 90: Sovyet Ermenistam'nm önemli devlet adamlarmdan A. E Myasnikyan'm 29 kasim 1921 tarihinde yayimlanan "Eski ve Yeni Ermenistan" adh makalesinden Belge 91: Hmçak Partisi'nin Paris seksiyonu sorumlularmdan

.

.

.

.

.

.

.

.

...............189

..............

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

,

.

,

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.197

.

.

.

.192

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.198

.199

.205

......................................209

.

.

.

.

.210

.

.211 .

.

12

hukuk doktoru Gurgen Tahmazian'm Sovyet Ermenistam'na gönderdigi 1 arahk 1921 tarihli mektuptan Belge 92: A. E Myasnikyan'm 25 ocak 1922 tarihinde yayunlanan "Ermenistan Komünist Partisi'nin Anlam1" .

adhmakalesinden

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.213

.

.

.

.

.

.

.

..................214

.....................

Belge 93: K1zilOrdu komutanlarmdan M. V. Frunze'nin Bütün Ukrayna Merkez Yürütme Kurulu ve Ukrayna SSC Halk Komiserleri Sovyeti'nin 2 qubat 1922 tarihli oturumunda sundugu Türkiye raporundan Belge 94: 17 agustos 1922 tarihli RKP MK Politbürosu oturumu protokolünden Belge 95: 23 kasun 1922 tarihli RKP MK Politbürosu oturumu protokolünden Belge 96: RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'inDigigleri Halk Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu Belge 97: RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'inDigigleri Halk Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan Belge 98: Sovyet Ermenistam devlet adann B. A. Boryan'm Ermenistan, Ulustararast DiplomasiveSSCBadheserinden...........................222 Belge 99: Sovyet Ermenistam'nm teorisyenlerinden Marents'in 1928 ydmda yay1mlanan makalesinden Belge 100: 21 gubat 1985 tarihli Politbüro toplant1s1 tutanagmdan............. .215

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.216

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.217

.

.

.

.

.

.

.

,

,

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.219

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.221

.

.

.

.

.

.

.

.

.223

.

..............224

..

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Önsöz

Mehmet Perinçek'in Rus devlet argivlerinde buldugu belgelere göz attigunda, 'Bu iq galiba bitiyor' diye mirildandim. Evet, Rus argivleri, dönemin diger Rus ve Ermeni kaynaklanyla birlikte, Ermeni soylormu iddialan hakkmda hükmünü veriyor: Iddialar geçersizdir. Kesin hüküm diyorum, çünkü hükmü temyiz edecegi farz edilenlerin bizzat kendileri, o kesin hükme son noktay1 koyuyorlar. Bagta bagimsiz Ermenistan'm 1918-19 ylllarmdaki ilk Bagbakam Hovannes Kaçaznuni olmak üzere, dönemin Ermeni siyasetçileri, Ermeni komutanlan, Ermeni tarihçileri, 1920'den Îkinci Dünya Savagi sonlarma kadar yazdiklan resmi raporlarda, yaz1pmalarda ve kitaplarda, hep aym görügü savunmaktadirlar, Özetlersek: 1. Ermeni milliyetçi ve aynhkçi örgütleri, XIX. yüzyddan baglayarak yabanc1 büyük devletlerin Osmanh Împaratorlugu'nu parçalama planlan içinde nâzim rol oynatmplardir. 2. Birinci Dünya Savagt, Osmanh Devleti'ni paylayma savag1 olmugtur. Ermeni aynhkçi hareketi daha savag äncesinde Türkiye'nin dügmanlan tarafmdan silahlandinlmig ve örgütlenmigtir. ÇarhkRusyasi, agamalarmda Ermeni gayn nizami ingiltereve Fransa, savagm çegitli ve nizami g(içlerini atege sürmüglerdir. 3. Türkiye, 1914 yllmdan 1923 ylIma kadar bekasi için savagmaktaydt Bu savag hakh bir savagtl. Savag, tüm taraflarm çok agir kaylplar vermesine yol açtt Kurtulug Savagi'yla Türkiye, Osmanhnm küllerinden dogdu. Rumlar gibi Ermeniler de yenilen taraf oldular. Birinci Dünya Savagi'nda Türkiye'yi paylagmak isteyen büyük devletlerin ordularmda savagan veya bu ordularla içbirligi içinde Osmanh ordularma saldiran, Osmanh sivilleri katleden Ermeniler, diger kullamlan güçler gibi, bu trajediden paylanna dügene katlanmak zorunda kaldilar. Bu aç1dan her iki tarafin sivil/muharip kayiplan savag bilançolarmm zayiat baghgt altmda yer aldt 4. Daha acisi, savagm halk kitleleri içindeki boyutu olmuqtur. Ermeni milliyetçi örgütlerinin yabanc1 ordulardan kuvvet alarak girigtikleri

etnik temizlik hareketleri, Ermeni ve Müslüman halk arasmda kargthkh kirunlan da tetiklemigtir.

14

5. Osmanh hükümetinin 1915 ydmdaki teheir karan ve uygulamasi, bir savag önlemidir. Bu önlem teamüli hukukun bir unsurudur ve bugün Cenevre Sözlegmeleri'ne ek 2. Protokolün 17. maddesinde tedvin edilmigtir. Teheir, Osmanh yöneticilerinin de kabul ettigi bazi aginhklara ragmen, hukuka uygundur. 6. Toplam olarak baktigmuzda, Türk devletinin Ermenilere yönelik kasith ve önceden planlanmig bir kinm veya soykinm uygulamasi yoktur. Olaylar, devletler arasmda savag ve halklar arasmda kargihkh lonm kapsanu içindedir. Bu arada lathklar, epidemiler ve sert iklim kogullan, savagm kurbanlarmm say1sma yüz binleri eklemigtir. Türkler de, Ermeniler gibi, ama saylca onlardan çok daha fazla sivil kayb1yla daha az bir bedel ödememiglerdir. Türkiye'yi on y111ar boyu uluslararasi düzlemlerde benzer görügleri ifade ederek savunurken, bu saptamalarm hepsinin, ama hepsinin, Ermení devlet adamlan ve tarihçilerince daha önce yapilnug oldugunu bilmemig olmaktan dolay1hay1flamyorum. Diyebilirim ki, Mehmet Perinçek'in Rus argivlerinde ve diger Rus kaynaklarmda gün igigma çikardig1 bilgiler, Ermeni soylorum iddialanBu bilgiler, yalanlan berhava etna öldürücü bir darbe indirmektedir. mek için bize adeta bir cephanelik sunmaktadir. Gerçegin yalanla savaymda bize savagm kaderini etkileyen bir silah kazandirmaktadir. Mehmet Perinçek, bana on binlerce sayfahk argiv belgesinden ve Rusça yayunlanan Ermeni ve Rus kaynaklardan söz ettigi zaman, ilk akhma gelen bunlan özetleme ihtiyac1 oldu. Bu malzeme, zamam çok lot olan çagmuz insam için bir elkitabi haline getirilemez miydi? Yüz belge seçerek Ermeni sorununu aydmlatma fikri böyle olugtu ve Mehmet Perinçek'e bunu önerdim. Böylece bu önsözü yazma gärevini de daha o zaman üstlenmig oldum, Simdimesele, tarihi bir gerçegi, bilimsel bir gerçegi, bütün insanhkla paylagmaktir. Türkiye'yi hedef alan haksiz ve insafsiz psikolojik savay1 yalmz cepheden gögüsleyerek püskürtemeylz. O psikolojik savay1 yürüiçinde cepheler açmak zorunday1z. devletlerin de Rus argivinden ç1ten imkâm vermektedir. seferber olup bu kikanlan yüz belge, bize bu Simdi tabi, Ermeni soylormu yalannun bag verdigi her kögeye ulagt1rma zamamdir. "Bize inanm1yorsamz, igte buyurun, gerçekleri Ermeni devlet adamlan ve tarihçilerinden ya da Rus argivlerinden ögrenin!" demeliyiz.

Bu kitap, önce bizlerdeki hakhhk duygusunu güçlendirecek, milletimize ve devlet gelenegimize olan güvenimizi pekigtirecektir. O nedenle önce biz Türkler bu kitabi iyi incelemeliyiz. XX. yüzyilm XXI. yüzy11a uzanan en uzun kuyruklu yalanma kargi mücadele ediyoruz. Hakhy1z. Bu bilinci paylagmamiz, alacagmuz sonuçta belirleyici olacaktir. Gerçegi elimizde tutmaktan kuvvet alarak, o yalana teslim olan herkesi aydmlatabilir ve kurtarabiliriz. Evet diyorum, çünkü "kurtannak"

15

Ermeni soykirmu yalamm kabul etmek, ashnda bir esarettir. Bu kurtarma faaliyeti için, bu kitabi luzla Îngilizce,Frans12ca, Almanyaymahy1z. Resmi ve äzel kuca, Rusça ve elbette Ermenice basmah ve ruluglarm bu milli görevi üstlenmeleri kugkusuz isabetli olacaktar, Rus argivlerindeki israrh çahqmasm1 bu kitapta özetleyen Mehmet Perinçek'e, bu kitaba emegi geçen herkese ve bu kitab1 dünyanm her tarafma taglyacak bütün hakikat sevdahlarma takdir ve gükran duygulanmi sunuyorum.

Gündür Aktan E. Büyükelçi 12 ocak 2007

Girig

Ermeni meselesi ve buna bagh olarak Ermeni soykinnu iddialari, meggul son dönemde Türkiye ve dünya kamuoyunu belki de en fazla y111ariarasmda yaganan olaylaeden konularm bagmda geliyor. 1915-23 yanmda, Çarhk rm en önemli tamklan ise, Türk ve Ermeni taraflan Rusyasi ve Sovyet Rusya'dir. Bu nedenle Rusya devlet argivleri, Ermeönemli rol oynayacak belni meselesinde gerçeklerin saptanmasmda gelere sahiptir.

Rus devlet argivlerinin önemi Birincisi, ÇarhkRusyas1, XIX. yüzyil ortalarmdan 1917 yllmda y1kilana kadar Ermeni meselesinin taraf olarak içindedir. Rusya, Osmanh Devleti'ni paylayma savaç1 yürüten büyük devletlerden biri olarak, 1915 teheirinin öncesi ve sonrasim en ince ayrmtisma kadar kayda

geçirmigtir. Îkincisi, Kurtulug Savaqumz y111armda Sovyet Rusya, Anadolu'da kurulan Devrimci Türkiye'yle aym cephede savagmigtir. Ingiltere'nin Kafkas seddine kargi Türkiye'nin Dogu Cephesi ile Sovyet Rusya'nm Kafkasardi Cephesi birlegmigtir. Bu dönemde Sovyet argivleri yine birinci elden kaynakt1r. Üçüncü olarak ise Rusya'nm Tagnaklan kullanmasi nedeniyle Tagnak belgelerinin önemli bir kismi Çarhkargivlerinde bulunmaktadir. Sovyet argivlerinde ise Sovyet cumhuriyeti olan Sovyet Ermenistam argivlerinin birçok belgesini bulmak mümkündür. Ermeni devlet argivlerindeki çok say1da önemli belge bugün aragtirmacilara kapahdir. Ancak o belgelere Rus devlet argivleri üzerinden ulagilabilmekteyiz. Bunlara Azerbaycan ve Gürcistan kaynaklan da eklenebilir. Alman generallerinin, Ingiliz subaylarmm, Amerikan misyonerlerinin gözlemleri, emperyalist emellerini bir kenara biraktignmzda dahi, agamazken, Rusya her iki dönemde de olaylara devlet olarak tamkhk etmektedir, Bunlara bir de Ermeni ve diger Kafkasardi cumhuriyetlerinin kaynaklanm ekledigimiz zaman, Rus devlet argivle"kigiselligi"

18 rinin Ermeni meselesinde en önemli belgeleri barmdirdigmi söylememiz abarti olmayacaktir Rus argivlerinde, Çarhk Rusyasi'nm, Sovyet devletinin, Taynak ve Sovyet Ermenistam'nm en üst düzeydeki yetkilileri tarafmdan imzalanmig çok gizli raporlar ve yazigmalar bulunmaktadir. Bu belgeler, Ermeni soykirmu iddiasmda bulunanlarm itiraflanm içermekte, Ermeni meselesini Türkiye'ye karg1 kullanau güçlerin saptamalarm1 ortaya koymaktadir. Aynca ÇarhkRusyasive Sovyet Rusya gibi üçüncü bir gücün saptamalanm yansitmasi nedeniyle de, uluslararasi alanda etkili ve geçerli kamt degeri tagimaktad1L Özellikleraporlar ve iç yazigmalar, devyetkililerinin let gerçegi belirlemeye yönelik samimi degerlendirmeleri-

ni içermektedir.

Rus devlet aryivlerinden çikan temel sonuçlar Rus devlet argivlerindeki belgelerin ortak özelligi, Türkiye'nin tezlerini esas olarak dogrulamasi ve Ermeni soykirmunm uluslararasi bir yalan oldugunu tartigmasiz bir biçimde gözler önüne sermesidir. Rusya'da ÇarhkRusyas1'mn ve Sovyet döneminin devlet arsivlerinde Ermeni meselesi üzerine, 1998 yllmdan bu yana sekiz y11diryapt1gim çahgmalar sonucunda ulagtigim belgelerin içerigi göyle özetlenebilir: 1. Birinci Dünya Savagi öncesinde ve sonrasmda hem devletler aras1 savag düzleminde, hem de halklar arasmdaki bogazlagmalarda, kargilikh lorunlar (mukatele)yaganmigtir. ÇarhkRusyasi ordularmda 200 000 Ermeni askerinin savagtigt göz önünde tutulursa, çok say1da askerin bu savagta hayatm1 kaybettigi öncelikle saptamr. Ikincisi Ermeni çetelerinin yabanc1 devletlerle ighirligi ve etnik temizlige girigmeleri nedeniyle, Osmanli/Türk Devleti ile bu çeteler arasmda çatigmalarda karg1hkh kay1plar verilmigtir. Üçüncüsü, ordular arasmdaki savag cepheleri digmda, Ermeniler ve. Müslüman halk (Türkler ve Kürtler) arasmda da karg1hkli giddet uygulanm14 ve çok say1da insan ölmügtür.

2. Belgeler, 1915-1920 y111ar1arasmda Ermeni çetelerinin Kafkasard1'nda, Doku Anadolu'da ve Kilikya olarak adlandir11an Adana ve Marag bölgesinde Türkiye ve Azeri Türkleri ile Kürtlere yönelik sistemli lorun politikasi izledigini kanitlamaktadir 3. Hem devletler arasmdaki savaym, hem de Müslüman-Ermeni bobag sorumlusu, Batih emperyalistler ve ÇarhkRusyagazlagmalarmm s1'dir. Osmanh Devleti'nin topraklarru paylagmak isteyen büyük devletler, bagnaz milliyetçi Ermeni örgütlerini lagkirtarak savaga sevk etmiglerdir. Osmanh Devleti, TBMM hükümeti ve Müslüman halk, bu durumda savag önlemleri aluug ve ayaklanan Ermeni çetelerini giddetle bastirarak hakh bir savag vermigtir, kendi vatamm savunmugtur.

19

Belgelerin yer aldig1 argivler Sundugumuz belgeler, özellikle qu argivlerde yer almaktadir: Çarhkdönemi belgeleri, ÇarhkRusyastnm askeri argivi ve Digigleri Bakanhgi argivinde; Sovyet dönemi belgeleri, Sovyetler Birligi Komünist Partisfnin Merad1 Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argikez Parti Argivi (gimdiki vi), Sovyet döneminin Digigleri Bakanhgi alpivi, Kizil Ordu argivinde; Aynca her iki dõneme iligkin belgeler, Rusya Federasyonu Devlet -

-

--

Argivi'nde.

Çarhkargivlerinde

Ermeni meselesi

Çarhkargivlerindeki Ermeni meselesine iligkin belgeler, äzellikle yogun olarak 19. yüzyihn sonlarmdan baglaylp 1919'lara kadar gelmektedir. Elbette daha öncesine ait belgeler de bulunmaktadir. 1917 Subat ragmen, Beyaz Orve Ekim Devrimleri'yle birlikte Çarhšmyllulmasma

dularm, Kolçak hükümetinin ve Tiflis'teki Kafkas Cephesi Genel Karargâlu'nm bir süre daha varhgim korumasi nedeniyle Çarhkargivlerinin kapsadigi tarihi dönem daha sonraki y1llara da uzanmaktadir. Bu argiv1erdeki belgeleri göyle sm1flandirmak mümkündür: Ermeniterin yapam kopullare. Çarhk 1. Osmanië Devleti'nde Ermeni bagnaz milliyetçi tarihçilerinin Ermeniargivlerindeki belgeler, aç1kça çürütmektezlerini ilgili lerin Osmanh'daki yagam kogullanyla emperyalist devletlerin müdahalesitedir. Bu belgelere göre Ermeniler, ne, özellikle Berlin Konferansina (1878)kadar, Türkiye'de çok iyi gartlarda yagamiglar, õzellikle Osmanh Devleti tarafmdan desteklenmig ve korunmuglardir. Çarhkyetkililerinin yaz1pmalan göstermektedir ki, Osmanli Ermenilerinin yagam kogullan Rusya Ermenilerine oranla çok daha iyidir. Bu yuzden Ermeniler, ÇarhkRusyasfndan kaçarak Osmanh'ya s1gmnuglardir. Osmanh hâkim smiflan aç1smdan sömürüde milli aynm asla söz konusu olmanngtir. Hatta Ermeni köylüleri, birçok yerde Müslümanlara oranla daha varhkhdir. Ermeniler, ticaret ve zanaatta Aynca Osmanh Devleti, hâkimiönemli konumlarda bulunmaktadirlar. yeti altmda bulunan halklar, äzellikle Türkler, Kürtler ve Ermeniler, tam bir uyum içinde ya.yamiglardir. Bu belgeler, Bati devletleri ve ÇarhkRusyasfum Ermenilerin Osmanh Devleti'ndeki yagamlan konusunda yürüttügü propagandanm, Osmanh ülkesini paylagma ve iggal emellerini aklamak için yürütüldügünükamtlamaktadir. Ermenilerin kötü yagam kogullarma iligkin abartih veya uydurma malzemeler üretilerek kamuoyu olugturulmugtur ve emperyalist saldirganhga gerekçe yaratilm14tir. doguçu ve özellikleri. Çarhkbelge2. Ermeni milliyetçiliginin

20

leri, Ermeni milliyetçiliginia Bat1'nm ve ÇarhkRusyasi'nm özellikle XDL yüzy11da baglayan Ermenileri Türkiye'ye karg1 kullanma tasanmlarma paralel olarak geligtigini göstermektedir. Özellikleargivlerde yer alan o döneme ait Ermeni yaymlan ve belgeleri, Ermeni milliyetçiliginin igbirlikçi, bagnaz ve saldirgan köklerini net bir gekilde ortaya koymaktadir. Kafkasya'daki Ermeni aydmlan, daha XIX. yüzyllm sonlarmda emperyalist devletlerle içinde bagimsiz bir Ermeni devleti kurmamn hayaline kapilnuglardir ve bu fikirlerini Türkiye Ermenilerine zorla agilamaya çahym1plard1r. gelipiminde 3. Ermeni meselesinin Batt Avrupa'ntn rolü. Dorekabet halinde paylagilmasmda olan Rusya ve Avrupa, Ermenigu'nun leri kimin kullanacagi konusunda da yangmaktadirlar. Rus yetkililerinin yazdigt raporlar, özellikle Îngilizlerin Ermeni meselesindeki laghirtmalanm ortaya koymaktadn: Yetkililerin saptamalarma göre, bu yöntemlerle bir yandan Türkiye ile Rusya'nm arasuu açma amac1 güdülmü§, öte yandan Osmanh Devleti içindeki merkezkaç kuvvetleri desteklenmigtir. Böylece Osmanh topraklanm paylagmak amaglanmigtir. biçilen görevler. 4. Birinci Dünya Savape'nda Ermenitere Tagnaklarm, ÇarhkRusyas1 yetkilileriyle yaptiklan yaz1pmalardan ve görügmelerden, Türkiye'yi iggal planlan çerçevesinde Ermenilere iki misyon yüklenildigi görülmektedir. Ermeniler, cephe gerisinde ayaklanma ç1kararak Türk ordusunu zaafa ugratacakttr. Bu birinci görevdir. Îkincisi ise olugturulan Ermeni gönüllü birlikleri yoluyla Türk ordusunun savumna hattim yararak, Rus iggalini kolaylagtmnakt1r. Aynca bu temelde Rus yetkililerinin yazdigi sayisiz rapor vardit Bütün bu planlar, Batt devletleri ile ÇarhkRusyas1'nm emir komutas1 altmda yürütül"ighirligi"

mügtür.

5. Osmanle Ermeni kitlelerinin emperyalist plantarin pepinden sürüklenmesi. iki Her gärevin yerine getirilmesinde Türkiye Ermenileri aktif rol oynanugtir. Mesele birkaç Tagnak teröristinin iginden ibaret degildir. Gönüllü birliklerin olugturulmasma ve ayaklanmalara ne yaz1k ki, genig Ermeni kitleleri katilmigttr. Argivler, Çarhkordularma hizmet etmek ve Türkiye'ye kargi gönüllü birliklerde savagmak icin Türkiye Ermenilerinin Rus yetkililere bagvurularlyla doludur. Osmanh uyruklu aydmlardan ve doktorlardan üniversite ögrencilerine ve siradan köylülere kadar bin1erce Ermeninin listeleri argivlerde isim isim mevcuttur. Bu belgeler, tehdidin ayrhkç1 örgüt yönetici ve militanlanyla simrla ohnadignu göstermesi ve teheirin nedenlerini aç1klamasi balommdan önemlidir. 6. Ermeni gönüllü birliklerinin katliam ve yagma politikast. yazdigi yüzlerce rapor ve Çarhk generallerinin ve subaylarmm Çar11k askeri mahkemelerinin yüzlerce tutanag1 ve kararlan göstermektedir ki, Birinci Dünya Savagi sirasmda iggal edilen bölgelerde Ermeni gö-

21

nüllü birlikleri Müslüman halka kary1vahyi kirunlara girigmig ve mallarun yagmalanugtir. Belgelere göre bu uygulamalar sistemlidir. Ermeni çetelerini kullanan Rus komutanlan bile bu vahget kargismda dehgete kapilnuglardu Birçok Ermeni subay ve asker, bu nedenle Çarhkorduyargilanmig ve idam cezasma çarptinIsunun askeri mahkemelerinde nugtir. Bu katliamlann ve yagmalarm Teheir'den önce baglamasi da aynca önem tay1maktada. projesi. 7. ÇarlekRusyase'nta "Ermenisiz Ermenistan" Çarhk yetkililerinin iç yazigmalan, Ruslarm Ermenileri Türklerin üzerine sürüp k1rdirtarak iggalin ardmdan bölgeye Don Kazaklanm yerlegtirme planlanm da kamtlamaktadir. Çarlikyetkili1eri, bu projeyi "Ermenisiz Ermenistan" olarak nitelemiglerdir.

Sovyet argivlerinde Ermeni meselesi Sovyet argivlerindeki belgeler, esas olarak 1917 sonrasma ait olmakla birlikte Sovyet yetkilerinin geçmig olaylan degerlendiren birçok yoruinunu da içermektedir. meselesidir. emperyalizm 1. Ermeni meselesi, Lenin ve Stalin gibi Sovyet iktidannm en üst düzey önderleri, Ermeni Bolgevik teorisyenleri, Ermeni meselesinin äzüne iligkin birçok saptamada bulunmuggöre Ermeni lardir. Yazigmalara, raporlara yans1yan bu saptamalara meselesi, emperyalist devletler tarafmdan Türkiye'nin paylagilmasmda bir araç olarak kullamlmigtir. Türkiye, paylagilmaya kargi kendi vatamm savunmuy ve hakt bir savag vermigtir. Yaganan trajedinin sonunluladevletler ve n ise Ermenileri kullanma politikasi güden emperyalist planlanna alet olan Tagnaklardir. onlarm oynadtgt rol ce etnik temizlik 2. Tapaak Ermenistant'nen politikast. Sovyet önderleri, Tagnak Ermenistam'nm Ingiliz politikasi geregi devrimci Türkiye ile Sovyet Rusya arasma bir duvar ördügünü ve Birinci Dünya Savagi sonrasmda da emperyalizmin bölgedeki tageronlanndan biri oldugunu saptanuglardir. Tagnak Ermenistam, Bati'nm Dogu'daki planlanm gerçeklegtirmede bir üs görevi görmügtür. Sovyet belgeleri, Tagnaklarm yaklagik bugünkü Ermenistan suurlan içinde yaptiklan etnik temizligi de kamtlamaktadir. "Saf' milli bir devlet kurma adma Müslüman nüfusun önemli bir kesimi Tagnak iktidan tarafmdan ortadan kaldinlmigtir. Aynca Kilikya olarak adlandirilan Adana, Marag bölgesinde de Fransizlann himayesi altmda sistematik olarak Müslüman nüfus kihçtan gegirilmigtir. Ermeni nüfus da Tagnak diktatörlügünden payun alnugtir. Ermeni halkmm Tagnak zulmüne ugradigi Sovyet belgelerince saptanmaktadir. ortadan 3. Türk-Sovyet ittifakt ce Taynak Ermenistane'nin kalderrimast.

Sovyet argiv belgelerinin aç1k bir gekilde kamtladigi

22 üzere Ermenistan'da, Türk Ordusu'nun ve Kizil Ordu'nun askeri ighirligi sonucunda Tagnak iktidarma son verilmig ve Sovyet iktidan kurulmuytur. Bugün soykinm olarak adlandmlan Türk Ordusu'nun Ermenistan üzerine harekâtt, en üst düzeydeki Sovyet yetkilileri tarafmdan desteklenmig ve ilerici bir hareket olarak degerlendirilmigtir. Türkiye'nin bu harekâti, vatan savunmas1 kapsammda görülmügtür. Bugün Ermeni milliyetçilerinin en az Talat ve Enver pagalara yönelik oldugu kadar Sovyet liderligine de saldirmas1 bu yüzdendir. Rusya

Ermeni Birligi, Ermeni Soykertmemn Koruyuculart ve Suç Ortaklart baghkh bir kitapta bu yöndeki belgeleri derlemig ve Leninleri, Stalinleri sözde Ermeni soykinmimn suç ortaklan olarak degerlendirmigtir. Ermeni diasporasi, siyaset ve bilim çevreleri, "Ermeni soykinmmda" Rusya'nm Türkiye ile egit sorumluluga sahip oldugunu vurgulamakta, bu içerikte yaymIar çikarmakta, toplantilar düzenlemektedirler. Burada altim çizmek gerekir ki, Ermeni çevreleri, Sovyet devleti üzerinden Rusya'yl mahkûm etmek pegindedirler. Nazi güdümlü Taynaklaren 4. Íkinci Dünya Savape'nda üstlendikleri rolü politikast. Tagnaklar, Birinci Dünya Savagi'nda Îkinci Dünya Savagi'nda da oynamiglardir. Bu sefer Hitler Almanyas1'mn yamnda. Tagnaklar, fagist Alman ordulan için gönüllü birlikler olugturarak bölge halklarma kargl yeni bir suça imza atmiglardir. kat kat fazla olmass. Ermenilerden 5. Müslüman nüfusun Gerek Çarkkgerek Sovyet belgeleri, bölgede Müslüman nüfusun teheir öncesinde de Ermeni nüfusla kargilagtm1mayacak kadar çok oldugunu kamtlamaktadir.

Kitabm kapsam1 Elinizdeki kitap, Rus devlet argivlerinde buldugumuz belgelerden Belgelerin yam sira özellikle o dänemi yagamig olan Rus, Ermeni, Gürcü devlet ve bilim adamlanmn belge niteligindeki eserlerine yaylmlanmig de yer verilmigtir. Yorumsuz olarak yay1mlad1§muz belgeler, Ermeni meselesini degigik aç11ardan ele alacak Argivlerde yukarda gekilde yukandaki sisteme göre smiflandmlnugtir. vurguladigumz tezleri kamtlayan binlerce belge bulunmaktadtr, ancak kitabi yalmzca her konudan belirli örneklerle suurlandirdignmz agiktir. genel bir çerçeve çizmek amaclyla Büyfik Sovyet AnÇabgmamiz, siklopedisi'nin 1926 baskismm "Ermeni Meselesi" ve "Tagnaksutyun" maddeleriyle baglamaktadir. Ardmdan belgeler zamandizinine göre siralammytu-. Basih eserlerden alman metinler, basmi tarihlerine göre degil, olaym tarihine göre verilmigtir. Belgelerin ve konunun daha iyi anlagilmasi amaclyla, belgelere ve metinlere tarafumzdan dipnotlar dügülmügtür ve bu notlar özgün belge olugmaktadir.

23

veya metnin dipnotundan ay1rt edilmigtir. katkilarmdan dolay1 Türk Bu çahymamn gerçeklegtirilmesindeki Tarih Kurumu'na, Rusya Federasyonu Egitim ve Bilim Bakanhgi'na, bagta Prof. Dr. Yakut Irmak Özdenve Prof. Dr. Sabahattin Özelolmak üzere Îstanbul ÜniversitesiAtatürk Îlkeleri ve ÎnkilâpTarihi Enstitüsü yöneticilerine ve çahyanlarma, bagta Doç. Kalerya Antoninovna Belova olmak üzere Moskova Uluslararasi 11igkilerDevlet Enstitüsü (Üniversitesi) akademik ve idari personeline, Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argivi, Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi, Lenin Devlet Kütüphanesi ve Rusya Tarihi Halk Kütüphanesi çabganlarma, Rusya Bilimler Akademisi Moskova Sarkiyat Enstitüsü Türkiye Kürsüsü'ne, E. Büyüke1çi Gündüz Aktan'a, Prof. Dr. Aygün Attar'a, Moskova Devlet ÜniversitesiAsya ve Afrika Halklari Tarihi Enstitüsü ögretim üyesi Prof. Dr. Vyaçeslav Slikov'a,Azerbaycan Milli Meclisi Milletvekili Prof. Dr. Cemil Hasanh'ya, Dr. Mayis Alizade'ye, Rasih Nuri 11eri'ye,Hüseyin Alpdündar'a ve Engin Turan'a yürekten tegekkür ederim. Kitaptaki bütün belge ve metinler, Mehmet Perinçek ve Arif Acaloglu tarafmdan çevrilmigtir. Bu çevirilerde degerli Türkolog Arif Acalogdolayi kendisine de tegekkür borçlu'nun yol gösterici yardimlarmdan luyum.

Belge 1

Büyük Sovyet Ansiklopedisi'nin Meselesi" maddesi Türkiye'nin

"Ermeni meselesi, rilmesi

meselesidir

1926 baskisinda

zaylflatilmasi

"Ermeni

ve sömürgelegti-

"

Ermeni Meselesi: Dogu meselesinin bir parçasi olarak Ermeni meselesine iki aç1dan bakilabilir. Dig açidan bakildigmda, büyük devletlerin Türktye'de merkezkaç kuvvetleri destekleyerek Türkiye'nin zay1flagörülür. Bu meselenin iç dotilmasi ve daha kolay sämürgeleptirilmesi Ermeni burjuvazisinin önulusunun kendi kaderini, ise, Ermeni gasi derliginde ve buna bagh olarak Ermeni burjuvazisinin geligmesi yönünde tayin etmesidir. Ermeni meselesi, Ermeni ulusunun bagma, Îstanbul'un mali aristokrasisinin geçmesinden sonra, XVIII. yüzyllda ortaya ç1kt1. Anadolu'ya yaydm1g olan Ermeni halki, kendi ticaret burjuvazisini Bu ticaret burjuvazisinin, Türkiye'nin ekonoçok erken yaratmigtL mik hayatmda rolü büyüktü. Örneginhükümete, valilere vb'ye kredi verirdi.

Öteyandan bu burjuvazi, din

adamlarmm, Kilise'nin büyük nüfuzunyönetiyordu. Îstanbul Patrikligi, 1453 yilmda hallo dan yararlanarak Ermeni Osmanhlarm Istanbul'u fethetmesinden sonra kurulmuqtu; burjuvazisi, bu patriklik aracihgiyla halla yönetlyordu. Ermeni Patrikliginezdinde mali aristokrasinin ileri gelenlerinden bir meclis olugtural mu tu. Halla yöneten, esas olarak bu qûraydi.

Türkiye'de Ermeni burjuvazisinin geligmesinde, Avrupa ve Amerika'da yagayan Ermeni burjuvazisiyle iligkilerin çok büyük rolü vardi. Sunu da kaydedelim ki, Türkiye'nin el sanatlarmda Ermeni esnaft Rumlarla birlikte büyük rol oynuyordu. Ne var ki, Dogu Anadolu'da yaayan Ermeni köylülerin siyasal ve ekonomik durumlari çok kätüydü. Bu aç1dan, Bat1 kapitalizmi Ortadogu'da taarruza geçtigi anda, Batt ülkeleri kendi güvenlikleri için Türkiye'de köprü özelligi taq1yan Er-

26 meni burjuvazisini kullanma yoluna gittiler, ancak bunda baçanh olamad11ar. ÇünküErmeni burjuvazisi Türkiye'nin iktidarma çok siki Bati iligkilerle kendisine baghydi. ekonomik dayanak olasermayesi rak Kilise'yi gördü. Ancak Kilise'den de umulan destek almamadi. Bundan sonra Bati sermayesi, ekonomik iligkilerinde araç olarak Ermenilerin orta ticaret burjuvazisini yegledi. Bu binjuvazi Bati'mn des-

tegiyle güçlendi ve Ermeni ulusal hareketinin

geligmesine büyük kat-

kida bulundu. Bu ulusal hareket, özellikle Moskova ve Tiflis'te yagayan Ermeni aydmlardan destek aldi. Bu kentler, 1870'li y111arda, Rus liberal hareketinin etkisi altmda, Ermeni liberalizminin merkezi olmuglardi. Ulusal bilinç yaz1h ve sözlü olarak geligiyordu. Ulusal bilinç ve militan milliyetçilik uyamyordu. Hem Rusya'da, hem de Türkiye'de yagayan Ermeniler arasmda militan milliyetçilik ortaya ç1klyordu. Ermeni orta buijuvazisi ilk adun olarak, Kilise'nin etkisini azaltmaya yönelmigti. Bu savagta Ermeni orta buljuvazisi, kent esnafma dayamyordu. Bu hareket, Kilise'nin laiklegtirilmesine yöne1meye baglamigt1. Esas olarak Îstanbul Patrikligi'ni hedef ahyordu ve bu savagtan galip çikti. Orta burjuvazi, Meclis-i Âyan'dayer aldi. Meclis-i Âyan,maliye, adalet ve egitim gibi genig yetkilerle donat11d1. bu milli hareketin Köylüler önCeleri, digmda kalm14t1. Ag1rlagan vergi sistemi ve Kürtlerle bozulan iligkileri nedeniyle Türkiye'de Ermeni köylülerin durumu iyice kötülegmigti. Ermeniler beg Dogu vilayetinde (Van, Erzurum, Bitlis, Harput, Sivas) azmhk durumundayd11ar (yüzde20'den 40'a kadar). Burada nüfusun çogunu Kürtler olugturuyordu.

O dönemde Kürtler agiret halinde yagiyor ve göçebe hayvanc1hk hayati sürüyorlard1. XIX. yüzy11m ikinci çeyreginde luzh nüfus artigi nedeniyle Kürtler, yerlegik hayata geçiyorlar, ancak topraksiz olduklan için Ermeni köylülerini Dogu Anadolu'nun daghk losimlarmdan göçe zorluyor ve topraklarma el koyuyorlardi. Türk hükümeti, Kürt agiretleri üzerindeki etkisini artirmak için bu sürece göz yumdu ve reislerinin bu topraklan agiret mülkiyetine verdi. Yani Dogu Anadolu'da Kürt feodalitesinin geligmesini sagladi. Bu süreçten sonra, Kürt1er ile Ermeniler arasmdaki kanh kavgalar, kan davasma, katliamlara dönügtü. Bu çeligkinin ikinci nedeni, Müslümanlann, Ermeni kent burjuvazisini vahgi kapitalizmin temsileisi (tefeciler)olarak görmeleriydi. Ekonomik nedenlerle keskinlegen Ermeni meselesi, Rusya, Îngiltere gibi devletlerin" müdahalesiyle iyice büyndü. Rus ticaret-sanayi sermayesi, "H1ristiyanlan Müslüman Türkiye'nin egemenliginden kurtarma" slogamyla Karadeniz'i ve Bogazlar'1 ele geçirmek istiyordu. Ermeni burjuvazisi bu slogam ulusal-siyasal geligimi için kullamyor ve "büyük

27

Rusya'ya yönelerek, Türkiye'deki Ermeniler arasmda bu sloganla probu tutumu, Türk hükümetipaganda yapiyordu. Ermeni buljuvazisinin üst düzey devlet göErmenileri nin 1877 savagma kadar süren, hatta revlerine getiren olumlu yaldagmum tersine çevirdi. Bu iligkiler, Rusya Ermenilerinin Kafkasya Genel Valisi Mihail Nikolayeviç'e ve Patrik Nerses bagta olmak üzere Türkiye Ermenilerinin Rusya'ya resmi destek bagvurularmdan sonra keskinleyti. Rusya, bu bagvurulan kullanarak, Ayastefanos Antlagmasi'na 16. maddeyi koydardu. Bu maddeye göre, Türkiye'nin Ermenivilayetlerinde reformlara baglanmahyd1. Rusya'nm iggal ettigi Türk topraldan, bu reformlar bitinceye kadar Rus ordusunun iggalinde kalacakt1. Fakat Rusya'nm bu girigimine, Ortadogu'daki esas rakibi olan Ingiltere kargi ç11ayordu. Ingiltere, Berlin Konferansi'nda Ayastefanos Antla.pmasi'nm 16. maddesinin yerine 61. maddeyi koydurdu. Bu maddeye göre, Türk hükümeti Ermeni vilayetlerinde istenen reformlan yapacakti. Ancak bu reformlan, yalmz Rusya degil, Berlin Konferans1'na katilan alti büyük devlet de denetleyecekti. Bu karar, Ermeni buljuvazisinin yüksek tabakalarmda iyi kargilansadece Rusya degil, diger nugt1. Zira, Ermeni devletinin yaratilmasmda diplomasisi, Ermenilere yardimc1 Îngiliz olacakt1. büyük devletler de denizden denize (Karadeniz'den Akdeniz'e) "Büyük Ermenistan" hayalini pompahyordu. Ancak, yöneliginin degigmesi, Ermenileri dünya kamuoyundan tecrit etti. Ermeniler, Rusya'yla iligkilerini zay1flatm14tl. Îngilizler ise, Rusya'mn Ermenileri Ortadogu siyasetinde kullanmasim istemiyorlard1. Ingilizlere,Türkiye'de kendi siyasetlerini uygulamak íçin, Ermeniler o kadar gerekli degildi, Asil neden, Türkiye ile Ingiltere arasmda imzalaTürkiye'yi Rusya'dan konan gizli antlagmalardi. Bu antlagmalara göre, alm14tl. Bu nedenlerle Ingilterumak için Îngiltere, Türkiye'den K1bns'1 destegi ortadan kaldirdiktan re, ÇarhkRusyas1'nm Ermenilere verdigi vazgeçti desteklemekten ve onlan büyük devletlerin sonra Ermenileri verdi. hükümetinin anlayan Türk oyunlanndaki rolünü sürekli Kürtler Ve Türkiye Ermenileri için en zor günler böyle baglad1. olarak Dogu Anadolu'da Ermenileri katletmeye baglad1Iar. Özelliklebu kinm, 1890'h yillarda genig çapta oldu. "Büyük Ermenistan"m temelini olugturan köylülerin kmrundan silahh terör eysonra, Ermeni blu-juvazisi gansuu büsbütün kaybetti ve lemlerine baglad1. Bu sirada Rusya'mn Kafkasardi bölgesinde Hmçak ve Tagnaksutyun milliyetçi partileri kuruldu. Bu partiler, Türkiye'ye propagandacilar ve kigk1rtic1 ajanlar gönderiyorlardi. Gerilla gruplan olugturuyorlardi. Bunlarm esas amaci, Berlin Konferansi'nda kabul edilmig olan 61. maddeye baglattiklan hareketle büyük devletlerin dikkatini çekmekti. "himayesine"

28

Fakat bu maddeyi hem büyük devletler, hem de Türkiye unutmugtu. Bu partilerin Bati Avrupa'daki yurtdig1 komiteleri de aym yönde çaligiyorlardi. 1890'h yillarm sonunda Hmçak Partisi sahneden çekiliyor ve Ermenilerin tek partisi Tagnaksutyun oluyordu. (...) dakikahk yakmhg1" da hemen geçmigti, Îngiltere'nin Ermenilere bunun yam sira Îngiltere, bir devletin tek bagma hareket etmesine tahammül edemeyecegini" ilan eden Rusya'ya bagh durumdaydi. Rusya'ya gelince, o, bu dönemde Kafkasard1'm Ruslagtuma politikasun uygulamaktaydi ve aç1kça "Asya'da Ermenilere imtiyaz1ar saglabölgeler olugturma" yan amacma karplydi. ÇarhkRusyas1 yardumyla bagimsizhèma kavugan, ancak ona bagimh kalmak istemeyen Bulgaristan örneginde oldugu gibi, Çarhkdiplomasisi Prens Lobanov-Rostovskiy1 arac1hg1yla bir Bulgaristan" kurulmasma izin vermeyecegini açikladi. Kazandigi Bagdat demiryolu ihaleleriyle meggul olan Almanya ise Ermenilere yapdan zulmü protesto etmemekle yetinmeyip, Împavatandaylara" rartor II Wilhelm'in deyimiyle kargi Abdülhamid'in politikasun aç1kça destekledi. 1890 yllmdan sonra Ermeni goven burjuvazisi kendisini mahvolma noktasma getirdi ve onun siyasal kanadi olan Tagnaksutyun Partisi, politikasun degigtirmek zorunda kaldi. Tagnaksutyun Partisi, Osmanhlara muhalif olan partilerle igbirligi yapmaya, Osmanh'mn içindeki devrimci hareketlere katilmaya bagladL 190Tde Tagnaklarm girigimiyle Osmanh Împaratorlugu'nda yagayan tüm muhalif partiler, Paris'te kongre yapt11ar ve bu kongrede devleti devirme plam kabul edildi. 1908'de devrim oldu, fakat Tagnaklarm beklentileri gerçeklegmedi, Ermenilerin durumu hiç degigmedi. Ermeni siyasal çevreleri yeniden yön degigtirerek, tekrar ilk yöneldikleri Rusya'ya döndüler. Bu defa onlara sicak baklyordu; çünkü dünya savagi kaçuulÇarhkhükümeti, maz hale gelirken, Milyukov'un2 dedigi gibi, "Rusya ile Türkiye arasmda yagayan" Ermeniler büyük siyasi änem kazanmaktaydL 1913'te Rus diplomatlar, örgütlü Ermeni burjuvazisiyle antlagma yaparak, Türkiye'den Dogu vilayetlerinde reform yapmasuu talep ettiler. 1914'ün 26 Ocagmda Almanya'nm destekledigi Türkiye, uzun tartigmalardan sonra reform antlagmalaruu imzalamak zorunda kaldi. Bu reformlara göre Ermeniler genig bir özgürlüge kavuçuyor, özellikle yönetimde, dilde, askere almmada ve diger alanlardaki reformlarm, büyük devletlerin, özellikle Rusya'mn kontrolü altmda yap1lmas1öngörülüyordu. Rusya'mn meseleye kangmasi, Birinci Dünya Savag1'mn baq1amas1 nedeniyle Ermenilerin durumunu daha da zorlagtirdi. Oysa Ermeniler, "Büyük Ermenistan" slogamm unutmamiglardi. Ve Türk ordusundan kaçan askerlerden gönül1ü çeteler kurmaya baglanuglardi. Türk hükü"bir

"herhangi

"yeni

"isyankâr

I. XIX. yüzyilin sonunda içigieri ve digigleri bakanligi da yapmig-olan Rus deviet adami. 2. Rus digigleri bakani.

29

meti buna sert önlemlerle kargilik verdi. Bu eylem güvenini yitirmig olan Ermeni halkim Mezopotamya'daki savagm yagandig1 bälgelere göç ettirme geklinde gerçeklegtirildi. Bu savag nedeniyle Ermeni ulusu, Dogu Anadolu'yu terk etmek zorunda kaldi. Bu savayta 300 000 kigi öldürüldü. 300 000 kigi Mezopotamya yollarmda öldü, 200 000 kigi Rusya'ya kaçtt, 400 000 kigi ise Îsläm'1 kabul etti. Bäylece Türkiye Ermenistam Ermenisiz kald1. Rusya'da 1917 SubatDevrimi, Ermeni meselesinde yeni bir sayfa açti. Yil boyunca Kafkasardi, Rusya'yla iligki kuruyor ve Petrograd'dan yönetiliyordu. Oysa bununla birlikte Kafkasard1'nda milli burjuva partileri iyice geligiyordu (Gürcü Men evikler, Müsavatç11ar ve Tagnaklar). 191Tnin yazmda Tiflis'te yap11an Köylü Kurultay1'nda Ermenilere karg1 Gürcü-Müslüman bloku kurulmustu. 191Tnin ekiminde Taynaldarm yönetimi altmda Ermeni Milli Kongresi yap11m1gt1. Bu kongrede Ermenistan ile Rusya arasmdaki iligkiler ele almmig, Birinci Dünya Savagi'nda Rusya tarafmdan iggal edilmig Dogu Anadolu'daki Türkiye topraklarnun Rusya'mn elinde kalmasi talep edilmigti. Aym kongrede Ermeni Milli Merkezi ve 15 kigiden olugan Milli Siirakurulmuy ve bu çûranm merkezi Tiflis kentine ta.ymmlyt1. 1917 Ekim Devrimi'nden sonra üç cumhuriyeti birlegtiren Kafkasardi Birligi kuruldu. Yeniden Ermeni-Türk çatigmalari bagladi. Bu çatigmalarm sonunda, Kafkasardi Birligi dagihp üç cumhuriyetin ortaya ç1kmasmdan sonra, Ermenistan, Îstanbul Antlagmasi'nm ardmdan, 1918 yilmm haziran aymda Türkiye'nin tüm taleplerini kabul etnügti. Ermenistan arazisi Erivan ve Eçmiyadzin'den olugan iki ilçeyi kapsiyordu. Bu ilçelerde toplam 400 000 kigi yaç1yordu. Birinci Dünya Savagi'nm sonuçlari Ermeni buljuvazisi için yeni ve genig olanaklar yaratti. Ermeniler, o sirada galip devletlere Birincisi, Kilikya'da Türkiye'ye kargi; ikincisi, Kafkasardi'nda Sovyet Rusya'ya karg1. Ermeni meselesi, bäylece yeni ve daha büyük önem tadevletler" kendi "Ermeni üslerigimaya bagladt Bundan dolay1 ni" en tehlikeli saydiklan Sovyetler'e kargi donattilar. Tagnaklarm Ermeni Cumhuriyeti, Türkiye ile Rusya'dan, Kars ilini ve XVIIL yüzyilda Erivan kazasmdan gasp olunmug topraklar ile di§er yerleri Ermenistan'a katti. Ermenistan'm nüfusu 1 590 000'e yükseldi (795000'i Ermeni, 575 000'i Müslüman, 140 000'i digerleri). Fakat Ermeniler bu topraklari yeterli görmediler ve Gürcistan'dan Alulkelek ve Borçah'yi, Azerbaycan'dan Karabag, Nahçivan ve Gence ilçesinin güney bölgesini talep ettiler. Ermeniler, Ingilizlerin Kafkasardi'm iggali sirasmda bu topraklan zorla ahnak istedi. Bu olay, Gürcistan'la (5 arahk 1918), özellikle de Azerbaycan'la uzun ve kanh savaglara yol açti. Sonuçta bu bölgenin nüfusu yüzde 10-30 arasi azaldt Bazi yerlegim yerleri savag nedeniyle ortadan kalkt1. (...) "lazund1":

"galip

30

Bununla birlikte Ermenistan Cumhuriyeti, Türkiye simrmda (OltuSankanug bölgesinde) Kürtlerin saldir11arma da ugruyordu. Îngiliz igO zaman Ingilizler galciler, Ermenilere pek fazla destek vermiyorlard1. bütün gücünü Sovyet Rusya'ya karç1 kullamyor ve Beyaz Rus ordusunu destekliyorlardi. Öte yandan, Tagnaklar da Sovyet Rusya'ya karg1 Denikin'in Beyaz Ordusu'nu destekliyorlardi. Bir Ermeni politikac1s1, Ermenistan Cumhuriyeti'nin Denikin'in Beyaz Ordusu'nun 7. Piyade Kolordusu oldugunu söylemigtir. 1919'da Ingiltere ile Îran'm anlagmasmdan ve Istanbul'un iggalinden (16mart 1920) sonra Ortadogu'da Ingilizlerin durumu daha da saglamlagti. Îngilizler Ermenilere karg1 daha soguk ve mesafeli durmaya bagladilar. 1920 ylh nisan mayis aylarmdaki San Remo Konferans1'nda, Ermeni meselesi Bati Avrupa emperyalistlerinden, ABD emperyalistlerine devredildi. Cemiyet-i Akvam'm Yüksek Konsey'i "Ermenistan yardimsiz ayakta duramaz" karari aldi. Bagkan Wilson, Cemiyet-i Akvam'da alman karara gäre, yeni Ermenistan'm suurlarna belirledi, Wilson'un kararma göre, Erzurum ve Trabzon'un büyük bir bölümü, Bitlis ve Van'm tamanu Ermenistan'a verilmigti. Ermenistan'm toplam alam 30 000 milkare, deniz kiy1smm uzunlugu 150 mildi. Fakat, Amerikan politikacdan bagkanlarma göre daha uyamk ç1ktilar; Ermeni mandasimal olacagmm aritmetik hesabmi yaparak ve aslen Avrupa kaça mn mengeli olan "Ermeni meselesini" Amerikan sermayesi için gereksiz bularak Senato'da oyçogukluguyla bu manday1 geri çevirdiler. Böylece Tagnaklarm Ermenistan Cumhuriyeti sahipsiz kahmg oldu. Batih emperyalistler bitkin ve tahrip edilmig Ermenistan'1 bir kez daha kendi kaderine terk ettiler. Aymsmi Ermenilere, 1919'da Kilikya'yi iggal eden Fransizlar yapt1lar. Bu verimli bölge, XI.-XIV.yüzy111ar arasmda kügük Ermeni kralhgi oldugu için ahalisinin yüzde 33'ü Ermenilerden ibaretti ve 1915 ylh baslalarmdan sonra buraya çok sayida mülteci gelmigti. Türk milliyetçileri Fransizlara kargi askeri harekât ba.platt1šl zaman Fransizlar, Ermenileri himayelerine ahp bagnnsiz devlet kuracaklanm vaat ederek onlan ayaklanan Müslüman ahaliye kary1 verilen ce2alan uygulamakla görevlendirmiglerdi. 1920'de Ankara hükümeti Kilikya'ya düzenli askeri kuvvet sevk etti. Bunlar Fransizlan deniz kenarmda sik14tirdilar, bazi Ermeni köylerine saldirdilar. 16 000'e yakm insan öldü. Çaresizkalan Ermeni halki Fransa himayesinde bagimsiz bir cunihuriyet ilan etti. Hüklimet organlanm ve 10 000 kipilik "Ermeni milis gücünü" kurdular. Bazen ba,yanh, bazen de baçansiz olan mücadeleden sonra Fransizlar yine, bu defa kesin olarak deniz kenanna çekildiler ve Türkiye'yle bang imzalamak istediklerini bildirdiler. Kaderlerine birakilan Ermeniler kaleleri Hadcin ile Zeytin'de Türklerce kugatild11ar ve güçlü bir direnigten sonra imha edildiler. Ölü sayis1

31 yaklagik 20 000'dir. 1921'de Fransa Türkiye'yle bang antlaymasi imzalay1p Kilikya'dan vazgeçti. (...) Böylece iki "Ermeni üssü"nden biri yok edilmig oldu. Ermeni mese"yüce

Ermeni" lesi, Kafkasardi'nda odakland1, çünkü burada bütün umutlarmm boga gitmesine ragmen, Tagnaklarca saldirgan milliyetçilik politikasi yürlitülüyordu. Onlann durumu, Ermenistan'm kuzeyde Sovdolay1 tehlikeli olmaya baglamigti. yet Rusya'yla kompu olmasmdan Tagnaklarm terörist rejiminden, k1yrn ve savaglardan yorulan, kronik açhk ve yoksulluk içinde olan halk kitleleri kendiliginden Sovyet iktidarma egilim gösteriyordu. Bakü'de Sovyetler'in iktidara gelmesinden üç gün sonra Ermenistan'm birkaç yerinde ayaklanmalar (Aleksandropol'de3 birkaç saatligine Sovyet iktidan hüküm sürmügtür) patlak verdi; bunlar Tagnaklarca acimas1z gekilde bastirildt Öte yandan 1920'den beri Ankara hükümeti ile Sovyet Rusya arasmdaki dostane iligkiler Tagnaklarca bozulmaya çahqild1; Tagnaklar iki devlet arasmdaki stratejik noktalarda ikisine de dügman olarak duruyordu.

Tagnaklar, Ankara hükümetinin batidaki Yunan-Îngilizcephesindeki yararlamp Türkiye sm1nm güVenli hale getirmek istemegguliyetinden diler. ÇünküSovyet Rusya hig de saldirgan bir politika izlemiyordu. Sovyet Federasyonu'na girme egiliminde olan Karabag ve Nahç1van gibi bälgelerin bu kararma Tagnaklar itiraz etmedi; ancak bu bölgelerde gerilla harekâti baëlatilmasi konusunda Tagnak komutanlar gizli karar aldilar. Bu harekât, eylül 1920'de bagladi. Îngilizlerden silah alan Tagnaklar, Kars ve Erivan'm her yarunda Müslüman ahaliye toplu kiynn yapt11ar. Suragel, Sarur-Daralagöz, Kag12man, Surmanh, Karakurt, Sangerisinde kamig bölgelerinin külünü göge savurdular. Böylece güvenligi saglam14" oldular. Makü hanmdan destek sözü ahp Oltu ve Kag1zman'a taarruz baglattilar. Türkler bu taarruza dogu ordusunun (komutanlariKarabekir ve Kâmil papalar) kargi saldms1yla cevap verdiler. Erivan hükümetinin askeri kuvvetleri bozguna ugratilmigti; Türkler, Aleksandropol'ü ele geçirdiler; Ermeni hükümetine inamlmaz derecedeki agir partlan kabul ettirerek bang antlagmas1 imzalattilar. Ermenistan Türklerin elindeki topraklarm hepsini kaybetti. Üstelik8 top, 8 makineli tüfekli 1 500 kipilik askeri kuvvetten daha büyük askeri kuvvete sahip olma hakkmdan mahrum oldu. Ermenistan halla bu bang antlagmasma Tagnak iktidanm ylkmak ve yerine Sovyet iktidarmi getirmekle cevap verdi (arahk 1920). 1921 Rus-Türk Antlagmasi, Gümrü Bang Antlagmas1'm iptal etti ve Ermenistan'm Türkiye'yle olan gimdiki suurlarmi belirledi. Bu andan itibaren, yani Ermeni halkmm yeni bir devletsel yagama baglamas1yla Ermeni meselesi bertaraf edildi denebilir. Bati Avrupa "cephe

3. Gumrü.

32 emperyalizmi, Ermenistan sovyetlegtikten sonra da, Lozan Konferans1 sirasmda, Ermeni meselesini kagunaya baglad1: "Ermeni yurdu" kurma tasans1 ileri sürüldü, Istanbul'da Milletler Cemiyeti'nin himayesinde azmhklan koruma komitesi" olugturulmasi istendi. olacak bir Ancak bütün bunlar Türk delegasyonuou Musul sorutmnda taviz vermeye zorlamak için yapildigmdan, söz konusu tasan kendiliginden çözümlendi. Çünkügereken ödün verilmigti. (...) "milli

(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 3, s. 434 vd, Aktsionernoe Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)

Belge 2

Büyiik Sovyet Ansiklopedisi'nin

1926 baskis1nda

"Taquaksut-

yun" maddesi "Tagnaklar,

terörist-komplocu

bir grup niteligindeydi."

Tagnaksutyun: XIX. yüzy11m 90'h yillarmdan baglayarak Kafkasardi'nda faaliyet gösteren milliyetçi Ermeni partisi. Resmi ad1 "Devrimci Ermeni Partisi Tagnaksutyun (ARPD)"dur. Taynaksutyun, Ermeni milletinin tümünü temsil ediyor gibi gözüküp, esas olarak, Ermeni ticaret burjuvazisinin ekonomik arzularru yansitti, bagunsizhk kazanmak için savagti. Tagnaksutyun'un Ermenistan'm milli bagimsizhk mücadelesi temelinde ortaya ç1kmasi, partiye Ermeni küçük burjuvazisinin sözcülügünü üstlenme imkâmm da verdi. Tagnaksutyun 1903'e kadar hemen hemen sadece Türkiye'de faaliyet gösteriyordu. Temel görevi, Ermeni milletini Türk boyundurugundan kurtarmak Türkive Ermenilerin nüfusun hemen hemen yansmi olugturdugu ye'nin dogu bölgelerinde ilk etapta özerklik ahp daha sonra ise devlet kurmakti. Sonuç olarak da Türkiye Ermenistam'na Kafkasardi Ermenistam'm katmayi ve böylece birlegik Ermeni devletini kurmay1 tasarhyorlard1. Tagnaksutyun'un 1894'te kabul edilen ilk progranu, bayag1 bir Marksizm'in, liberalizmin, halkçihšm ve küçük bmjuva milliyetçiliginin bir kang1mi olarak kendini gösterir. Programm merkezinde Türkiye Ermenistam'mn fikri bulunmaktadir; Tagnaksutyun, bunu gerçeklegtirmek için, onlara göre Ermeni meselesinin çözümüne etki edebilecek bütün güçlere dayanmaya çahymigtir. Tagnaklar, mücadelelerinde qu güçlerden destek almaya çabalamigttr: 1. Avrupa diplomasisi (öncelikleIngilizve Rus diplomasisi); 2. Avrupa devrimci ve sosyalist hareketi; 3. Rus devrimci hareketi; 4. Türk muhalif ve devrimci hareketi. Bir taraftan Îngiltere, Rusya, Fransa, Türkiye vb. hükümetlerinin ajanlanyla yapilan gizli görügmeleri, baglantilan ve antlagmalan, diger taraftan Avrupa ile Rusya'daki devrimci ve sosyalist partilerle iligkileri, "kurtulugu"

34

Rusya, Türkiye ve Îran'daki devrimci hareketlere, hatta 190Tde II. Enternasyonal'e katilmalan, Tagnaksutyun'un çeligkili politikalandir. Tagnaksutyun, Ermeni meselesinin çözümünde, kapitalist Avrupa muoyunu" kazanmanm, Ermenilerin kendi hareketlerini dan" daha çabuk sonuç vereceni hesablyla yola çikti. Tagnaksutyun, 1894-1896y111armda diger milliyetçi parti Hmgak'la birlikte Türk hükümetine kargi gerilla savagma bagladL 1896'da istanbul'daki Osmanh Bankasi'm protesto amac1yla iggal ettiler. Türk polisi teräristleri tutukladi, ancak Rus Konsoloslugu'aun bagm1 çektigi diplomatik çevrelerin meseleye müdahale etmesiyle, Tagnaklar smir digi edildi. Gerilla savagi, Avrupa ilgisini etkilibir gekilde Tagnaklarm üstüne çekti. Diplomatlar, Türkiye hükümetine birçok kez bask1 yapt11ar, ancak Ermeni meselesinin oldugu bölgelerde reform yapilacagt sözü verilirken, aym zamanda Türkiye Ermenistam'ndaki on binlerce bançç1köylü yok edildi. Sultan iktidan için Tagnaklarm maceraci politikasi, kolay bahanelerle Ermeni milletini yok etme savagmm uygun sebebiydi, ancak bu savag tabii ki Türk despotizminin özünü anlatmaktadir. Ermenilerin sürülmesi, Tagnak gerilla hareketi olmadan da gerçekleptirilebilirdi. Kugkusuz, Avrupa diplomasisi, Türkiye hükümetine bir gantaj ve basla yäntemi olarak Ermeni meselesinden yararlanmaya hazirdi, ancak Ermeni meselesinin çözümüyle ve bir Ermeni devletinin kurulmas1yla hiç de ciddi bir biçimde ilgilenmiyorlardi. ÖzellikleRusya, bu fikirden uzakt1. Ermeni hareketi Çarhkaç1smdan, Türkiye'yi zaylf birakmak, Îstanbul'u, Bogazlar'i ve Ermenistan'm kendisini ondan koparmak baglammda önemli olabilirdi. Tagnaksutyun politikalan Çarhktabagnnsiz" Ermerafmdan bu ekilde kabul edilebilirdi, ancak nistan plam higbir zaman kabul edilemeyecek bir konuydu. Çarhk,onlan "Ermeni aynmcihgi" olarak telakki etti ve buna kargi da kararh bir gekilde savagtl. Hatta 1880'li yillarm ortalarmda Çarhkhükümeti, Kafkasard1 Ermenistam'nda, Ermeni okullarma, hay1rsever aydmlanmaci örgütlere kargi eylemlere bagladL 1890'h y111arda yüzlerce Ermeni okukurumlan yüksek kapatildi, Ermeni kiliselerinin menkul ve lu, kültür gayrimenkul malvarhklarma el konuldu. Hükümet, 1903 haziranmda haaynca bir uygun kanun bile hazirlad1. Bu kanun, Ermeni reketinin temel maddi bazda bile bir araya gelmesini engelliyordu. Böyle olunca Taynaksutyun, Çarhükümetine muhalif konuma geldi ve zaman zaman hareketinin merkezini Türkiye'den Kafkasardt'na kaydirdt Rusya'da o siralarda Ermeni milli politikasma genig bir perspektif açmig olan güçlü bir kurtulug hareketi bagladi. Bunun üzerine Tagnaksutyun, çark etti ve demokratik devrim bayragi altmda toplanmaya çaltytt. ARPD, 1904 program taslagmda göyle diyordu: "Çogunluktaolan emekgilerin haklan savunulacak, onlar sosyalist ideallerin ruhuyla yetigtirilerek büyük politik ve sosyal mücadeleye haz1r du"ka-

"yaratmalarm-

"kamuoyunun"

"büyük

"kurtulug"

"sola"

35

rama getirilecek. Kirsalda, toprak sabipleri ve tefecilere kargi, topraksiz, az toprakh köylülerin bayraklan altmda toplamlacak, kitlelere kakamusal üretim ve tüketim a§11anamu ekonomisi fikri yerlegtirilecek, rak gelecegin sosyalist sisteminin ilk adunlan atilacak." Tagnaksutyun, "az toprakh köylü ve köylü; bagta toprak sakendisine dayanak olarak zanaatkâr; fabrika iççisi, toprak sahibi vb. çegitli ekonomik hibi, küçük simflan" aldigim dügünüyordu. Tagnaksutyun'un bu parti program taslagl, temel bölümlerde "Eser"lerin1 progranumn kopyas1yd1. 1902'de Tagnaksutyun'dan bir grup ç1kmig, "Ermeni Sosyal Demok1905 ratlar Birligi"ni kurmuglar, sonra ise RSDIP'ye2 katilmiglardL önemli bir grup, "Eski Devrimi arifesinde Tagnaksutyun'dan oldukea Bu grup, Tagnaksutyun'un Tagnaksutyun" adlyla kopmuglardL list" programma karglyd1 ve partinin görevinin kesin olarak Türkiye suurlandinlmasmi savunuyordu. Ermenistam'nm 1905-1907Devrimi'nde Tagnaksutynn, Çar'akargi ve Ermeni olmayan milletlere, äncelikle de Müslümanlara kargi savagt1. Son zamanlarda, kitlenin dikkatini toprak köleligi ve otokrasi artiklarim ortadan kaldmnak olan ortak sruf görevinden, devrim görevinden, milletlerarasi kavgaya çevirmekle caula bagla ugragan Çarhk'm eline dügtüler. Tagnaklar çarizönderlik mücadelede bir parti niteliginde degil, kitlelere eden kar§1 me niteligindeydi. Rus Eserlerini takTagnaklar, bir terörist-komplocu grup lit ettiler ve oldukça genig ölçülerde, Çarhükümetinin küçük ajanlarma karg1 bireysel terör pratigi içindeydiler. Tagnaklar, bu hedef için savag birlikleri ("zinvorov")kurmak gerektigini anladilar. 1907 yllmda Stuttgart Sosyalist Kongresi'ne sunduklari raporda Tagnaklar, terörist eylemleri liste halinde verdiler. Ancak terörizm, Tagnaklan rahatsiz etmiyordu. Bütün bu olaylar dizisi puna yol açt1: Tagnaklar, gizli anlagmalara giriyorlar, hükümet ajanlarlyla Türklere karg1 savaglarmda igbirligi yap1yorlardi. Aym gekilde diger taraftan da Türk toprak agalan, Türklerin çogunlukta oldugu bölgelerde Ermenilere kargi mücadelelerinde Çarhükümetinin ajanlarmm destegine dayamyordu. Bakü ve Tiflis'teki Ermeni igçi kesimi, küçük burjuva milliyetçiligi hâlâ iktidardayken, diger milletlerin proletaryasi ile Ermeni proletaryasmi kargi karglya getiren ve onlarm ç1karlanm Ermeni burjuvazisinin çikarlanyla birlegtiren Tagnaksutyun tarafma geçti. Tagnaksutyun'un siyasal mücadele ve sendikal mücadele çizgileri ise milli ayncahk izleyen bir çizgiydi. Tagnaksutyun, milli sendika ve kooperatifieri kurarak ortak igçi cephesini dagitti, Igçiler, Rus ve Türk burjuvazisine kargl iktisadi mücadele verdiklerinde Tagnaksutyun, seve seve buna katildi, ancak proletarya, Ermeni kapitalistlerine kargi mücadele yürüttügünde, Tagnaksutyun dogrudan grev kinci rolünü üstlendi. IL Enternasyo"sosya-

"kurtulugu"yla

I. Rusya'da "Sosyalist Devrimciler" olarak adlandirilan slyasi akim. 2. Rusya Sosyal Demokrat

IgçiPartisi.

36 nal'in bu partiyi

Enternasyonal'de

"sosyalistliginin"

Saflarma

degil, almasi, Tagnaklarm sosyalizmin dogru kavranmadigmm bir kamtidir.

Tagnaklar, Enternasyonal'e

1905-1907 devrimci hareketinin

etkisi al-

tmda katildilar. Tagnaklarm 190Tdeki kongresinde halkç1karakteri öncesine göre daha keskin olan program resmen kabul edildi. Programda, "Toprak reformu, sanayinin geligmesinden daha bagka bir karakter tagiyor. Burada topragm yogunlagmasi hedeflenmiyor. Ancak kapitalizmin olumsuz etkisi, köyde emekçilerin kaderinde gärülüyor" üç1ü deniyordu. Sosyalizm mücadelesini, programa göre, gimdi birlik, emekçi köylü, sanayi iççisi, devrimci aydmlar" yönetlyordu. Tagnaksutyun kendi taleplerini, progranunda birbirinden bagnnsiz TürkiErmenistam Kafkasardi Ermenistam olarak formüle etti. Progye ve ramda Türkiye Ermenistam için gu talep vardi: "Politik ve ekonomik özgürlük, bölgesel özerklik ve Türkiye'yle federal temelde iligki." Kafkasardi içinse temel istek göyleydi: "Kafkasardi'nda federatif Rusya Cumhuriyeti'nin bir parças1 olarak demokratik bir cumhuriyet." Îlk devlet Duma'sim Tagnaklar boykot ettiler. Îkinci Duma'ya Eser fraksiyonuyla birlikte girdiler. Toprak agalarrun gericiligi üstün gelince, Tagnaksutyun progragmen, meselesinin açismdan Türkiye'de Ermeni çözümü esramma ki, devrim äneesi yola, Rusya-Avrupa diplomasisinin yardmuna bagvurma yoluna döndü. Tagnaksutyun, 1912'de Türkiye Ermenistaninda yaayan Ermeni halkim uzun kollan altma alma çagns1yla Çarhk hükümetine bagvurdu. Öyleki, Tagnaklarm bazi yardimlanyla iktidara gelen Jön Türkler, Ermeni meselesinde sultanm yagma ve gerici politikasmi sürdürdü. Tagnaksutyun'un temsilcileri, Îstanbul'daki Çarhkbüyükelçisi Girs'le dogrudan gärügmelere baglad11ar ve Avrupa'da büyük bir kampanya yürüttüler. Bu kampanyamn Çarhkpolitikasmm çikarlanyla örtügtügü gözükmektedir. Ancak emperyalist savag, bu planlarm gerçeklegmesini aksatt1. Türk-Alman blokunun savagi kazanmasi durumunda hiçbir gekilde özerklik elde edemeyevceklerinden korkarak, Tagnaklar, kesin olarak Îtilaf Devletleri'nin yanmda yer ald11ar.Türkiye savaga girdiginde, Tagnaklar tarafmdan yönetilen Ermeni milli bürosu, II. Nikolay'a uçakhk bildirisiyle bagvurdu. Bildiride gunlar yaz1hydi: "Yeni ganh Rus silalu olmak ve Rusya'mn Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek vatan borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir. Rus bayragi, bogazlarmda özgürce dalgalanacaktir. Sizin iraÎstanbul ve Çanakkale deniz, yüce devletiniz Türkiye boyundurugu altmdaki halklara özgür. lük verecektir." Tagnaklann olugturdugu gönül1ü birlikler, Türkiye cep"sosyalist"

"yeni

"sol"

hesinde

Rus ordusuna

öncü oldu.

Subat Devrimi, Tagnaklarm, Ruslarm yardumyla hedeflerine ulagma umutlanm güçIendirdi. Tagnaklar, hesaplarru Rusya'nm Türkiye'niníçig-

37

lerine karigmasma göre yaptilar, Rus büyük devletçiliginin az1h taraftan kargitt oldular, sadece Bolpevizm'e kargi degil, aym zamanda ve ezilen milletlerin kurtulug hareketlerine kargi da mücadele ettiler. Ekim Devrimi'nden sonra Tagnaklarm durtunu radikal bir biçimde degigti.Onlar, birlegik burjuva Rusyasi taraftan, sosyalist Rusya karç1tl olazdi dular. Onun için devletin birligini savunanlar bir anda aynhkç1hŠl blok partiler, bir gekilde savunur hale geldi. Üçlü Gürcü Mengevikler, Ermeni Tagnaklar, Türk Müsavatçilar Bolgevik Rusya'ya kary1 Kafkasardi Birligi'ni olugturdular. Ancak Kafkasardi, egemenligini ilan etmemig bir devletti. Sovyet iktidannm kisa süreli olmadig1 aç1khga kavuytuktan sonra Mengevik, Tagnak, Müsavatç1 bloku, Kafkasardi'nm Rusya'dan aynldigim bildiren bir bildirge yaymtladt Rusya'nm desteginden yoksun kahnca Kafkasard1'nm kaderini tayin edecek yeni destekler aramaya koyaldular. Gürcü Mengevikler, Alman ordusunu yarduna çagirdilar.Müsavatçilar, kurtulugu Türkiye'de aradilar. Tagnaklar, önceden Ermeni meselesinin çözümünü isteyen Itilaf Devletleri'nin zaferine bel baglad11ar. 1918 tenunuzunda Tagnaklar, Bakü sovyetinde, Sovyet iktidarmm ortadan kaldmlmasi ve Iran'dan Ingiliz birliklerinin komutam General Dinstervil'in çagnlmasi kararim aldL Tagnak, Eser ve Mengevik bloku Sovyetlerde çogunlugu ele geçirdiler. Kafkasardi'nda Sovyet iktiönderleri Saumyan,Caparidze dan tasfiye edildi. Bakü proletaryasmm öldürûldüler. Alman-Türk blokunun vd. Hazar steplerinde acimasizca Kafkasard1'm Ingilizler, bütün iggal ettiler. Mengeçökmesinden sonra viklerin, Tagnaklarm ve Müsavatç11arm hükümetleri, Ingiliz emperyalizminin diktatörlügüne itaat ettiler. Ermenistan" slogamm savunmaya devam ettiler ve Tagnaklar, devleti manda altma sokmak için Amerika'ya sundular. bu Bagkan Wilson, bu teklifi kabul etti, ancak ABD Senatosu, Tagnaklan üzme pahasma manday1 reddetti. Bummla birlikte Tagnaksutyun "Birlegik Rusya" umutlarmdan da vazgeçmedi; Denikin'le 1919 yllmda gizli bir askeri birlik antlagmasi imzalad11ar. Kemalist hareket, Tagnak planlarma büyük tehdit olugturayordu. Kemalistler, Ermeni meselesinde özde sultamn ve Jön Türklerin politikasuu devam ettiriyordu. Tagnak hükümeti ise somut olarak Îtilaf destegiyle Kemalistlere kargi politika yürütüyordu. 1920 sonbaharmda Tagnaklar, Ermeni-Türk savagi ç1kard11ar ve sasonunda tamamen bozguna ugrad11ar. Bu andan itibaren Tagnavagm kizm yok olmuy sayilabilirdi. Ermenistan'da halk kitleleri uzun y111ar Tagnaklarm yamndayd1, 1919'da Tagnaklara parlamento segimlerinde yüzde 90 oy verdiler. 1920'ye gelindiginde, Tagnaklarm politik etkisinden kurtulmaya baglamiglardi. 1920 mayismda, iççiler ve askerler, Aleksandropol'de Tagnaklara kargi ayaklandilar. Tagnaklar, yüce emeboguldular. kargismda gin 1 arahk 1920'de Ermenistan'da Soxyet iktidari kuruldu. 1921 quba"anargi"

"demokratik"

"bagimsiz"

"büyük

"bagnnsiz"

38

tmda Tagnaklar, iktidari ele geçirebilmek için son bir girigimde bulunaBu girigim çökügle sonuçlandi. Tagnaklar, bundan sonraki çahqmalarma yurtdigmda devam ettiler. Emperyalizmin ajam Ermeoldular ve onlarm yardmuyla Bolgevizm'i y1kmaya ve zamanlarda yeniden Tagnaklar, Bolgeçahytilar. Son nistan'1 kurmaya vizm'e ve Pantürkizm'e kargi maceraci bir dügünce sifatmda, Kürtlerin altmda ve hatta Gürcülerin de içinde bulundugu Îran'm hegemonyasi Paniran birligini savannyorlar. Tagnaksutyun, devamh olarak kendi içinde bölünüp, parçalandi. 1905'ten sonra partide güçlü bir sol kanat olugtu. Bu kanat, küçük burjuve agm milliyetçi politikalara kargi muhalefet yapt1. va muhalefet, emperyalist savag döneminde var oldu. Bu Partideki gruplar, SubatDevrimi'nden sonra, "Sol Tagnaklar" adh örgütte birlegti. 1922-1923'te Tagnak mülteciler arasmda, Kaçaznuni ve digerlerinin önderliginde bir tasflye alonu meydana geldi. Bu hareket, Ermeni çevrelerinde Bolgevizm'e dönügümün bir göstergesiydi. Ermenistan'da sosyalizmin kurulugunda kapitalizmin kökü kazmdi ve Tagnakizm'e ölümcül darbe vuruldu. rak ayaklandilar.

"bagunsiz"

"sosyalizmi"ne

"sol"

(Bolpaya Sovyetskaya Entsiklopediya, c. 20, s. 526 vd, Aktsionernoe Obgestvo "Sovyetskaya Entsiklopediya", Moskova, 1926.)

Belge 3

devlet adanu B. A. Boryan'ut1 Sovyet Ermenistant Diplomasi ve SSCB adh eserinden tan, Uluslararast "Türk sultanlari, korudular..."

Ermenileri

sevdiler ve imkânlari

Ermenis-

ölçüsünde

Îstanbul'un 1453 y11mda IL Mehmed tarafmdan fethi, Ermenilere yögenel olarak onlar aç1smdan hiçbir olumsuz sonuç dogurmanugtir. Tam tersine tarihsel kaynaklar, Mehmed'in Ermenileri sevdigini ve Ermeni milletini devlet için yararh bir öge olarak gördügünü, tebaasma insancil yaklagtigun, teerübelerine ve mali iglerdeki bilgilerine sayg1 duyarak Ermeni zanaatkâr ve tüccarlan Istanbul'a davet ettigini yazmaktadir. Aym gekilde Sultan I. Selim de 1513 yllmda Tebriz'i fethederek digerleriyle birlikte bütün Ermeni zanaatkârlan da 1stanbul'a getirmigtir. "Milli Ermeni tarihi, Türk sultanlannelik hiçbir zulme yol açmanugtir

ve

I. Bagrat Artemoviç Boryan, önemli Sovyet-Ermeni devlet adamlarindan ve parti yöneticllerinden biridir. 190Tten baglayarak Komünist Partisi Dyeligi yapan Boryan, Nijni Çambarak Yelizavetpol bälgesinde bir köylu ailesinin çocugu olarak dünyaya geldi. Bakü'de 1905-l907 aldi. 1912-l9I3 yillannda Rusya Sosyal Demokrat yl afindaki devrimci hareketin içinde yer üyeligini (RSDLP) Bakü Komitesi Partisi'nin yapti. l9|3-1915 yillarinda partinin Tiflis Ko1;çi mitesi'nin üyesiydi. Birinci DünyaSavagisirasinda Kafkas Cephesi'nde askerler arasinda çaligmalarda bulundu. Baskilarla kargi karplya kaldi. 1917 SubatDevrimi'nden sonra RSDIP Bakû Komitesi üyeligi (b)'ninPetersburg Komitesi üyesi oldu. 19I7-1918 yellarindapartinin üstlendi. 1917 Ekim Devrigörevlerini KizilBirligi'ninkomutanligi bölgesi Sabunçi-Balahan ve mi sirasinda Kars'ta askerler arasinda devrimci faallyet yürüttü. Kafkaslar'da Sovyet iktidariolan nin kurulmasinda etkin rol oynadi. Lenin'le kigisel olarak da tanigan ve birlikte çaligmig YelizavetTiflis, Erivan, görevlendirmesiyle Baku, Boryan, o dönemde Merkez Komitesi'nin pol, Gumrü, Kars, Sarikamig gibi merkezlerde änemli görevler Ustlendi. Düzenli olarak Lenin'e bölgeden raporiar gänderdi. Daha sonraki ylilarda lse Toprak Halk Komiserligi'nde, Rusya'daki Ermenistan Ticaret Temsilciligi'nde çaligti; SSCB Devlet Bankasi yönetimindeve Finans Halk Komiserligi kurulunda yer aldi. Partinin 15. ve 16. kongreierinde Merkez Denetim Kurulu Oyeligine seçildi. Bütän Rusya Merkez Yurütme Kurulu üyeligi yaptl. Boryan'in yayimlanmLgSovyet devieti ve Komünist Parti yayin organiarinda, birçok bilimsel incelemesi maddesi ve G. B. baskisi) A. Boryan" "B. BüyükSovyet Bkz. AnsikÏopedisi'nin (1970-l977 tir. Garibcanyan, V. I.Lenini BolgevikiZakavkazya,s. 129 vd., 133, 138, 212 vd, IzdatelstvoPolitiçeskoy Literaturi, Moskova, l971.

40 nm XVI. yüzyildan itibaren bugüne kadar (1876)Ermenileri esas olarak sevdiklerini ve imkânlan ölçüsünde koruduklanm ileri sürmektedir."2 Onlara yönelik genel bir baski olmam14, hükümet, tebaasmm çikarlarmi

gözetmig,tek tek kipilerden ve hükümet memurlanndan Ermenilere yönelik baslo tegebbüslerinin kökünü kurutmuqtur.3 Ermeniler tarafmdan bakacak olursak, onlar, sadece bang içerisinde yagamanug, aynca Türk silahmm baçanlanudan büyük mutluluk duymugtur. 1606 y11mda Kibns'taki Rum ayaklanmasima Türkler tarafmdan bastinlmasi Ermeniler arasmda mutluluk yaratm19tir. 1780 yllmda Suvorov,* raporunda Îran Sahhgihâkimiyeti altmdaki Ermenilerin ezildigini ve sömüräldügünü, bunlann birçogunun Türkiye'ye kagtigmi yazar.5 Öyleki Türkiye'deki Ermeniler, Îran'dakilere oranla daha iyi yaganuylardir. Rusya'dakilerle ilgili olarak ise Linch, "Ermenilerin birçogu uzaklara gidiyor, özellikle de Türk hükumetini tercih ediyorlar". demektedir.6 1821 y11mda Hassan Han, Kars bölgesinden esirler almig ve Ermeni esirler, Agasi tarafmdan kurtanlmigtir. Agasi, dindaglan olan Ermeni1erden Rus topraklarmda yagamalanm istemig, fakat Ermeniler reddederek Türkiye'ye geri dönmüglerdir. Bu olayl, H. Abovyan anlatmaktadir. Ermenilerin Türkiye'ye geçiginde 1795 ylh önemlidir. XVII. yüzy11da, Akop Karnetsi'nin yazdigma göre, Türkiye'de örnek olacak bir düzen hüküm sürmektedir. Yazar, H1ristiyan devletlerinde bir Müslüman ülkesi olan Osmanh Imparatorlugu'ndaki gibi bir düzenin olamadigmdan yakmmaktadit (...)7 "Aileleri Türk pagahklarmda bulunuyor ve ülkenin zenginliklerini yurtd1pma götürüyorlar" diye yakmmaktadir bir Rus memurud 1835 y1hnda Baron Vrangel, Baron Rozen'e "Gümüghane'de idari makamlar, Rum ve Ermenilere dini ayinleriyle ilgili hiçbir baski yapnuyorlar. Ticaret, tamamen Rumlarm ve Ermenilerin elinde" geklinde yazmaktadir.9 Marx ise "H1ristiyanlar, Türkiye'de dinsel özgürlüklerden Avusturya ve Rusya'dakilere göre daha gok yararlamyorlar" demektedir.10 Bu arada Avrupa devletleri, kendi ülkelerinde emekçilerin çok daha kötü çartlarda yagadigmi gizleyerek ve Türklere karg1 yagma seferlerini aklamak 2. Forts, 1876, c. I, s. 369 vd. 3. A.g.e., s. 370 vd.

-

-

(B. A. Boryan)

(B. A. Baryan)

önemli komutanlarmdan. 4. Rus Çarigi'nin -

5. Sobranie Aktov, OtnosyagihsyaK IstoriiArmyanskogoNorado, c. 2, s. 68, Moskova, I838. (8.A. Boryan)

6. H. F. B. Linch, Armeniya, PutyoweOçerki I Etyudt, c. 1, s. 589. Tiflis, 19IO. yan) 7. Avdelbekyan, Nork, c. 3, s. 106 vd, 1923; Raffi,Taçkaayk, Tiflis, 1895. 8. Aktr, c. 5, s. 491. .

-

(B. A. Boryan)

A.g.e, c. 8, s. 889; Forts, 1876, c. I, s. 372.

10. Mar× i Engels, Sabr. Soç., c. 10, ss lBl.

-

-

(B. A. Boryan)

(B. A. Boryan)

-

-

(B. A. Bor-

(B. A. Boryan)

41 için, "H1ristiyanlara özgürlük" slogamm kullanarak Türkiye karpti kampanya yürlittüler. Bu gekilde H1ristiyanlarm agir partlarda yaçadiklan uydurmasi, Avrupa devletlerinin sömürgeci iggallerini gergekleptirmeleri için bir araç oldu. 1830 y11mda Pankratov, Kont Paskeviç'e11 "Türk agalarm hemen hemen bütün topraklan, gâvurlar (Hiristiyanlar) tarafmdan igletiliyor ve neredeyse bütün ticaret ve bütün zanaat H1ristiyanlann elinde" diye yazar.12 Neredeyse her yerde Türkiye ekonomisi, H1ristiyanlarm elindedir. Bu durum, Ermenilerin Tiirkiye'nin ç1kar1828 ylhnda Paslanm niçin laskançça savunduklanm açiklamaktadir Gümrü'ye "Benim Nesselrode'ye keviç, (öncedenAleksandropol, ajanlan aracihgiyla Ermeni pimdi Leninakan) geligime kadar Türkler, oldukça iyi bir gekilde ögrenibizim topraklarmuzda ne olup bittigini yorlardi" geklinde yazar.14 Buradan da görülmektedir ki, Ermeniler Çarhkhükümetine Îran'la ilgili bilgi gänderdikleri zaman onlan lu", Rus hükümetine sadik saym1plar; aymsm1 Türk komutanhšma yaptiklari zaman ise onlan ajan ilan etmiglerdir. Çarhkmemuru, Ermenilerin Türk hükümetinden memnun olmasuu ve Osmanh Imparatorlugu'nu,bununla birlikte kendi yurttaglano Rus sömürüsünden korumasun bir türlü kabullenememektedir. Rus diplomasisi, iggalci amaçlarla Türkiye'ye kargi silah olarak kullanma imkânlan açismdan, Türkiye'de yagayan halklar arasmdaki iligkileri ilgi alam içinde gönnügtür. Ancak gerçek gudur ki, Türkiye'deki halklar tam bir uyum içinde yagarugtir, onlan kullanmak, ihtimal digi gözükmektedir. Paskeviç, 1829 yilmda bu meseleyle ilgili olarak Nesselrode'ye göyle yazar: "Nasturilerin,15 Ermenilerin ve Keldanilerin16 çogonlugu, Yezidiler gibi katlamlamaz tarikatlara mensup Müslümanlarla egit partlarda Kürtlerin yanmda sigmacak yer buldular ve birlikte tam bir uyum içinde yaglyorlar."17 Türkiye'de farkh inançlara mensup halklann dügmanhk ve nefretten annnug olarak yagadiklarmi Kinm seferi zamanmdaki olgular da kamthyor: "Alagkert sancagi eski müdürü Mamed Bey, bu sancaga 200 Kürt aths1yla birlikte geldi. (...) Bütün yerli halkla dostane iligkiler kurdu ve kigi geçirmek üzere Malazgirt'e gitti."18 Kürt beyleri, sa"onur-

I I. Erivan kontu. I 2. Aka, c. 7, s. 842. 13.

(B. A. Boryan)

-

ÇarlikRusyasi'nin digigleri bakani.

14. Akti, c. 5, s. 573.

-

(B. A. Boryan)

15. V. yüzyllda Hiristiyanlik içinden çikmi.ybir tarikat. Tarikatin ismi, kurucusu Patrij|i Nestorius'tan gellyor. 16. Sami käkenli bir agiret. I 7. Akti, c. 7, s. 786.

-

(B. A. Boryan)

I 8. A.g.e., c. I l. 1878, s. 226.

-

(B. A. Boryan)

Istanbul

42 vag zamanmda

oldugu gibi sonrasmda da Ermenileri himaye etmig B ve onlan korumuqtur. Kürtler, Ermenilerle sadece dostça yagamanug, hatta yagh Martirosyan'm Azerbaycan Bagpiskoposu Isak Sasunyants'a 1855 yllmda yazdigi mektuptan anlagildigi gibi, onlarm etkisinde kalmiglardir: "Ermeniler, Nasturiler gibi Kürtler de benim sözümü sayg1yla dinliyor. Bu durumu güç1endirmek için saym konsolosa (Rus-BB) takdim edilmek üzere size saygm Ermenilerin, Nasturilerin oldugu gibi saygm Kürtlerin de mühürlü mektubunu gänderebilirim."20 Bu almtilar, meselemizi ilgilendiren noktalari, Ermenilerin Türkiye'de kölelegtirilip kölelegtirilmedigini,hiçbir hakka sahip olup olmadigim ve kurtuluglari için Rusya'nm himayesine ihtiyacl bulunup bulunmadignu netlegtiriyor. (...) Rus ordusu, Türklye'ye seferleri s1rasmda Türkiye Ermenistam'nda inamlmaz sayida hayvanla ve dola ambarlarla kargilagti.21 Òyle ki, Rusya Ermenistam'nm ve Kafkasardi'nm hiçbir bälgesinde böyle bir manzara göremezdiniz.22 Türkiye'deki Ermenilerin ekonomik yagam kopullarma bir göz atahm ve verilen haberlerin gerçek mi, yoksa çagdaylarm ipe sapa gelmez aç1klamalan nu oldugunu görelim. Îlk önce topragin kullamm1. "Türkiye'de Ermeni köylüleri, topragm azhšmdan gikâyetçi degil. Oysa Gümrü'de (Rusya'da-BB) topragm yetersizligi korkunç denecek ölçülerdedir."23 Türkiye'de toprak sahipligi ve toprak kullanmn, igletim için herhangi bir smirlamaya tâbi degil.24 H1ristiyan köylülerin ekonomik durumu, Müslümanlardan, Türklerden, Kürtlerden daha iyi. Bir Ermeni gezgini ve milliyetçisi olan A-do'nun, Türkler ve Kürtler Ermenilere göre nasil yagiyorlar sorusuna, Ermeni köylüler göyle cevap veriyor: "Kürtlet', Ermenilere oranla daha fazla esaret altmda." Türk köylüler de sömürülüyor ve kölelegtiriliyor; milliyet burada hiçbir önem tag1mlyor: "Sömürücüler için milli ayrim yok";25 Osmanh Împaratorlugu'nun hâkim snuflarmm ekonomik sömürüsü ve Türk hükümetinin hukuk kurallarma göre, köylü nüfusa egit muamele yap1hyor. Türk hükümeti, Ermeni, ister Süryani, ister Kürt ya da Türk olsun",26 aynm yapmayarak, hâkim smiflarm ç1karlarmi koruyor. "ister

19. Myak, 1878, No. 6, s. 370.- (B. A. Boryan) 20. Aktt, c. I I, s. 479.

-

(B. A. Boryan)

2 I. Myak, 1877, No. 78, 22. A.g.e., 1878, No. 26.

(B. A. Boryan)

-

-

(B. A. Boryan)

23. L. Sarkisyan, Ayts TyurkatsAyastan, s. 7| vd, Tiflis, 1890. 24. A.g.e.,s. 72,

-

(B. A. Boryan)

(B. A. Boryan)

-

25. A-do, Vam,BiglisiYevErzerum Vilayetner,s. 278, Erivan, 1912. 26. A.g.e., s. 303.

-

(B. A. Boryan}

-

(B. A. Boryan)

43

Yetkili kigilerin genel devlet sömürüsü d1gmda, Kürt yetkililerin sömürüsü var. Bunlar, "Türk hükümetinin zay1fhšru ve güçsüzlûgünü kullanarak, Kürtlerin yamnda Hiristiyanlari ve Müslümanlan da hükümet yetkililerinden ve mültezimlerden daha çok sömürüyorlar"27 bu olgu maraba kurumuyla dogrulamyor. (B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodnaya Diplomatiya i SSSR, Moskovac. 1, s. 173 vd, 175 vd, 178 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo, Leningrad, 1928.)

Armyane Ï Trakton", PolozhenieArmyan V Turtsii, s. "Armeniya, 27. Rollen-Jackman, kova, l896.-(B.A. Boryan)

52, Mos-

.

Belge 4

Rus Türkolog V. A. Gordlevskiy'ini "Ermeniler, sadece konuguyorlard1."

kamusal

Türkiye

alanlarda

Notlarindan2

degil,

evde

de Türkçe

O dönemde3 Ermenileri, Türkleri ve Kürtleri birleytiren bir halka Ermeniler, genel olarak sadece kamusal alanlarda degil, evde de Türkçe konuquyor, ticari yazigmalarda Türkçe kullamyordu; ancak Ermeni harfleriyle yaz1yordu. Ermeniler arasmda halk müzigi folkloru haznesini koruyan âg1klar vardi. Türkler tarafmdan unutulmuy Dede Korkut Destam yakm zaman önce Beygehir'de bir Enneni tarafindan tekrar yazilnugt1. Nigde'de bulundugum zaman Türk folkloruyla ilgilenen Ermeni ailesi Boyaciyanlar tarafmdan sicak bir gekilde agirlandim. Ev sahipleri tarafmdan yola çikmadan evvel geceleyin alelacele yazdiklan atasözleri derlemesini hâlâ degerli bir hatira olarak sakhyorum. Egitimli Ermeniler dini müsamahasizhktan kurtulmuglardi; Hiristiyanlar ile Müslümanlar arasmda daha yalon iligkiler kuralmasma ugragiyor hatta bazen Rusya'da da Müslümanlarm gänlünü kazanmaya ve kargilikl1 käklü güvensizligi larmaya yönelik incelikler gösteriyorlard1. vardi.

(V. A. Gordlevskiy, Îzbrannte Soçineniya, Vostoçnoy Literatun, Moskova, 1962.)

c. 3, s. 127,

Izdatelstvo

I. Vladimir Aleksandroviç Gordlevskly, 7 ekim 1876'da dogdu. Rusya'nm änemli Türkologiarindan biri olan Gordlevskiy, Sovyetier'in Türk dili ve edebiyati, Türk folkloru ve tarihi üzerine önemli uzmanlarindan saylliyor. 1899 yilmda Lazarevskiy Dogu Dilleri Enstitusü'nü, l904'te ise Moskova Üniversitesi'nin Tarih-Filoloji Fakültesi'ni bitirdi. l907 yllindan itibaren Lazarevskiy Enstitüsü'nde (dahasonra adr "Moskova SarkiyatEnstitusü" olacaktir) Türk dili ve Türk edeblyat tarihi dersleri verdi. 1918-1948 ylilart arasinda bu enstitüde profesär olarak görev yapti. Ardindan SSCBBilimler Akademisi Enstitüsü Sarklyat Yakindogu ve Ortadogu Û!keleriDil ve Edeblyati Bälümü'nün bagina geçti. Uzmanlik alanlari üzerine birçok önemli eser veren Gordlevskiy, iki kez Lenin Nigani'na, bir kez de Kizil Bayrak Emek Niyani'na layrk göruidu. 10 eyiül 1956'da Moskova'da öldü. Skz. Büyük SovyetAnsiklopedisfnin (1970-1977 baskisi) "V. A. Gordlevskiy" maddesi. 2. Gordlevskiy, Birinci Dünya Savagi sirasinda Rus ordularanda ve Turkiye izienimlerini notlar halinde yayimlamigtir. 3. 1877-1878 Türk-Rus Savagtnin öncesi kastedilmektedir.

tercüman olarak çaligmig

Belge 5

XIX. Yüzyden Ermeni Sovyet tarihçi G. M. Arutynnyan'in Ermeni MeBurjuvazisinin Îngiliz 90'lt Y llarenen Ortalarenda baghkli doktora tezinden selesindeki Gerici Politikalare Erineni meselesinde misyonerleri, "Protestan ortail olmastur." masisinin ideolojik suç

ingiliz

diplo-

Ermeni halkmm kaderi, 1878 y11mdan baglayarak Ermenistan'da Sovyet iktidan kurulana kadar kapitalist devletler arasmdaki en utanç verici pazarhklarm bir unsuru olmugtur. Ancak Ermeni meselesinin sömärülmesinde en apagihk rolü ingiliz burjuvazisi oynarugttr. (...) Ermeni ulusal hareketinin bu ikinci sürecinde Îngiliz diplomasisi, faaliyetlerinde Ermeni meselesine dayanmaya çahemigtir. (...) Berlin sürecinden itibaren Ingíliz kapitalizmi, Ermeni hallo üzerinKonferansi deki sömürgeci etkilerini pekigtirmigtir. Bunun için Îngiliz diplomasisi, Berlin Sözlegmesi ve Kibris Konvansiyonu'yla üzerini örtüp, Ermeni milliyetçi önderlerin Bati Avrupa yönelimini kullanarak Bati Ermenistan'dakil konsolosluklari ve istihbarat agi aracihš1yla çahymalarm1 özenle maskelemigtir. Protestan misyonerler ise Îngilizdiplomasisinin ajam rolünde ideolojik suç ortag1 olmugtur. Politika Angliyskoy Ðuriuazii V (G. M. Arutyunyan, Reaktsionnaya 90-A Godov XIX Veka, s. 2, 8, MosArmyanskom Voprose V Seredine kovski Gosudarstvenmy Universitet im. M. V. Lomonosova, Moskova, 1954.

I. Osmanli döneminde Dogu Anadolu'da Ermenilerin olarak adlandinlmaktadlf.

yasadLgl

bölgeler "Bati Ermenistan"

Belge 6

Ermeni Bolgevik önder 1905 Kirinu ve Tagnaklar

O. A. Arutyunyan'in

"Tagnaklar, baglattilar."

Azerileri

1905 yllinda

yok etmek

hatiralarmda

için kampanya

1905 ydmm baglannda Bakü'de cereyan eden kardeg kirmu, silahh Tagnak çeteleri mavzeristlerin çekip çevirdigi Kamarlo'da da devam etti. Tagnaklar, Azerbaycanhlan "Öldürebildiginkadar öldür, yagmala, kimseye acuna" slogamyla yok etmek için kampanya baglattilar. Tagyapt11ar, naklar, Ermeni köylerine dagilarak katliam konugmalari emekçi köylüleri ellerinde silah Ermenilerin hayatuu kove rumaya" çagirdilar, Ermeni nüfusu Azerbaycanhlara kargi silahlandirmaya çabaladdar. Tagnak eglayalar1, yagma yaptilar, sivil halki öldürdüler, onlarm köylerini atege verdiler. Bu tür olaylarm son bulmasmevlerine geri döndüler dan sonra Ermeni halkmm sözde gerefme gölenler düzenlediler. ve Tagnaklar, silah konusunda hiçbir yokluk çekmediler, öyle ki Ermeni piskoposlan Horen ve Suren tarahndan yetkili kilman heyetin gönderildigi Vorontsov-Dagkov'un1 özel izniyle silahlandmlm1;lardi. Ta nak humblan,2 kÖylül€r üZerinde büyük bir yüktü. Köylük bölgelerde bulunmuy ve köylülerden kan içici hmbapetlerin3 faaliyetleri konusundaki yakmmalanm dinlemigtim. Insanda ne rahat ne huzur birakiyorlardi. "Birileri gidiyor, digerleri geliyor" demigti köylüler. "Hepsini besle, yatacak yer bul, atlara arpa ve kuru ot ver; peki zamam degil mi artik eve gitmenin?" Köylülerin böyle bir largm bir sesle qu cevab1vermig hmbapet: "Siz, bize muhtaçsmiz." "Niye ki?" diye sorbiz, sizin hayatmizi ve varhklanmzi kurtanyoruz. muy köylüler. "Çünkü Eger biz olmasaydik, Azerbaycanhlar gelir, hepinizi dograr, evlerinizi "onurunu

"kurtancilan"

"zaferlerinin"

-

"küstahhéma"

I.

ÇarlikRusyasi'nin Kafkasya valisi.

2. Tasnak silahli çeteleri. 3. Tagnak silahli çetelerinin

kornutanlanna verilen ad.

47 dosyakar ve hayvanlarm1zi çalard1" demigler. "Biz, Azerbaycanhlarla onlardan sizden diye degil, çekiyor" Bizim toplumumuz yaylyoruz. tane karg1hk vermig hakh olarak käylüler. Hmbapetler, sadece tehditle köySilah satin alma bahanesiyle lülerden para ve ürün alabiliyorlardi. halktan zorla para toplanmasi, 1907 yllma kadar sürdü. Bälgenin köylüleri, hmbapetlerin aldatmacalarma, dolandiric1hklarma ve tecavüzle"Sizi rine artik tahammül edemiyorlard1. Hepsini köylerden agir içinde yagarken size hayeteri Yokluk atlarmizi kadar besledik. ve .kovdular:

raçlar verdik. Bizi yoldugumuzla ve ailelerimiz için duydugumuz kayg1larla bag baça barakm." Mavzeristlerin tehditleri bogunayd1. Tagnak kan içicileri tarafmdan büsbütün yagmalanan ve çileden çikarilan köylüler, sadece onlara yardim etmeyi reddetmedi, ayrica bagmda hmbapetlerin oldugu Tagnak sürülerini köylerden kovaladilar da. Maceracilardan, katillerden ve cani ögelerden meydana gelen mavzerist Tagnaklar, önemsiz bir sebepten veya sebepsiz yere her zaman mavzerlerini bir insam öldürmek için kullanmaya hazirlardi. Tagnaklar kahtarafmdan düzenlenen Dalar käylülerinin bir toplantismda "milli

raman"

mertebesindeki

hmbapet Sumbat, çeyitli süslemelerle humba-

üzerine konugmaya bagladi ve bir bölgede tek tük kalsmm namig, Ermenilerin hayati için sözde tehlike yaratan Azerbaycanhlari anlatt1. gelmigben de denk sil yok ettiklerini Sans eseri o toplantiya "zaferleri"

tim. Cesaretimi topladim ve açiktan hmbapet Sumbat'a kargi çiktim. Ona hiddetle Azerbaycanhlarm Ermeniler için tehdit olmadigun söyledim. Sözlerimi tamamlayamadan hmbapet Sumbat, mavzerini çikardi ve bana nigan aldi, ama gansima o anda yanmda duran okul arkadagim ögretmen Haçik, mavzeristin kolunu tuttu ve "Bolgevik"in hakkmdan gelmesine izin vermedi. Bizim bälgenin Tagnaklan ve hmbapetleri bana bu ad1 takmiglardi. (O. A. Arutyunyan, Vospominaniya, darstvennoe Îzdatelstvo, Erivan, 1956.)

s. 47 vd, Armyanskoe Gosu-

Belge 7

Sovyet tarihçi P. Kitaygorodskiy'in Milli Bagamstzfrga ad11 eserinden "Rum-Ermeni burjuvazisi, kici bir rol oynnyordu."

Türkiye'nin

Sörnürge

Köleliginden

milli ekonomisinde

y1-

O dönemde ingiliz ve Fransiz sermayesi Osmanh Türkiyesi'nde oldukça etkili olan Rum ve Ermeni burjuvazisine dayamyordu. (...)RumErmeni buljuvazisi esas olarak tefeci Fransiz bankerleriyle iligki içerisindeydi ve Türkiye'nin milli ekonomisinde yikic1 bir rol oynuyordu. Bu gruplar, Bat1'yla hemen iligki kurmamn pegindeydi, (...) Tahil ambari Anadolu, istanbul'dan kopartihyordu. Rum-Ermeni burjuvazisi, tekrardan Ingiliz-Fransiz sermayesinin himayesi altinda kaybettigi ekonomik durumunu geri kazanmaya baglad1. Türk milli buljuvazisi ise yok olma tehlikesiyle karg1 karylyaydi. (P. Kitaygorodskiy, Ot Kolonialnogo Rabstva K Natsionalnoy s. 30, 41, 58 vd, "Moskovski Raboçiy", 1925.)

visimosti,

Neza-

Belge 8

Tagnaksutynn'un da yayamlanan

yayin makaleden

orgaru Orizon gazetesinde

1912 y11m-

"Ne bir Türk ne de Türk devleti bundan böyle hiçbir Ermeni için deger tagunamaktadn•." devlet yetkilileri ve iktidar sahipleri bilsinler ki, ne bir Türk ne de Türk devleti bundan böyle higbir Ermeni için deger tagunamaktadu-. Varhklanm korumak için bagka yollar dügünsünler. (...)

(...) Türk

(Orizon, No. 196, 1912'den aktaran: K. N. Karamyan, Polojenie Zapadmh Armyan, "Armyanskiy Vopros" i Mejdunarodnaya Diplomatiya V Postedney ÇetvertiXIX Veka Î Naçale XK Veka, s. 81, Yerevanski Gosudarstvenmy Universitet, Erivan, 1972.)

Belge 9

Sovyet Ermenistaru'nm yazarlarmdan Taynaklar baghkh kitabmdan

S.G. Pirumov'un

Yurt-

drpradaki

Çarhk Rusyas1'nm naklarm

"Ermenisiz

Ermenistan"

projesi

ve Tag-

rolüs.

ÇarhkBakam Lobanov-Rostovskiy,1 "Ermeni meselesi"nde kendi hükümetinin politikasuu karakterize ederek istisnai bir kesinlikte ve arsizca gunu açiklanugti: "Bize Ermenisiz Ermenistan lazun!" Ermeni milliyetçiliginin saldirgan partisi Tagnaksutyun, Çarhkbakamum slogamm hayata geçirmek için bütün gücüyle her geyi yaparak, bayragma gunu yazdi: "Bagunsiz ve birlegik Ermenistan!" Ve... Çarhk generallerinin, Ingiliz bakanIarmm, Fransiz bankerlerinin, Amerikan Türkiye'de bir "Erve bütün papazlarm menistan"a ulagti, ama gerçekten de Ermenisiz. "hümanistlerinin"

"yardmuyla"

(S. G. Pirumov, Dapnaki Za Rubejom, s. 129, Îzdanie Nauçnoy Assotsiatsii Vostokovedeniya, Tiflis, 1934.)

I. Aleksey Borisoviç Lobanov ostovskiy, Türkiye'de ve birçok Avrupa ulkesindebuyukeiçilik gärevini yürüttükten sonra 1867-l878 yillarinda içigleri bakanligi, l895-l896 ylilarinda da digigleri bakanligi görevinde bulundu. 1896 yllinda öldü. Skz. BüyükSovyetAnsiktobaskisi) "A. B. Lobanov-Rostovskiy" rnaddesi. pedisi'nin(1970-1977

Belge 10

ilk bagbakatu Ve Taynak Partisi'nin kurueusu Ermenistan'm Tagnak Partisi'nin bir yurtd1µ konferansina O. Kaçaznunikin1 sundugn rapordan "Gönüllü birliklerin

olugturulmasi

hatayd1..."

Daha Türkiye'nin savagan ülkeler ailesine katalmadig ve katilmaya haztrlanmadig 1914 sonbahari boyunca Kafkasard1'nda büyük bir gürdtü olugturalmaya baglandi. ve büyük bir enerjiyle Ermeni gönüllü birlikleri Ermeni Devimci Partisi Taquaksutyun (ARPD), birkaç hafta önce Erzurum'da gönüllü birliklere kargi olumsuz bir tav1r alma karan alnug ololugturulmasmda ve Türkiye'ye karg1 askeri masma ragmen, birliklerin harekâtta aktif rol aldi. Bir hayli kötü ve ciddi sonaçlar dogurabilecek böylesine agir ve sorumluluk gerektiren bir meselede, ARPD'nin Kafka1918 yllitemmuz aymda kurulan Ermenistan devletinin 1. Ovanes Kaçaznuni (lgithanyan), 1919'un agustos ayina kadar 13 ay yänetmigtir, Ta§hükumetini, ilk bagbakanidir. Tagnak Tagnak Partinaksutyun Partisi'nin kurucularindandir ve önemll lideriydi. Ermenistan'inve si'nin en yetkili kipislydi. egitimi aldikKaçaznuni LB68yllinda Gi3rcistan'a bagli Ahiska bölgesinde dogdu. Mimarlik katildi. Baku'de örgütune olarak Tagnak çaligti. Tiflis'te mimar tan sonra Bakü, Batum ve üzere 1905-1906 yillarindaki Ermeni-Tatar çatigmalari sirasinda kargiliklakirimi engellemek dolaarandigindan davasindan Tagnaksutyun yllinda 19l I kurulan komisyonda görev yapti. Anadolu'da bulundu. Propagandafaaliardindan da Dogu Türkiye'ye kaçti, Istanbul'da, yi yetleri yarattu, 1914 yllinda Kafkasardi'na geri döndu. 19lTde Ermeni Ulusal Konseyi olarak buDyesi oldu. 1918'e kadar Kafkasya Parlamentosu'nda (Seym) Tagnak temsilcisi içinde heyeti Ermeni görügmelerinde yapilan barig Türklerle Batum'da lundu. Trabzon ve Antlagmaadina Batum Ermenistan Cumhuriyeti yer aldi. 4 haziranda Hatisov'la birlikte bagLm$Iz Ermenistan'in ilk bagbakani oldu. 1919 agustosi'na imza atti. 19IB temmuzunda Parlamentosu'nun kararlyla yarsuna kadar bu görevde kaldi. l9I9 gubatinda Ermenistan Ermenistan'a geri döndG ve l920 yllinda Avrupa'ya gitti. ABD'ye amactyla dim saglamak ve Ermenistan Parlamentosu bagkan yardimciligina atandi. 1921 yilmda 1920 yilmda Ermenistan'da Boigevikiktidarinin kurulmasinin ardindan tutuklandi. Bolgevik yönetimine kargi yapilan kargidevrimci ayaklanmanm bastirilmasindan sonra ulkeyi istifa terk etti, l92l-1924 ylliariarasinda Bükreg'te yagadi. 1923 yllmda Tagnak Partisi'nden Erivan'ayeryllinda 1925 bagvurdu. ederek geri dönmek içln Sovyet Ermenistan'i hükümetine 1938 yllinda lepti. Mimar olarak çaligtl, Üñiversitelerde ders verdi ve profesörluk unvanmi aldi. hayatml kaybetti. Bkr. Entsikloþedlya"ArmyanskiyVapros",s. 197, Erivan, 1991.

52

sardi organlan renin iradesine

ve çegitli yöneticileri, partinin en üst orgam olan kongkargi geldiler. (...) Kay1ts1zpartsiz Rusya'ya baglandik. Temelsiz bir gekilde Çarhkhükümetinin çabalarmuz ve yardunlarmuz karq1hšmda bize Türkiye'deki özgürlegmig Ermeni vilayetlerinden ve Kafkasard1'ndaki Ermenistan'dan olugan özerk Ermenistan'1 bahgedeceginden emindik. Kafanuzda kavak yelleri esiyordu. Kendi dileklerimizi bagkalarma dayattik, içi boy laflara, yetkisiz kipilere çok önem verdik, girdigimiz hipnozun etkisiyle gerçekleri görmemeye bagladik ve hayal âlemine daldik. (...) 1915 yaz ve sonbahar döneminde Türkiye Ermenileri zorunlu göçe (teheir) tâbi tutuldu, kitlesel sürgünler ve baskmlar gerçeklegtirildi. Bütün bunlar Ermeni meselesine ölümcül bir darbe vurdu. Tarihsel Ermenistan'm, bize devreden gelenekler ve Avrupa diplomasisinin vaatleri dogrultusunda, bagimsizhšmuzm temelini olugturmasi gereken bälgeleri bogaltild1; Ermeni vilayetleri Ermeni'siz kaldi. Türkler ne yaptiklarna biliyorlardi ve bugün pigmanhk duymalanm gerektirecek bir husus bulunmamaktadir; sonradan da anlagildigi üzere, Türkiye'de Ermeni meselesinin temelli çözümü aç1sindan bu yäntem en kesin ve en uygun bir yöntemdi. Ve bugün, bizim milislerin savaga katdmalannm Türkiye Ermenilerinin kaderini ne derecede etkiledigi sorusunu sormak da abestir. Smirm bu tarafmda bizim farkh bir çizgi iz1emig olmanuz durumunda, acimasiz baskdarm olmayacag1m himse söyleyemez. Türklere kargi dügmanhgimizm teraziye konulmamas1 durumunda söz konusu baskilarm da aym nitelikte olacagun kimse söyleyemez. Bu konuda degigik görügler olabilir. Gerçek, gerçek olarak kalmaktadir ve burasi çok önemli ki, Türk egemenligine karg1 onlarca yil önce baglat11nug olan mücadele, Türkiye Ermenilerinin sürülmesi ve yok edilmesiyle, dolay1s1yla Türkiye Ermenistam'nm boyaltilmasiyla sonuçlanm14t1r. Korkunç gerçek budur. (...) Aci ac1kötü talihimize sizlanmak, kendi mutsuzlugumuza kendi digimizda bir sebep aramak, Tagnaksutyun Partisi'nin de kaçmamadigi milli psikolojimizin tipik bir äzelligi. Ruslann bize alçakça davrandigma emindik, sanki äzel bir teselli verecekmig gibi. (Sonra sirada Fransizlar, Amerikahlar, Îngilizler, Gürcüler, Bolgevikler, yani bütün dûnyavardL) Tembelligimiz ve uzak görüglü olmamamiz sanki kahramanlikti. Sonuçta bu, gäyle bir durum ortaya çikardi. Her isteyen bizi aldatabilir, bize ihanet edebilir, kesebilir veya bagkasuu kestirtebilirdi.

(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutyun

Bolpe Neçego Delat, s. 10, 12 vd, 15,

Izdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)

Belge 11

Toprak Bakaru Karibi'nin1 Mengevik Gürcistan1'nin iddialarina kargi yazd1g1Krzel Kitap adh eserinden "Türklerin

yerinde

Ermeni

kim olsa ayn1sin1 yapardi."

1880'lerin sonunda Avrupa diplomasisi, Türkiye'deki Ermenilerin memnuniyetsizligini büyük bir ustahkla kullandt Ortadogu'daki siyasi dengeleri altüst edecek Türkiye ile Rusya arasinda güç1ü bir antlagmanm saglanmasmi ve Rusya'nm Bogazlar'a ilerleyigini engellemeyi umakörüklemeye baglad1. rak bu memnuniyetsizligi Bu tehdide kargi Avrupa diplomasisi, elinden geleni ardma koymadi. Bir geklide Rusya'yi Türkiye'yle yeni bir savaga çekmeye ve Türkiye'yi iç çekigmelerle zay1flatarak Rusya için karh bir ortak olmaktan ç1karmaya çah§tl.

Bati Avrupa siyaset adamlan, bu yönde amaçlarma ulagmak için sinsice Ermenileri Türkiye'deki durumlarmm ne kadar kötü olduguna inandirdi ve onlarm bu durumdan ancak Avrupa'mn destegiyle ç1kabilecekleri fikrini empoze etti. (...) Türkler ve Kürtler, Ermenilere niçin saldirdi? Aym dönemde, hatta Yunanistan ve Türkiye arasmda açik kanh bir savay2 varken bile, Rumlarla böyle bir iligki içinde olmad11ar. Cevap açik. Türkiye'deki Rum nüfusu Yunan-Türk Savagi sirasmda dürüstçe, rejime baghhgim sürdürerek tam tarafsizhgim korudu. Savagta hiçbir gekilde yer almadi. Sessizce savagm sonaç1armi beldedi. Tabii kimse de onlari kandaglan Yunanhlara sempati duymaya ve onlarla aym ruha sahip olmaya zorlamad1. Türkiye'deki Ermeni nüfusu ise Ermeni devrimci partileri3 yüzünI. Gerçek adi P. P. Goleygvili olan Karibi, Gürcu Mengevizmi'nin önemli yayincriarindan ve parti yöneticiterinden b1ridir. Karibi,Mengevik Gürcistani'nin jordania hukumeti döneminde toprak bakan yardimciligi yapmtytir. Karibi, daha sonra Bolgeviklere katilmigtir. Bkz. Karibi, Net SilBoÏçeMolçat, c. I, s. I, Sovyetski Kavkaz, Tiflis, 1925. 2. Kitabm 1920 yilmda basildigi göz önünde tutulursa Yunan savaçIarimn kastedildigi anlagilmaktadir. 3. Tagnaksutyun, Hmçak vb kastedilmektedir.

burada Osmanli dönemindeki Türk-

54

den açiktan kendi devletinin dügmanlan tarafma geçti ve kendi memleketlileri olan Kürtlerin ve Türklerin hiddetini üstüne çekti. Tekrarhyoruz: Kesin dügüncemiz qudur ki, Ermeni geflerinin en temel hatasi, Ermeni gönüllü birliklerini olugturmalandir ve bu politikanm sonucunda

milli nefreti ateglemeleridir.

(...)

Türkiye'nin yerine Hiristiyan Rusya'y1 veya yüksek kültüre sahip Almanya'y1 koyun. Eger Rus Lehleri Avrupa'da yagayan bütün Lehleri bir devlet örgütände birleytirmek adma Avusturya Lehlerine katilsaydi ve bagh bulunduklan Rusya'ya kargi savagsaydi Rusya ne yapardi? Eger Alsace-Lorraine'deki Fransizlar, Almanya'ya kargi savag için gönüllü birlikler olugtursalardi Almanlar ne yapard1? Dogal olarak bu iki uygar Hiristiyan devlet de Türkiye Ermenilere ne yaptlysa onu yapardi. (...) Ingilizler, dügmana katilmayi dügünmeyen, sadece geçmigtekibagnnsizhgim geri talep eden Îrlanda'yi bile daha dün ateg ve kanla dize getirdiler. (Karibi, Krasnaya Kniga, s. 21 vd, Tiflis, 1920.)

Belge 12

General Prof. Dr. N. G. Korsun'un1 K1zil Ordu Harp Akademisi'nde askeri cografya dersinde okutulan "Türkiye" adh eserinden "Müslümanlar,

Ermeni nüfustan

beg kat daha fazlayd1..."

Ermenilerin Dünya Savagi'na2 kadarki özellikle Ermeni vilayetlerinde yogunlagmig (Van, Bitlis, Erzurum, Harput, Diyarbakir, Sivas, Trab15'ine variyordu) toplam zon ve Adana Îstanbul'da ise nüfusun yüzde nüfusu 1 500 000 kadard1. Bütün bu bölgelerdeki Müslümanlar (Türkler ve Kürtler), Ermeni nüfusundan beg kat daha fazlaydt, ancak 19141918 savagi öncesinde bize3 katilan topraklardaki Ermeni nüfusu, Anadolu'daki Ermeni nüfusunun üçte ikisini olugturuyordu, ancak burada da Ermenilerin toplam nüfus içerisindeki pay1 yüzde 25'ti ve burada da Müslümanlar iki kat daha fazlaydi. (N. G. Korsun, Turtstya/Kurs Lektsii Po Voyennoi Geografii, Çitannth V Voyennoy Akademi RKKA, s. 37, V1sgii Voyenmy Redaktsionmy Sovyet, Moskova, 1923.)

1. 8 ocak 1877 tarihinde dogan General Prof. Dr. Nikolay Georgiyeviç Korsun, 1897 yilinda Konstantinov Topçu Okulu'nu, 1905 yllinda ise Genelkurmay Akademisi'ni bitirdi. Birinci Dünya Savagi sirasinda Geneikurmay Yuksek Karargâhl'nda görev yapti (mayis I9 I7'ye kadar), ardmI9 I5-ey1ul 19I6), Kazak alaylarmin komutanligini üstlendi (agustos itibaren Kizil Or1918 yllindan çallytt Komutanligi'nda dan Genelkurmay Genel (|917). du'da Bütün Rusya Genelkurmayi'nda ve Dogu Cephesi I. Ordusu'nda görev yaptt. 1922verdi, 1954 yillari arasinda M. V. Frunze Askeri Akademisi'ndeögretim Oyesi olarak ders bilimsel çaligmalarda bulundu. 1954 yilinda emekliye ayrildi, Üstünhizmetlerinden dolayi iki ker Lenin Niçani'na, Kizil Bayrak madalyasina ve iki kez de KizilYlldiz madalyasina layik görüldü. Askeri tarih alanmda birçok eser verdi. 14 kasim 1958'de hayatini kaybetti. Skz. baskisi) "N. G. Korsun" maddesi. BüyükSavyetAnsiklopedisi'nin

(1970-1977

2. Birinci Dunya Savagi. 3. Rusya.

Belge 13

General Prof. Dr. N. G. Korsun'un SSCB Savanma Halk Komiserligi Devlet Askeri Yayinevi tarafmdan Ve basilan Alagkart Hamadan Harekâtlare/1915 Ydueda Dünya Sava.pr'ntn Kafkasya Cephesi ad11 eserinden "Askeri iktidar bir tutum aldi."

ve

Türk nüfus,

teheir

edilenlere

karei

nazik

Bu reformlarlal ilgili meselelerde Rusya, Ermenilerin resmi hamisi gibi hareket etti. Bu politika, Ermeni halkmm Rus feodal ve kapitalist smiflan tarafmdan nihai olarak kölelegtirilmesi ve sömürülmesi adma yürütülüyordu. Savagm baglamas1yla Çarhkhükümeti,.sözde görevini" gerçekleptirmek adma, ashnda Bogazlar ile Îstanbul'u ve Türkiye Ermenistam'm ele geçirmek için hemen taleplerini olugturdu. Çarhkhükümeti, özellikle kangik milli-siyasal yapis1yla Türkiye Ermenistam'nm incelenmesine çok ciddi gekilde önem verdi. (...)Rus komutanhgi, Kafkas ordulannm Türkiye'ye düzenleyecegi saldmda Ermenilere ve Süryanilere dayanmay1 planlad1. (...) Ruslarm Ermenistan içIerine dogru istilasi, Osmanh Türkiyesi'nin ÇarlikRusyasi'nm payma dügen bölge olarak tagidigt askeri-siyasi anlam digmda, Osmanh Devleti'nin temel bölgesi olan Anadolu'yu ve Ortadogu'daki Alman-Türk harekâtlan için büyük önem taglyan Bagdat demiryolunu (Almanlarla birlikte yapilan) tehdit ediyordu. Bunlarla birlikte bu istila, Ruslan Musul petrollerine yaklagtinyordu, Aynca Ruslann Türkiye'nin içlerine dogru girmesi, genel olarak Kafkasardi'm Ruslar tarafmdan iggal edilmig olan Îran'm kuzeybati bölgelerini ve özellikle Bakü petrol bölgeleri ile Çiyatura manganez yataklanm Türkiye'nin saldmlanndan koruyordu. (...) lçigleri Bakanhg1'nm bildirdigine göre sava.3m bagmda, özellikle de Sankamig çarpigmasmm ilk safhasmda Ermeni nüfusu, tamamen yeni silahlarla silahlandmhmeti. Hatta silahlandirma, Kafkasard1'nda Türk "tarihi

"mirasmdan"

I. Ermeni reformlari.

57

istilas1 tehlikesinin tamamen ortadan kalkmasmdan sonra da artan tempoda devam etti. Îçigleri Bakanhgi'mn bildirimine göre Ermeni gönül1ü birliklerinin kendi özel genelkurmay1 vardi. Öyle ki, bildirimler qu adrese gidiyordu: "Tiflis, Ermeni Genelkurmayi, Hatisov'a (gehrin bagkam)." Bununla birlikte bu birliklerin olugturulmasi ve özel olarak himaye edilmeleri, Kafkasya'daki diger halklar ile Ermeniler arasmda gerginligin dogmasma neden oldu. (...) Belirtilen dönemde yaklagik bir milyon kigi tehcir edildi. Askeri iktidar ve Türk nüfus, teheir edilenlere kargi nazik bir tutum aldi. (...)Salgm hastaliklar ve yokluk, göç edenlerin yaklag1k yüzde 50'sinin hayat1na mal oldu. Bu teheir, Türk 3. Ordusu'nun Ermenilerden olugan memurlarim, uzmanlarim ve iqçilerini kaybetmesine yol açti. (N. G. Korsun, Alapkertskaya 1 Hamadanskaya Operatsii Na Kavkazskom Fronte Mirovoy Voyne V 1915 Godu, s. 6 vd, 153, 189, Gosudarstvennoe Voyennoe Îzdatelstvo Narkomata Oborom Soyuza SSR, Moskova, 1940.)

Belge 14

önemli devlet ve bilim adamlarmdan Sovyet Ermenistani'mn A. B. Karinyan'm1 "Ermeni Milliyetçi Akimlaruun Özelliklerine Dair" baghkh makalesinden

"Ermeni gönüllü imha etti."

birlikleri,

Kürt ve Türk nüfusu

sistematik

olarak

(...)Simdigizli emellerini açiktan göstermeye baglanuglardi; Türkiye Ermenistam'nda yagayan Hiristiyan olmayan bütün gruplara kargi nefretlerini artik gizlemiyorlardi. Rus ordularmm zaferleriyle cogan nullüler",2 gimdi iggal edilmig bölgelerde bütün gücünü etkisini artirmaya ay1rlyordu. Bunu bagarabilmek için de Ermeni olmayan nüfusun fiziksel olarak yok edilmesi metoduna bagvuruyordu. (...) Belirlenen bu idealin gerçeklegtirilmesindeki en ciddi engel, Türkiye vilayette" Ermenistam'nm karigik milli yapist ve Ermenilerin azmolmalanyd1. hkta Ermeniler, sadece bazi bölgelerde önemsiz bir çogunluga sahipti. Diger gruplarm niceligi, özellikle de Müslüman olan halklar tartigmasiz çogunlugu tegkil ediyordu. Bu yüzden bu gruplara karg1 Tagnaksutyun Partisi'nin inisiyatiñnde yukanda belirtilen önlemler ahndi. Rus ordusunun raporlarmdan ve talimatlarmdan görülüyor ki, Erme"gö-

"alti

I. Artages BalasiyeviçKarinyan (Gabrielyan), I I kasim 1886 tarihinde Bakü'de dogdu, 1907 yllinda Sovyetier BirligiKomünist Partisi üyesi olan Karinyan, 1910 yllinda Petersburg Ûniversitesi'ni bitirdi. Ardindan Bakü'de devrimci faaliyetlerin merkezinde yer aldi. 1918 yllinda olda. Ermenistan'da Sovyet iktidarinin kuBakü Komunü'nün Adalet Halk komiseri (bakani) rulmasinin ardindan Sovyet Cumhuriyeti'nin Iktisat Komitesi bagkanligini yapti. l924-l928 yllfari arasinda Ermenistan Merkez Yurutme Kurulu bagkanlydi.Karinyan 1929-l930 yillarinda Ermenistan SSC EgitimHalk komiser (bakan) Yardimasi olarak görev yaptl. 1906 yllindan BakinskiyRaboçi,Pravda,Put Pravd; sonra yayinalikla ugragmaya baglayanA. B. Karinyan, Iskra, gibi Sofievik yayin organlarinda makaleler yazdi. Ermenistan SSC Bilimler Akademisl Dyesi de olan Karinyan, üstün hizmetierinden dolays Lenin Niçani ve Emekçi Kizil Bayrak Madalyasi'yla ödullendirildi. 1982 yllinda älen Karinyan'in siyaset, iktisat ve tarih uzerineyayimladigt kitaplann dipinda edebiyatçi ve elestirmen kimligiylede birçok eseri vardrr. Bkz. BüyükSovyet Ansiklopedisi'nin(1970-1977 baskisi) "A. B. Karinyan" maddesi. 2. Ermeni gönüllü birliklerl kastedilmektedir.

59

ni gönüllü birlikleri, en genig ölçüde, Hiristiyan olmayan halkm ortadan kaldmlmaslyla ugragtilar. Gönül1ü birlikler, Kürt ve Türk nüfusu sistematik olarak imha ederek Tagnaksutyun Partisi'nin Ermeni bõlgesinin Müslüman ögelerden temizlenmesini ve smirlarm çevrilmesini öngören "program",

Rus ordularmdaki birliklerin koplamm yerine getirdiler. Bu birçok kez dile getirmelerine ragmen inatmutanlanmn rahatsizhklanm la uygulandi. Bu program, Ermenilerin kendileri için de ydoc1ydi. Esasen Ermeni köylülerinin, tabii ki, Kürtleri ve Türk köylülerini kendi tarafma çekmekte çikan vardi. Yüzyillardir Ermenilerle aym gartlarda birlikte çahyan Kürtler ve Türk emekçi kitleleri, kompulanyla ortak ç1karlarla baghyd11ar. Bu o kadar aç1kti ki, bunu ÇarhkRusyas1'mn askeri diplomatlan bile sikça dile getirmigti. Tagnaksutyun Partisi tersini yapti. Politikalanyla Türkiye'deki Ermenilerin durumunu daha da dayamlmaz hale getirdi. Gönüllüler tarafmdan gerçeklegtirilen zorbahklara misilleme olarak Türk köylüleri de Ermeni halkmm hakkmdan geldi ve yerine getirdi. (...) Türk hükümetinin bütün "görevlerini"

(A. B. Karinyan, "K Harakteristike Armyanskih Nationalistiçeskih Teçeniy", Bolpevik Zakavkazya, No. 9-10, s. 65 vd, 1928.)

Belge 15

Ermeni Sovyet tarihçi A. A. Lalayan'm sutyun' ve Emperyalist Savag 1914-1918" "Tagnaklar Türk kadmlaruu, azami larnu katletmede 'cesareti'

"Kargidevrimci 'Tagnakbaghkh makalesinden

çocuklarru, yaghlarru gösterdiler."

Ve

hasta-

"Gönüllü" hareketi, kana susamig humbapetalarm (Andranik Papa, Amazayep ve digerleri) komutasmdaki Tagnak birliklerinin Türk kadmlanm, çocuklarnu, yaghlarnu ve hastalarnu ortadan kaldirmak iginde azami göstermelerini ifade etmektedir. Tagnak birlikleri tarafmdan iggal edilen Türk köyleri, orada yagayan insanlardan ve tanmmaz hale getiriImig kurbanlarla dolu bir harabeye çevrilmigtir. (...) Görüldügü gibi Taynak gönüllü hareketinin sonuçlarmdan biri on binlerce Türk emekçisinin imha edilmesidir. (...) "cesareti"

"kurtanlnug"

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Dagnaktsutyun' I imperialistiVoyna 1914-1918 gg.", Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92, 1936.)

çeskaya

Belge 16

"Rus-Türk Savagi'nda Bir Ermeni yetkilinin Birliklerinin Faaliyetleri" baghkh raporundan Ermeni kitleleri

gönüllü hareketinin

peginden

Ermeni

Gönüllü

nas11 sürüklen-

di?

(...)Hükümeti

çevrelerinde savagm 1915 baharmdan önce baglamayacagi öngärülüyordu. Demek ki, faaliyetleri iyi temeller üzerinde inga etmek için oldukça zaman vardi. Fakat olaylar, dügünülenden daha hizh geligti. Yönetim orgamnm hükümetin talebi üzerine igi olaganüstü biçimde hizland1rmasi gerekti, öyle ki savaççilarm seçiminde siki lastaslar uygulanamadi ve iki üç hafta içerisinde bütün gönüllülerimizi suura ylimak zorunda kaldik. Gönüllü hareketi esnasmda Ermeni halla, genel bir cogkunluk gösterdi; binlerce yasli ve genç, saghkh ve hasta, savag egitimi almig ve almamig olan, iyi ve kötü, erdemli ve erdemsiz kigi ärgütlenme bürosunun emrine yazdmak için akm etti. Ve bunlan geri çevirmenin imkâm yoktu. Ermenilerin ayak bastigi yerkürenin en ücra kögelerinden,

hatta Yeni Buhara'dan ve Amerika'dan dahi gönüllüler geldi. Cahilini de egitimlisini de tek bir fikir cogkulandinyordu, hepsinin kalbi bir atiyordu, asirlik zincirlerini larmaya gidiyorlard1.Peyi sira gece ve gündüz, günlerce ve haftalarca gönülIü kay1tlarmm yapildigi yerin egigini agmdird11ar.Kaydalana karalar direttiler, rica ettiler, bazen tehditler saxwdular, hatta agladilar. Ermeni halkmm ruhunun derinliklerinde sakh erdemi gösteren ne kadar dokunakh tablolar ortaya çikti kayitlar sirasmda. (Marksizm-Leninizm Enstitüsü Ermenistan SubesiParti Argivi, fond 4047, liste 1, dosya 91, yaprak 1'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadnaya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voym, s. 201 vd, Izdatelstvo Yerevanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)

I. Rus hükümeti.

Belge 17

ErErmeni Bolgevik A. Erzikyan'm Sovyet Ermenistaru'nda menice bas11an Emekçilerin baghkh eserinden Mahkemesinde

"Çarhk Rusyasi,

Türkiye

mak için gönüHü birlikleri

Ermenilerinin kuHandt."

sempatisini

kazan-

Vorontsov-Dagkov1, askeri açidan gönüllü birliklerin ciddi bir kuvvet tegkil etmeyecegini çok iyi biliyordu, ancak Rusya ordularmm geçigi esnasmda Türkiye Ermenilerinin Rus ordularma sempatisini kazanmaya ihtiyac1vardi ve bunu en iyi gönüllü hareketi saglayabilirdi. (A. Erzikyan, Na Sud Trudyapiksya, s. 62, Tiflis, 1927.)

I.

ÇarlikRusyasi'nm gönulIG

birliklerin örgütlenmesinde

önemli rol oynayan Kafkasya valisi.

Belge 18

Digigleri Bakaru S. D. Sazonov'un Girs'e telgraf1

Çarhk Rusyasi

yükelçisi

Çarhk Rusyasi,

Kürt ve Ermeni kartnu

birlikte

îstanbul Biikulland1...

Telgraf No. 53 17/41 mart 1914

gergeklegtirilmesiyle baglantih olarak BitErmeni reformlarmm lis'teki Kiirt hareketini nasil degerlendiriyorsunuz? Bitlis ve Van'la iligkileri olan ve hâlâ burada bulunan Abdürrezzak2 üzerinden Kürtleri yönlendirmek sizce uygun olmaz nu? (Mejdunarodnee Otnopeniya V Epohn imperializma. Dokumente Îz Arkivov Tsarskogo Í Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 2, s. 29 vd, Gosudarsvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1933.)

I. 4 mart eski Rus takvimine, 17 mart günumuz takvimine göredir. Bundan sonraki belgeLerde geçen iki ayri tarih, bu ayrimdan kaynaklanmaktadir.

2. Turk makamlarindan kaçarak Rusya'ya siginan Kürt

agiret reisi.

Belge 19

Tagnaklar tarafindan yönetilen Ermeni Milli Bürosu'nun BiDünya Savagi'mn hemen bagmda Çar II. Nikolay'a gönderdigi bildiriden

rinci

"Ermeniler, onan tahtmm

hayatlanm yüce Rusya'mn ve varkklarim kalknuglardm" feda ayaga için etmek üzere gam

ve

(...)SanhRus ordulan, kendi hükümdarhk topraklan boyunca karh Ermenistan tepelerinde ve engin Alagkert vadisinde, Almanya'ya ihtiyaç duyarak kudretli Rusya'ya el kaldirma cüretini gösteren Türkiye'ye kargi savagirken, Ermeniler, atalarmm ögütlerini dinleyerek (...),hayatlanm ve varhklanm yüce Rusya'mn ve onun tahtmm gam için feda etmek üzere ayaga kalkmiglardir Türkiye'yle savag müjdesi, bütün Ermeni halkan cogkulandirmaktadir. Bütün ülkelerden Ermeniler, ganh Rus ordularmda yer almak ve Rus silahmm baçansma kamyla hizmet etmek için can atmaktadir. Dügmana kargi zafer kazanmak için Yüce Tann'ya dua ediyoruz. Yeni ganh Rus silahi olmak ve Rusya'nm Dogu'daki tarihsel görevini yerine getirmek vatan borcumuz olmaktadir. Kalbimiz bu istekle yanmaktadir Rus bayrag1, Îstanbul ve Çanakkalebogazlannda özgürce dalgalanacaktir.

Sizin iradeniz, yüce devletlim, Türkiye boyundurugu altmdaki halklara özgür1ük verecektir. (Myak, No. 271, 1914'ten aktaran: Marents, "Litso Armyanskogo Smenohovstva", Bolpevik Zakavkazya, No. 3-4, s. 89, 1928.)

Belge 20

Ambartsum yaylmlanan

Mpak gazetesinde

ayrilmak parçalara kaç1mlmaz talebidir "

"Türkiye, mantigin

Arakelyan'in

20 eylül 1914'de

makalesinden zorundadir

ve bu, tarihin

ve

(...) Tarihin hükmü acimasizdir: Türkiye, kendi bagma bagimsiz bir

organ olarak yagayabilecek durumda degil; o ölmek ve parçalanmak ve onun enkazmdan bagimsiz, özgür ve uygar bir yagama bagyeni devletler yükselecek. Türkiye, parçalara ayrilmak zorunlayacak da. Bu, tarihin ve mant1gm kaçmilmaz talebidir. zorunda

(Myak, 20 eylül 1914, No. 208'den aktaran: C. Kirakosyan, Zapadnaya Armeniya V Godt Pervoy Mirovoy Voyne, s. 212, Izdatelstvo Yerevanskogo Universiteta, Erivan, 1974.)

Belge 21

Çarhk Rusyasi yükeleisi

III. Siyasi Dairesi M. Girs'e telgrafi

danigmanuun

"Türkiye'yle Ermenilerin, savag halinde Kürtlerin ayaklanmalarmin tam zamanidir."

Îstanbul

Süryanilerin

bü-

ve

Telgraf No. 2851 23/10 eylül 1914 Yüksek bagkomutan ve Kafkas valisi, Türkiye'yle savag halinde Ermenilerin, Süryanilerin ve Kürtlerin ayaklanma hazirhklarmm tam zamam oldugu konusunda hemfikirdir. Çeteler,Iran idaresinden tam gizli olarak Azerbaycan'daki konsoloslanmizm ve oradaki birliklerimizin komutanlarmm gözetimi altmda olugturulacaktir. Hazir halde bulunacak silahlar, sadece gerekli zamanda verilecektir. Parasal destek için kredivardir yalmz iznimizle bizim harekete geçirilecektir. Çeteler, Bugün bakan sizin Amiral Ebergard'a gönderdiginiz telgrafa1 atifta bulunarak genelkurmay bagkamna durumun gerginlegmesi sonucunda vakit kaybetmeden yukanda belirtilen änlemler çerçevesinde, ama tabii ki daha ayaklanma baglatmaksizm hazirhklara geçilmesi gerekliligini belirten bir telgraf göndermigtir. Klemm (Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn Împerializma. Doktemente Tsorskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 6, bölüm 1, s. 232 vd, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)

Îz Arkiva

I. 2l eylül tarihii ve I 150 no'lu telgrafta Girs, sadrazamla "Goeben" gemisinin Karadeniz'e çikipiylailgiliyaptigi görügmeyl aktarmig ve "Almaniarrnelinde" bulunan Tûrkiye'nin bütün deniz filosunun Karadeniz'e çikabilecegi tehlikesine igaret etmigtir. 22 eylül tarihli ve I 164 no'lu telgrafta lse Girs, "Breslau" gemisinin Karadeniz'e çiktigint haber vermigtir. Bkz. Mejdunarodnie Otnogeniya V Epohu Imperializma.Dokumenti Iz Arhiva Tsarskogo i Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 6, bölüm I, s. 232, GosudorstvennaeSotsialno-Ekonomiçeskoe Izdatelsvo, Moskova-Leningrad, 1935.

Belge 22

Rusya'nm telgrafi

Makü konsolosunun

"Amaç, Ermenilerle kovmak."

igbirligi

27 ekim 19141 tarihli gifreli

halinde

Türkleri

Kürdistan'dan

Bakauhga, Türkiye'ye saldmya Abdürrezzak, 500 silahh Kürt'le Çaldiran'dan geçti. Aym zamanda ona bagh Kürtleri etrafmda topluyor. Amac1, Ermenilerle igbirligi halinde Türkleri Kürdistan'dan kovmak. Kopyas1 Tahran'a. Olferyev 27 ekim 1914 (Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi (RGVIA) fond 2100, liste 1, dosya 517, yaprak 17.)

I. Eski Rus takvimi tarihidir Bundan sonraki Rusya Askeri Tarih Devlet Argivi belgelerinde orijinali esas alinarak eski Rus takvimine göre tarih belirtilmigtir.

68

TEJETPA

¯

MMA

n_0_AAiÏÙ r

11 VIPE

Bayamoe

Bui3W

apassomon

coyaammmus

Aputarb

A6ara

sa

EEBEER

..a

-..REEOJIAEBY

Ãpo a

Bass

ne

Hygg.ams

uponasoAnoA

A6;gm

Teace

eTomenonexit

.npacadgyema

Dom udo

NazAun

zonozaammik

Ras

aToro

caox.. Rha.

aan, zumaeoos

namero

nonposameancœsa

som

ze

y

Belge 23

Karargâh

komutam

"Aralarmda

Yudeniç'in1 General Nikolayev'e

çatlyan Ermeniler

ve Kürtler

telgrafi

himayernizden

yok-

sun kalacaktir."

31/X [1914]saat akgam 9 Igdir.Beyazit, General Nikolayev'e, Abdürrezzak2 Ermeni gönüllü birligi adma Dro'ya ve Kürtler adma Van'a giripte kendi aralarmda çatigmamalarim telkin ediniz, zira her ikisi de kendi amaçlarim takip edecektir. Her kim bunu yerine getirmezse himayemizden yoksun kalacaktir. Yudeniç 2492 (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 517, yaprak 29.)

I. Nikolay Nikolayeviç Yudeniç (30temmuz 1862-5 ekim 1933), Birinci Dünya Savagi'nin baginda karargâh komutaniydt. [915 ocagindan itibaren Katkas Ordusu'nda görev aldi. 1916 yllindaki Erzurum ve Trabzon harekâtlarini yönetti. Mart-nisan l917de Kafkas OrbasBkz. Buyuk SovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977 dusu bagkomutanligi görevini ustlendi. kist) N. N. Yudeniç rnaddesi, 2. Birinci Dunya Savagi'nda Rustarla igbirligi yapan Osmanlivatandagi Kurt aga.

70

Konia

Roxogxxxa

panopta

Py6epxato-

Boexuaro

roAasas22

19IS

pa Kapo.06aacyx oss 4 sweapa 06ARCTH. Pÿ60pgategy 84þCCEQÛ

BOBEHOMy

Aexadpa

tpomaaro

upn

upokaAt

totawan,CoraHayrcNaro IoctHoß 'ax

cea.Bepx.

Repeas

,cosuteTwo

6HAM 31AepraWH

eTpanHuvuxx

Remosist

DAHHHRAgaTE

6atapen

ng-

39 ap: pycasin

.<

KORXL Asa

raAN,R35

upgaag

usom oto100 py6..ADEF-

a opyxie.

sax0ARTen

Áexarx x opyrie nona noA9c6Hoe

Acanasie panopti

wacox,npH

sa O SI To,py

MHot

nŠlüKXL

30

obxactz,ilpH

CTTRERKKODS oxpaasTo

.:eHis

ayasst.110

Ha

RI

cace¾ Aexa6pa

fewepaas-Py6epy A0Kaagueat

octaEzeRM

Y

48303

H2ľBOHîH

ROAHON%

MycyABNahexis DEEHAL

MSMS,a

ñpomaaro

STous

Notasas

si cas.

4toña

0:

oTrygeBH oTS

npeActas,nexu

Kapetuoi

NTO MHom

a PE

es

y

apecToaasagun,«pogg

s¾aoss,xoTapse

HamHzzs

3

,so-

ozzan .giram rpa6exa.

apunuxEa

as Notaxam CL Y ynomesytax¾ same saAepaaxuszt 6paña otanius y my, caz. Kotenza

Mesta

x-128

->¾cpiacuc

1-0

HERHNX% EXHa

Topse

so.opy-

apusy

6ePAasuaux

tynequaux.sastoaxaux.x

-

NNEGENEROMS

05 News

onyxo x co 70BORAasmzux

up3

as

ysactxa,szoAggee

paions,wsom

senauxs

ß8-ro

Upeso¢XoARTexLetsy,wfo

ÄonomyBaue¾y

ceaeHis Upxfox1E.-

075

û6 E

Belge 24

valiKars bölgesi askeri vali yardnucisuun Kars bölgesi askeri sine teheir öncesinde yazdigi 4 ocak 1915 tarihli ve 2 no'lu rapor

"Müslüman gerek."

köylerini

Ermenilerin

saldir11armdan

korumak

Geçtigimiz arahk aynun 28'inde Verh, Kotan11köylerinden ve Soganhk kazasmdan geçerek kale bölgesine girerken Kotanh'ya yagma amasilahc1yla gelmig olan Türk tüfekleriyle ve Rus Berdanka tüfekleriyle lanmig on bir Ermeni'nin ve ikisi Ermeni biri Rus olan 39. Topçu Tugaaskerinin, memur Ramfopul ve bayi 1. Bataryas1'mn üç küçük rütbeli tutuklandigru siz na eglik eden muhafizlarla birlikte benim tarafimdan ekselanslarma bildiririm. Yukarida bahsi geçen tutuklulardan Kotanh köyü ahalisinden gasp edilmig 100 ruble, belgeler ve silahlar benim tarafundan geri alumugtui edilen Para ve silablar gimdilik bende duruyor; birlilderine teslim küçük rütbeliler hariç tutuklularm ayrmtih tahkikati ise, 30 arahk tarihli ve 81 no'lu raporda benim tarafimdan Kars bölgesinin general-valisine sunuldu. Bu raporda Kotanh köyünde 7 yaya muhafizm Müslükorumakla tam sorumlu olaman köylerini Ermenilerin saldir11armdan rak b1raktigmu rapor ettim. Albay Grigoliya. Onay:

Kâtip/imza (RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 36 ve arkas1.)

72

Do Koris pHKausas

Texerpaums

BoeHHaro

Epurazia,ApÃaraHL,0astu,Harss-

Opeywre

pimwTerbHHH

caMHH

XpmeTiaHexare

CTopoHN

Haraaasists

ymmeML

panzeMa

; cyAy,

BoeHHouy

HHzHMIL Mut,

19I5r,

sasapa

E 0:

Acnp0¾3BORETGAL

EoArypcaara

Mipa

npeupageHiK)

Hacezesis

eyxy

cpa6eze

Hays H

MycyasuaH-

rpossmaxs

raz-

3aAepgasañTe,o6esopyawaañTe.upeAasan-

AoHecnTe

I2

Py6epHaTopa

OKpyfDBL,

,065sazTe,rpeAasim

HHosHux¾

00cTostez,

EcasosHHHy

SURALHMERML

epcTsa

BoeBEHMS

Ý

À,--

annoss nepeAasañre loAnxcass.PydepHaTop

.lo-

sacTsus

DDRrypexíñµ

Belge 25

Sarikamig'a Albay Grigoliya'ya Askeri Vali Podgurskiy'in komutanIarina telgrafi Kagazman hölgeleri Oltu, Ardahan,

ve

kary giriqilen "H1ristiyan nüfus taraf1ndan Müslümanlara önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn."

yagmarun

Savag kogullan kapsammda H1ristiyan nüfus tarafmdan Müslümanlara kargi girigilen yagmanm ve çapulculugun önlenmesi için her türlü kararh önlemi ahn. Agir cezalarla korkutarak askeri mahkemeye verileceklerini bildiriniz; tutuklay1mz, silahsizlandirmiz, suçlulan mahkemeye veriniz. Küçük rütbelileri birliklerine teslim ediniz. Geligmeleri bana bildiriniz. No 59. 12 ocak 1915'te gönderildi. Podgurskiy Askeri vali Onay: Kâtip/imza (RGVIA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 75.)

74

et- r., prora.

Te

1erpao '

Ba_Ä

I,7/

%

Ûptou

,agt

17

ci HC

o.c t ,0

2,-

y,

r ao -

ee t

4Ñp,J.«aC

besos

gav

nel

C

r

/netan.

LB r

acer

-syi

-

/L.

Su

<9

ma rd

6

<<9Ára

Í$(A

'

c I

cerr

e

Belge 26

General Ohanovskiy'in Kafkas Ordusu Karargâlu'na, askeri durumuna iligkin telgraft "Ermeni

gönülIüler, yagmaladiklari dahi ateg ediyorlar."

ma11ari kaç1rirken

Kars'1n

Rus as-

keri birliklerine

Kafkas Ordusu Karargâlu'na 12-45d I 4. Kolordu Karargâlu'ndan 1485

Kabul Tarihi: 31. 01. 1915 Say1:243 Kabul etti: Skatov (imza) Operasyon Bölümü 6/6 31. 01. 1915 Sayi: 135 21 no'lu dosyaya konulacaktir. General Nikolayev, Ermeni gönüllülerin,yagmaladiklan mallan kaç1rdiklan sirada onlan engellemek isteyen askeri birliklerimize ateg ettiklerini bildiriyor. Ayrica Ermeni gönüllüler tarafmdan yap11an çok say1da yagmalama ve soygun olay1 görülmügtür. Bu tür suçlarm bagtan beri engellenebilmesi amaclyla, General Nikolayev'e bir yaz1 yazarak, Van'daki Askeri Sahra Mahkemesi'ne tebligatta bulunmasim ve 24. cilt 1309. maddenin Savag Dairesi 1914 tarih ve 464 say1h emirnamesiyle aç1klanan yeni redaksiyonuna 8 say1h ek olarak bir eklemenin yapilmasmi istemigtim. Ermenilerin, 22. cilt 279. maddede öngörülen cezalan gerektiren gerekir. Hüküm, mahkemede açiklansuçlardan dolayi yargilaumalan günü a§mayan diktan hemen sonra geçerlilik kazanacak ve hemen bir süre içinde- kurulan mahkeme bagkam tarafmdan infaz edilecektir. -bir

76

Aรง1klama: Kafkas askeri bรถlgesindeki ordu birliklerine hitaben yayunlanan 4 may1s tarih ve 158 sayih emirnamede yer alan bagkomutan emri. 6325

ร mza General Ohanovskiy (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 3-5.) Te

Tenerpaos

.

_.

rpare:a

.

27

---

Belge 27

Milli Kongre1915 qubatinda Tiflis'teki bütiin Ermenistan si'ade Tagnaksutynn Partisi'nin askeri kanat temsileisinin yap-

tagi konugmadan Türkiye Ermenilerine

verilen

iki görev...

Bilindigi gibi, Rus hükümeti savagm ba.ymda.Türk Ermenilerini silahlandirmak ve savag sirasmda ülke içinde ayaklanma çikattmak için hazir hale getirmek amac1yla hazirhk gideri olarak 242 900 ruble verdi. Gönüllü birliklerimiz Türk ordusunun savunma hattuu y1rtip, ayaklananlarla birlegerek cephe ve cephe gerisinde anargi yaratmak, bununla birlikte Rus ordularmm geçiginive Türk Ermenistam'm ele geçirmesini saglamak zorunda. (B. A. Boryan, Armeniya, Mejdemarodnaya Diplomatiya i SSSR, Moskova-Leningrad, 1929.) c. 1, s. 360, Gosudarstvennoe Izdatelstvo,

78

Ror:ia

staevoetv.

Kapeñor.%

21

in:1(O.D.piz

[Ipenpon

6

rrpitxasmie

ceae:-!ís

at

3124110

arms

KopAo,

yrposas

pe1xKoTICAJt

Ayasy.o:s

fanyhetsul

sageysaxa

06sysseywe

y

4/

et

Napeal.are

yogaan

350A

C

pHO

y

..

Bakli

000E

E

3TJtWCkl

tfáLL:rt-:Exte

v,Uitiv

APC ETY%CTBA

.

,

000

Pacontox33ogre.r

or TPLJfuct

700 BUG}.?it20?· Na

H â

a

MS

3

1

Pop.

seneevuePEN's

en,tenaTem'a

yxac

c. s> Karcexbo

e

Keys

c

7070-,½

c".

36talhetTo1E

sau,rdose::E

se

Tore

HT.

5

excLuf!

CTäys

me cT;a3ypadoeuxo

Toro

Knawn-Marmaat

E

EaTAaMerk,:ia

Eroson

K31

317JIarosels, TaHoci;En

Re:poc3muus

Axescas.Rporcar-,

ces.

ET.

Besapoamm

Axxwprisesula

Oresecon

11.

3

32ptzcoasti,

l'pxropieM3

RapaaocosWut

RERupUtsen

AzaamailApongs

ceA.

ZHT,

Ty-

Aya3doria,

oTps.ga

'IMEN

ag:-

.40670-

I

Eu3BEJLuth'

,

AcatyposEn

Apmaxokt

.go6toso.illäleMI

cea.

07

AGRESS

M31

u,

HHHMS

Axorosuut e

nrr,

:>Smepaall

AySH :Dich

,gâ,

NTO

arran, ope6osaopyylaut Kotaten Napo ce;t.

.

Hexsa<TEG,

2|

sy.ring:JiBA

.

ADHoo'ATI,

y¾acTKa scopygerr-:Exa

No

ete,o OT,tt:11

A.'O

URôf3

r etia

a et 500 pyd.,

unuca 230622

at

3&

300 pyó.,

o6mecT3a

licaysw.xx

T.

3arytEaxcv.ara

weit3ste:Hue

xx cm Nac26s

ISIF

genpe];a

,,He.Ma.nsavry.I Hav.ie-To

iugua

El'O :niCEPATOP

Hauterime

RaSKa3¾

Ha

o noonomeonisixo,

OKrytt,

T.

oñaa-

Belge 28

Teheir öncesi Ermenilerin hakkindaki "@üpheliler

hanesine

Müslüman

köylerini

yagmalamasi

Çarlikraporu1 yakalanmig konmuytur."

ve tutuhlanarak

Kars bölgesi hapis-

Kars bölgesinde vuku bulan olaylar hakkmdaki raporun kopyas1. /Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesine gönderilnúÿtír. 6 qubat 1915, No. 652/ Zarugat kazasi komutam, Kürdo köyüne gelen meçhul silahh alti Ermeni'nin silahla tehdit ederek halktan 300 ruble, Koçköy'de ikamet eden Karo Nasipoglu'ndan da kigisel olarak 500 ruble istediklerini, ancak paralari alamad1klarru bildirdi. Daha sonra tutuklanan meçhul kipiler, 1) Amazasp'm birliginden Ermeni gönüllüsü Türk tebaasmdan Aryak Asaturov Karakosov; 2) ayn1 birlikten Ermeni gönüllüsü Aleksandropol köyünden Mikirtiç Zurabov Akopov Sarkisov; 3) K1zilçahçah köyünden Grigori Mikirtiçev Nazorov; 4) aym köyden Oganes Manukov Culagov; 5) aym köyden Amayak PetBagdasarov'dur. rosov Tanoyev ve 6) Gümrü gehrinden Yenok Kardanov yakalanmig ve tutuklanarak Kars bölgesi hapishanesine

Süpheliler

konmuytur. Silablarla ilgili sorupturma, maddi delillerle birlikte Kars bölgesi sorgu hâkimine devredilmigtir. ardmdan imzahdr. Orijinali yukandakilerin Onay: Kâtip adma imza Kafkas Ordusu Piyade Karargâhi'na Karargâhi I. Belgenin arka sayfasinda kayit numaralarlyla birlikte Kafkas Ordusu Merker Ayrica okunamayan bir soguk

bulunmaktadir. ve Askeri Mahkeme Baskanligi damgasi damga da vardir.

80

Bilgi içindir Ekselanslarmm Kafkasya valisi kaleminin özel dairesi müdürü No. 695 13 qubat 1915 Tiflis Kâtip

(imza)

(RGVÎA fond 2100, liste 2, dosya 460, yaprak 49 ve

arkaSL)

(imza)

Belge 29

devlet adanu B. A. Boryan'm Sovyet Ermenistani Diplomasi ve SSGB adh eserinden tan, Uluslararast "Devletin hakkxdu."

ayaklananlarl

bastirmasi,

onan

tarihi

Ermenis-

ve hukuki

Kendiliginden anlagilacagi gibi, askeri harekâtm cephe gerisinde on bin kigilik bir kitlenin devlete kargi ayaklanmal ç1kardigmda ve bununla haritada varhšmi ilan ettiginde, devlet dügüncesi, devlet iktidarmm ve devlet adamlarmm megru müdafaa adma sorumlu önlemler almasim gerektirir. Ayaklanmay1 bastumanm imkânlarun araylp bularak ve kendi devletini koramak gibi ortada duran önemli bir görevi unutmadan bu ilke tamam1yla uygulanabilir: Amaç, arac1 hakh kilar. (...) Ermenilerin ayaklanmasi, onlarm tarihi ve hukuki hakk1dir. Eger devlet, halk ayaklanmasim sert bir gekilde eziyor ve ayaklanaulari bastiriyorsa, bu da onun tarihi ve hukuki hakkidir. (B. A. Boryan, Armeniya, Mejdunarodimya Diplomatiya i SSSR, c. 1, s. 363, 365, Gosudarstvennoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928.)

I. Ermenilerin 19I5 baharindaki Van ayaklanmasi kastedilmektedir.

Belge 30

Çarhk Rusyasi Digigleri bakan yarduncismm çisi Benkendorf'a telgrafi "Zeytunlular, lirtiyorlar."

savaçç1

say1smm

Londra Büyiikel-

15 000'e ç1kar11abilecegini

be-

Telgraf No. 1613 10 nisan/28 mart 1915, akyam saat 7 168 nolu telgrafruz ahndi. Kafkas Ordusu Piyade Karargâlu, Zeytunlu yetkililer Mavi Nohudyan, Mikael Avordyan ve Gasparyan'm agzmdan apagidaki qu bilgileri bildiriyor: Hmçaklarm örgütü, Kilikya'da birçok yandaga sahip, özelikle 3 000 kigiyle Zeytun'da oldukça kalabahklar. Adana, Dörtyol, Acin, Sis, Furnuze, Marag ve Halep'te komiteleri var. Hareketin bagma 1895 hareketini yönetenler geçebilir; Tohacyan, Yenidünyan, Surenyan, Çalaryan, Yakupyan ve de Gasparyan. Zeytunlular, savagç1 say1smm 15 000'e ç1kanlabileceginive Aleksandret ile çevresinden herhangi bir dig operasyona gerek kalmadan yüksek miktarda silah saglayabileceklerini iddia ediyorlar.

Neratov (Mejdunarodnte Otnogeniya V Epohn Împerializma. Dokumentz Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 7, bölüm 2, s. 121, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)

Belge 31

Digigleri Bürosu Bagkani ZavriPartisi'nin Taquaksutyun Benkenyev'in Çar11k Rusyas1'nin Londra ve Paris büyükelçileri dorf ile Ízvolskiy'e 1915 may1sinda gömderdigi mektuptan "Ermeniler,

savayta

en hararetli

biçimde yerini

almahde."

Bugünkü savagm ilk günlerinden beri Rusya Ermenileri, Rusya'da ve Türkiye'de savaga katilmay1 beklemektedir. Bu durum, savagm sonunda Ermeni meselesinin yeniden gündeme almmasi ve kesin gekilde çödogurmaktadir. Bu sebeple Ermeniler, yaklagan zülmesi umudunu olaylara katdmaktan geri duramaz, bundan ätürü savagta en hararetli biçimde yerine almahdir. (...) (Mejdimarodnte Otnogeniya V Epohu Împerializma. Dokumente Îz Arkiva Tsarskogo Î Vremermogo Provitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 7, bölüm 2, s. 455, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1935.)

84

TEJIEI'PAMMA n

a

WT

r

li

FO

OAAHA.

Par.

c

THŠrnes

cacess on

apons,s

22nsa

motopuxs

cÂ

uncoia

04K&

as TonRa

OT:rpaSARTE

a

3arpyAwames

eowKa

pa6oom

Abou

ggge dOAŠS

BRHŠ

ûpeghXM

EX1

yñoepe6xzes

Ha

cza ORUBh

lypglK

2

-Gopa-cAaxocaeasph-

He

Touza

cocoste-

na

xxs

ocodennoces

so

TMC MH

nãoxoasso

Ege

Taño

as

npaupanona

m

-

Ar-Geronie

N PAcas-oacao

Mawo <<

9 qqppy

a

Dragozoaxo

apuan

Aeroensagemca

pensa

cTay:ogia

T

Texafp

ocaArsato

D

i Atny

Aemy Apaieß

oma

a

mesmana

ROBORBñiß

RMepHK&H-

co6pazoch

6iisi

Áuße&U

u

Lö du,

4990

-nomewy-peepäaars-

omaax-ma-

-apwrnaux-

sipossa

TAyev-

saßepraan --penn

-

now-a

en

r,rsere«

AR 9

TMHenan%

0 asoacxi (*

f

.

VI

.....

..

---

1

Belge 32

General Oganovskiy'in "Kürtler,

yolda

General Nikolayev'e

Ermeniler

tarafindan

telgrafi

ahkonulurlar."

23 may1s [1915] Tiflis Ordu Komutamna, General Oganovskiy'in telgrafim rapor ediyorum: General Nikolabirçok Kürt'ün teslim olmakta oldugunu, yev, Sor yakmlarmda 500'ünün ise teslim oldugu bilgisini veriyor. Onlarm cephe gerisine geçirilmesini rica ediyorlar. Silahlanmn toplanmasi için talimat verilmesine ve onlarm uygun iglerde degerlendirilmesine izin vermedi. Sayllan Van'da binden fazlay1 bulan ve Amerikan misyonunun himayesindeki kadm ve çocuklarm durumu özellikle güç1egiyor. Hâlâ birkaç bin tanesi de Sor yakmlarmda toplandi. Türkiye, onlan göndermek için çok ihtimalle Ermeniler tarafmdan ahkonulurlar. Bu uzak ve yolda büyük izin verdi. yüzden teslim olan Kürtlerin himaye altmda kalmalarma 5827 General Oganovskiy. 2291. Pominov (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 20.)

86

Te

Tenorpays

Belge 33

General Kalitin'in

Kafkas ordu komutanma

telgrafi

ahnmasun silahlarmm yakalanarak "Ermenilerin ve kimlildeemrettim." kadar hapsedilmelerini ri tespit edilinceye

Kars Kafkas Ordusu komutanma Kolordu Karargâln'ndan çekilen telgraf Say1:233 Kabul edildigi tarih: 09. 08, 1915 Sayi: 99/1 Kabul eden: Imza Operasyon Bölümü Tarih: 10. 08. 1915 Say1:3270 Icra: 4174 Birlik komutanlari kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmig olan ve herhangi bir kimlik belgesi bulunmayan Ermeni gönüllülerin s1zmakta oldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma dair bilgiler gelmektedir. Ermeni gönül1ülerin, kendi reislerinin imzaladigi yaz1h belgeleri olmaksizm kendi birlikleri digma salmmamasma dair emir yayimlamamzi rica ediyorum. Üzerlerindekimlík belgeleri bulunmayan Ermesilahlarmm ahnmasma ve kimlikleri tespit edilinnilerin yakalanarak yayunladim..1277. ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir Kalitin Süvari Generali (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 982, yaprak 33.)

88

SO

|

anavally/

THEPPED nopeaana

ha zerunal'ai d/ paxpmaawaBR M Laua.A-Apo,1. no

Áz Ao>LÛ«nuÁstàÊaÂ.«o d_A&

Aew.nzue/La

Baa.ptá¯a ¿a.1aent

&<e man

ko

,

Â.

;

Acy)½ÁcÁsik Áu &¿ tÄnmur__c ataamgwaa & AAdrwÁs arf

ara.n,

çÂa/Am

trusta

/<chin ha $«» Ä >ÂúnÁ e 444 $du<peno <Jrsino wa._;«.Äuplaú'L(and apua osa '

ha.¾

'

pg_4typ-«La4epa

Äruta.ena4x¿e a

at en aya

7.cymw<.<.« ASpAmí..tama adid h.am

ynnR4,sy

<b«

kaa

año ewd aaphu

daa

yÃa

v'T%nruari,J

JA

amÄmíL

Aa

na idn

T ah îygyn

hym uph-xma

nuay-dag

Antigne

wpý«

p«usana_.ciaa,aien

44 ,

M

.lar--

4,

21eusúmia /-tÀÃdi¿4

A

pr

Unengrali

L

o

Belge 34

Bir Rus komutanm "Birlikten Ermenilere

General Yudenie'e telgrafi

firar etme, tüfek çalma ve soygun suçundan yapilmah." tutuklamalar

dolay1

yönelik

Telgraf 10. 08. [1915] 3409 3420

Sifteli Tiflis Ordu Komutam General Yudeniç'e, General Çernozubov bildiriyor "General Truhin'le bir arada Dilican'a gelen Kerm ve Amazasp komutasmdaki iki Ermeni gönüllü birligi tamamen düzensiz ve yorgun duromda olup, yeniden yapilandinlmak üzere Erivan'a gitmek için izin istediler, fakat kolordu komutam bu istegi geri çevirdi. Bu olumsuz yamtm Amazasp'a bagh bölüklerden birisinde sebep oldugu protestolan yatigtirdun. Îki hafta süreyle Erivan'a gönderilmelerini talep eden bu birliklerde yeni bir kargaga çiktigma dair az önce bilgi aldun. Bu gönüllü birliklerin silah gücüyle yatigtinlmasi, Azerbaycan Ermenileri ile Van ilindeki durumdan dolay1 üzgün olan Türkiyeli mültecileri bizim açimizdan hog olmayan biçimde olumsuz etkilemigtir. Bu nedenle, piyade ihtiyacmuzm sürekli artmakta olmasma ragmen, ileride ç1kabilecek gayet ciddi problemlerden kurtulabilmemiz amac1yla her iki birlihaftahšma iki Erivan'a izin verilmesini Israrla rica gidebilmesine gin ediyorum. 2157. Çernozubov." Kendi tarafundan gunu eklemeyi gerekli buluyorum: Bu birlikleri emirlere uymaya zorlayarak ya Van ilinde kalmalanm temin etmek ya da ileride bu tür olaylarm tekrarlanmamast ve Ermeni gönüllü birliklerinin bu tür taleplerde bulunarak kendi baglarma hareket etmelerini

90 önlemek amac1yla önceden

tüfeklerine el koyarak feshetmek gerekir.

1. Kolordu Komutam General Kalitin bildiriyor: kendi bölgelerine, tüfekle silahlanmly olan ve "Birlik komutanlan herhangi bir kimlik belgesi buluomayan Ermeni gönüllülerin sizmakta dair bilgiler geloldugunu bildiriyorlar. Onlarm soygun yaptiklarma imzaladigi reislerinin yaz1h belgemektedir Ermeni gönüllülerin, kendi dair emir yayunlaleri olmaks1zm kendi birlikleri digma salmmamasma mamzi rica ediyorum. Üzerlerindehimlik belgeleri bulunmayan Ermesilahlarmm almmasma ve kimlikleri tespit edilinnilerin yakalanarak ceye kadar hapiste tutulmalarma dair bir emir yaym11adim. 1277. Süvari Generali Kalitin" Sunu da rapor etmeyi gerekli buluyorum ki, eger bunlar gönüllülerse, o zaman Baratov'un birligiyle beraber gönderilmis olan 6. Gönüllü Birligi'nden olmahlar; bunlarm, aynen Sarikamp operasyonu sonrasmda oldugu gibi, bölgeye akm eden ve savag mahallinde sahipsiz kalmy silahlan

özellikle

de bizim askerlere ait olanlari toplayan yerli Ermeni halktan olduklan da kuvvetle muhtemeldir. Bu yüzden, General Kalitin tarafmdan önerildigi gibi mümkün oldugunca sert ve özen-

Tv TEn

zou

li öneriler almmasi, birlikten firar etme tüfek çalma ve soygun suçundan dolay1 tutuklamalar yap11abilmesinin yararh olacag1 dügünülebilir. Talimatlarmizi rica ediyorum. 4174. hnza.

(RGVÎA

fond

2100, liste 1, dosya 982, yaprak 34-35.)

44,

um

Belge 35

Genelkurmay tov'a mektup "Taquaksutyun sahip insanlardir."

bagkani adina

üyeleri,

DigiqIeri

güphesiz

Bakan Yardimeisi Nera-

hayli

karan11k

bir geçmige

Mektup No. 8158 22/9 ekim 1915 Bay Anatoliy Anatoliyeviç [Neratov], Bulgaristan'da bulunan Türkiye Ermenisi gönüllülerin Kafkasya'ya gönderilmesiyle ilgili 5 [18]ekim tarihli 1162 nolu mektupla ilgili ekselanslanmza bildiririm ki, Kafkas Ordusu komutam, belirtilen Ermenilerin Rusya'ya girigini olumlu görmektedir, ancak, onlarm hepsi Tagnaksutyun üyesidir ve güphesiz hayli karanhk bir geçmige sahip insanlardir; aynca askeri anlamda da hiçbir deger tagimamaktadirlar, çünkü onlarm yoklugunda Bulgaristan ordusu kendi adma hiçbir gey kaybetmemigtir. Tam tersi bu Ermeniler, savagtan kaçarak, firar ederek, bagkalarma zarar vererek ve siyasi dalavericilikle soysuz bir gekilde bahsi geçen orduyu etkileyeceklerdir. Onlaan, belirtilen ordu saflarmda buluumalan, Balkan Yanmadasi'nda, özellikle Bulgaristan'da istihbarat õrgütlenmesini hissedilir derecede kolaylagtIracakte. General Yudeniç'in belirtilen fikirlerine tamamen katilarak belirtilen Ermenilerin Rusya simrlarma sokulmasma izin verilmemesini äneririm. M. Belyayev (Mejdunaroduze Otnopeniya V Epohn 1mperializma. Dokumentz Îz Arhiva Tsarskogo Î Vremennogo Pravitelstva 1878-1917 gg., seri 3, c. 9, bölüm 1, s. 52, Gosudarstvennoe Sotsialno-Ekonomiçeskoe Îzdatelsvo, Moskova-Leningrad, 1937.)

92

ll10 11 388

blaalotgal'o 80eMao-cyguon 4861610 IIpu IllTaöt l(asxa3eiton

apan

\

ex rr

r,

//

r

«Mit

/ M.?L/Lyt, /bV<ya

HI//A,

g

trc¿xécr

ty

Sp<//tttt'fx e

rr

,-

.r

no

191

ese

191

tc4a ,as:4

JA

-Árst

r /

.afa»<

r

,

yg,y]

Ise,:.

-

/Áw

r.

Art

M.

-

-Akse

v4C

ti..M '

..AN,¢uwt

di

2<<t

ere

,-

e.is?

71-onsre-ew-so<r.-S'--En A>. e soy «e |: gytid .,w.r.y.run

:Sy

»Áut'r.Jr..se

..0C«A

,.<syn

.>.wir,:rre

/Øwaryd-,

<<

.ran:

,,

Nüry.

.:cã« -ns<wsrut.-

.

én

a-se..,,

.4

..,

.Péra .4.2.,,

/,«rh

//

t:.,,e

wr-rx

pyr4<«sy->

«

reed

u.

W.

k..rar

-7.s

.<,

.'.,/7,..»,.µ

y

u

->.«.

L,.or.<awy,. ,nxás-Cr<

n:rute

7,w.J.f

Fi:,a<-,r-tr.71-.y

,[7/

-e

L,

¾úbr -

ar.ma.x

-

Lu.«-Á

Jr

.<.s:r-r

«»<<

L<<<. ned:

ertr>

/,t/wn,: Aa-t---> r-r,/zy,y

t?

p<t

--x.

.e<

75/f ,.Ñr¿Ír¿SyyrãÑ wr<wk/*

- far Les. J C:.ws?

Belge 36

Kafkas Ordu Karargâlu'na

bagh askeri mahkemesinden

"Ermeni gönülIüler, Kürt kadin ve kizlara ile çocuia kasith igkence etme ve öldürmeden

Kafkas Ordu Karargâh1'na Bagkanmm Yazigmalar11

bagli

Askeri

tecavüz,

bir dosya 26 kadm

suçIu bulundu."

Mahkeme

Dairesi

No. 1014 3. ve 4. Ermeni gönüllü birliklerine bagh Ermeni gönül1ülerden Martiros Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan, Seno Arutunyan, Kerob Manukov, Hayk Ohanyan, Sahak Olikyan ve Karapet Camkoçyan dosyasma iligkin yazigmadir. Dosya açildi: 1916 Dosya kapatildi:

Özel karar2 Azerbaycan-Van birligine bagh Kolordu Mahkemesi, 1916 yllmm 10 eylül günü, gereken heyet toplanarak, 3. ve 4. Ermeni gönüßü birliklerine bagh Ermeni gönüllülerden samklar Seno Arutunyan, Hayk (hem de Hay) Ohanyan ve digerlerinden olugan toplam sekiz kipiyle ilgili davay1 gördükten sonra, onlan Kürt kadm ve kizlara tecavüz, 26 kadm ile çocuga kasith olarak içkence etme ve ölümcül yaralayarak öldürme konusunda suçlu bularak, adi geçen samklarm tümünün -Martiros Akopov, Karnik Babinyants, Maksud Cezmeciyan (Çesbadi), Seno AruI. Dosyanin kapagi. 2. Mahkeme karari metni.

94

tunyan, Kerob Mihitarov Manukov, Hayk (Hay) Ohanyan, Sahak Olikyan (Sahak Holikyan) ve Karapet Camkoçyan (Karapetusyants-Koçin)- asilarak idam edilmelerine ve tüm imtiyazlanmn almmasma karar verdi. Aym zamanda mahkeme, bu samklarm tamammm, Ermenileri kugaklar boyunca hiç ceza görmeden ve acunasizca ezen Kürtlere kargi asirhk bir kan davasi gelenegi çerçevesinde yetigtirildiklerini, kebir yll) boyunca haza söz konusu samklann uzun bir süre (yaklagik samklardan Seno Arutunyan piste tutulmuy olduklarim, (18yag), Keyag) rob Mihitarov (20yag), Karnik Babinyants (20 ve Sahak Olikyan'm önünde yag) tutarak, olmadiklanm da ise regit göz aynca Askeri (20 Mahkeme Tüzügü'nün 1407. maddesine ve Kafkas Ordusu komutamum 10 ekim 1915 tarihli emrine dayanarak, samklarm cezalarmm (tüm samklarm servet haklarmdan mahrum edilmeleri ve ilgili cezadan kaynaklanacak olup, Suç ve Islah Cezalan Kanunu 22, 25, 27 ve 18. maddeleri kapsammdaki diger sonuçlar da baki kalmak kaydiyla) hafifletilmesi ve böylece samklardan Martiros Akopov, Maksud Cezmeciyan (Çesbadi),Hayk (Hay) Ohanyan ve Karapet Camkoçyan'm idam cezalarmm 20'ger yll kürek cezasma, Seno Arutunyan, Kerob Mihitarov Mada nukov, Karnik Babinyants ve Sahak Olikyan'm idam cezalarmm Kafkas Ordusu kokonusunda yll dönügtürülmesi kürek cezasma 10'ar mutam nezdinde ricada bulunulmasi yönünde KARAR verdi.

(Dzeriçizilmig olan sözcükler dikkate almmayacakt1r.) Mahkeme bagkam: Tuggeneral Geçici üyeler: Birlik çavuçu Astegmen

(imza) (imza) (imza)

Yüksek Mahkeme'ye,5 Temyiz dilekçesi igleme konulmanugt1r. 16 eylül Piyade generali (imza) Ermeni gönüllü birliklerine bagh gönüllülerden Seno Arutunyan, Kerop Manukov, Saak Olikyan, Hayk Ohanyan, Martiros Akopyan, Karapet Camkoçyan, Karnik Babiyants ve Maksut Cizmezyan tarafmdan Kolordu Mahkemesi'nin 10 eylül 1916 tarihinde $erip-Han'da vermig oldugu kararim temyiz amac1ylaverilen dilekçe: "Temyiz edilmesi istenen kararm yanlig oldugunu ve apagida açiklanan gerekçelere dayamlarak iptal edilmesi gerektigini dügünüyoruz: 1) Mahkemeye tamk olarak gösterdigimiz ve söz konusu suçlarm ig3. Ermeni samklarm içIeme konmayan temyiz dilekçesi.

95

lendigi sirada bizim bagka bir yerde bulundugumuzu teyit edebilecek olan kipilerin kattlmamasma ragmen durugmanm gerçekleytirilmig olmasma itiraz ediyoruz. Bu tamklarin ifadelerinin dosya içerigi bakumndan önemli oldugunu apagtdaki hususlar kamtlamaktadir. Birincisi, Azerbaycan-Van birligi komutam 12 ekim 1915 tarihliyazismda, "Samklar tarafmdan gösterilen tamklarm ifadelerinin almmadigt (kibu ifadeler mahkemece önemli bulunmaktadir) ve samklar mahkemede magdurlar tarafmdan teghis edilmedikleri nedeniyle' dosyamn 4. Ermeni Kolordusu'na bagh mahkemede görülmesini önerdi, Ikincisi, kolordu mahkemesinin 29 qubat 1916 tarihinde yapilan durugma tutanaklarmdan anlagildigi üzere bulunmayan tüm mahkeme, savcmm görügünü de dikkate alarak, tamklarm ifadelerinin dosya kapsammda önemli oldugunu' kabul etmigtir. Bu çerçevede bizim talebimiz dogrultusunda gönüllülerden Uzunyan, Haçayan, Karapetyan, Grigoryan, Sidleayan, Umgovosyan, Ter-Kazarov, Ratyan ve Haçatryan'm davet edilmesine ve bu amaçla mahkemenin ertelenmesine karar verildi. 10 eylül 1916 tarihli durugmada, adt geçen tamklarm dinlenmesini talep ettik; mahkeme bizim talebimiz dogrultusunda davet edilen ve durugmaya katalmayan taniklardan üçünün hazir bulunmamasim yasa ihlali olarak degerlendirdi. Oysa bu tamklar, zamanmda Erivan'dan (ki oradan §erifhan'aen az 300 km'lik bir mesafe var) yola ç1kmiglardi; daha sonra Erivan merkez komutam tarafmdan (10eylülde mahkemenin yapildigt yere ulagtinlmak üzere) Culfa komutanmm eraine gönderildiler. Trenin hareket etmesinden iki saat önce Culfa komutanma varmig olmalarma ragmen, söz konusu komutan onlan ahkoymuy ve tren hareket edinceye kadar onlara izin belgesi vermemigtir. Bu durumda onlar, tamamen Culfa komutanmm suçu yüzünden mahkemeye yetigemediler. Bunu teyit edecek kipiler olarak, bizimle beraber Culfa istasyonunda bulunan, daha sonra ise bizi komutanm yanma birakarak, durugmaya katilmak üzere trenle yolculuklanna devam etmig olan yeminli vekil G. 1. Hatisov (Tiflis, Voznesensk Sok., 16) ile yeminli vekil yardmteist M. M. Ter-Pogosyan'1 (Einran, Gubernskaya Sok., 26) gösterebiliriz. 2) 7 kasun 1915 tarihli karar dogrultusunda, tecavüz, keza ölümle sonuçlanan yaralamalar biçiminde gerçeklegen igkence suçundan yargilandik. Askeri Sahra Mahkemesi bizleri Ceza Kanunu'nun 1484. maddesinin 1. fikrasi ve 1477. maddesinin 2. fikrast çerçevesinde suçlu buldu. Mahkemeye ç1kanlmanuza iligkin kararda bize yöneltilen suç1amalarm gergek içerigine bak111rsa,orada kas1th cinayet islememize yönelik bir suçlama yer almamaktad1r. Oysa kolordu mahkemesi ilgili yasalara ve ileri sürülen suçlamanm gerçek içerigine ragmen bizim cinayet suçlusu oldugumuza karar verdi. 3) Yukanda da açiklandigi üzere Azerbaycan-Van birligi komutant 12 ekim 1915 tarihli yazismda bu dosyamn yeniden görügülmesiniönermig ve Askeri Sahra Mahkemesi kararma itiraz etmesinin gerekçesi olarak da 'hazir

96

samklar tarafmdan gösterilen tamldarm ifadelerinin almmad1 mi, samklarm mahkemede magdurlar tarafmdan teghis edilmedigini (ki bu hususlar mahkeme kararmm yalmz samklar lehine degigmesine sebep olabilirdi) göstermigti. Oysa kolordu mahkemesinin 3 eylül 1916 tarih ve 1752 say1h yaz1sma cevap olarak, söz konusu birlik komutam, karara itirazmm sadece cezalarm daha da agirlagtmlmast biçiminde anlagilmasi gerektigini ifade etti (6eylül 1916tarih ve 64 sayih telgraf metni; giden sayis1 673). Mahkeme, cezalan agirlagtmrken igte bu telgrafi esas alrugttr; oysa dosyanm kolordu mahkemesinde gärûlmesi için usul açismdan gerekçe tamklarmm ifadelerinin almmamig olarak, birlik komutanmm olmas1 ve suçlularm magdurlar tarafmdan teghis edilmemesine dayandinlan- önerisi esas almnugt1. Bu yüzdendir ki, mahkeme suç smiflandirmasmi en agir suç olarak degigtiremez ve cezay1 agirlagtiramaz. Söz konusu son telgraf, yukanda aktanlmig olan öneriyle çeligmesi nedeniyle hukuken geçerli olamaz; aynca anlagmazhk digmda bagka bir nedenle aç1klanamaz, zira sanmma tamklarmm ifadelerinin almmamatarafmdan teghis edilmemesine dair vurgusma ve samklarm magdurlar lamalar cezaam agirlagtinlmasma yönelik kararlabagdagtmlamaz. Yukanda aç1klanmig olan hususlan dikkate alarak, temyiz edilen kararm iptalini ve davanm aym mahkemede, fakat farkh bir heyet tarafmdan görülmesini talep ediyoraz. -savunma

97

Ermenice ad ve soyadlard

Ad ve soyadlanum รงevirisis

Karapet Camkoรงyan Martiros Akopyan Saak Olikyan Maksut Cizmezyan Seno Arutunyan Hayk Ohanyan Kerop Mhitraryan Karnik Babikyan

Karapet Camkoรงyan Martiros Akopyan Saak Olikyan Maksut Cizmezyan Seno Arutunyan Hayk Ohanyan Kerop Mhitraryan Karnik Babikyan

(RGVร A fond 2100, liste 2, dosya 1094, yaprak I, 4, 4 arkas1, 7-9, 7 arkas1-9

arkaSL)

4. Ermeni alfabesiyle yazilmigtir. 5. Kiril alfabesiyle yazilmigtir,

98

NF

'

3881 b ßñiOlltal0

MaCTbl0Ilpil 800MHO-Cy]Dí0Ït 8þfIlk lflTaÓ BBKB3CKOR

N

ame

1;oyma

,_,.

&

ZUI

«_..

el--

-

-

191( tova tBC/11d Cð

,rsagda-o

UPT

!

f•

moet.40po

5

L

.e.

kupe

-

;;;.ra

t. -a

SCLEEL

-i

«

ig

1('E:141 tai,3i

«

JÆt3

lA 89200pea

r

Of

.

.

:Mr;aar

:

gom

li 3 .ira.alk

aB TZCK¿lli.

UËDIE 38/47

..

f.-Cr:Pilysa

i

i

ML,

e gy,.

). r.utava;c.-

*-

IIA3CIEROSpma

%APJ3b

:paum

K¿C:

a:UUna

:TisPAGhfŒ!l/

'

I

L

38"3131

a

I

:

H 'Is 5

i I

'4x2Tu

i

Ana,1(t.ATA

carce Zi!CLEB4 .7

.~puhogica,içoak;-au-

73-,:

ra

i

Jeu

6

as 3

p

Jott.twi

Tra:M +1

;; halunaxa

ur

:I

u

..rc.1soentha

5:iCŒhüt¯. A, peu.se

c..g,,4gyya Izz-r.;-A

Ju

¢

Ll

norr

»HyacaH,.,N;r. ,

upt

,:

L.A-aca,,¾

V.JO:•2

.I

a

4112Ay

a

..

'.;

a a e a flaa.tecaust.PI.k.Jap>

ps

-.u.•Q D>aH:c-or

flo,itn:ä.es

;-ach

a

xt

0;../

a H.

4

< N

70277>

·;

N

rop.'t.itlarb ipakt,

y *

u,Asa.ar,

a MS

,

Ka.3xco2-du

u

Belge 37

Rus Kafkas Ordu Karargâlu'na bagh Askeri Mahkeme Dairesi bagkanmm teheir öncesi bir olaya dair yazigmalar1 "Türkiye Ermenisi samklarm savag bölgesi kapsaminda buluolmalarmbulunmug yagma saldirida amaçh nuntikada bir nan idamlarma..." dan Kopya Mahkeme karar128 mart 1916 tarihinden itibaren m14tir.

geçerlilik kazan-

Îçbu mahkeme karar1, 27 mart 1916 tarihinde gece saat 10.00'da: askeri savel yardimcisi Astsubay Tsivtsivadze ile sekreter Senkeviç'in de haz1r bulunduklari halde, samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tigran Marabyants ile Mateblig edilmig, ayrica dosya kapsammda yargilanuk Sarahbanyants'a hangi zaman süreleri içinde ve hangi prosedürkarari nan kigilere, igbu ler çerçevesinde temyiz edebilecekleri de aç1klanarak, durugma tutanaklan

da kendilerine teslim edilmigtir. Kolordu Mahkeme Bagkam Tuggeneral Yevseyev

Karar:

Imparator majestelerinin fermam dograltusunda, 26 mart 1916 tarihinde, 1. Kafkas Kolordusu'na bagh kolordu mahkemesinin, mahkeme bagkam Tuggeneral Yevseyev bagkanhšmda yapilan aç1k durugmasmda, geçici görevli olarak 173. Piyade Don Birligi'ne gänderilmig olan Yarbay Grev ile Yüzbagi Naibov'un, keza askeri savc1 Yarbay Visotskiy ile sekreter Senkeviç'in de kat11nmyla, Türk vatandaylan olan samklar Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov, Tigdosyas1 ele almdi. Bu dosran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants'm

100

3aTWL

epeHoecy.1

¥Aa I-rc

acMOTykle

l'

Q E'LGIMOCTEXL,DÒ'ißBJUl0Mik'l

r.ggggy

3A.ISg¿

3-CH

ccML

915

r.,ao

3agons.¿¾a.m

20Aa,no

00BHHagi:e

MX¾

3c.1xy

M3Ã 18

N;sihHH2L teHaaro

go

BTeg ·;o,gs:E

ycTanceaan:-aim,

,1;¾an17,Epe;ycuoTyhHach'L

JŒ$¿LHiÜFIS 3C$

CaceaML

ge

3p

A35

spemeEX

spoken20 Cespaan

013

13,IIB,

¥ro.aosEux>

MerIpasu-

H

0725CEC

l'.zasuoxouas¿;ylcularo,I

TEC148EHHXL HIL

BoosaaEo

3enoncas

:4.se

2:Æо3]IO279

a

CT.XXI

ra13A.4-

1869

as C.E.D.

06JiacTM

er

BOBHNOME

C3cAa

EpD,2,0JIESHi:0,2,

E0

T-H

Hi

có3Erzeníz

x

e Hasasse:iaxi

pacDopamenia

kW

Hapacyck

at

CT,y.;IozeHis

629 x 1633

OCIDER

glopoages:in

reb.spee:L-ry6epsarope.

Isra

HopnycNaro

CT.OQil.¥ñ:p.Fyó.,

ao 23

Eie

o.1:0xeHig,Dparez

10

He

apuexeyaro sogny3a - Ï.;IaERGEcuagym oesonaHiz 7 n.IB ya eg. esis,sa

ap.ties

Wassaacxou

¿Ms

JILE

araro

Hasaa2caaro

OHH

DO,2(GySBl¿iiXL

atualeTa

epyucNaro

I/

TzrpanL

AreTues:-;ML,

2/

Aracapa

Ba.zoaSUL

E 12

HB

MY.Š

000MG-

2

SEND:

ce-:.Ma;

28 ::iTW,232 /bulosE

ASES

El

HD thakHNO

l'ypSgKC

-

L/,30

ye,

.abTL,z35

ces

ApTysp1,

3/Epe25

Loacen

1,36

EpxKaps

GaaHeocBL,36

5/

TarpaHL

2apatonsps,27

Escu:yulaal

H

13eBo;ILEE:ch

.4Hen,cs

MaxAy

50BatcIEo

:arwayrazaro +toro

DIXL

Aanbrx

fer-L,y

paaEoe

oraN

szeaa

nay-

I9I4 zwaauH

Hanaan

00xacTE,

zzau

2

AJ:E

gaaLL

Epena

T6¾¾iW

EL

ropa,no

GDBAnu-

carmalænin cereHie

Ha

E

Masa-

DO);py,L

2

C¾rwaps,

yrporaa

zzTexaus

ycTpEmeHin

casaEEax

Brb

npacBoeHis

075xpaan

y

Imy¾ecTBo,aT> -

20ma.4b

:Ocrib-|œ¿eho-orzu

O PyóXen,y

Ea.connpa,

½ÏO

25 ReKa0pa

nodon,ctsputo,en a

Han

a ca .npyrzMX

00

ca.aola

JizmeM1eML

2ML

la23aps-days

22

caban

TOUL

y¾acTaasHapocyon

ceJISE1½

< Rasoca

Aracapa EL

mma.DTaputok

el

A3B;

cer.

C¥As spaana.a

H:

O3dBOCOBS

CHTeah:-:oxy

ce):.OJ'3R,

It25,232

AserhesEua,

Tarpena RTEKOpa

0211-043¤

ALTL,H3L

ALJIC,

BHHOBEER I/

saga

cer.3;Twas,

21TL.233

liispe16aHEEys,28

6/ ManySL

:y.gazarb

BTL,z32

4/

Man-Makadh-Orau

"'OML 4xext y A073aps-deRLno ero SaniGeni10, 52 pyS.as Aemaark sa cyawn,nc etc sansgesim H

AeBLrk

zo cyMM3,20

Bro

3aBRASHil

ya, savag bölgesindeki Kafkas Bölge Askeri Mahkemesi'ne sunulmug,

akabinde Kafkas Ordusu bagkomutanmm talimati geregince 1. Kafkas Kolordusu Mahkemesi'ne devredilerek, Savag Bölgesi Kapsammda Olan Topraklar Yänetmeligi'nin 7 ve 19. maddeleri, Eyalet Genel Yönetmelii'nin 23. maddesine yapilan ek (Yasalar Mecmuasi, 1892 baslosi, 2. cilt) ve Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebligati gergevesinde ve savag döneminde geçerli olan yasalar dogrultusunda, söz konusu samklarm, 1885 basloh Suç ve Islah Cezalan Kanunu'mm 13, 119, 1629 ve öngörülen suçlardan, bagkomutamn yukanda ad1 1633. maddelerinde geçen talimatma ve Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869,4. baski) 22. cilt 279. maddesine uygun olarak görülmesi istenmigtir

101

Dosyada samklarla ilgili yaz1h bilgiler bulunmamaktadir; hepsi Türk vatandagi olup, Erzurum ilindendir. Bu meyanda, Klice köyü; 28 yag, 1. Tigran Avetisyants, köyü; Artunts 30 (Paloyants), yag, 2. Agasar Baloyants köyü; Ertil 36 yaq, 3. Yerem Minasyants, Odzi köyü; 38 yag, 4. Krikor Ovanesov, Odzi köyti; 27 yaq, 5. Tigran Marabyants, köyündendirler. Odzi 28 yag, 6. Manuk Sarahbanyants, olduklarma kamahkeme heyeti, samklarm Dosyay1 görügen "suçlu"

rar verdi:

1. Samklardan Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasarahk 1914 tarihyants ve Krikor Ovanesov, birkaç gün süreyle (22-25 önceden anlaçarak, onlarla aralarmda kipilerle ve bagka lerinde) kendi igbirligi içinde, Kars ili Soganhk kazasi Sipkor köyüne kuvvetle saldird11ar,halki ölümle tehdit ettiler ve tedhig amac1yla ellerini ayaklarm1 bagladilar, dövdüler, aleni biçimde paralarma ve diger malvarhklarma el koydular. Bu meyanda Kacaroglu Abuzer Bey'in atml ve (kendiifadesine göre) 52 ruble parasun aldilar; Ahmetoglu Yusufun (kendiifadesine göre) göre 58 ruble parasmi, Memetoglu Kaya'nm (kendiifadesine göre) 145 ruble, Mustafaoglu Memet'in (kendiifadesine göre) 220 ruble, Garipoglu Hasan'in (kendiifadesine göre) 150 ruble, Musaoglu Veli'nin (kendiifadesine göre) 220 ruble ve Hurgitoglu Tahir'in (kendi ifadesine göre) 70 ruble parasma el konuldu. Bununla beraber, söz koifade etnusu kigilerden zorla ahnan meblaglar konusunda samldarm samklaolup, abartih bulunmuy rakamlar tarafmdan mahkeme tikleri mikolduklan zararlarm magdurlarm ugrarug rm eylemleri sonucunda tan net olarak tespit edilmemigtir. Aynca mahkeme, ad1 geçen samklaniyet hem rm, burada anlatilan eylemlerin gerçeklegtirilmesine dolay1slyla katildiklarmi, çete düzeyde de eylem safhalannda- e it olugturmadiklarnu kabul etaugtir. halkm 2. Samklardan Tigran Marabyants ile Manuk Sarahbanyants, paralanm ve mallanm yagmalamak amac1yla Sipkor köyüne silahh saldin düzenlemek konusunda Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants, Krikor Ovanesov'la önceden anlagarak, onlarla beraber köye geldiler, orada kendileri kimseyi dogrudan tehdit etmediler, kimseyi dövmediler, paralarnu ve mallanm talep etmediler, hatta buarkadaylannun aksini yaparak Memetoglu Kaya ve digerlerini, kendi mn darbelerinden korumaya çahytilar. Samklar tarafmdan iglendigine kanaat getirilmigolan suçlann niteligi ilgili cezalann belirlenmesi konusunu ele alan mahkeme, ve bu suçlarla igbu karann ilk maddesinde yer alan ve Tigran Avetisyants, Agasar Baloyants, Yerem Minasyants ile Krikor Ovanesov tarafmdan iglendigi sabit görülen, birkaç kigi tarafmdan önceden anlagma yoluyla (fakatbu -hem

102

amaç1a çete olugturmadan)

tüm samklarm ortaklaga davranarak, sava.ÿ

bölgesi kapsammda bulunan bölgede bir köye yagma amac1yla saldirgerçekleptirilen suç, 1885 basloh Suç ve Islah Cezalan Kanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1633. maddeleri, Kafkas Ordulan bagkomutanmm yukanda adi geçen talimati, Savag Bölgesi Kapsammda Olan Topraklar Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ve yine aym Yönetmeligin20. maddesi ile Kars geçici genel valisinin 20 qubat 1915 tarihli tebligati kapsammda düzenlenmekte olup, Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869,4. baslo) 22. cilt 279, maddesinde belirtilen cezay1 öngörmektedir. Suçlularm idamim ve her türlü mülkiyet hakkmdan mahrum kdinmalanm gerektiren bu ceza, adi geçen samklarm her birine tatbik edilmekle beraber, Ceza Kanunu'nun 18. maddesi dogrultusunda söz konusu idamm as11arak gerçeklegtirilmesi, bu cezayla ilgili olarak Ceza Kanunu'nun 22-24, 27, 28. maddelerince öngörülen tüm sonuçlarm ve haklardan mahrum etmelerin uygulanacagi da karara baglandi. Igbu karar metninin 2. maddesinde Tigran Marabyants ile Manuk $arahbanyants tarafmdan iglendigini ve köye saldirmak suretiyle yagmalamak önerisini kabul etmek (eylems1rasmda yagmadan gönüllü olarak vazgeçmiglerdir), söz konusu yagma niyetiyle ilgili gereken mercii veya en yakmda bulunan mercii bilgilendirmemek olarak ifade edilen sue Ceza ve Islah Kanunu'nun 13, 119, 1629 ve 1632. maddelerince öngörülmektedir: Yukanda adi geçen yasa ve yönetmelikler, keza Savag Durumlan Tüzügü(1869,4. basla) 22. cilt 279. maddesi dogrultusunda hareket eden mahkeme, söz konusu samklarm ikisine de bu kananda öngärülen cezayl kesmig, daha sonra ise, suç ortaklarmin da itiraf ettikleri gibi, planlanan eylemi gerçeklegtirmekten vazgeçtiklerini dikkate alarak, Ceza Kanunu'nun 119. maddesinin 2. fikras1 " ""*"" a aram-"" wr "=-" geregince söz konusu cezay1 soremo can anno onoacauo s<mu ere varar.2mm iki kademe hafifletmig ve böylelikle Ceza Kanunu'nun as a-a.v as c:.v=nor:s o sa-am y2=a 19 maddesinin ikinci kade4,=222 sexo comes,novossy,es 4,,4.22 mesme geçilmig ve söz koee=sm.a**"***°°"°^"""°"" apsso nusu kademenin alt smin 4/ w,se ao oema.su as sanao esas almarak, her ikisamgm essa sa maesi.s aparosors sseen:°""" tüm mülkiyet haklan almna He makla 15 yll süreyle kürek ' cezasma çarptirdmasma karar verilmigtir. Bunun yam r s1ra, Ceza Kammu'nun 2225, 27 ve 28., maddelerinde öngörülen tüm haklardan mahrum edilme ilkesi de geçerli olacaktir. malan biçiminde

"'2"=6-""'26

VNCCTid

ä5

007

tuEet12

N4

GL2A½0¼HOG

þa360˾O4

ER:IRJU¾iß,072

«

-a

22,.;-,,,

Et

CMSIL

2-.

2eoss,

I

3Hli

Nat:¢ña

UþKTOBogh,IIO

B3tyggegíx

2ecacassa,«

22.2

%AW x<uoth,526AcraseTL

,

"'°'

icMOT

-

Thie

>"itakar>

8:

22

3smaLanua

"

103

Bu nedenlerden ve de 1885 baskih Suç ve Islah Cezalan Kanunu 13, 119, 1629 ve 1633. maddeleri, Savag Durumlari Tüzügü'nün (1869,4. basla) 22. cilt 279. maddesi, Savag Bölgesi Kapsammda Olan Topraklar Yönetmeligi'nin 19. madde 7. fikrasi ile 20. maddesi, Eyalet Genel Yasalar Mecmuasi (1 cilt, 1892 baslosi) 23. maddesi, Savag Durumlan Tüzügü'nün (1869, 4. baslo) 24. cilt 910, 915, 1128-1155. maddeleri, Kafkas Ordusu bagkomutanmm 26 ekim 1914 tarihli genelgesi, Savag Dairesi'nin 1914 tarih 424 saylh ve 1915 tarih 513 sayih emirnamelerinde ilan 24. cilt 1418, 1419, 1424, 1424-1 ve 1424-2 madedilen redaksiyonlanyla deleri dogrultusunda hareket eden mahkeme, 1) Türk vatandaglan olan samklardan Tigran Avetisyants (28yag), Agasar Baloyants (30yag), Yerem Minasyants (36yag) ve Krikor Ovanesov'un (38yag), kendi aralannda önceden vanlan bir anlagma dogyagma rultusunda, savag bölgesi kapsammda bulunan bir mmtikada haklan dolay1, tüm mülkiyet amaçh saldinda bulunmug olmalarmdan almmak kaydlyla as11arak idam edilmelerine, aynca Ceza Kanunu'nun 22-24, 27 ve 28. maddelerinde öngörülen tüm sonuçlann ve hak mahru2) Tigran Marabyants (27 yag) ile Manuk miyetlerinin uygulanmasma; (28yag) söz konusu yagma amaçh saldmya katilmaSarahbanyants'm lan (saldm sirasmda gönüllü olarak geri çekilmigler) nedeniyle tüm mülkiyet haklarmdan mahrum edilerek 15'er y11süreyle kürek cezasma çarptinlmasma, aynca Ceza Kanunu'nun 22-24, 27 ve 28. maddelerinde uygulanmasma; öngörülen tüm sonuçlarm ve hak mahrumiyetlerinin 3) Bu dosya kapsammda tüm mahkeme giderlerinin samklarm malvar11klanndan (onlarmbirbiriyle ilgili sorumluluk tagunas1 ilkesi esas a11narak) egit miktarda tahsil edilmesine, samklarm tümünün toplam malvarhklarmm yetersizligi durumunda ise bu giderlerin Hazine tarafmdan kargilanmasma; 4) Îqbu mahkeme hükmünün, yasal geçerlilik kazandiktan sonra (fakat infaz öncesinde), keza temyiz talep ve gikâyetlerinin olmas1 durumunda Kafkas Askeri Bölgesi bagkomutanmm görüglerine arz edilebilecegine karar vermigtir. Gerekli imzalan havi gerçek nüshadir. Aslrun aymsidir.

Mahkeme bagkam Tuggeneral Yevseev

(imza)

Aslma uygunlugunu Mahkeme sekreteri

(imza)

denetledi:

(RGVLA fond 2100, liste 2, dosya 752, yaprak 22-24, 22 arkas1-23 arkast)

104

Koria

CTy

Twþzacs

2 4269.

nadTo

Typ:a

C

er

orr

loHaeú1a

runn

Ha

dy

Poore

sa

na Saf.tessa

c opo anda

özaos

co6xpanck

ycepoyT

3azizza

pacroomenif

ú26 RE361AGUET pasar 02 Lo aas Enno m1i" u;skreuns Op6

haprîn

sanguxces

euý

spenen

citopots

CTEMOCÈ

ocKepoa3

AEBET

poposkom

f erisa

upniïaaikie

o

HeÄOE

1

us:azara Mapµaa:45

suas

BapePEUX

labomaio yxa

a Rypoxa sukskroeby.RTo

læc;g

icea

Essaa»H2xa

no poneceuio

.

o paicut

eezenin

anz

Izt

BeBær

TL

ontpfeia

noegrz

HopBeppHEK0 ilus

e

ov·<a

reAi

car

Bovencydepy.

Tonna

e

V10

Ibsestucxar

passa

Angúz

Rozous

vxx

e:e

ÚO

6

1

om

241

a s Toccia

poi

pesHB

œos

E

Tjpo ICT

T

pen C

ET

.mo-:

pro

IWELEOK (AHEEME)W

a.nasee:oky mor Prusory H

Ty

na

oSH

o reisy

19 pati

WI

Upe o orecero n;u v Hac eu o

nma

sofi

eni

o yo

Pai

npunysens

Recona

oIgne

piñY

oc

Belge 38

Rus Ordularl Kafkas Cephesi Bagkomutam lis'teki askeri genel valiye telgrafi "Rusya'dan gelen Ermeni hazirlanlyorlar."

göçmenler,

Prjevalskiy'in,

Türk katliaan

Tif-

yapmaya

Prjevalskiy'in 10 mayis [1917]tarihli ve 4269 no'lu telgrafmm kopyas1. Askeri Genel Vali'ye. Tiflis Nisanm ortasmda Aykale bölgesinde Türklerin toplandigma dair bilgi geldi. Urati, Cm, Merdiven köylerinin aranmas1yla bu söylentilerin dogru olmadig1 ortaya çikt1. Sadece dokuz asker tutuklandi. Bununla birlikte istihbaratçilar grubunun komutamnm raporuna göre Aqkale'de demiryolu müfrezesinde gönüllü çahyan Türkler, ona yakmda greve gitmek zorunda kalacaklanm belirtmigler, çünkü Rusya'dan gelen Ermeni göçmenler, yakm zaman içerisinde Türk katliam1 yapmaya hazirlamyorlarmig. Ermeniler tarafmdan yapilacak böyle bir hareketin gerçekleymesini önlemek için gerekli emirlerin verilmesini arz ederim. 4269. Prjevalskiy (RGVÎA fond 2100, liste 1, dosya 94, yaprak 2.)

106

'9

es

os

so

anosaro oude oc

erp

easumamma camosoß

0þMe

weezer:

typon

a T&KES pascissie

GamRM

apuan

afposa

naany repacenesis

craya

palosa aplacreaaExys

Taxosoa

aim occGore sosseren cogMcomie apuxaaans

Tomaa

vacran

cepeceresie Goodma.s aTo

oxaaaTE

1862 Komaccapa exazan

Haceneaig

cposaaro

AR35

Konnecepy

ce

KoMaccapiag

BEaxynpyemaro

3axasmasexaro

ggge

facassanzacsaro

Oxpµaoro

odgecreaun

apuncanum

ceuy yeaaasia

MŠCTBMXE

3pawagaña.IIpomy

Ornon

schexo

Mya

oose SEPOHER

no cezenan

den

uponsoprca

aan

rowigenia CiHOSOC&

pacrogar

opranzaosagace 285

PYROBOMWía

Brady

Kouzzera

acuaccapy

apais

tio

apomy paccop OnepaHerouy

Raaangsin Crepasosomy

Tovsa

hertu coAde

Belge 39

komiseri

Îçgal hukukana göre iggal edilen Türkiye illerinin Îvanitskiy'in telgrafi "Rus tebaasina mensup Ermeni göçmen aileleri, sinden gelerek Pasin Ovasi köylerini iggal ediyorlar."

cephe

geri-

General Levandovskiy'e, Hasankale Iggal hukukuna göre iggal edilen Türkiye illerinin komiserinin telgrafru iletiyorum: Benim ve Kafkasardi ÖzelKomitesi bagkani tarafmdan Hasankale bälgesi geçici komiseri Speranskiy'den 18 mayis [1917]tarihli ve 2691 nolu bir telgraf ahad1: Son iki üç haftadir önemli bir kisru Rus tebaasma mensup Ermeni göçmen aileleri kitlesel olarak cephe gerisinden gelerek Pasin Ovasi köylerine yerlegiyorlar. Bunlar, Türk kökenli ahalinin konutlarmi, askeri birlildere aynlan konntlan ve aym zamanda ekin alanlanm yerli Türk ahaliyi kovarak keyfi gekilde iggal ediyorlar. Ermenilerin Hasankale bölgesi köylerinde yaydmalan, bölge komiserliginin bilgisi haricinde Erzincan'm Ognot bölgesinden göç eden nüfusun yerlegtirilmesi plamyla yap1hyor. ÖzelErmeni dernekleri tarafmdan örgütlenen bu göçün durduralmasi için acil emir çikartümasuu ve bütün talimatlan verme yetkisinin bana tanmmasuu arz ederim. Kafkasardi Özel Komitesi'nin görevlendirmesiyle ordu karargâhma bunu bildirerek bütün askeri birliklere Komiser Speranskiy'e yardim etmeleri konusunda emir verilmesini arz ederim. 1862. Komiser lvanitskiy. Komutan Komiser Speranskiy'e yardun edilmesi talimatuu verdi. (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1191, yaprak 40 ve arkasi.)

Belge 40

Türk Ordulari Kafkas Cephesi Komutaru Vehib Paga'mn Rus Ordular1Kafkas Cephesi Bagkomutaan General Prjevalskiy'e mektubu "Erzincan'dan Rus kolordusunun meni zulmü, insanhia kan anlatacak

ayrilmasuun ardindan Erdrama bir dönügmügtür."

9 (22)ocak 1334 (1918) Kafkas Cephesi Ordulan Bagkomutam Prjevalskiy'e, Ekselanslan, Rus ordulanmn iggal ettikleri malum vilayetlerdeki Osmanh tebaasi Müslümanlaan Ermenilerin zulmüne kargi korunmasiyla ilgili tarafruzca sorumlu görevlilere verilen kesin emirden ve dogabilecek her tür1ü uygunsuz hareketlerin önlenmesine yönelik somut ve sert tedbirlerin almmasi sözünüzden dolay1 en içten tegekkürlerimi iletirim. Son dönemde ortaya ç1kan olaylarla ilgili Kafkas Ordulari Komutam General Odigelidze'ye bu tür olaylara son verilmesi dogrultusunda önlemlerin almmasi ricaslyla tarafimdan bilgi verilmigtir. Siz ekselanslarma da, bana gelen apagidaki bilgileri iletmeyi ne yaz1k ki gerekli ve yararh görüyorum. ÖzellikleErzincan'dan Rus kolordusunun aynlmasmm ardmdan Ermeni zulmü, hanelere saldin ve kuytu kögelerde adam öldürme boyutunu a.yarak daha da yaydrug ve köylere aç1k saldir11ara, kadmlara tecaxee, erkek nüfusun katledilmesine, köylerin atege verilmesine dönügmügtür. Bu arada Erzincan'dan güneydogu istikametine 18 kilometre uzakhktaki Zekkih köyü, 12 ocak 13341 tarihinde bu tür talihsiz olaylara maruz kalnugtir. Bir hafta öncesinde Ardasf dan 3 kilometre uzakhktaki Müslüman köyü Koska, 30 kiwilik bir Ermeni çetesinin sald1nsma ugranug, köyün yakilmasmm ardmdan insanhga kan aglatacak bir dram yagannugtir. f. l918 ydi.

109

(...)Gerekli önlemlerin en losa zamanda ahnacag1 umuduyla rin sayg11arum, siz ekselanslan, kabul etmenizi dilerim.

en de-

Kafkas Cephesi Ordulan Komutam Ferik2 Vehib Mehmed Tiflis'e 1

(14) pubat 1918 tarihinde ulagte.

(Dokumento I Materiale Po Vnepney Politike Zakavkazya Î Gruzii, s. 42 vd, Tiflis, 1919.)

2. Osmanliordusunda

tümgeneral

sani) ve (feriki

korgenerallere

(ferikievvel)

verilen san.

110

omehnta

'

TERETPAMMA

Onara

-

¯

DegeAana

I -.--AO

-.

-...k

-,...s

ilonat)

re<

--

+

pxaana 0 6 p a a

I'enepany

ÏÍTadCM2

H

oscino

as

POHŒs. ROZySOHO

?syn¢¾

aassans

hovurmO2&HÌE

noormas

soo

axa npucra.ao

Ceoriessus Raws

cayma

mrt2xara

no

as

Tousa

Tomme.

a

Blasmoxass

ÛË

I'eauaions

llEBAHll0BORM.

IIDO.TIODRKKO TirmKaag,cy

naannt,gonalda

desoTaara.TeBHO

HamasaEÓpOUTS,

ORKON-

posecewie

Tovaa

rnaxameoma

Aosecea

peSVumraX¾

LOROK5

NoonyC&

cep,woro

IIsor1.ciri

upovecea

awa.xs

coteaHzzoas

xxs

ilsvirdv

as

IISDOKyCKik

ETO

ROCXDiácKHXI

H

Wea6a as

-rocaoñy

noruoxy

x

riecesoßvracus BaxoAmilurca

cooven

amoro

myccauxa

ROECCOHle

renes

woo

acMRHCIGIX5

-oanegy

An

nomy

HO

tb

Belge 41

Tuggeneral Levandovskiy'in 1918 tarihli telgrafi

"Îran, to ederek

General

Obraztsov'a

olugturulmasuu Ermeni ve Süryani ordularinin Ruslara ve müttefiklerine simrun kapatt1."

29 ocak

protes-

Acil Erivan General Obraztsov'a, Bugün cephe karargâhma bir rapor ulagtL Culfa'daki Iran konsoloolugturulmasma kargi su, Îranhlarm Ermeni ve Süryani ordularmm bir göstergesi olarak Ruslara ve müttefiklerine suurmi protestosumm kapattigmi bildirdi. Rapor, Culfa'daki 7. Kolordu Karargâlu'nm tercümam Praporgiki Sergeyev tarafmdan gönderildi. Kafkasya Genel Komutanhgi, acilen Culfa'ya gitmenizi, bu meseleyi aragt1rmamz1 ve sonuçlar hakkmda hemen dogrudan tel yoluyla bilgilendirmenizi emrediyor. 07575. Kafkas Cephesi Karargâh Komutam Tuggeneral Levandovskiy (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1142, yaprak 1.)

I. Rus ordusunda

astegmen,

112

TenecþoHorp2MMS Ûmã Hawa LRHim

illoada

Kanxa

&pouza

CRyo

No M'

L

Susans

saa

KonzeeaÑars

Ez_ 3snaxaacida

Eo.«y

Ha.nary

cocaxacausiaxo

o

X

esopo r

se

'iadime»

Buffa

Haus

To

roca

4 ye

trro

papp

a.«re

oc

Maceney

og

He

a

assomeryony

L A

añañLarva

RepAan Hyma

yas e

Trpomy

a

da

µLamp

ago

oomaopues

aeroppgi

La

pactoseengo

EDRODDREO

ynsfo. Ho

agxH-

X

ELpoaTHo,

nacima.

wro

e.uprgy Ha

comwLuia,

apoya

sechua

To

rotaram,

Mulcagxi

soyMicososay

nyomo

Kopum. To

mycy:

apM;UI

paious

solaAa.

noscericTEo.

asserin

UTaro

sa

a

oxpy-

Banput

Mycy]D.MancKU

rydepnin,

extenoccTpauzTOR

ducono

to:ms

uto

ceneng

npeAco pas

ne Megy

BTou

as

ricoo

hims

spancropos

insar

a

HaceaeHîsun

exams

im

cecxxaoEesía

Koogasus

acs

es

04Ka

sanaAesie

;¾aes

ce

a

ApyPo9

oµo

cm

samapam

vgga.Mu

papuxsoaoss nŠxofopies

onomum

ca Ainía

uoxysen

MotAy

apvaama

PerauAy,

cer.

oTPRAEL

Opzmuemaro

Exa

DER32

aroos

Noascoses-

_ Hood-

poana

Belge 42

Kafkas Cephesi Karargâh gi'ne telgrafi "Müslümanlar

komutanmin

ile Ermeni nüfus arasmda

Kafkasardi

dogmakta

Komiserli-

olan kanh

kirim..."

Kafkas Cephesi Karargâh komutanmdan No. 07610 30 ocak 1918 Kafkasardi Komiserligi'ne, Erivan Müfrezesi komutanmdan Kürtler ve Tatarlar ile Ermeniler arasmdaki çattymalar hakkmda bilgi ahndi. Bart köylerin, örnegin Reganlu'nun, garnizonun siperlerlyle çevrilmig olmas1 araç1ara ve trene saldirilara yol aç1yor. Eger gimdi hemen bagmda, bu bölgede Müslümanlar ile Ermeni nüfus arasmda dogmakta olan kanh çatigmalara son verilmezse, kesin emin olabiliriz ki, kinm luzh bir gekilde her yere yay11acaktir. Bu durumdan kaçmmak için bu bölgeye halka ahlaki bir yoldan etki etmek amac1yla bir Müslüman-Ermeni heyeti göndermek kesinlikle parttir $üpheyok ki, eger bu larmu durduramazsak bunu takiben Culfa'yla demiryolu bag1 kopacaktit Meseleyle ilgili gerekli emirlerinizi arz ederim. Karargâh Komutam Tuggeneral Levandovskiy (RGVIA fond 2100, liste 1, dosya 1141, yaprak 9.)

114

men Ta

ap

AP

.<

00301 "E

·

e÷~ i

1,x'

EsOU

O'12.. -SC. -3iCS

ce

Ecócy,c;:c

'O

tycCT

',aisto-'DL

0-

-

003:exta

wm:cer

MLP,)

,,peapaa

a

T.El

f:3päi3

Doll-U

IfKL*MZ

Y

6)OLyrsi

T ,51K%.90ß¾

i n3)i t

20f

alGM.,;myr:

was¾1

a pat,9'

ocackis ::

es,a c.natacoš

no

R.tPho-v papyr"f:pts

'..

I

,

>c.u:

sr

3

21

.

ELT

.¶c;1'

2

D IOi!L

'

.1527-'

ace

IFOO

feopy

hui :tr

ex:tv

yeaoxoniemmre awreseetro.nsoe aporance

TTO :ND:: Ryaymel sorsee ao3eKni:a To can maarna os no 65 especimero eceressus110azo,cam códã Ilpesu Elem

UTABYs

a e 7tpa

.

iropoe

9 ,,s

':a --

o as my se y_ulogonom,ctaix > ur us:'ma ao.,» pysoeso se w,- 2:::: :so arra Hy,;erm 6YASem ,wruphon excen pyo xma pesomouioxshe apeg ro DAe a spype Bo3UKMm t"UF10 sony Repsoe oedernaca nossoccus as Uzpx¾x's :re c,amanua^m He's):e _s

;;Ti

t.. R'S

I',*TTER"'InC

a as

ame we

3 2nrus

'31

de

9tleacteus opy,ia cico;,

cos roards malery rpo;;oso.ucrais

a ao

RKK'a

esby

>;nocos:as

as

ramas

Typra

dy÷app:Tu

y¾ar soA:.,ac.as

CA?f

ser gange

es ;

AST

J.re I

-ihM4

moc,

five

e

.no

s.

Ko

TULL

r

O

310

10".'11

-a2.¾-o,2>xuosa,--se--en:ess-vie--mir's

,a,

,a

...

ace:nt.

XP'1'KORO 3

I

Belge 43

Rus Kafkas Ordularl

Komutam

Odigelidze'nin

telgrafi

kadmlar ve gocuklar dahil silahsiz "Ermeni birlikleri, girigiyorlar." halluna yönelik kitlesel vahyiliklere

Türk

Telgraf Tiflis. Kafkasardi Hükümet bagkanma Kopya: Bagkomutana 16 qubat

No. 225 Sankamig 1365 132 15 12 10 Tarih: 15. 02. 1918 Sayi: 77 32/365/1 1464 Halihazirda Türk birliklerine kargi konuglammq olan Ermeni birlikleri, egklya Kürt çetelerine kargi bile tamamen yeteneksiz, düzenli Türk birliklerine kargi ise kesinlikle dirençsizdir; askeri emirleri ise ayyerine getirmemektenen buralardan ayrilmig olan Rus birlikleri gibi çocuklar dahil silahkadmlar bozulmaktadir; ve luzla dir: Bu birlilder vahgiliklerinin fiilen cezasiz kalmasi yönelik kitlesel siz Türk halkma iki haftastoklanmiz bu durumu çok etkilemektedir. Erzurum'daki un dan fazla yetmez, peksimet iki hafta yeter; hayvan yemi hiç yok ve atlanmiz y1gmlar halinde telef oluyor; cephe gerisinde (Erzurum ile Sankanug arasmda) ise tüm erzak ve yem depolan Devrim Komitesi önderligindeki Rus birlikleri tarafmdan yagmalanmig ve hepsi tagmmigtir. Eger ordu birlikleri ile 12 000 kigilik Ermeni halki, çekilen Rus devrimci birliklerinin çällegtirdigi bu yolla geriye dogru hareket etmek zorun-

116

da kahrlarsa, açhktan vahgilegirler; bu durumda çevre halkmm neler ve ordunun kendi.durumunun nasil olabilecegini kestirmek zordur. Bu nedenle, birincisi, Sankamig'a erzak ve hayvan yemi yetigtirilmesi, ikincisi, bang görügmelerinin baglatilmasi ve bang anlaymasuun yapilmasuu uzatmamak, bang partlaandan birisinin de Rus askerleri ile nakliye igçileri ve zamanmdan änce çekilmig olan demiryolu birliklerinin geride biraknus olduklan ve tutan milyonlarla ifade edilen malvarhklarm1n tagmmasma dair bir hüküm igermesi konusunda hükümete tavsiyede bulunmak istiyorum. 15 qubat 1918. 75453. yayayacagru

Odigelidze (RGVÎA fond 2100, lîste 1, dosya 698, yaprak 4-5.)

Belge 44

kurucusu Ermenistan'in ilk bagbakam ve Taquak Partisi'nin sunO. Kaçaznuni'nin Tagnak Partisi'nin yurtdig1 konferansma rapordan dugu Resmi olarak Azerbaycan'la savag durumunda degildik, ancak fiilen Karabag'da ve losmen de Kazah'ta çatigmalar yagadik. Ardmdan ülke içinde siraslyla Arbab, Zod, Zangribazar, Vedibazar, Sarur-Naheivan, Zangezur vb'de yerli Müslüman halkla kanh savaglar yagand1. Azerbaycan'm bize kargi olumsuz tutumunu çürütmemeli. Yine yerli Müslüman halkm Türkiye ve Azerbaycan'a dayanarak devlet kargitt bir çizgi izlemig olmalarmi da çürütmemeli. Ancak önemli ki, içeriden ve digaridan durumumuzun düzelmesini sašlayacak uygun önlemler balamadik. Azerbaycan'la as ya da çok kabul edilebilir bir modus vivendi bulamadik, Müslüman bölgelerinde düzeni saglayacak idari önlemler alamadik, silaha sanlmak zorunda kaldik, ordular gönderdik, ylkt1k, katliamlar gerçekleptirdik ve bu baçansizhèm sonunda güphesiz iktidar olarak itibanmizi yitirdik. Vedi-Bazar, Nahcivan gibi önemli noktalarda silah gücüyle bile iktidarumzi kuramadik, dagddik ve geri çekildik. (...) 1918 yllmda dagilan Türkiye, sonraki iki ydhk dönemi lyi kullandi. Iki yllm ardmdan Türkler hayata geri döndüler. Yeni, genç, vatansever Türkiegilimli subaylar, Anadolu'da orduyu yeniden yapilandirdilar. ye'de milli bilinç ve kendini savimma içgüdüsü canlandi. Küçük Asya'daki gelecegini saglamak için Sevr Antlagmas1'na kargi silahla durulmahyd1. Aç1k ki, bu karyl hareket kuzeydoguda ve güneybatida ortaya ç1kmahydi. Ancak Yunan cephesine yogunlagabilmek için Ermenistan tarafmdaki cephe gerisini saglama almalan gerekiyordu. (...) Biz, savagtan kaçmmak için elimizden gelen her geyi yapmadik. Sonuçtan bagunsiz olarak, Türklerle ortak dili bulmak için daha fazla çaba harcamahydik. Igtebunu yapmadik. (...) Savastan korkmuyorduk, öyle ki zaferden kesin emindik. (...) Tersine Oltu'yu beklenmedik biçimde ele geçirmemiz, Türkiye'ye bir

11 8 meydan okumaydi. Gördük ki, bizzat biz savagi istiyorduk.

Suurda askeri harekâtlar baglamigt1 ki, Türkler görügme teklif ettiler. Önerilerinigeri çevirdik. Bu büyük bir cinayetti. (...) 1920 sonbaharmda Türklerin gözünde quantite negligeable (gülünç bir boyutta) olmadignmzi hatirlamak gerek. Geçmig iki y11m felaketleri unutulmugtu bile. Halk, biraz dinlenmig, hayata dönmügtü. Îngilizler tarafmdan iyi giydirilmig ve silahlandinlmig bir ordumuz vard1. Yeteri kadar askeri yedegimiz de vardi. Elimizde Kars gibi änemli bir kale de bulunuyordu. Son olarak, o zaman basit bir kâgit parças1 olmayan Sevr Antlagmasi, Türklere kargi büyük bir kozdu. (...) Sevr Antlagmasi, gözlerimizi kör etmigti. Bugün anhyoruz ki, Sevr Antlagmas1 yerine Türklerle dogradan bir antlagmaya yanagm14 olsaydik, çok gey kazamrdik. O zaman bunu anlamadik. (...) Olgu, affedilemez olgu gudur ki, savagtan kaçmmak için hiçbir gey yapmadik, tam tersine savaga biz yol açtik. Affedilemezligi ise Türkiye'nin askeri gücünden haberdar olmamanuz ve kendi ordumuzu tammamamizdir.

Savag, tam bir maglubiyetle sonuçIandi. Karm tok, iyi silahlandmlsavagmad1. Askerlerimiz, devamh geri çekildi, silahlanm biralop köylerine kaçtt (...) Bagimsizhk döneminde dig dünyada (Polonya'da, Avrupa ve Amerika'da) diplomatik çahymalarmuzm mahiyeti neydi ve hangi sonuç1an nug ve giydirilmig ordumuz

verdi?

1919 ilkbaharmda cumhuriyet delegasyonu ile milli delegasyon, bang konferansma yönelttigimiz talepleri içeren muhtirayi (memoranmüttefik dum) devletlere birlikte sundular. Bu muhtiraya göre, apagida adi geçen topraklarm Ermenistan devletinin smirlan içine girmesi gerekiyordu: a) Simrlan genigletilmig Kafkasardi Cumhuriyeti (Erivan eyaletinin tamami, Ardahan'm kuzey k1sm1 harig Kars ili, Tiflis eyaletinin güney kismi, Yelizavetpol eyaletinin güneybatt lusru); b) Türkiye'nin yedi ili (Van, Bageg, Diyarbakir, Harberd, Sivas, Karin, Trabzon; Diyarbakir'm güney bölgesi ile Sivas'm bati losmi hariç); c) Kilikya'da dört sancak (Maraq, Sis, Celal-Bereket ve Aleksandretta ile Adana). Karadeniz'den Akdeniz'e, Karabag daglanndan Arap çöllerine uzanan Büyük Ermenistan tasarlanmakta ve talep edilmekteydi. Bu emperyalist talep nasil gerçekle tirilebilirdi? Ne Ermeni hükümetinin Tagnaksutyun Partine de yönetimdeki si'nin böylesine saçma bir projesi vardi. Tersine bizim delegasyon, bir direktif olarak Erivan'dan bizim mütevaz1 gücümüzle orant111olan gayet mütevazi talepler getirmigti.

119 "denizden

denize" talebini ortaya atti? Nasd oldu da delegasyon Bu garip ve inamlmaz bir durumdur, ama bu talebi Paris Ermenileri öne sürdü ve bizim delegasyon da kolonilerde hâkim olan egilime uydu. Bu egilim hepimizce bilinmektedir. Delegasyona punu söylediler. Eger bu talepleri öne sürmezse, Türki"Ararat" cumhuriyetinin meselesinye Ermenileri kendi meselelerini den ay1rácak ve büyük devletlere bizden bagimsiz olarak müracaat almayaedecekler. Ayrica Amerika'mn küçük Ermenistan'i inandasma denize" Ermenistan mandasim ise üstlenecegini söycašmi, "denizden

lediler. Bizim meselemizin büyük devletler kargismda savunulmast bakimmdan, birbiriyle çeligen talepler öne süren iki ayn organ olarak hareket etmek tehlikeli oldugundan ve de Amerikan mandas1 talep ettigimizden, bizim delegasyon, almly oldu§u direktifiere ragmen, bunu imzalamak zorunda kaldi. onaylamak ve memorandumu Ben bizim delegasyonu suçlanuyorum, taleplerimizin daha mütevaz1 olmas1 durumunda farkh sonuçlar alabilecegimizi de säylemek istemiirayorum. Ama, en temel ve önemli konularm çözümü yönünde kendi dogrultusunda anlaylgumz demizi ortaya koyamadik, çahqmalan kendi yürütemedik, kendi yolumuzda gidemedik, bagkalanmn bizi peglerinde sürüklemelerine

imkân verdik.

(...)

Bunlar geçmigte kaldi. Eger yaptiklanmizi genel olarak degerlendirecek olursak, cumhuriyetin ilaumdan, agir çahymalarimizdan ve aldiimiz sonuçlardan sonra denebilir ki, övünülecek hemen hemen híçbir örgütlenmesi, devgey yapmadik ve omuzlanmiza aldigumz yük; devlet üzerindeydi. kapasitemizin idatesi, iglerinin bizim (...) let Imkânlarmuzm ölçülerini bilemedik ve çogu zaman dogru degerlendiremedik, engellerin boyutlarm1 anlamadik, kargi güçleri iyi degerlendiremedik. (...)Bizler devlet adami olamadik. (...) Tagnaksutyun'un art1k yapacag1 bir gey yok! Partimiz yapmasi gereken her geyi yapt1 ve kendini tüketti. Yeni hayat gartlan, yeni talepleri getiriyor ve bu taleplere cevap verecek yeterlilige sahip degiliz. Demek ki, bu arenadan çekilip yerimizi bizden daha birakmahy1z. (...) Söyledim, Tagnaksutyun'un artik yapacag1 hiçbir gey yok. Dogru ifade etmedim. Son bir igimiz daha var, Ermeni siyasi hareketinin geçmidaha var. Parti, gine ve kendi geçmigimize kargi bir yükümlülügümüz vermelidir. varhšma olarak kesin bilinçli karanyla kendi son ve Evet, intihan öneriyorum. Tek onurlu ç11agmintihar oldugu durumlar olur. Îçte partimiz tam bu durumdadir. Bunu dört beg yll önce yapmahydik. (...) Eger bu karan almazsak, îleride bizi y11em ve §erefsiz bir son bekliyor. (...)

yeteneklilere

120

Îqte ac1 gerçek! Bu gerçegi kabul etme cesaretini göstermeliyiz ve gerekeni yapmahy1z. Çözümaç1k: Hayatmuza son vermek vd,

(O. Kaçaznuni, Dagnaktsutynn Bolpe Neçego Delat, s. 33, 36 vd, 43 46 vd, 60 vd, Îzdatelstvo "Zakkniga", Tiflis, 1927.)

Belge 45

devlet tarafmdan H. Hovsepyan'm 1930 yllmda Ermenistan'da Azerice basilan Savap ve Kurulup'un 10 Yelt adh kitabmdan1 "Tagnaklar, riniyalayarak

Amerika'nm, Ìngiltere'nin ve Fransa'nm pegindeydi." büyük Ermenistan'1kurmak

(...)Tagnaklarm

üç yllhk iktidan

çizmele-

süresince etnik savaglar akil almaz

ulagtL

boyutlara Tagnaklar Mengevik Gürcistam'yla bir defa, Türkiye'yle iki defa, Azerbaycan'la Ülke içinde Türk toplumunu ise birkaç defa savagtL maddeten ortadan kaldirmak siyasetini takip ettiler. Agbaba'da, Zengibazar'da, Vedibazar'da, Sarur'daon binlerce Türk vatandagi katledildi. Bu vatandaylarm varhklari talan edildi ve Tagnak humbapetalarinin2 mülkiyetine gegirildi. Milli çatigmalar için ve Türk toplumunu imha etmek amaclyla kargidevrimci Tagnak hükümeti, lurk bine yakm kipiyi silahaltma aldt Sözordu"larm haricinde Tagnak hükümeti, onlarca humblar3 de olugturdu. Bunlan gergeklegtirmek için, emekçi köylülerin ve iççilerin sirtma agir vergiler yükledi. Kendi çirkin siyasetini uygulamak için bu kadan yeterli degildi, bunun üzerine Tagnak hükümeti, Ingiltere-Amerika emperyalistlerinin yardmuna bagvurarak onlardan büyük miktarda araç-gereç aldi. Tagnak hükümetinin çirkin siyaseti sonucunda halk girigimi tamamen dagildi. Toplumun bir losnu maddeten ortadan kaldinldi. Ülkede açhk, düzensizlik Siddetli bir gekilde devam ediyordu, tifodan ve çegitli bulagic1 hastahklardan binlerce insan öldü. Türklye'den ve Yunanistan'dan gelen yüz binlerce muhacir, çirkin Tagnak siyasetinin kurbam olarak, y1rtip pirtik giysiler içinde, ylyecek yemekleri ve bannacak evleri olmadan ortada b1ralalm191ardi. "düzenli

L Metin Turkçelegtirilrnistir. 2. Tagnak gönülIü birliklerinin komutanlarma verilen ad. 3. Tagnak gönülIü birliiderine verilen ad.

122

Zaten az miktarda olan sanayi kuruluglan tamamen devre digi kalrugti ve hepsi darmadagruk durumdaydi. Sanayi üretimi, 1913 ylh üretiminin ancak yüzde 8-10'tmu teykil etmekteydi. Köy ekonomisi ise tamamen dagmik durumdaydt iglenmemig ekim alam 1913 yllmm yüzde 24'ünü, teknik üretim yüzde 37,Tsini, büyükbay hayvanlann sayisi yüzde 30'unu, küçükbag hayvanlarm say1si ise 23,8'ini olugturuyordu. Îki üç lokomotiften ve beg on vagondan ibaret olan demiryolu çok zay1f bir hale dügmügtü ve çok büyük zorluklarla çahg1yordu. Sanayi iççilerinin sayisi en dügük düzeye dügmügtü, onlar da ulagtirma ve garap-konyak müesseselerinde çahglyorlard1, i günü 9-10 saatti. Bütün iççiler seferberlik kapsammda zorunlu olarak orduya almmiglardi. Köylerde sadece iy göremez erkekler ve kadmlar kalmigti. Ülkeyi ölümle karg1 karplya getiren kargidevrimci Tagnak hûkümeti, Amerika'mn, Ingiltere'nin ve Fransa'mn çizmelerini yalayarak emperyalistlerin yardmuyla ve bagimsiz" Ermenistan'1kurmak pegindeydi. Ancak aç1kt1r ki, onlarm plam hayal olarak kaldL Bati Avrupa ve Amerikan emperyalistleri, Tagnaklan yalmz Kafkasardi ve Bakü petrollerini ele geçirmek için kullandilar. (...) Bir süre sonra Tagnak hükümeti, Ingiliz emperyalistlerinin kigkirtmas1yla ve onlarm himayesi altmda Türkiye'yle savaga baglayarak yeni "büyük

bir maceraya atildilar. Ìëçi ve köylüler, bu savagm kargismdayd11ar, fakat onlan silah zoruyla askere aldilar ve cepheye gönderdiler. (H. Hovsepyan, Mtwaraza ve Kwrtdup 10 Îli, Devlet Negriyati, Erivan, s. 3 vd, 1930.)

Belge 46

Karydevrimci

Ro-

Ermeni topraklarinda "Tagnaksutynn'un yagayan ri ve Kürt nüfusa imha ederek iilkeyi 'Ermenilegtirmek'ti."

Aze-

"Taynaksutynn A. A. Lalayan'in lü" baghkh makalesinden

Partisi'nin

'fikri',

Tagnaksutyun'un kary1devrimci diktatörlügü döneminde (19181920), Ermeni olmayan bütün nüfus yasadig1 saylld1. Tagnaksutyun'un Ermeni topraklarmda yagayan Azeri ve Kürt nüfusu imha ederek ülkeyi "Ermenileytirmek"ti. (...) Îki buçuk ydhk hükümranhklan döneminde Tagnaksutyun, Ermenistan'da yagayan Azerilere kargi sivil halla ay1rmadan öldürüp yagmalayarak, köyleri ve kasabalan yakip y1karak silahh mücadele yürüttü. taleplerini yerine ge1918-1919 ydlarmda Tagnak hükümeti, tirmedikleri" bahanesiyle Azeri ve Kürt köylerinin sivil hallum bombaladi (aynca Ermeni köylerini de bombaladi). 1920 ydmda ise Ermeni 14çi ve köylülerinin ganh Mayis Ayaklanmasi'nm bastirdmasmm ardmdan Tagnaksutyun, "Müslümanlar bizim dügmamm1zdir" slogam altmda Azeri ve Kürt köylerini bombaladi ve sivil halla katletti "fikri",

"devletin

(A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Îstoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928.)

Rol Partii Dagnaktsutyun",

Belge 47

T. Haçikoglyan'm Sovyet Ermenistani Kizil Ordusu Avel Tükurulugunun 10. ylldönümü dolayislyla K1z11Ordu tabasilan kitapç1gmdan

meni'nin rafmdan

"Tagnaklar,

kan11 elleriyle

SerefsizTagnak

"cumhuryetinin"

binlerce

Türk'ü yok ettiler."

lasa döneminde Azerbaycan, Gür-

cistan ve Türkiye'yle yapilan savaglar, Tapnaklarm kanh elleriyle binlerce Türk'ü yok ettikleri ve köylerini yalop küle çevirdikleri Zangezur, Sarure,Daralagöz, Megn, Arbaba, Zangibazar, Büyük Bedi'deki Türk köylerinde yaganan vahgilikler, katliamlar, yagmalar hâlâ akillarda. Askerlerde yaltakhk, dalkavukluk, keyflyet, yanma psikolojisi, bagkasmm hesabmdan yagama, suçsuz ve çaresiz kigileri äldürme psikolo-

jisi köklegmigti. (T. Haçikoglyan, 10 Let Armyanskoy Strelkovoy Divizii, s. 4-6, Îzdatelstvo Polit. Uprav. KKA, Tiflis, 1930.)

Belge 48

Önemli Sovyet ve Devletler

dogubilimci

V. A. Gurko-Kryajin'in

Yakendogte

adh eserinden

"Kars ve Erivan hölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok gönderildi." ya da cebren Türk veya Ìran topraklarma

edildi

Îçte bütün bu olumsuz gartlara ragmen görüyoruz ki, Ermeni emperyalistleri, Büyük Ermenistan hayallerinden vazgeçmediler; Ingilizlerin parlamento baskmm1 ardmdan Anadolu'da ortaya çikan bulamk durumdan yararland11ar. "nüfus temizligine" girigtiler. Kars ve Bu amaçla, her geyden önce Erivan bölgesindeki bütün Müslüman nüfus ya yok edildi ya da cebren Türk veya Îran topraklarma gönderildi. Suragel,Kagizman, Karakurt, Sankanug, Surmali yöreleri yalahp ylkild1, on binlerce insan ise can korkusuyla kaçt1. (V.A. Gurko-Kryajin, Blijniy Vostov i Deijam, s. 93, Nauçnaya AsVostokovedeniya Pri TslK SSSR, Moskova, 1925.)

sotsiatsiya

I. 16 mart l920 tarihinde, Istanbul'uiggal eden sarak kapatmalari kastedilmektedir.

Osmanli Ingilitlerin

Mebusan Meclisi'niba-

Belge 49

Basar Geçar bölgesindeki B. Mazra hayvan çiftliginin ekip bagi Azeri kökenli Ermenistan vatandaç1 Veys Veysov'un Sovyet Ermenistam'nda yayunlanan Horrdayn Ayastan'da ç1kan amlarmdan "Tagnaklar

hangi vahqiligi

yapmad11ar

ki!"

Tagnaklar, bizi kig vakti korgun yagmuru altmda köyümüzden kovGeneral Silikov ve Tevosov yürütüyordu. Bölgemizdeki dular. Bu Türk köyleri tamamen yakddi ve geriye sadece siyah külleri kaldi. Tagnaklar hangi vah iligi yapmadilar ki! Ne kadar insan öldürdüler, ne kadar insan onlar yüzünden öldül Sekiz candan olugan ailemden sadece bir ben sag kaldmt. Su an dolagtigimiz bu daglar, insan cesetleriyle kaphydi. O zaman insanlar daglarm kayalarmdan, sularmdan korkar olmuqtu. Karanhšm basmasiyla korku içerisinde Tagnak katillerin ve yagmacilarm geligini beklerdik. Ülkeninsovyetlegtirilmesinden sonra ben ve komgulanm Tagnaklar tarafmdan yak1p yikilan köylerimize döndügümüzde her aileden yalmzca bir kipinin sag kaldigmi gördük. "igi"

Horrdayn Ayastan, 12 temmuz 1936'dan aktaran: A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun", Îstoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 106, 1928.)

Belge 50

Sovyet tarihçi

Îrandust'un Kemalist

Devrim'in

Ítici Güçleri

adh eserinden

"Türk nüfusun fiziksel olarak imha progranu tamamen yürütüldü." li gekilde Fransiz iggaleilerin yönetiminde

biling-

Îçgal edilmig bölgelerde terör rejimi uyguland1. Fransizlarm olugturdugu Tagnaklardan mütegekkil jandarma birlikleri, Türk nüfusa kargi kitlesel cinayetlere girigtiler. Kilikya'yi ve Türkiye'nin Trabzon'a kadar Dogu vilayetlerini de içine alan "Akdeniz'den Karadeniz'e Büyük Ermenistan" projesi, müttefikler tarafmdan resmi olarak tartigild1. (...) Ermeni çeteleri, (...) s1rayla köylerin bütün halkim lahçtan geçirdi. (...)Türk näfusun fiziksel olarak ortadan kaldmlmasi progrann tamamen bilinçli gekilde iggalcilerin yönetiminde yürütüldü.

(Irandust, Dvijupie Sitz Kemalistskoy Revolyutsii, s. 67, 69 vd, Gosuderstvennoe Izdatelstvo, Moskova-Leningrad, 1928.)

Belge 51

Rus Beyaz Ordusu generali

A.

Î. Denikin'in1

amlarmdan

"Büyük Ermenistan projesine göre Müslümanlarm dörtte bir oraumda eogualukta olduklari bölgeler Eratenilere katihyordu." Arahk sonunda parlamentoda Paris'e2 yollanacak talimat tagildigin. da, ortaya ortak bir fikir çilunad1. Îktidar partisi Taynaklarm oylan ikiye bölündü. Bir losmi, iki Ermenistan'm3 da Rusya'mn parçasi olarak özerkligini ya da federasyonu savunurken, diger losun ise Kilikya'y1 da içine alan ve Karadeniz ile Akdeniz'e açilan ve bagnnsiz Ermenistan"1 etti. olan talep Bu, galiplerin fantezileriyle dogmuy ve hâlâ büyük devletlerin illüzyonlanyla yagayan bir Amerikan projesiydi. Bu projeye göre Müslümanlarm dört kat çogunlukta olduklan bölgeler Ermenilere katü1yordu. "büyük

(A.

1. Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 173, Berlin, 1925.)

I. Anton Ivanoviç Denikin, 16 arallk 1872'de Varçova yakinlarinda bir subay ailesinin çocugu olarak dunyaya geldi. IS92'de Kiev Piyade Okulu'nu,IB99'dada Genelkurmay Akademisi'ni bitirdi. Birinci Dünya Savagi'ndasirasiyla Romanya Cephesi'nde, Genelkurmay Karargâhi'nda, Bati ve Güneybati cephelerinde önemli görevler üstlendi. Ekim Devrimi'nin arifesinde 19l7 agustosunda yükselen devrimci hareketi ezmek ve askeri bir iktidar kurmak için yola çakan Genelkurmay BagkaniL. G. Kornilov änderligindeki hareketin içinde aktif olarak yer aldi. Devrimin ardindan 2 aralik 19lTde Kornilov'la birlikte tutuklu bulunduldari Don bölgesindeki Bihov hapishanesinden kaçti. GönülIüler Ordusu'nu kurarak, Kornilov'un ölümünden sonra bu ordunun bagina geçti. 19IS sonbaharinda kargidevrimci Rusya Güney SilahliKuvvetleri'nin komutanligmi ustlendi ve Kolçak'in yardimcisaoldu. l919'da Gûney Rusya*dave Ukrayna'da Beyaz Ordu rejimini kurdu. Ayni yllin yaz ve sonbahar aylarinda Moskova üzerine blr harekât duzenledi. Beyaz Ordu'nun yenilmesinin ardindan 1920 martinda Kirim'a geçti. Buradan bir Ingiliz destroyerlyle 1stanbul'akaçti. Hayatt boyunca Sovyet iktidarinin kargisinda yer almasma ragmen 1939'da Beyaz Ordu mültecilerine yönelik yayimladigibildirgede SSCB'yle savay halinde fagist Almanya'yi desteklememeleri çagrisinda bulundu. Paris ve Berlin'de l92l-1926 arasinda beg cilt olarak hatiralan (OçerkiRusskoySmut; [Rus Isyani ÜzerineDenemeler]) yayimlanan Denikin, 8 agustos 1947de ABD'nin Michiganeyaletinde öldü. Denikin'in külleri 2005'te Rusya'ya getirildi. (Bkr. A. I. Denikin, 0çerki RusskoySmuti, c. 1-5, Berlin, [921-1926). Anilarinm kisaltilmig hali \çin bkz. A. I. Denikin, Pahod Na Moskvu,Moskova, 1928;A. I. Denikin, OçerkiRusskoy Smuti, (Minsk-Harvest, 2002). Ayrica bkr. Büyük SovyetAnsildopedisi'nin(l970-l977 baskisi) "Denikin", "Denikingina" ve "Kornilovgina" maddeleri; Pravda,2 ekim 2005. 2. Birinci Dünya Savagisonrasinda

toplanan

Paris Konferansi kastedilmektedir.

3. Turkiye ve Rusya Ermenistani kastedilmektedir.

Belge 52

önemli liderlerinden ve SSCB'nin Sovyet Ermenistan1'nin arahginin bagmda Lenin'e sundugu 1919 A. Í. Mikoyan'ini "Kafkasya Meselesine Dair" baghkh raporundan Ermenistan dayatilabilir." "Büyük

ancak

emperyalistlerin

silahh

gücüyle

Türkiye Ermenistaru Meselesi Üzerine 1. Bugüne kadar partimizin merkez organlari, örnek olarak Gürcü meselesinden ya da diger Kafkas milletlerinin meselelerinden çok Ermeni meselesine özel bir önem verdi. Bu önem, Ermenilerin savag önilgili meseleden Raynakcesi durumundan ve Türkiye Ermenistam'yla lamyordu. Savagtan sonra dogan durumda Ermeni meselesiyle ilgili bu politikalarm temelsiz, yanlig ve hatta dünya devriminin ve emperyalizme kargi savagm çikarlan aç1sindan çok zararli oldugu ortaya ç1kt1. 2. Eger savaga kadar Ermeniler, Türkiye Ermenistam'nda nüfusun önemli bir bölümünü olugtursaydt, hatta birçok yerde çogualuk o1saydi ve milli kurtulug adma savaglan Türkiye'nin feodal-despotik rejimine karg1 yönelmig olsayd1, yine de tam adaletli olmasa da nesnel devI. Anastas ivanoviçMikoyan, 25 kasim 1895'te dogdu. Sovyet devlet adami ve parti yetkillsi emek kahramani" seçildi, l915'te SBKP'ye üye olan Mikoyan, Tif1943'te lis'te Ermeni rubban okulunu bitirdi, Eçmiyadzin Rubban Akademisi'nin birinci sinifinda okudu. Rusya Sosyal Demokrat igçi Partisi'ne (RSDIP) katildi ve Tiflis'te, Eçmiyadzin'de parti çaligmasiyürüttü, partinin sosyal demokrat yayinlarinda görev aldi. l917 Subat Devrimi'nin ardindan Eçmlyadzin Sovyeti'nl örgutledi, sonrasinda Tiflis ve Bakü'de propagandaci olarak çaligti,Tiflis parti komitesi üyeligine seçildi. l9 I7 ekiminde Birinci Kafkasya Bolgevik Örgütleri Kongresi'ne delege olarak katildi. Ardindan Bolgeviklerin Bakü Komitesi Prezidyumu üyeligi yapti, Ermenice yayimlanan SosyaA.Demokratgazetesinin ve daha sonra da Ïzvestlya BakinskogoSovyeta gazetesinin yayan yönetmeni oldu. 1918 yllinda Bakü'de yogun çaligmataralarda bulundu. Bu dönemde Musavat Partisi hükümeti tarafindan vurduruidu, Ingilizier findan tutuklandi. 1919 yilinda Kafkasya Bölge Komitesi üyeligine getirildi, Moskova'yla illykileri sagladi. 19I9 ekiminde KafkasyaBölge Komitesi'nin görevlendirmesiyle Denikin cephesini agarak Moskova'ya geldi ve Lenin'le bulugtu. Bu dönemde Rusya Komünist Partisi Merkez Komitesi'nin Politbürosu ile ÖrgütlenmeBürosu'nun Baku ve Kafkasardi'ndaki parti yapilanmasina iligkinkararlarm almdigL top antilarina katildi. 1920 nisaninda Azerbaycan'da olarak

"sosyalist

130 rimci bir etken olarak yorumlanabilirdi. Ancak savag sirasmda ve sonrasmdaki gözlemlerimiz bunun tam tersi oldugu yönündedir. (...) 4. Ermeni govenistler, emperyalist müttefiklerin ve koya gerici General Denikin'in destegine dayanarak Karadeniz'den neredeyse Akdeniz'e kadar yedi vilayeti de kapsayan tarihi simrlan içerisinde ham bir hayal olan, cinayete dönügmüg "Büyük Ermenistan" kurma fikrine kap11m14 durumdalar. Bälgede Ermenilerin olmay1gi ve esas olarak Müslümanlarm varhgl bunlan utandirm1yor. "Büyük Ermenistan", nüfusun çogunluguna dayanarak kurulamaz; ancak emperyalist silahlarm gü"yabancilarm" cüyle dayat11acakt1r,kanla ve suçsuz cesetlerinin gögüslerini parçalayacak demirle ve "Ermenistan'm suçlu unsurlardan", yoluyla benimsetilecektir. Böyle bir Müslümanlardan cehennemi yaratma, böyle bir kâbus ve tecavüzü gerçekleytirme programi, en iyi, en yetenekli ve en sadik ajanlan olarak gördükleri Ermeniler üzerinden Türkiye'yi yagmalamak, sömürgeci ve fmans kapitallerini degerlendirecekleri bir bölge haline getirmek isteyen emperyalist müttefikler tarafmdan güç1enerek desteklenmektedir. "temizlenmesi"

"büyük

5. Komünist Partisi, bu progrann, ve bagimsiz Ermenistan" bize diyorlar ki, ortaya çikan bu fikrini destekleyebilir mi? Sovenistler gerçekçi durumla hesaplag11masi ve bagnnsiz Türkiye Ermenistam'mn reddedilmesinin anlam1, Türk despotlarmm ve cellatlarmm yamnda yer almak, Ermenileri imha edenlerin planlarm1 ve umutlarmi dogrulamak ve Ermenilerin kendi kaderlerini tayin haklam ortadan kaldirmaktir. (...) Partimiz, suçsuz Ermeni kurbanlar için samimi bir gekilde üzülürken, Ermeni milliyetçilerinin ve emperyalist müttefiklerin görüglerine katilamaz ve Ermeni govenistlerinin cinai lider gebekesi adma binlerce yeni suçsuz kurbanm ve en az o kadar, kölelegtirilen Türkiye yoksullaTürkiye Ermenisrmm celladi olamaz. Partimiz, ya da iddiamn yamnda olamaz. Milletlerin kendi kadetam diye herhangi bir rini tayin hakla, bizim için tarikset degil, reel bir haktir "büyük"

"küçük"

Sovyet iktidarinin kurulmasi döneminde Bakû'de bulundu, yönetici görevler yapti, l920 ekiitibaren Nijni-Novgorod'da görev yapti. 1922-l924 yillarinda RKP (b)Güneydogu Bürosu'nun sekreterligini yapti. 1924-l926 yillan arasinda Kuzey Kafkasya Bölge Komitesi sekreterligi görevinde bulundu ve Kuzey Kafkasya Askeri Bölgesi Devrimci Asker Konseyi olüyesi olarak çaligti. 1926-1930 yillarinda SSCB Dig ve \ç Ticaret halk komiseri (bakani) du. l930-l934 yillarinda IkmalHalk Komiseri olarak görev yaptl. 1938'de SSCB Gida Sanayii halk komiserligine getirildi. 1937-1946 yillarinda S5CB Halk Komiserleri Kurulu'nun baskan yardimciligini yapti. Ayni dönemde 1938-1946 yillarinda Dig Ticaret halk komiseri olarak çaligti. ikinclDunya Savagisirasinda birçok askeri ve idari görevde bulundu. l946-l955 yillarinda SSCB Bakanlar Kurulu'nun bagkan yardimciligini, |955-1964 yillarlnda da birinci bagkan yardimcihgim yapti. Bu görevleri strasinda SSCB Dig Ticaret bakani ve SSCB Ticaret bakamyds. 1964-1965 yillarmda SSCB Yuksek Sovyeti Prezidyumu bagkani oldu. Parti'nin Merkez Komitesi'nden Politbürosu'na kadar birçok Ost düzey organinda Oye olarak bulundu. Sovyet ekonomisi ve parti tarihi Uzerine birçok eser yazdi. Beg kez Lenin nigamyla, Ekim Devrimi niganlyla, Kiz:I Bayrak niganiyla ödüllendirildi..Bkt. Büyük SovyetAnsikfopedisi'nin baskisi) "A. l. Mikoyan" maddesi. (1970-l977 minden

I 31

1.Hedopanissa

yepengenza

samm¾sapens go aux

mondee annememte odaget

raaremmmmmmmmmmergimmemans wmmmmmammmmeagawwwmee ammmwWammmewaamsmaammagamW§U yakemmaramemamampamWRammagade

an.

naamanagemagammamiWaamemaggggggg.....y mmme:ssamWammmmmemmagggmy 340 adúpoca

saa napinnanssoro -ma

penomásmaro

*paapenemas*,

Typenses

exopee yeepanonnate. Appasompeo aoxhayÈCE DOGgaWE |ËË apaangnesso,-

en ma apen notas denovaeworsensaß,dessomeponsag ReyÈEONMet nþ080pHO n skäm¿týpegoe BþamgfenOTSO

"dnapoupsamplieggewäÁ ERWiiEg

RM QEngO

eski tutumumuzu sürdürmenin, ba ims1z 6. Ermeni meselesinde Ermenistam'm desteklemenin anlami, Kafkasya ErmenistaTürkiye m'm govenist gerici hükümetle ve onun hamisi Cemiyeti Akvam ile Îtilaf Devletleri'nin ve onlarm ajanlan Ermeni govenistplanlarma kargi isyan bayragmi çoktandir kaldirmig, bir lerin yaŠmact deniz gibi kabaran Anadolu Müslüman nüfusuna ve Dogu'nun milyonlarca Müslümamna kargi bir olmak, sadece Dogu Müslümanlarmm emperyalizme kargi davalarnu frenlemek degil, iç toplumsal-siyasal geligim süreç1erini ve Türkiye'nin Müslüman halklari içerisindeki s1mfsal ayrigmay1 da durdurmaktir. 7. Bu balomdan Sovyet Rusya'nm Türkiye Ermenistam'nm kendi kaderini tayin hakla üzerine bildirgesi (1917),ciddi bir hata olmugtur. Hiçbir olumlu sonuç dogurmanug, sadece Türkiye Müslümanlarmi degil, Kafkasya Müslümanlarmi da kendine kargi ayaklandirmigtir. Sovyet iktidan, Ermeni halkmm bütün önderlerini megru tamyarak ve Müslümanlara gelince susarak Müslümanlarm gözünde Ermerd govenistlerin tarafmda, Müslümanlarm kargismda bir görüntü vermigtir. (...)Kafkaslar'da dar bir Ermeni yoldag grubu olarak, daha bildirgenin ilan edildigi ilk günden beri bu görüge sahiptik. Bu hatay1 düzeltmek için geç kalmmigtir Ancak "özgürlegtirmig"

132

Ermeni meselesinde en lasa zamanda yeni bir dogru yönelim belirlemek garttir. Sunlarkabul edilmelidir: a) Ermeni milli hareketi diyalektik geligim sonucunda özgürlük davasmdan kargitma, gericilige dönügmügtür; ciddi olarak iggalci bir hareket konumuna gelmigtir. b) Türkiye Ermenistam fikri ve genel olarak birlegik ve bagtmsiz Ermenistan" partimizin kesinlikle mücadele etmesi gereken zararh, cinai ve gerici bir ham hayaldir, c) Ermeni meselesi, en önem1i bölümü olan Türkiye Ermenistam meselesini yitirerek, eski tarihi önemini kaybetmigtir; Avrupa'nm uluslararasi bir meselesi olmaktan ç11ap,Kafkasya Ermenistam Ermeni kitleleriyle sm1rh, özgün, aym Gürcü, Azeri vb meselelerinde oldugu gibi Rus meselesi haline gelmigtir. 8. Kafkaslar'da kalan Türkiye Ermenisi göçmenlerle ilgili olarak da yap1lacak tek gey vardu Bugünkü Kafkas Ermenistam'nda Sovyet iktidan kurulduktan, sözde degil ama gerçekten Büyük Ermenistan fikri reddedildikten, göçmenlerin Türklere kargi dig bilemeye son vermelerinden, Ermenistan'daki Müslümanlan takip politikasmdan sonsuza kadar vazgeçmelerinden, Müslüman kitlelerinde güvenin hâkim olmastyla Türk halkiyla iyi iligkiler kurmalanndan sonra, onlan Türkiye'deld son yaçadiklan yerlere geri göndermek. Buglinkü durumdan gerçeklegtirilebilir tek çikig budur. Kaf9. Türkiye Ermenileri arasmdaki komünist faaliyetler, kasya ve Türkiye Ermenistam" fikrini savanan, komünizm sosu altmda Ermeni govenizmini sunan, Sovyet iktidan için kargidevrimcilerle savag adi altmda Müslüman katliamlan gerçekleptiren sözde Ermenistan MilliKomünist Partisi eliyle yürütülemez. Devletlerin gekillerinin ve simrlannm yarattigi olgulardan hareketle partimizin Merkez Komitesi, Türkiye'deki Ermeniler arasmda çahyma yapmak isteyen samimi Ermeni komünistlerine Türk komünist gruplanyla tek Türkiye Komenist Partisikde örgütlenmeyi, eger gerekirse onan içinde Ermeni seksiyonunu kurmalanm önermelidir. Merkez Komitesi, onlara komünist çabymanm ayn bir devlet suun olugturmak veya ayn bir devlet kurmak amac1yla yap11mamasi gerektigini, merkezi ve temel meselenin devrimci hareketin, bütün milletlerden emekçi kitlelerin snuf dayamqmasmm ve iqçiköylü iktidan için ezenlere kargi ortak mücadelenin geligmesi oldugunu vurgulamahdz Sadece bu yolla, Ermeniiççive köylülerinin devrimcihareketinin Türkiye'deki Müslümanlarla sila birligi yoluyla ülkede siyasal geligim saglamr. Tam tersi durumda sadece Ermeniler arasinda bagan11 bir çabgma bile o bölgedeki Müslümanlar arasmda yap11mazsa kagmilmaz olarak Ermeni govenisti bir karaktere dönügecek ve kiëlortmalara yol açabilecek, nesnel olarak kargidevrimci sonuçlar doguracakttr. "emperyalist"

"büyük,

"birlegik

(Rusya Toplumsal Siyasal Tarih Devlet Argivi (RGASPÎ) fond 5, liste 1, dosya 1202, yaprak 8, 8 arkasi, 9, 9 arkasi.)

Belge 53

Tagnak Ermenistam Genelkurmay tos 1919 tarihli raporundan "Müslümanlardan

armdirilnug

Bagkam Zinkeviç'in 17 agus-

bir alana ihtiyaç var."

(...) Bagims1zhšm amaci, bütün Ermeni milletini Yahudiler gibi dünyadan silinmelerini engellemek için bir yere toplamakt1r. Bunun için Müslümanlardan armdmlrug bir alana ihtiyaç var, bizi koruyacak ve gelecegin Ermenistan'mm ekonomisini pahlandiracak bir hamiye ihtiyaç var. Rusya, öyle insanlann ülkesi ki, (...) bütün milletlere egit davramr, Ermenilerin Tatarlan teheir etmesine izin vermez. Ekonomik yardnna gelince, Rusya, bunu ancak 15 y11sonra yapabilir. (...)

(A. 1.Denikin, Oçerki Russkoy Smute, c. 4, s. 174, Berlin, 1925.)

134

.

M

pne

CHRA

axonNEcka IPOJlE P

neixa

APaa

BCEXUT All 001

Belge 54

III. Enternasyonal'in Komünist Partisi'nin Ermenistan toplanan birinci kuruca kongresine mart 1919 tarihlerinde

2-6 sun-

dugu rapor

Ermenileri, Taquaklarin politikalarunn kurbani." ract "Türkiye

uzaki

göremeyen

ve mace-

olan büyük tehlike gudur: Burjuva milliyetçisi partiler, milletlerin kendi kaderini tayin hakkim kullanarak yikici politikalarim daha da güçlendiriyorlar, karanhk milli ihtiraslarim gigiriyorlar ve milletlerin kendi kaderini tayin hakla bahanesiyle bütün ülkeyi

(...) Ortaya ç1knug

milli çatigmalarm arenasi haline getiriyorlar. (...) Kargidevrimin sinsi politikasi, özellikle Ermeni-Tatar nüfusun birlikte yagadiklan yerlerde çok agir gartlar dogurmugtur. Bir taraftan Ermeni burjuvazisinin partisi Tagnaksutyun, diger taraftan Müslüman beylerin partisi Müsavat, katliam çagrilan yapmaktadir. Bu geytanlarm kig-

larttigi Ermeniler Müslümanlan, Müslümanlar ise Ermenileri kesmektedir. Kardeg, kardege kirdinlmaktadir. (...) yans1dL UyaBu fitae fesat siyaseti, emekçi kitlelere aci bir gekilde yaklaçan Ermeni emekçi saflara devrimci nan Müslüman köylüler ve kitleleri, fikirlerini degigtirdiler ve kendilerini dost gösteren geytanlarm elinde kör bir silah haline geldiler. Seytanlarise ç1karlanm aralarmda uzlagmaz iki kampta uygun bir gekilde bölügerek iki ayn salonda oturdular ve kendilerine ziyafet çekdolu bardaklanm çmlatirken, Ermeni ve Müslüman kittiler. Saraplarla 1elerin kanlanm içtiler, vücutlanm kemirdiler. Saraptanve kandan sarhog olup geytani gülümsemeleriyle aym zamanda ayn ayn yerlerde bir agizdan haylord11ar: "Böl ve yönet!" (...) Türkiye Ermenileri, Tagnaklarm uzagi göremeyen ve maceraci politikalan sonucunda 300 000 ile 500 000 arasmda kurban verdi. Tagnaklar, ne ugruna Ermenilerin temizlenmesine yol açti. Ermenimaden ocak lerin bedenen soysuzlagmig partisi, Ermenistan'm "özgür"

136

Tosapaga KOMM

ha Rosio EOS

OR&CTipe:OS

m a

Tome

pâSRBySM

spèMa

apoÊTapcaa.a

so seen

Hm

Heropan

noimaux

cuessiaTex

negyr a nodene

mousynacoliseczoro

peso]Iloyma,67Ayum

espos

Apuesun.HapoAB

itapegeop

Bosnomsoces

Tom

SHOPSMS

HTwen»Ho

caMoco

Aeñorsmoansa.

paas dyt

kann

Baec my

amene,a cas

B.BAOKHJARCBO-

osox cypadmas

pemata

wappgos App una syepsuegupsarca

unorocopañaammix

apylogue

Hapóxos,a

ApdeHHH.

Maom/IER

scayoro

¿ ro3

a

CRMOOUPOÃOASHER

SALCELEURPOBaBHDFO

aparom

casodoaxTenz.aux

paAa Apyrux

CABO w ro.aymann

onpÑexenHo

saux

paAccon,

sapacogsaancs

.

BK

repeA

RAo 611Ao roatouy A%½®-.....

n

Exaccos

ApreHun

cripeAezara

(opus,xcoopwe

sattuosmee Tameonum

opyµeu

sosadW. rp,sugnam

B sexx

peBOJE

tuoli aponerapasoa

odpason

caoß

x a

Tome

Hoz6pe,seroepeAoTeenno

rpynna

maleHOB

PoceñEcuod

/donsmesmos/,yposeng

ApmeHum,npeAnpañaxa

yspemAeans

padomen erapTwa,u

DKOHgesepuposars

itacenatomax

ApueBRO

ace

Te

op‡pna

du apaa-

rocalysman

apaus

00073809-

nocze

oxTadpae

uapKemana.

gHOHHors

pesoalagvin

oraecomessaa Tawne

Mace

camoonpegeneuxa

x

gaseñ4

Assoezanoorg,aadpaTL

a pyna.x opypagnxca

nexxx s I9I7roÃÿ,3

BRonacaTupyeuax

KarxTaJiWNTom,demos

scoasama,Tasma

angg

vergañoro

Mace

Haß¾OU3ALHOL.dypsyasan

60xRad'ol

oc

Era

om nosopsoro

IIepeA Romuýnacraux saAa.ya:TosHo

no truk

996

Mauronusadim.

e opyAamxxas BOÂHy

ApMeHule,HOgaSHTE

sonny

z. HENaTyrþa2Aasexyp yrneTenaux

ognoxifeemre

upoonsocraenok

cenapaTHSMakaccomoe

H¾þOBOB,HSCORaamí¾X

napeux

yceaHonaieHuio

a

aposerapcana

MoorpeAeneams

06

sof

unpe.

HOPO,HO

BCOX

Rourpecce

orspia.iia aosyio spy a

oso>o omepeas,señadesso

san. dypryaanen

K yrrieTeuwa,cpeg

u

nexAynapoßHow

nMnepastasconsecxze

gikk, a

noen

OxeadpscKan

rpyAn

OCHOBRHER HREBË HapTER

na

pesomouxa

äprpa

menomenecraa,aroxy/ rpa,:nasonaux.a

EBONy

E

THÏÏe

£I

0xeadpacKas

BNDBJIO 6025508

POROBDgHy

yuacrayee

KOkiMyBROTERGCKBX

aposerapwamä

ÑpHSHHH

ROM ItaþTHE

coepassa

IIponewapásae

HRQKOKÒd15HOCT

zousymmornecxoß auscueane ,sooopaß

opraansaya MOPER

08

MOPE

exeMBHTH

a nonyliponerapcane ,ECTOPMB

soupoca

CTREE

MOPy WM

OH

137

larru ve zenginliklerini özgür Ermeni buljuvazisinin mah haline getirmenin hayalini kurdu. Ermeni emekçisiz Ermenistan. Bu, Ermeni burjuvazisini, Tagnaklari ve Ermeni sever Îngilizve Amerikan emperyalistlerini hiçbir gekilde kayg11andirmadi. Ermeni burjuvazisinin sermayesi, Avrupa devletlerinin himayesinde oldukça güç1enmigti.Ermeni kapitalistlerin fiziksel varhgi, her çart altmda tehlikede degildi. Ermeni burjuvazisi ne kadar korunduysa, ne kadar ceplerini doldurduysa, Tagnaksutyun o kadar Ermeni emekçi kitlelerinin kamm emdi. (...) Bugün Ermenistan'1 Îngiliz komutanhg1 arac111g1yla ve Îngiliz geneuçagi ve rallerin larbac1yla para babasi Pogos Nubar Paga, ünlü Ingiliz sigara fabrikatärü Enñancants yönetlyor. Süpheyok ki, panldayan Îngilizaltmlan, dalkavuklarm gözünü kär ediyor.

Ancak Îngilizemperyalistleri, Ermeni emekçilerin son lokmasmi da elinden almaktan geri kalmlyor ve Ermeni halkuu açhga ve hastahklakendi ra terk ediyor. Bunu son gelen haberler ve hatta milliyetçilerin kaynaklan dogruluyor. On binlerce Ermeni, açhktan ve hastahktan ölüyor. Ermenistan'da çocuklar, köpeklerin önlerindeki her yam kemirilmig kemikleri çahyor. Terk edilmig cesetler, sokaklarda çürüyor. Ne toplayan var ne gömen. Îngilizler", Ama mezlikten geliyor. (...) "insancil

"ganli

müttefiklerimiz"

duymazl1ktan, gör-

"himayesi",

Ermenistan halkla1) Avrupa devletlerinin s1rtlanlarmm verici dönügmügtür köleligine rmm utanç Emperyalist yagmac11arm içiglerine kangmasi sonucunda Ermenistan, nüfusunu kesin olarak kaybediyor. On binlerce gömülmemig ceset, gehirlerin ve käylerin sokaklarmda çüräyor. Köpekler, açhktan ve hastal1ktan ölmüg cesetlerle besleniyor. Ermenistan'm açhk çeken çocuklan ise köpeklerin önlerinden kemirilmig kemikleri çahyor. Milyonlarca kigi, umutsuz ve güçsüz bir gekilde açhktan ölümü bekliyor. Ermenistan'm küresel emperyalizm tarafmdan kam emilmig emekçi simflan, Ermenistan'm içiglerine her türlü emperyalist müdahaleyi kesin olarak protesto ediyor. (...) Ermenistan Komünist Partisi, Ingiliz-Amerikan eniklerine savag ilan ediyor. 2) Wilson ile Lloyd George'un Cemiyeti Akvam'ma boyun egen ve Bern Konferansi'nda onlarla paralel kararlar alan san enternasyonalin Ermeni proletaryasim ve köylüsünü hiçbir geErmeni kilde temsil edemez. "sosyalistleri",

138

Bern'in "Ermeni sosyalistleri", utanmadan elini suçsuz yüz binlerce Ermeni emekçisinin kamna bulamig sosyal-hainlere dahildir. Ingiliz-Amerikan Bern'in "Ermeni sosyalistleri", emperyalistlerinin sadik parah askerleridir. (...) 3) Ermenistan hükümeti, yagmac11arm, Santajc11arm ve cellatlarm

gakpakç1 takumdir. "Ermenistan'm bakanlan", Ermeni hallomn döküntüleri, Ingiliz-Amerikan emperyalizminin sadik uçaklan, insan etiyle beslenen çakallardir. Ermenistan Komünist Partisi, bu itleri yeryüzünden silmeye halklan adma ant içmigtir. III. Komünist Enternasyonal Delegesi, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi ÜyesiAykuni (RGASPi fond 488, liste 1, dosya 10, yaprak 12, 12 arkasi, 13-28.)

Belge 55

Bir Tagnak subayuun yardigt rapordan "Türklere

ri kuyularin

1920 ylhnda

Beyazit-Varam Bölgesi'nden

karp en etkHi yol, çarp1emadan sonra ezmek." içine tikmak ve agir kayalarla

sai kalanla-

Basar-Geçar'daki Türk nüfusu ayut etmeden imha ettim. Bazen kurgunlara yank olmasm dersin ya. Bu köpeklere kargi en etkili yol, çarpigmadan sonra sag kalanlan toplaylp kuyularm içine tikmak ve bir daha dünyada bulunmamalan için yukandan agir kayalarla ezmek. Ben de öyle yaptim. Bütün erkekleri, kadmlan ve çocuklan toplad1m, benim tarafundan atildiklan kuyulann içinde kayalarla ezerek hepsinin hayatma son verdim. (A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Dagnaktsutyun", istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 101, 1928; A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionmy 'Dagnaktsutyun' Î Împerialistiçeskaya Voyna 1914-1918 gg.", Revolyutsionmy Vostok, No. 2-3, s. 92 vd, 1936.)

Belge 56

Azerbaycan Komünist Prezidyumuprotokolünden "Tagnaklarin temizlemek."

gerçek

Partisi

(Bolgevik)

amaçlar1,

Zangezur'u

Merkez

Komitesi

Müslümanlardan

20 qubat 1920

4. Karabag'dan rapor Raportör Armenak1 Yoldag, raporunu iki bölüme ay1rnug: I) Karabag'da örgütlenme çahgmalan ve parti hayati; 2) Tagnaklar tarafmdan hazulanan maceraci girigimler ve Karabagli yoldaglann Erivan emisarlanyla mücadelede bagvuracaklan önlemler. (...) 2) Ermenistan temsilcisi Arsen Ter-Îonnesyan, girigtikleri maceray1 tamamlamak için bölgeye geldi. Tagnaklar, kitlelerde güven uyandirnuyorlar ve bu yüzden de köylülügü korumak amac1yla geldiklerini beyan ediyorlar. Gerçek amaçlan, Zangezur'u Müslümanlardan temizlemek. Ilkvurugu Minkend'e, ardmdan da Karabag'a yapacaklar. (...) Tagnaklar, süvari birliklerini hazirhyorlar. Birlik, 100-150 kigiden olugacak. Hükümet, Karabag'1 savunmaya hazirlamyor ve ordularun malum bölgelerde yogunlagtinyor. Ermeniler, Cevat bölgesinde terör yönelik altmda. Tagnaklara bir takibat yok. Bu Müslümanligm saldirgan yönünü güç1endiriyor. Bunlarm hepsi çatigmalara yol açabilir. Meselenin bançç11 çözümü için bütün araçlar tüketildi. Onlara iç savag ilan ettik, diyor raportör. (Marksizm-Leninizm Enstitüsü Azerbaycan SubesiParti Argivi fond 276, liste 3, dosya 192, yaprak 5-Tden aktaran: Borba Za Pobedu Sovyetskoy Wasti V Azerbaycane 1918-1920. Dokumente 1 Materiale, s. 421, Îzdatelstvo Akademi Nauk Azerbaycanskoy SSSR, Bakü, 1967.) I. Karakozov.

Belge 57

Azerbaycan

Sovyet iktidarimn

Tagnak Ermenistaru'na

ülti-

matomu

"Halklar

arasi

bogazlagma

durdurulacak."

29 nisan 19201 Bakü igçi-köylü hükümetinin, Devrim Komitesi Sovyet Azerbaycam'ndaki adma talepleri gudur: 11kolarak ordunuz Karabag ve Zangezur'u birakacak, ikinci olarak kendi gerçek smirlarmiz içine çekileceksiniz, üçüncü olarak ise halklar arast bogazlagma durdurulacak. Yukandaki nedenlerden dolay1 Azerbaycan Sosyalist Cumhuriyeti Devrim Komitesi Ermenistan'la savagmay1 göze ahmytir. Cevap vermek için üç gününüz var.

Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Digigleri Bakan Vekili Hüseyinov (Nahcivan Azerbaycan SSC Merkez Devlet Argivi fond 314, liste 5, dosya 11-12, yaprak 2Tden aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat Pravdu...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)

I. Azerbaycan'da Sovyet iktidan 28 nisan l920 tarihinde

ilan edilmigtir.

Belge 58

1L K1z11Ordu Komatanhšx'nin

"Íngiltere, Taynak Partisi'ni zemininde

birbirlerine

Taquaklara

ültimatomu

ve Müsavat Partisi'ni kary1klykirtip çatigtiryor."

milletler

1 may1s 1920 Ermenistan suurlan içinde ve müttefikimiz Sovyet Azerbaycam'nda savag devam etmektedir. Rusya iççi-köylü hükümeti kutsal bir görev olarak bütün gücüyle Azerbaycan'a yardim edecektir. Sovyet hükümeti bütün emekçiler adma, bizden, Azerbaycan'da kesinlikle tam anlannyla bir iççi-köylü iktidan kurulmasim istemektedir. Îngiltere, Tagnak Partisi zemininde birbirlerine kargi kiglartip çaile Müsavat Partisi'ni niilletler tigtirarak, ezilen halklan birbirine dügman edip, Ermenistan ve Azerbaycan emekçi snuflarnu sömürmektedir. Ermenistan ile Azerbaycan arasmdaki bütün suur anla.ymazhklan, ancak ülkelerin emekçilerinin iradesiyle çözülebilir. Sovyet Azerbaycam hiçbir gekilde herhangi bir govenist, milliyetçi ya da i galci bir hareket içinde bulunamaz. Azerbaycan'da bundan sonra milletlerarasi nefret var olamaz. Rusya Sosyalist Federatif Cumhuriyeti adina, Ermenistan hükümetine, Sovyet Azerbaycam'ndakt askeri faaliyetlerine hemen son vermesini ve birliklerini simrlann gerisine çekmesini talep ediyorum. Bunun, gerçek program almdiktan sonra yirmi dört saat içinde yap11mas1 gerekmektedir. Taleplerin yerine getirilmemesi, Sovyet Rusya'ya savag ilam sayilacaktir Bizim taleplerimiz Kizil Ordu güçleri tarafmdan uygulanacaktir Fakat olacaklarm sorumlulugu Ermenistan hükümetine aittir. Orconikidze, Kirov, Mehanogin, Levandovski. (Agot Ayrapetyan, "Kak Turki 1 Bolgeviki V 1920 Godu Raspravilis S Armeniyey", Pro Armenia, No. 6, s. 35 vd, 1992.)

Belge 59

Azerbaycan Komünist Partisi Genel manov1, Sovyet Rusya'nin Kafkasardi imzasm1 üst düzey Sovyet yetkililerin Komiseri Çiçerin'e3yazilan 19 haziran "Yerel halk, kendi güçIerine

Sekreteri Neriman Neritemsileisi Mdivani2 gibi tag1yan ve D1gigleri Halk 1920 tarihli rapordan

ve Türk ordusuna

gäveniyor."

yalahp y1kildi, Tagnaklar, Müslüman köylüleri kitlesel olarak ve düzenli bir gekilde lohçtan geçirdiler. Îki binden fazla Ermeni Azerbaycan'da barmacak yer buldu. Geri

(.. ) On kadar köy Ta.pnaklar tarafindan

kalam ise daglarda saklamyor. Culfm ve Naheivan bölgelerindeki Müslüman topraklan Tagnaklar tarafmdan iggal edildi, bir ylh agkm süredir oralarla baglanti kopuk. Yerel halk, Tagnak hükümetine kargi çikarak I. Neriman KerbapayNacafoglu Nerimanov, 1870'te Tiflis'te dogdu. Egitim ve tip fakulteolarak çaligti. 1905 yllinda sossini bitirdikten sonra Bakü ile Tiflis'te ögretmen ve doktor yal demokrat Hümmet Partisi'ne katildi ve yayin faaliyetierlyle ugragti, çaviriler yapti. 1909 yllinda tutuklanarak Astrahan'a sürgüne gönderildi. 1913'te Baku'de tekrar siyasi faaliyetlere bagladi. 1917 yllindanitibaren Bolgevik Parti'de, Sovyet Digiglerl'nde ve Bakanlar Kurulu'nda önemli görevier aldi. SSCB Merkez Yürutme Kurulu bagkanligina kadar yükseldi. Birçok önemli edebiyat eseri de yazan Nerimanov, 1925 yllinda öldü. Bkz. Büyuk Sovyet baskisi) "N. N. Nerimanov" maddesi. Ansiktoþedisi'ntn (1970-1977 Birinci Dünya Savagi'nin bir bälumu2. Polikarp Gurgenoviç(Budu) Mdivani (l893-\930), nü Iran'dageçirdi. 1917de Rusya'ya geri döndü. Eski bir Bolgevik ve partinin Kafkasyabütarafmdan Türk-Ermeni görügmelerine arabuiucu olarak rosu Oyesi olan Mdivani, Çiçerin atandi. 15 aralik 1920'de Turkiye buyukelçiligi gärevine getirildi. Bu görevi haziran 1921'e kadar sürdürdu. Lozan Konferansi'nda Rus heyetinde görev yapti. Bkz. Mehmet Perlnçek, Atatürk'ünSovyeder'JeGörügmeleri, s. 104 vd, Kaynak Yayinlari, subat2005; Bülent Gökay, s. 103, Tarih Vakfi Yurt Yayinlari, Bolgevizmile Emperyalizm Arasmda Türkiye (/9/8.1923}, Istanbul,aralik 1998; Dokumenti VnegneyPolitikiSSSR,c. 3, s. 325, Gospolizdat, 1961, Moskova; a.g.e., c. 6, s. 17, 1962, Moskova. Rusya Sosyal Demokrat IgçiPartisi (Mengevik) 3. Georgiy Vasilyeviç Çlçerin (1872-1936), Dyesiydi (1905-1918); 1918 yllindan beri Rusya Komunist Partisi (Bolgevik) üyesi; Bütün BirDigiglerihalk komiseri lik Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi üyeligi (1925-1930); görevlerinde bulundu. Bkz. O. N. Ken-A. yardtmelligi ve Digiglerihalk komiseri (1918-1930) i. Rupasov, PolitbüroTK VKP (b)i Otnogenlya SSSRs ZapadormiSosednimiGesudarstvami, s. 694, Yevropeyskiy Dom, Sen-Petersburg, 2000.

144

kendi gücüyle kendisini savunuyor. Bu savagta sadece kendi güçIerine ve Türk ordusuna gûveniyorlar. Ordularumz bu topraklan kurtardiktan sonra, sadece Azerbaycan'la birlegirler. Bu meselelerin tartigmalan sirasmda bu bilgiler ile yerel örgütlerin ve yetkili kipilerin fikirlerini göz önünde bulundurmaruzi rica ederiz. (Nahcivan Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Merkez Devlet Argivi fond 314, liste 6'dan aktaran: K. Ragimov, S. Sad1hov, "Znat Pravdu...", Vozrojdenie, No. 10-11-12, s. 59, 1991.)

Belge 60

Bir Tagnak yetkilisinin hiikümetin dig1 21 haziran 1920 tarihli mektuptan

bap A. Ogancanyan'a

"Bu ülke öyle zengin ki, bizim borçIarmuzi tacak durumda."

yaz-

birkaç defa kapa-

zengin ki, bizim Zangi-Bassar tarafumzdan iggal edildi. Bu ülke öyle görülborçlarumzi birkaç defa kapatacak durumda. Îki gündür burada pirinçleri, semaverarpalan, memig bir yagma gerçeklegti. Bugdaylan, iki görevleri, hablan, paralan ve altmlan topladilar. Maliye Bakanhgi, ancak dün gönderelisini yanlarmda örgütlü bir güç olmadan buraya bildi. Devasa bir zenginlik ellerimizden gidiyor.

(Ermenistan Devlet Argivi fond 65, dosya 116, yaprak 96'dan aktaDagnaktsutyun", ran: A. A. Lalayan, "Kontrrevolyutsionnaya Rol Partii Istoriçeskie Zapiski, No. 2, s. 100, 1928.)

146

-,en

L-.----

-

--

-

-

Belge 61

Stalin'in1 Orconikidze'nin2 slyla dügtügå not "Elbette ki Türkiye memiz Inzund1r."

telgrafnun

ile Azerbaycan'1

üzerine

kendi el yazi-

kesin gekilde destekle-

8 temmuz 1920 Bence sonsuza kadar zikzak çizerek iki taraf arasmda oynamakla Türkiye ile bir yere vanlamaz, taraflardan birini, bu durumda elbette ki Azerbaycan'1 kesin gekilde desteklememiz lazimdir. Ben, Lenin'le görügtüm, o da itiraz etmedi. Stalin 558, liste 1, dosya 4018, yaprak 1-2 [Kopya] Rusya yaprak Federasyonu Devlet Argivi (GARF) fond 130, liste 4, dosya 496, 142a ([Stalin imzah orijinalinin fotokopisi].) fond (RGASPÎ

Milletler halk komiseri (19|7-1922); I. Yosif Visaryonoviç (Cugagvili) Stalin {\879-1953), $BKP Merkez Devlet Denetim halk komiseri, Igçi-Köyle Teftig halk komiseri (1919-1922); Deviet Bagkam Kurulu Bakaniar SSCB (\941-1953); sekreteri Komitesi genel (1922-1953); SSCB Silabli Kuvvetleri yuksek bagkomutant Savunma Komitesi bagkani (1941-l945); IstoriiKratkiySpravoçArhiv Sotsioino-Politiçeskoy (I 94 l 947). Bkz. RossiysklyGosudarstvenney ROSSMateriottK Dokumentoimm I Muzeymm Fondam RGASPI, -l

nik/Sprovaçno-Ïnformatsianme 258, Moskova, 2004. PEN, Vipusk 3, s.

Rusya Sosyal Demokrat l;çi Partisi 2. Konstantinoviç Grigorly Orconikidze (1886-l937), Merker Komitesi Dyesi (192\-1927,l934-l937); BKP (b) sonra); RKP (l903'ten Merker Politbüro uyesi(\930-1937); Merkez Komitesi Politbürosu yedek uyesi(1926); Igçi-Käylu Baskani, Komisyonu Denetim Merker Denetim KomisyonuOyesi (1927-1934); Agir Sanayi Teftig halk komiseri, Halk Komiserleri Kurulu bagkan yardimasi (1926-1930); Bkz. O. N, Ken, A. I, Rupasov, a.g.e., s, 676. halk komiseri (|932-1937). üyesi

148

oma;Lasa

a apr esas

Ha opex assoasaceaux

612e

peca

OTPDT.8,HRK.

toiigaaseCKCM

cT

.

L

Apuessa

caMas

COCTSeTUT3j€T

cocTaaan

a

2 JC33THROCR3J€B

TCTdADUTh.

O bauehTS

D BCAgTKy€Qada

46CX85

ægeneara ge$so-6

3assanassa

pm

"

spectissesrum

se

aëT4;caci

aran

Huezuci

peacinqua,

pado'eux

Berpeçasase

eactaer:s

r

668

ere

Ha

-

dypsyasuu

^

psócue-

hag

esHaeTennau 7

apaan

.spreseoN

pc creenson

ruyelasuaa,

"I

senasserr:6r2

BY

BCag

Hag2CH3AENN€

napran

cpegemach

car:«:n rantaan

oT

Apvexxx,

A3eyaavascaero

eenearn

¯DfiaWiccarsmaz

sp

;cp€L3eHUEJ':ULDRUTLa

Aptenzw,

noccezeitmaam

et

ce

a

se

paa

-

a Asepda2;asü¾« ¾oln

AD

EDPú"

NT)

-

ocyaeceaññ¶ en-Teppzoappe

oragua

Repeanz. rat hul(

HäuzoHansame

c462Bühbuë

nearenes

Upaaenseena

apesarenscTro

a paageaannow-

asnepassacorweesc¾

aspear

pa~o-

exse

3aaraducap

c:aaaT*

Dacquz.

couyteTaossar

rpaapaTRAM

As;xwe, Ar6a6a,

ñpo-

npcons

acon pes

/

gape.Taa

socopae

Maceaua

impadax,

a 6cpsós

KFyor2

voc

BoNNN,

Gcp:,6a aparte

a teaepa,

ama'o-àâg20ESabnoro

Kosop-pesexagnonwoe

catenaswas

230CappadŠ$

Queseaanza

enz.

Eeencaemuaa a o6"egneensas Apueuxi 6;pa asserayo best; apunacao? aanz BNue

ere

32020.

MSCEORRE,

encycTää

reTea-X.ny

e-797Afgzusca

3aaresyp,

ED

$

3T

Spezwaxon

y,e

egefen

Haleurs

Haugoagabaie

"|dmaisc;Tos"

DT

E

naptza

e ay;;

Apaeaux,

a specesas Oprazaaanus dypt

es azzaug

Pecca:*

6¾ non:,oro

recourad

863

C2pOPO

useclÚnApuesuz.

Kaca.e4He3

Awak,,

CTSZa

pâ4nn.

peer.ydansa

pegaaanx

"p.swaang¿Te

av,

ipk€ERM

CodeTc<a

of

P3L,369cTSS"

ò¾CCTCaTezitcD3

skohn

& ÿ3226,ES4HOBBÀLähle

)TS

BTKC

"

OprSañ384ñV

nparatenhetaa

E

DIDue-¿perTaph

aofax, 29.ant3xxon

c

Ex Ma'ce

paapy•

rareË

Belge 62

Komünist Partisi'nin Ermenistan agustos 1920 tarihlerinde tenunuz-17 ne sunduku rapordan "Müslümanlara d1pnda

esas olarak

yönelik siyasi

19 III. EnternasyonaPin toplanan ikinci kongresi-

lurim politikasi, amaç tapyor."

ekonomik

amaçIarin

devletlerin örgütleri, Ermeni ve Müslüman bütün bölgeleri harabeye çeviren bitemekçi kitlelerinin oturduklan yürüttüler. Zangezur, Karabag, Akubirlikte milli savaglan mek bilmez ve omm Azerbaycan'daki akTaquaksutyun'un lis, Agbaba, Zangibasar, politikalarrun pahididir. emperyalist rabasi Müsavat Partisi'nin kanh denize baErmenistan burjuvazisinin kutsal emeli olan hükargidevrimci Ermenistan'm Ermenistan"1 bugün birlegik gimsizve ülkeyi kasabalarmdan teköy Müslüman kümeti, ondan nefret eden ve misleyerek pratige geçirmektedir. (...) "Özgürve bagansiz Ermenistan", Tagnaklarm elinde igçi ve köylüagalerden ve vurguncular, savag analan, teröristler, toprak bir ülkeye dönügtü. (...) lan ile Denikin subaylan içinse Önceleriiççi ve köylüleri Azerbaycan saldmst tehdidiyle korkutan hükümet, kitlelerin yapilmakta olan savagm emperyalist karakterini anlaköylüleri açhkmasmm ardmdan Amerikan ekmeginden1 faydalanarak vurguncularm ve ekmekler, etti. edilen bütün ölmekle Elde tehdit tan parças1yla ekmekufacik toprak köy agalarmm elinde toplandt. Elindeki siz, dara dügen orta köylülük, ekmek ihtiyacmi agalardan giderdi. Onlavermek zorunda kaldi. ra buna kargihk topragmm kullamm hakkmi Müslüman köylülerin elinhükümetin toprak Ermenistan'da sorunu, verdigi hükümet ve parlamento üyelerinden meydana den zorla alarak gelen toprak agalan s1mfmm suni bir gekilde olugmastyla giddetlenmektedir. Ülke içinde Müslümanlara yönelik kmm politikasi, ekonomik amaçlarm, yani hükümet ve parlamento üyelerinin zenginlegmesi

(...) Burjuva-milliyetçi

"denizden

"bagunsiz"

"özgür"

I. Amerika tarafindan Tasnaklara yapilan un yardimi kastedilmektedir.

150

digmda, esas olarak siyasi amaç taç1yor: Müslümanlardan temizlenen bölgelere hükümet, onlardan Ermeni-Kazak snufi yaratmak için Türkiye Ermenisi göçmenleri yerlegtiriyor. Böylece onlarm yardimlyla köklü, fakir dügmüg, takibata ugrayan, devrimci köylülerle savagmay1 hedefliyor. Türkiye Ermenileri, neredeyse Erivan'm bütün ticaretini elinde toplanug durumda. Hükümet, tamamen onlara bagun11. (...)

(RGASPIfond 64, liste 1, dosya 137, yaprak 13-15.) avasouzzecWK

rocÏASDcTas.

omeTaaoro

seeky;peangwAacs

ciego-nata:tax

e des nu,

apendami. cTomicañiximeRAFAO

en staa

iŠŠpdSTg28ROM,

30908, deAnog

Toro

npeapagan

588

3005),

K

Ece

a

'pedeze-apectusaceau

opranusyeessa

a .gep642Awana, Tatens?

pessuca,

peer

h

eTþšny

Resatuhm470'

a

Apuen

aTeagio

Its

yacwou

.Aþaien

Maccar

sáHaS§¿eHmà.

maH

Eo

ADAccerca. <otcpaa

go

npe*Re

ze CE:ia<a,

E;saa

ace,o CHadseer Here

z as:ep

mopr .zataenza WO HG

capex

seacaza

vpoona

xze6ea

sa owee,

xxor

maed a p;sax

dopsde

eres

E\EyCK30T

dopsú>

aepter,

acHo

par

padoveyp

aar

oebdegyp

SC€

253*¾

;a assas

.my e pg,2coos

paa

.troeapamma. "cao6

Tea)

sypassacca

se

-

a

.

yaccN.

specTsas_x

IIop

ipeesum

-uporaa

ca a apeActaa

e

z.MD€þYaßñCTN

Laue:ey-Aueptus sessese,c

X

46

spcaaaNu

-p.gosse

mappopKe

e

aposassua

2 'PWai'Aatussaos

R*

(

esenqüs,-7|

as;TpeeREL

Tek

et padcaxx

aÿsepresca as pg arca, aneuxi dõeoŒpoa.

er

apassienacTaen

zcavenzaan

acectoro

AUTeraawe

Epasogep;e).m:,:a

yczazaas,ca

He&aarezúaa

pofogaa

rpouff

Apuenas

osacea

00FSTCTa¿

DCTETRH

ee

órgezaartpaseaos

pm, asseceasse paeaur

4ŸRAV

COTROMSSS

lazumotaa

copaan,

speerags

eroamaosenzava,

peam1ûfxxx0g

Kanaaes_d5 TopteceÀa

8080¾

-

adigy

a Repióx_aWitN3eotwiPTýþWeg)?¾

onauta

o(pasos

Ugaagam

.onecñeuesdae

ãgaeaneasyy

gymatsoë;kgpeTwaarao

a rpain obi max

MS

9)K

Ágk€EME

Scasteensar.3 KoresED,

g44g

.e.

11pasnecAoeTaa

rperpar

RyaettemiericLEphène

pescamma.

es e a p>GomespeenaamaremeeónáÙoà asepÑakè$

gype

ug, stacaegtyra,wavysseydi,õeavapeO :Eégraf

aseggwaxsaskapen.ai þo&at ggpyon specowlaneo

hâakaa

ißh

usägnainá¾uét

p:.ayennygg //J3mfggeëëgagg

yggg gjpgg

Belge 63

RSFSC1 Yüksek AsVoyenney Vestnik organi

Kiz11 Ordu komatanlariadan resmi keri Yayin Konseyi'nin an11ari dergisinde yayanlanan

V. Tarhov'un

"K1zil Orda, Türk ordusuna lad1."

'Enternasyonal'

yaym

Naheivan'm zapti ve Kuzil Ordu'nun ilk bulugmas12

marplyla

karg1-

Kemal Papa Ordusu

ile

1920 ylh temmuz aymm ortalarmda 11. Ordu Romutanhg1,Suga,Gerus ve Pazarçay Irmag1 hattmda bulunan 32. Avci Tümeni'ni süvari alayh 28. Avc1 Tümeni'yle degigtirme karan aldi. Ermenistan ile smirda bulunan Pazarçay Irmagi hatti için süvari alay1 görevlendirildi. Elimizdeki mevcut bilgilere göre Ermeni birlikleri gu gekilde konuglannugti: Kugebelyak kazasmda Tarhanov'un komutasmdaki 2 bölük, 75 lahç, 2 top ve 5 makineli tüfek; Karanglug'da 800 süngü; Cul'da 1 bölük ve 2 makineli tüfek; Kegigkent'te ise Dro'nun karargâhi. Katar fabrikalanmüfrezesi. nm bulundugu bölgede yaklagik 250 ath ile Albay injey'in Beyazit't1. üssü Yeni Bu müfrezelerin Söz konusu birliklerden yakmimizda bulunanlar ara sira hareketleagagismdan geniyor ve birliklerimize ateg aç1yorlard1.Sahtahti'nm çerek gelen Türk süvari bagçavuçundan aldigtmiz bilgiye göre, General elkovnikov komutasmdaki düzenli Ermeni birlikleri Kivraç istasyonu yakmmda Nahcivan ve Saror kazalarmdaki Müslüman gerillalarla çarpiglyorlardi. Minkyand ilçesindeki cephe gerisinde, askeri tarafsizhém1 koruyan 500 Sultan Bey önderliginde ve bize kargi tavn henüz netlegmeyen I. Rusya SosyalistFederatif Sovyet Cumhuriyeti. 2. Bu yazinin amaci, emperyalist ordularin onlarca yll acimasiz kanh çatsmalarla istila etmek istedigi topraklarda halklarin dostlugunun kansiz zaferini ve fethini hattralarla aktarmaktir.

-

(V. Tarhov)

152

Kürt bulunuyordu. Çoklosa bir sürede Sultan Bey'in yamna binlerce Kürt katilabilirdi. Türk Beyazit tümeni birlikleri Diza ilçesindeydi. Degigtirme igleminin durdurulmasi ve ileriye dogru harekete hazir olunmas1 yönünde emir gelmigti.Sahsenben, bir süvari alayi ve dag taburuyla Moskova'dan Türkiye'ye dönmekte olan Halil Paga'ya3 ve Türk misyonumuzun heyetine Türk ordularmm yamna kadar refakat etmekle görevliydim. Îlk bagta Halil Paga'yi beklememiz ve Kemal Paça ordusuyla devamh irtibat kuracagimiz Nahcivan'a gitmemiz öneriliyordu, fakat ertesi gün, Halil Paga'yi da, heyeti de beklemeden hemen ç1karma yapmam1z yönünde yeni bir emir geldi. Dar vadilerden ve dik geçitlerden geçmemiz gerekiyordu. Irmaklarm ve derelerin olugturdugu vadilerle çevrili dag kütlelerinin birçok bogazdan olugmasi, genig ölçüde pusu amaçh kullamlmas1 imkâmm veriyordu. Aynca yolun enine dogru iki sara dag vardi: Biri, 11 695 fit (yaklagik 3,3 verste) olan Üçtopa,digeri 10 194 fit (yakla.91k 3 verst) yüksekligindeki Kisirdag. ÖzelliklePeçenek Dagi yakuundaki geçit çok zordu. Pazarçay'a kadar olan yol iyi bilinirdi, sonrasmdaki yol hakkmda bilgiler hem yetersiz, hem de pek sevindirici degildi. Nüfusun Kizil Ordu hakkmda bir hayli yanhy bilgilere sahip oldugu yerlegim birimleri üzerinden hareket ediyorduk. Hiç Bolgevik görmemiglerdi. Bizden panik içinde kaçiyor, saklamyorlar ve hayvanlanm daglara kaçinyorlardi. Fakat Kizil Ordu'nun ezmek degil, kölelegtirilen halklarm äzgürlügü için savagtigim ve emekçilerin haklanm korudugunu bir gekilde gördüklerinde bu köleleptirilen, ezilen halkm ga.ykmhgl ve sevinci görülmeye degerdi. Mesela bir keresinde akyamleyin yürüyüg kolumuzun yakmlarmda muhafizlanmiza benzemeyen insanlar belirdi. iki ath onlardan aynlarak yürüyüg koluna yaklagt1 ve ellerini baglarma koyarak bir geyler anlatmaya çahyt11ar.Müslüman tercüman, dagh göçebelerin dinlenmemiz için bizi davet ettiklerini söyledi. Birliklerimizi yüksek yaylalanndan izleyerek korkulacak bir gey olmadigmi görüp Kizil Ordu askerlerini gimdi de yaylalanna davet ediyorlardi. Yürüyüg kolumuz geceyi geçirecegi ve bugün için ulagmam1z gereken yere yaklagsa da göçebelerin yaçam tarzim ve egilimlerini yakmdan tauumak için ben, alay komiseri ve karargâhla göçebelerin oldugu tarafa saptun, birlik ise yoluna devam etti. Kararmn ögrenen bir ath, küçük asil atim döndürerek dörtnala yaylasma gitmeye baglad1. Digeri yamm12da kaldi ve refakat görevini üst3. Halil (Kut) Paga, Sivas Kongresi günlerinde Mustafa Kemal tarafmdan Anadolu Devrimi ile Sovyet Rusya arasmda iligki kurmak üzere Moskova'ya gönderilmigtir. Bkz. Mehmet Perinçek, a.g.e., s. 45.

4. Eski bir Rus uzunluk õIçüsu birimi. I verst yaklagik I 060 metredir.

153

lendi. Birligin yola devam ettigini fark eden refakatçi, neden hepsini getirmek istemedigimi sordu. Askerlerin kazada dialenmesi gerektigini izah etmem epey zaman aldi. ve toprak damh ev siralarmm bulundugu yaylaya geldik. Çadirlarm 11kba.plarda bizi inceliyorlar, çekiniyorlardi, fakat losa sürede hararetli sohbet ortanu olugtu; olaylan saptirarak güvensizlik ve korku yaratmak için hanlar ile beylerin ajanlanum kizil askerler hakkmda verdikleri yanhg bilgileri ögrendik. Bolgeviklerin acuna duygusu olmadig1na içten inanmiglardi. Tercüman aracihgiyla L. yolday Kizil Ordu'nun görevinin, sadece emekçi halkm dügmanlarma kargi korku salmak oldugunu izah etti. Bütün söylenenler onlari çagirtmig olsa gerek. Sevinç ve heyecan içinde tela,ylannuglardi. Sihirli degnek degmig gibi, çadirlar kuruldu, kilimler ve minderler serildi, yiyecekler getirildi. Hava, luzla kararmaya baglamigti. Gitmeliydik. Fakat bu misafirperver insanlar bizi birakmak istemiyorlar, geceyi burada geçirmemiz için israr ediyorlardi. Önceden Kafkasya'da yagadigim için daveti reddetmenin çok ay1p olacagmi biliyordum. Aynca Kizil Ordu hakkmdaki önyargiyl kökten yok etmek gerekiyordu. Geceyi burada geçirmemiz yerli halkla yakmlagmam1z1 saglayacak, gösterdigimiz güven ise onlari gururlandiracakti. Kalmaya karar verdik. Birliklerden geceyi geçirmek için yerlegtigi haberi geldi. Her gey yolundaydi. Ev sahipleri arasmdan, hayvanlan otlatmak ve atlarmuzi korumak için birkaç ki.giaynldi. Pigmanhkla itiraf ediyorum, bu insanlarm samimiyetine ragmen at Ye silahlarmuz1 gözetlemeyi elden birakm1yordum. (Incinen biri varsa beni affetsin, fakat bu savag kosullarmda gerekli bir tedbirdi.) Sabah bana Kafkaslar'm müthig bir haritasmi getirdiler (5 provahk). Ellerine nasil geçtigini bilemiyorum, ama haritaya ihtiyacim vardL Elimdeki harita 10 provahkti. Yeni yuzler dikkatimi çekti, bizi görmek için kompular gelmiglerdi. Bugünden itibaren Kizil Ordu'nun zafer geçidi baglamigti. Haberimiz, daglardan daglara ylldmm hiz1yla yayllmigt1. Her yerlegim biriminde insanlar avlularma ç11ayorve bizi selamhyorlardi. Bazi köylerin giriginde erkekler sira halinde dizilmig gekilde bekliyorlar ve biz yaklagmca içlerinden en yagh olam usta bir darbeyle koyunun kafasmi keserek, atimm ayagma atlyordu. Halk, bu gekilde benim gahs1mda bütün K1zilOrdu'ya büyäk bir saygi gösteriyordu. geçtigimiz yerlerin emekçi kitleleriyle Bütün bu konaklamalarmuz1, siki baglar kurmak için degerlendirdigimizi anlatmama gerek yok herhalde. Devrim komitesinin mitinglerinden sonra hanlar ve beyler Îran'a gittiler. Üçüncügün, Sahtahti yakmlarmda gerillalar için gansiz bir çarpig-

154 manm oldugunu

ve Naheivan'm yerli halka birakildigmi ögrendigimiz u lagnugtik. Sahbuz'a Akgama kadar tüm birlikle birlikte Naheivan'a ulagamadik, çünkü öldürücü yol, topçularmn geciktiriyordu; toplan Peçenek Dagi geçidinden kol gücüyle tagunak zorunda kalmigtik, ki sonrasi da daha iyi degildi:Yollar, yer yer nehir suyuyla yok edilmigti ve devasa taglarm tikadiginehir yataklarmdan geçmek zorunda kalnugtik. Cagra'ya ulagt1gimda, gerillalarm üzücü dunnularm ve istisnasiz bütün Müslüman halkm Sarurve Naheivan kazalarmdan kaçtiklanm ögrendim. Ermenilerin zaferi, cinsiyet, yag ayrmu yapmadan tüm halkm yok edilmesi tehlikesi yaratlyordu. Dügmanhk, milli zemin üzerinde

olugmugtu. Iki ülkenin, Azerbaycan ve Ermenistan'm smirlan Zengezur ile Nahcivan kazalan arasmdaydi. Ermeni nüfusa sahip ilki, Ermenistan egilimli, Müslüman nüfusu olan digeri ise Azerbaycan taraftanyd1 ve silahlanmigti. Bir gün änce Cagra halkuun çarpigtigt düzenli Ermeni birlikleri ve Dro bölüklerinin yaklagtig1 dikkate almarak, devriyeler gönderildi, fakat ilk olarak askeri harekâta girigmeme, K1ztlOrdu'nun ugrunda savagtig1 sosyalizm fikirlerini izah ederek Ermeni kitlesiyle gärügme yapma, ancak dügmanca kargihk gärdüklerinde aym gekilde yamt verme emri verildi.

28 temmuzda birlik Nahcivan gehrini zapt etmigti. Burada bir devrim komitesi teykil ederek ve yolday L.'ye idari ve siyasi lusmi devrederek, L Alay komutamyla gehir çevresinde keëif gezisi yaptim ve Tagnaklann hücum etmesi ihtimaline kargi plan olugturdum. Aynca 18. Süvari Tümeni'yle irtibata geçmek ve Türklerin nerede bulundugunu kesinlegtirmek gerekiyordu. Karargâha gelince Beyaz1t birliginden irtibat amaçh gelen iki Türk subaymm beni bekledigini ögrendim. Selamlagtiktan sonra, Diza'ya bir egitmeni görevlendirerek, Türk birliklerinin Naheivan'a gönderilmesini önerdim.

Erivan'dan dönen parlamenterler, Ermeni komutanlarm gerillalara önerdigi ültimatom partlarna ilan ettiler. Sartlar,yerine getirilecek türden degildi ve agag11aylclydi; Nahcivan'1 atege verme, talan etme ve halki lahçtan geçirme tehdidiyle bitiyordu. Halkm gözü K1zilOrdu'ya çevrilmigti. Derhal, General Selkovriikov'a Nahcivan gehrinin Kizil Ordu'nun elinde oldugu, verilmesine ve lohçtan geçirilmesine" izin verilmeyecegini içeren mektup yaz11di. Yazilan mektup okunurken, pencerenin önünden dag taburumuz geçti. Herkes hemen keyiflenmigti. Toplanti salonunu "Hura" nidalan kapladi ve devrim komitesi ültimatoma tamamen ret cevabi verdi. Aym 29'unda ögleden sonra süvari alayi gözüktü, bu iki yaveriyle ve Kizil Ordu generali Bagirov yoldag ile Halil Paga'ydL Halil Paga'mn "atege

155 kahraman K1211Ordu, Rusya ve özellikle Moskova hakkmdaki izlenimleri dinlemeye degerdi. Aym 31'ine kadar, Ermeni birlikleriyle iletigim kurmamizi saymazsak hiçbir önemli olay yaganmadi. Ermeni askerler kizil askerlerle sohbet ediyordu, bu da komutanlarmm hoquna gitmimemnuniyetle yordu, fakat açikça dügmanhk gösteremiyorlard1, zira Ermenistan bizimle resmi olarak savag halinde degildi. 3Ti akgamma dogru Diza'dan Aras Irmagi yalunlarma

500 süngü, 2 top ve makineli tüfekli Türk birlikleri geldi. Türkleri kargilamak için gehrin giriginde bir bölük görevlendirilmigti. Hemen, geri dönen yüzlerce gebirli kolu göve kompu yerlegim birimlerden insan kalabahgi topland1. Türk Irmagi boyunca güçründü. Rus ve Türk komutlarl igitildi, ardmdan Aras lü "Enternasyonal" sesi yükseldi. Türkler, yakm geçmigte emperyalist savagm dügmam, bugünkü dost devrimci müttefiklerinin önünde resmigeçit yaptilar. Kizil Ordu arasmda, küçücük gri egeklerin üzerindeki makineli tüfekleriyle Türk birlikleri dehgetli sempati yaratm14t1; genel olarak temiz giysili, teçhizath Türk askerleri olaganüstü izlenim b1raknuyt1. Askeri müttefiklik akdedilmigti. Keyfimize diyecek yoktu. Aym günün akgamma dogru, Engeliyurt'la irtibatm kesildigi, halk arasmda çegitli söylentilerin gezdigi haberleri geldi. Dogru olan bir gey Tagnaklar Pazarkent ve Engeliyurt'a basvardt, Dro'nun önderlikindeki yolunu yaparak, birliklerimizin ve irtibati kesmigti. km hüBu bilgileri ahnca akla gelen ilk dügünce, General Selkovnikov'un cuma geçecegiydi, dolayisiyla bu ihtimale kargi tedbirler almmahydt Türkler tam zamanmda gelmiglerdi. Aynca çevredeki yerlegim birimlerinde yine askeri gruplar kurulmug, bunlar ilçe bazmda birlikler olugturmug, fakat henüz evlerinde bekliyorlardt Gerekli oldugu takdirde onlar kullamlabilirdi. Sahtahti'ndakiçarpigmadan saglam kalan 1 yalon bulundu. 200'e mermi top ve Halil Papa ile Veysel Bey bana Türk birliklerine komuta etmemi önerdiler. Fakat ben, durumun ve Ermenistan'm Sovyet Rusya'ya kargi tavn netlegmedigi için kabul etmedim. Bütün bu meseleler birlikte müzakere edildi.

Birkaç gün geçmigti, irtibat yoktu. Dördüncü veya beginci gün Gerus'tan bir K1zilOrdu askeri geldi ve bana olanlarla ilgili kesin bilgiler, aynca benim önümüzdeki göreviin olan Nahcivan'da kalmam yönündeki ve 28. Avci Tümeni'nin harekâti hakkmdaki emri getirdi. Ne yazik ki, bu cesur ve çevik zihinli yoldagm soyadru hatirlamiyorum. Dili ve insamm bilmeden Dro birlikleri ile bize dügmanhk besleyen halkm bulundugu kazalardan geçerek gelebilmek zihin çevikligi ve kararhhk gerektiriyordu. pasif kalmasi ve Naheivan cephesindeki General Selkovnikov'un

156

sessizlik kargismda Engeliyurt'a baski yapma karan aldun. Nahcivan'da konaldamanuzm yaklaq1k on ikinci günü makineli tüfeklerle takviye edilen bölügümüz Peçenek Dagl geçidindeki çatigmalardan sonra, 28. Avci Tümeni'nin Dro'yu yenerek ve ele geçirdigi tüm teçhizat ve bir topu alarak yaklagmakta oldugu Engeliyurt'a ç1knugtik. Îrtibat yeniden kurulmugtu.

Neredeyse iki hafta tamamen kopuk olan KazilOrdu askerlerinin cesaretlerinin lunlacag1 beklenebilirdi. Kavuruco sicaklarm, böceklerin, geceleri sivrisineklerin ve dehget verici Kafkas sitmasmm insam bezdirecegi dügünülebilirdi. Aynca nöbetlerin digmda sadece kendi birlikleri için degil, aynca Îran'dan geri dönmekte olan, fakat yerlegim birim1erine gitmekten korkan insanlar için de tarlada çahglyorlardi. Giysileri lime lime, aç biilaç, hem fiziksel hem de manen ylpranmig bitkin yüzlü sitmah bu kaçak insanlar ellerine geçen her geyi yiyorlardi. Hastahk yay11maya baglanugt1. Ölümartlyordu. Îran, kaçaklan ülkenin içlerine sokmuyordu, evlerine dönecek gibi de degillerdi. Kizil Ordu'nun geligi onlara evlerini olmasa bile, ülkesini iade etmigti. Aynca onlara elleriyle ekmek tutma imkâm vermigti. K1zilOrdu askerleri, tibbi malzemelerinin bir kismm1 onlara vermig, ölenleri toplam1g, cesetleri gömmügtü ve enerjilerinden arta kalanmi da periçan, aç ve evsiz bu zavalhlara yardun etmek için harc1yorlardi. (V. Tarhov, "Zanyatie g. Nahiçevani i Pervaya Vstreça Krasnoy Armii S Voyskami Kemal Pagi', Voyermey Vestnik, 15. 04. 1922, No. 8, s. 33 vd.)

Belge 64

Bolgeviklerin önemli liderlerinden 1920 tarihli telgrafmdan "Taquaklar, biitün Ruslara saldmyorlar."

nefretlerinin

S. M. Kirov'un1 29 temmuz

gücüyle

Müslümanlara

ve

Çiçerin'e, Moskova Taynaklarm, beyaz terörü dinmedi. Kars bölgesindeki ve Aleksanddogmakta olan sovyet iktidaruun bogulmasmm ardmdan Tagnaklar, bütün nefretlerinin gücüyle Müslümanlara ve Ruslara saldinyorlar. Kars bölgesindeki 30 000 Rus nüfustan 15 000'i kaldi. Gerisi kaçarak ya Türkiye'ye ya da Rusya'ya dagildi veya öldü. Käylere ise halla yagmalayan mavzerist birlikleri yerlegti. At arabalanyla yük taç1ma igini reddeden Novoselim käylülerinin hepsi 4. Alay komutanm emropol'deki2

soyadi Kostrikov), 27 mart 1886'da dogdu. Erken yagI. Sergey Mironoviç Kirov (gerçek KirOY, yedi yagina kadar yetimhanede kaldi. Kazan'da teknik yuksekota ailesini kaybeden kulunu bitirdikten sonra, çalismak uzere Tomsk gehrine geldi. Burada l904 yllinda Rus Sosyal Demokrat igçiPartisi'ne katildi. Yönetici gärevler aldi, yasadigi matbaa kurdu, demiryolu igçileri arasinda faallyet yürüttü, grevler örgütledi. Birkaç kez tutuklandi. Serbest biraksidiktan sonra Irkuts'a, ardindan da Vladikafkas'a geçti. Birinci Dunya Savagi sirasinda Kuzey Kafkasya'da faaliyet yuruttü. Ekim Devrimi günlerinde Petrograd'da bulundu ve devrimci ayaklanmanin merkezinde yer aldt. Ardindan Kuzey Kafkasya'ya geri döndü ve önemli askeri-siyasi görevler üstlendl. Ocak 1919'dan itibaren Kafkasya'da Orconikidze'yle birlikte I l. Kizil Ordu'nun hareönemli rol oynadi. 29 mayis kâtlarini yönetti. Azerbaycan'm sovyetlegtirilmesinde 1920'de RSFSC'nin Gurcistan büyükeiçiligine atandi. Ekim 1920'de RKP (b)Merkez Komitesi'nin Kafkasya bürosunun üyesi oldu. Mare l921'de merkez komitesi yedek üyeligine seçildi. Temmuz 1921'de Azerbaycan KP Merkez Komitesi sekreteri oldu. Nisan 1923'te RKP (b)Merkez Komitesi üyeligine seçildi. 1930 yllmda Politbüro üyesi, l934'te ise ÕrgütlenmeBürosu sekreteri ve SSCB Merker Yürütme Kurulu Prezidyumu Oyesl oldu. I aralik 1934'te Leningrad'da ugradigi bir suikast sonucu öldu. Lenin ve KizilYildiz baskisi) "S. M. Kirov" niganlari sahibidir. Bkz. Büyuk Sovyet Ansiklopedisi'nin (1970-1977 maddesi. 2. Gumrü.

158 ri üzerine kirbaçtan geçirildi. Tuhurtskiy bölgesindeki köyünün halki da kihçtan geçirildive köyler yagmalandL 29tenmaux 1920.hk>.94.

15 Müslüman

Kirov. fond (RGASPÎ

5, liste 1, dosya 2178, yaprak 1)

Â. ßeX¾¾

seeck.iiocas ygyme esppop gamasos ge ñyagp Racen dano coseocKo: z AzancaßAanacon a sapexca seg eny yyna upopy wyeypxas, ýyaqqa. vonoze aanywaxy a exporok ouamr Eg sacezenza tw¢ax pycomore oceaxoes ax¾ paademtoga Typum a onunoe ur a Pocena wax ttorxW un paessagesposaxHag gasexMm; fpdarxx a paAu maysapaceos, go. naIrom ogsaget iggenaar odent hoyocerixma sa orie: weema nogacAsya ascenessam Revengpe nemaptoro nona norozoeno noen no rmaasy cenesaß Tyxypucsoro pa3ona sapesass manya?A Myhyngaxcxxx a paaden

anz a

egna e2c

=

XXOL.

Kosa

Ï910 roga.

94. Kapo»,

Belge 65

11. K1zil Ordu komutamna

yaz11an imzasiz mektup1

kaydirilabilmesi Bati cephesine "Türk ordusunun saglanmasi gerekir." güvenliginin smirmm

için, Erme-

nistan

Rusya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti 11. Ordu komutamna, Emekçi suuflardan milyonlarca insamn hayatma mal olan ve tarihte egi görülmemig ekonomik ylkimlara yol açan Büyük Dünya Savay1, bütün dünya demokrasisinin önüne, "Ya ölüm ya özgürlük" sloganmda ifadesini bulan yeni bir hayat kurma sorusunu gündeme getirmigtir. Bu hareketin ön saflarmda, en çok ezilen olarak, Rusya deemperyalist pomokrasisi harekete geçmigtir. Avrupah müttefiklerin ylšmlar, hayli emekçi son beg yüz yll litikalan sonucu bir ylpranan içinde bäyle bir durumla kargilagmamiglardt; gimdi Rusya demokrasisiyle igbirlini bilincine varmig ve bu amaçla kendi devrim ordulanm kurmuglardir.

Anadolu demokrasisi, kendisini insanhk dügmanlan olan kapitalizm ve emperyalizmden kertarabilmek ugruna, ezilen halklann dünya çapmda kurtanlabilmesi için silaha sanlan Rusya Kizil Ordusu'nun öncülügünü kabul ederek, Rusya K1zilOrdusu'na kardeglik elini uzatmakta kurtanlmasi gibi büyük bir amact olup, Dogu'nun exilen halklarmm Anadolu ordusunun, söz konusu amaci doggerçekleptirmeye hazirdir. rultusunda Rusya K1zilOrdusu'yla omuz omuza yürümeye haz1r olugu, bu iki ordunun geçtigimiz günlerde Nahcivan'da gerçeklegen sevinçli ve cogkulu bulugmasmda ifadesini bulmuqtur. için, Bu kardeg ordular arasmda somut iligkilerin pekigtirilmesi apagida gösterilen önlemlerin alnunasi arzu edilmekte ve uygun görülmektedir:

Bu ordularm subaylanm, kargihkh bilgilendirme amac1yla birbirlerinin karargãhlarma göndermelidir. I. Mektupta tarih bulunrnamaktadir. Ancak içariginden de yazildigianlasilmaktadir.

1920 ylli RŠUSt0Sunun

Ìlk gühlerin-

160

meste

raw

,

P"

yY /ry

y fr/

-

e & y-,r& Jym my y www-

yt --

Mar

ymys 'R **

py-

-/

tas

Wy

-

or

-

ry

ram:

->

-

16 I

Anadolu'daki Rusya K1zilOrdu birliklerine özel Müslüman bölükleri gönderilmelidir. için, Anadolu'ya deneDevrimin genigletilmesi ve derinlegtirilmesi yimli ve yerel kogullari bilen Müslüman komünistler gönderilmelidir. Îletigim desteklenmelidir. K1zilAnadolu ordusuyla iletigimi sürdürebilmek için Beyaz1t'ta2 bir radyo istasyonu kurulmasi gerekir. Yüklerin ve askeri birliklerin Anadolu'da serbest hareket edebilmesi demiryolu hattmm aç11masi gerekir. için Kars-Aleksandropol ve Sahtahti suurlarmda konuglandinlmig olan Anadolu askeri güçleErmenistan için, Anadolu suurlarmm Ermerinin diger cephelerde kullamlabilmesi nistan tarafmda güvenligin saglanmas1 gerekir. Hem diga yönelik cephelerde, hem de iç savag cephelerinde mücadelenin baçanh bir gekilde yürütülebilmesi için, Sovyet Rusya'nm maddi yardun yapmasi gerekir: para, silah, 60 000 kipilik mühimmat ve giysi, gazyagi, benzin, mazot, matbaa, sahra telefonu. Devrirlin Dogu'da gerçekten yay11abilmesi için, Ermenistan ve Gürcistan'daki kargidevrimin tamamen bastmlmasi gerekir. Îngiltere'nin Ermenistan'a 30 000 kipilik mühimmat ve giysi yardum, keza Amerika'mn gönderilmek için hazir bekleyen 150 000 kipilik yardimi, Büyük Ermenistan kurma amacma yöneliktir. Hedef1eri, burasuu ileride Gürcistan ve fran'm karanhk güçleriyle birlegtirerek, Büyük Rusya Devrimi'nin Kafkasya'daki bütün kazammlarmi bertaraf etmek ve Rusya Kizil Ordusu'nu Kafkas Daglarl'nm ötesine sürmektir. Bu neiçin denle Anadolu Kizil Ordusu, söz konusu plamn engellenebilmesi hareketlere önermektedir. Karabag'daki kargidevrimci kendi partlanm katilmig olan Azerbaycan ordu birlikleri, Ìran'ageçerek Ingiltere'nin yanmda yer alamamalan için, Anadolu'ya götürülmügtür. Aynca komuta heyeti tutuklanarak mahkemeye verilmig, küçük rütbeli subaylara ise, ya geriye dönmeleri ya da Anadolu'da kalmalan önerilmigtir. Yukanda gösterilen änlemlerin almmasi, kamm1zca Îtilaf planlanna zamanmda indirilmig bir darbe olacak ve emekçi halkm Avrupahlann boyundurugundan kurtanlmasi için Dogu'da devrim ategini alevlendkpaylagan iki luzil ordunun birlegmesine imkân vereme mücadelesini almmasi, Anadolu K1zil Orducektir. Diger taraftan bu önlemlerin vatanmda selamlayacagi saatin yasu'nun Rusya Kizil Ordusu'nu kendi km oldugu konusunda inancruzi kuvvetlendirecektir. fond (RGASPÎ

495, liste 181, dosya 13, yaprak 47, 47 arkasi ve 48.)

2. Dogubeyant kastedilmektedir.

Belge 66

Naheivan hükümetine

Devrim Komitesi'nin gönderdigi mektuptan

1 agustos

"Nahcivan halki, Azerbaycan Sovyet ilan etmigtir." maz bir parçasi olduiunu

1920 günü Taquak

Cumhuriyeti'nin

ayril-

(...) Naheivan bölgesi halki, kendini monargist hükümetin zincirlerinden sonsuza kadar kurtarmigttr ve Tagnaklarm bizi esaret altma alacak, kölelere dönügtürecek her türlü girigimini püskürtmeye hazirdir. Nahcivan bölgesinin emekçi halki, RSFSC'yle birlik olan Azerbaycan Sovyet Cumhuriyeti'nin ayrihnaz bir pargasi oldugunu ilan etmigtir. Halk, Ermeni emekçilerine hiçbir zaman dügmanhk beslememigtir ve beslemeyecektir. Ancàk kahpe, gaddar Tagnaklara kargi savag devam edecektir. Tagnaklar, silah zoruyla Naheivan halkma boyun egdirmeye çahgtdar. Sonuçta Tagnak Ermeni1eri ile Nahcivan halla arasmda kanh çarpigmalar meydana geldi ve halkm kam döküldü. (Gürcistan SSC Merkez Devlet Argivi fond 13, liste 1, dosya 114, yaprak 94'ten aktaran: K. Ragimov, S. Sadihov, "Znat Pravdu...", Vozrojdereie, No. 10-11-12, s. 60, 1991.)

Belge 67

Kâzim Karabekir'in

Halil Paga'ya mektubu

"Tagnaklarin kallegge rolleri ve Îngilizlere yardun ortak çallymalarinuzi engellemektedir."

etmeleri

Halil Paya yolda.ya Aziz ve sevgili yoldag,

Sizin Bakû'ye geliginizle ilgili haber bizi sevince bogdu. Bizim durumumuz ve iglerin ayrmtilan konusunda gerekli bilgiler Naim Cavid tarafmdan size iletilmigtir; bu vesileyle bir daha teyit ediyorum ki, bahtsiz vatammizm durumu her geçen gün biraz daha kötülegmekte olup, gu an içín kritik bir hal almigtir: Her bir köy artik son mermilerini, son varhklarmi ve son enerjisini harcamaktadir; halkm tüm nakit varhgi vatan gerefinin konmmasi için harcanmig durumdadir. Namussur Ìngilizlerin emperyalistçe gayretleri, Yunanlan da ayaklanmaya ve Bursa'yl iggale itmigtir. $imdiise bizim için aziz olan Ankara'y1 ele geçirmeye çahg1yorlar. Anlaym ki, kalpleikiz s1zhyor ve herkes ruhen çäkmek üzeredir. Biz Bati Cephemize aktif gekilde yardim edemedigimizden dolay1 son derece üzgünüz; zira vicdansiz Tagnaklar, bir zamanlar yapnny oldugumuz iyilikler karg1hšmda suurlarmuzi iggal ederek, müttefiklerimizin bize yard1m etmelerini engelliyor, hatta bizimle konugmak bile istemiyorlar. Bir hususun alt1m çizmek istiyorum ki, k1z11Rus müttefiklerimize kargi sevgi ve kardeglik duygulan hem lazil askerler, hem de halk arasmda günbegün artmaktadir. Bu durum beni Ruslarla olan müttefiklik ve kardeglik iligkilerimizin ebediyen sürecegine inandirdostlugumm maktadir; siz de, Sovyet hükümetini Rus-Türk ebedi olacagtna inandirnuz. Bati'da Îngilizlerle çarpigmakta olan kuvvetlerimizin Dogu'dan, bizim kizil müttefikimizden, para ve silah yardimi beldedigi bir ortamda, Tagnaklarm kalleççe rolleri ve Ingilizlere yardim etmeleri ortak çahymalarmuzi engellemektedir; ve ben onlarm, zarar11 bir engel olarak, hâ

164

'

TOBJ fil(7 XAJ]MJI11AlilE TOBAhlg. K JJIDBE3EFÈ ll0POPOÏ¿

O nosomearn coodaleno

m IloApodsocer

Halseu

äasten,

o

HN,BOCAB)¾BO

6especmax

copeuzessa

Epyecy;R

easara

soo cePAya

unee

ammeBN

sea,soo

8882E

OHE

Horor

a see

AaWERKM S'ama

oose c6"acuatto'n UTio E

X itpacMak

BCSþaCTSBT

RyxoM.RN

aaragHomy ORR$aHHOS

apaise

oropseng

HREBMy

PORTy,TSK

SC

uuggepxayos,seo

afodos

samam was op'e;¾

Epacaux

ÀËOM).BTO

6yhye

o pycxam

na nac w ÁHropy.DOE-

Hac

OO

HOMOu

HEKaM

ap

om

godpg

ME

HEM H ASme

Ee

a dparosoe

mysi

acxopos,tax

OdCTORTSELCTED

npoAcasamsca

'sanaña

sama datomasca as soctoximalcen spacson

a ommAaemon oT

HyzAaeoc

a

ARE

samax coroaszzos,Cosemosoe.Uþasameaucomo,soo

E atom úoueam,xörpa

RHNO

noAniloby

y682peT

senso,a

rotoy

procuo-Typen-

dyAer seven.

c¤Ios

dusaHoos

carize

0010

C WaßgüM

sem colos x dparcoso

my y6elfAakoe

xpaane

nomous

HamzM

HEMM.?OBEHOH

c

Op€Â¾

uena,sto

.

pa10T

me

BA SfŠgO

E ylUIRTÿ He

nas

n&Tpou

COCTORSHe

furepuansceuwecKan

poÄNHm

RPþOfffD

SSHET3 K

pyocamu coposaxam

HûCSABEHE

Kai

dassEX

axfxmac

ESAMMBÒB

08

a rpesos

sacoasnam

ß$CROT

COBSpWOHHO

yae goozeñ¾¾e oson

3:HegfHIO

ya. saa¡noy. seceu

OTOGMETECH

soanomocos

PpaSMgm

gOCRORBON

aarannan

BEHO

désodsecesse

Kax HHHO

B.-H

yte.ecopameno

saceressa

acero

COO¶DEH

CEOS

a

Hac

yme Pau

RþXONOme.

AaßHA.MOM€HT

oparum z pacxopyee

xpzonnecxoe:HaaAoe..ceneunie

granspou

HORTEOPRAROM,MOO

þaß

idea.ykynmaeopag

awaAMM

Faku

Rea,a tos,apagen ORO

þDTOM)

HOOja

sce- ny

aon poAuxa

gripagosano

o apadaman Bemen. a Many 6esupakeasso

Resecome

pygma

a

Topuoaxo

ydBESKOil

TOS $€8

OCT

4

lamuaxos

pors

HRKSBS

UpeBSTORBES.BOAL

¾EM

EDROMy SCHO,¾¾O

omaa a ups-

x nouoma aarangaasu noteuy

odmee Aexo n a yg analoca,sro

Hame

SpañHOW

ap€HHaxaK

Rosapúaa

o aarnavasaux. coiasaxas,rpuoms

Taxos

añoAS-

cax nop osa se

yo

DþOEßTOTB¾O

yAaßeHH

gaGlHAROB

2.

-cocdgesam

n'aanpuzze

zum Aoporm passocazzao Anamoimio a ppiax. aarnas.ex. 2 acex spacasi

sameuy upâCHym

seAa

soo se ege> peansaa

nomoma aarm(saxas

yae seura

E

osas Taanx

Anr> poABER

CoseecKas

se

OT

Execes

MexpeHaux

YOTorg

6NZA

nÃ

deaAeicosyan.s

Mecana

asomaz

apM

noxysagno

Baxos,xax

Asa

ap&CHER

a

meassmo xx supees Typox

2Nowynami

ydeAzoon

upsuÃ

_soax

rpeczenylo

a

6eanexc52xii

naaleg

Glx Tomé

RosapHHX

4851-

us yare riocaeAcoman rpoñuaen

yze-asso-Hycra

xcxpeanocTu,nycos Bañ¾KHE

Bamsamos,

rpoons

a som no omggamma pacho];issteurs.Kaxxx

Asyxuecanzaro

yaxwoomexasma

.co cooponN

anpre

MAex,dpaeses,Rex

Pocash s.nac ons

lâ ortahktan neden kaldmlamadigma gaymyorum. Zira açikça görülüyor ki, bizim iligiklerimiz önündeki Tagnak engeli, yollan kapatmalan, onlarm luz11Anadolu'nun Îngilizlerin eline geçmesini ve tüm kizil Türklerin imha edilmesini istemeleri anlamma gelmektedir; igte bu, Tagnaklarm Ingilizlere gösterdigi gerçek yardundir, Bizim kizil ordu kalley Tagnaklara kargi savaga girecekti ki, sizden mektuplar geldi ve bu mektuplar nedeniyle biz iki aydir bir gey yapma-

165

dan taliniat bekliyoraz. Bu iki ayhk faaliyetsizligin vatan için hangi sonuçlan dogurdugu artLk bilinmektedit Rusya Sovyet egemenligi bizim samimiyetimize inansm, bizim de kendileri gibi samimi ve büyük idealler peginde kogan kardegler oldugumuzu görsün ve Dogu demiryolunun aç11alarak, Îngiliz masi, Dogu'da huzurun saglanmasi için gereken önlemleri emperyalistlerini Bati'da ezmemize imkân saglasm; eminim ki, konunun aciliyeti dikkate ahnarak, demiryolunun aç11abilmesiiçin bize -Azerbaycan luzil ordusuna- Rus lazil birlikleriyle bir arada, Tagnaklara kargi hemen harekete geçmek için izinverilecektir. Aç1kça görülüyor ki, bizim bu faaliyetsizligimiz, Îngiltere'den özel ödül bekleyen Tagnaklar tarafmdan kullam1maktadir. Ta.pnaklann bu tavrmm bize verdigi maddi zararlan aç1kladim; manevi zarar ise, bu durumun kargidevrimcileri fazlas1yla cesaretlendirmesi olarak açiklanabilir; Dogu'dan beklenen yardumn geç kahyl, Ingilizgizli propagandac11arm bulundugu bir ortamda, Ingilizajanlapropagandalann provokasyonlan için zemin olugturmakta olup, onlarm n kök salmaktadir; sonradan bun1arla mücadele etmek zor olacakbr. Buraya bir husus da eklemek isterim: Benim emrimde Tagnaklara

kargt duran ordudaki askerlerin çogu bati illerinden gelmigtir; igte yani bati illerinin dügügü konusunda haberkendi memleketlerinin, askerleri bu tutabilmenin bütün zorluklarim kendi1er aldiklarmda niz dügünün. Yolda.ÿ, cihan harbinden sonra sizin de bildiginiz duruma dügen ve eldeki tüm cephaneyi kaybetmig, keza bu devrim döneminde her geyini feda etmig olan halkm durumunu böylece aç1klanug oldum. Inanm ki, bizim durtunumuzu ögrendikten sonra, bizlere yardun edilmesi için siz de emeklerinizi esirgemeyeceksiniz. Bir daha tekrar ediyorum, bizim hiçbir iggalci niyetimi2 yoktur; Rus kardeglerimize balognmz tamamen samimidir; dolay1slyla Rus kardeglerimizi ortak amacumz dogrultusunda bize inamnalan ve Tagnaklara vurulacak tek bir darbeyle engelsiz irtibat kurulabihnesi için demiryolunun aç11mas1, keza Îngilizlere kary harekete geçmemiz için yardun saglamalari konusunda ikna ediniz. Iglerin genel durumn konusunda bizi bilgilendirmenizi rica ediyorum. Beyazit ve Erzurum istasyonlarmuzla irtibata girilebilmesi için Gorus'ta telsiz telgraf cihazi olan bir istasyon kurulmasi gerekir. Keza Gorus ile Nahcivan arasmda da telgraf ve telefon baglantisi kuralmasi gerekir. Samimiyetle ve tam bir sayg1yla selamhyorum. Dogu Cephesi Komutam Kâzun Karabekir 23. 08. 1920 fond 495, liste (RGASPÎ

181, dosya 135, yaprak 1.)

166

TOLAFily

AþMAH€

ce6x

Ha

X A A B I 2.-

4xaare,T.e..ha

ZeBou

RONGpHH

manectua,ueo

HECEMS

B C3COM

eÚO

a don e

BOXhmono

uespy

4-rO

MMR M¶QTRGR

Ha

naux

x ceparanoi

nesAy

OHF

TORB

RBMañM

Poemas.Xs

Tð*e

amore ossessoro GMJ 80

canoe,T.e.

ROMER

SWEi

paspe-

anchua tom.

EShaTOAbHO,STOdH

annaam

ApueHHGAdBRO

B

codpaans

BapoAnaro

Apuenned dypys

Maux

HŒMGK H& 90,9TO

RagnagaMa

cooxxHomenza

crynas

HR UNE

Cosemosof

upa noopeacose

MWEB

cesepe

o rpasanax

soupoca

New puna x yeucTpen Ectyruzz

B TOMO BGþMA UþOSEXEUT

OTAbHERR)¾Ä€CL

Aencosta.

HacoynaTeañHas

seux

HR BAKENSBAHL

BORR HROTyn2OHMS

COOÓBOHO

Pocomm

BRME EMOGMOW OT

BOT HO STOR UpHRHHO

H,HO

Toshxo-odoposuberhauum

onepagws,06x0ABros

MB

Coseroxon

-

HþH-

eram-

KRMHz HO ¼¾e HMKM

KRESTCR,9TO

AHORETM,¾TO

axonsasun

suceynaeHuaum

paspemeno

Han

cosueowHo

-CHETSapeHm.sTo

zok-c cax

yexcpeHER

sorpoca,R

ARERSKH

GORTEBþMAROUCH

AamHaquoe

AccTHzenza

ydeAurar»Ho

upcoxa

o

668

BOBKRFO

COMHSHET

H ROKRSHEROTCH Hac,m

PocomAcxon

norouy N

O¶TE

a upocan

nameh o6¾ek Rexx

ato E

roAa

.

dano

upâDHOT CH-

HeodxoAzuo

a

muTepe-

socTOMHRDO

paapemenna

upomy XI Apummod soon paspemenna.-

HOMAHA7til(HBOCTOSKU POHTOMKUMM KAPAEERMP 3I/¥III-20

Moods

du

Asep6akassacron

apennocesse...-ado

OTOþOH-

HK dBEUþgp¾gHBug

.

Belge 68

Kâzun Karabekir'in

Halil Paga'ya mektubu

beraber "Rus ve Azeri K1zil kuvvetleriyle ediyorum." rica kaldir11masuu

Tagnak engelinin

ortadan

Halil yoldaga, Ermeniler ne de olsa Naheivan'a saldirken aym zamanda sol tarafta oldugunn da gösterdi. Aynca kuzeyde yararl1hk gösteriyorlar ve burada da taarruza baglad11ar. Çiçerin,mektubunda bizim ile Ermenistan arasmdaki simr meselesinin Sovyet Rusya arac1hg1yla çözülecegini, Büyük Halk Meclisi adma bu cevap mektubunda bizim Tagnaklarla da aym bildiriyor. Çiçerin'in istemedigini ima ettigini fark ettim. Aynca bu girmemizi gekilde savaga Sovyet Rusya'am da arzusu. Bizim ile Ermeniler arasmdaki çatigmalar sizin tarafruzdan Mustafa Kemal Papa adma yazilan 4 temmuz tarihli bir mektupla bildirilmig. Iqte bu sebeplerden dolayt ciddi bir operasyona girigmeden, sadece savunma amaçh çatigmalarda bulundum. Bence Ta.pnaklar güphesiz esas olarak Antant'm tarafmda, ki arahksiz ve aktif olarak bize saldirmalan bunu kamthyor. Bu yüzden Rus ve Azeri kizil kuvvetleriyle beraber Tagnak engelinin ortadan kaldinlmasim rica ediyorum, zira bu ortak amaçlanmiza ulagmay1 luzlandirmak ve dogu meselesini çözüme kavugturmak için gerekli. Israrla 1L Ordu'yu bu konuda kullanmak üzere müsaadenizi istiyorum. Dogu Cephesi Komutam Kâzim Karabekir 3L 08. 1920

(RGASPIfond 495, liste 181, dosya 135, yaprak 7.)

16 8

Ilos Top ean MS/m

G.oexpeggo.

/mugpun/ /16&6cz 15/9-0.35

Texerpwata Ma des 14 Bai.

Rapuovungaan

Geitposapn.

Mooma

Ilpunima g/IX-20r e

0W

.

.I4/IXan.

Bany

.

.

Ha up 30 m Obodrian oozenpatog up 18th" yponehou kopoum,Typuum .

nywa coexu oonepneano C

ILJJOUS

Ma.Tznacio;

.

upammage

mtop asamm:2 am>

na au

sapeseso

TubyeTon

norcosso

nonags

cemfonEu

uanoxcu

mal

awpoya.

ara ao

xz,sou

oypon

Asmportwo

aconax

2.33J

one:e

ua

a naae

;µc:noacean,

odpwaa

u

olycoli

Morus

noi

npuneab4eu apuna asceu troxaarta

w¿yog.xype.unwoonwaae aan

e useorovernaro

apuma.

c4una

IIpoag yxaaansli

ISAoxe

no

uposoupomiens noAmapuumaa

cályt;amama

Goasitaces ne dynes

no.ituya

sacezenyx i papannpyee

RoãP

cons

romusysse

74GPS

sera x

Jennanoces

Apues,:n

Roasso

dama apo¾asegeno

Typast

omoyecessa

samaneaum:o apx•rscuouy

samay

coixacao

seuxamux

arryds

.:acoµxeune

audaeHis

axum paca

dymye nuunara

naauwwegen nozonoras

c.g

syymacys no

putpa

necesett4 ayosou

ZO nos

onorpat

nyeaxmapye-ox

40u Aurla

sa caon.,.Mocea=,4a6s

Kopka supeaaac

na kraynbuencuoro

-à-uuug

do tenden.iamic

can nolpaigg Earma

rpnodestenze

u aer:apon Nya

líþ&K-

neperosoyos

sausaan,«o

Toppoopan

samte

nycyahuan,Watemen

ceae

24

HåKahn

rorogh,^acuycopas

apounas

aarye

ItapeceJaa

xxx

nupHLM

sozzym.atxedama,

dexergen

nyo noupaacuanomtocrajamte

uwe apuaa

cocon.sa

angyy

Repesymex.5

aumanaxX

ØyAynge

außba Aauna.KaulLBuicunas

augmaxprope;p:

soAsopwo

una

nye saqumpra

t

cosa

cuenansaro

Typex,Apm--

ALDËÒpQMT

syaynauaW

ivM

pyua 0$070-

Typop

2 Kartsuasexoro

peepa

Na

acox

neoos:o

EELOCHRITOOTH

naam won aatgry

apassa-MB

ño:wso

se

B

uposurunangmx

SS ropuxx

oceañoon

OpagKYa

yyggomegue noter

so opu.m deo

MymWH

ma roozegttaa

au taeducu

syn

ROO'I

Ranaeu

mysekaan

Uypytuutunexoro

is cex.upeaar

eye

assuay acopogge

o

waloaHo

un oma,

atuteen

yeBAe ma I.05 ces

84TEM

a

yBUþeluf¾e

OLüti;Rit

HPunnexammamt N.8

apocat

COGkK,490ña

.

GNÇiTH

HUM)Ji

c dauengen

nowaqaw

Mens

sonycy,no)Into

a

Han

ao as6e

apâOHOÊ roaHama-

we

upoema npxuneux typlatonungosauxem apeuemax upeãoxpanuwe muux Mep a omaan o coasammenos aneos easexego6ceaneuvoL 29 aaryous

D30r.

aospmmen

::

IòS

Genpasaph

VIDIM

Belge 69

Türkiye'ye gelen ilk Sovyet elçilik Upmal'in 14 eylül 1920'de Bakü'den gizli" damgah gifreli telgraftan

Y. Y. heyetinin sekreteri gönderdigi Moskova'ya

"çok

"Tagnaklar, köylere sistematik Türkleri lohetan geçiriyor."

olarak

baskin

düzenliyor

Ye

glivenerek köylere sistematik olarak baskm düzenliyor ve Türkleri lehçtan geçiriyor. Karakilise'de Sürmeli ve Kagizman bälgelerinin temsilcileri gelip yardnu istediler. Bölgedeki 105 köyden sadece 35 küçük dag köyü kalnug. Agustos aymda ise onlardan 8'inin hallom da lohçtan geçirmigler. Koruma altina almanuzi gidebilmeleri için ailelerini ya da bütün erkelderin herhangi bir cepheye görügmeleriiçin ardmTagnaklar, bang bagka yere tay1manuzlistlyorlar. yerlegtirilecegi s1mr bölgesindeki karma köylerde yagadan Ermenilerin Kagizman yan Müslümanlan bütünüyle yok etmenin pratigini yaplyor. bölgesindeki son karma köy olan Porin'in halle da 20 agustosta kihçtan

(...)Tagnaklar, Türklerin

pasifligine

geçirildi. (...) Upmal (RGASP1fond 64, liste 1, dosya 21, yaprak 118.)

170

Eggas

TKK

TËÍ0

moygatwell soni enn exexápaseasxposame GR0gli va 18)agggg". poemydlaltz asegš¾ TAM "Oggxg¾¾ttta NRKBMo EMg!04ÿÐ MEKUKSA9983¾¾©§ CIX¾ E RO BOR)SylDWyW#¾ âggenegaenee aposeAazze lisyereggx½štedul"Reñufiscommeos gentgen L rpademypesetäyerará mysetemy e range apetas ute

087 T igildenW H .gR

4

negy maggsagnetcy aspelt.ggµe

nacynomatyyryeuxsa semmoaxy måterarempaux24gdpa11 x nogey 44rympaa,dpoems doets.grar sagens e ed"ETon eine 54xatanicike sitzeri to..Asweapayosagèraqiduamar afdliý¤ña spana aprettedsyfBaggspk exass 165hre nach..agmengua a Depasa mangen ugymn a egeps y o¶ytúnäp"m¾gÑg Edil[HT...KNO35Mllta-SABGBBETSItR y itM CO3AR%A"BGB XW94TTa ARN SPXIWBM nagone et xaganduxxon sapet.para aerozesme woonzenen geposassaro ryydstener:Aarnauma;genaswen mere.nacanersom a eespquuerqpes.ma MO.ÓRAPell)Mgf¾EU.ARR-EIRI 4GIGEGMRAM,sprangsyt ceRwas asomity paa meio; ¾411514 KSTOþßg. Ogilg,ESSWigtNK Kas"Is 80 TOR$Ko ..hRW00BUTb _ggletal Esp exx,agg þIIe x man ga gymmeners ejest u cura nem ga OTy Texham upggy tok 8 swa akt Exe

285

WW

11

..,

e eB¼get ytag aggggga gegenga,agammagg orpaWilee Mia (p.get NNUX¿MIAugeszei KRenase e ses yys ya unòœquh 0ANTRERIK Ask Itaurp-pseert) Wousy as,wee me CTag) ¾epda2Amase Agtneß oomeraman

acox. une 1 amu can?X KOVXlf

..a

2)(gF

COKE

2NRat?

neera

,

RepraWas gePowho

at tesem passaram te neañ

44 a gx4xMbas-pyenlauseaset as namense pamper r¿Rya4 544cue Eexamere Ráll y ondtaisš¾ C doenW.4 xx **"BTassi Ram RNgaa:taes antaria se exa ame; år R repoW a yxe ao¾eAst g tuine-Kaparnocapying typeaWEX £2 TEROJiBLca compour ma omatorer weiar gg .97 aggy

la etWW e yoTeadug maradrespapy KROL1LllnR ado y ziecxegxx

py ysy EUUtWKT BRETO'89 Upagxtexpette papasset

* EE MX apsilyxAs.EN "gggggggy" SYPUERMM En M2THY ggy gygg y Ag Epoguraggy TRB 7811510MAKROTOBJa¾haySQL .XMSHA,M Øyrtygg MM FAR ItWGRL pgsyRLTSTR 40PG RIUMÑNG NGUROMS3ECTOR GGISdtBOTTb 1JanRBaet &fggggggggg Maxacres ggggg. Isterydsa des tat 0801,653 eB¾au Ty 59¾ Masom seylteµaTE atedyer Assy manger pan'am19 47X Teher x maceresan .GY0]IG9 $¾¾$2 8 yetanearexas GCCEST U IIGETNEHI N SKog99 1108.0!$¾ NT þÿCCK12Y .69EigtBRRom,se Tak RSK Red BTW ,to meneannerex RM 30 aneumatte Th me sesset TgggTL a URRESSET gggg CYgtRETb

Aurxfores

E3.

SM Asmurmageryn

o

odesiaryn

40

a

OB

aty

effmanaxtu

.se

FTÙ aux

spe-

assasusw.ederesTexacts

ÑTEO¾eRN

RM

pysäns Ryanita morempat

xa unmaxgx

8

Belge 70

Dogu Halklari

Propaganda

mu'nun 17 eylül 1920 tarikinde aldigx kararlardan smda

"Devrimci r1yla beraber

ve Harekât

Bakü'de

Konseyi1 Presidyugerçeklegen toplanti-

Türkiye'yle birlegme amaclyla milli Türk ordulaharekât düzenlemek part." Ermenistan'a

Çokgizli 2. Imzaladigim1zateykes antlagmasi,2 Ermenistan'da Tagnak hükümeti için bizim zaydhš1m1zm aç1k bir kamti olmugtur. Ateykes, bu hükümete durumunu güçlendirme ve savunmadan saldinya geçme imkâaskeri teçhizat alam vermigtir. Su an Tagnak hükiimeti, Ingilizlerden antlagmayla hazirlanmakta, kargi bir hararetli gekilde bize rak savaga Azerbaycam'ndan gelen fran kendisine geri verilen Culfa demiryolunu mallan kontrolüne geçirmek ve Tahran'dan Iran'm kuzey simrma geçmig olmas1 gereken Îngiliz- ah ordulanyla bag kurmak için askeri güçle iggal etmeye yeltenmektedir. Azerbaycan'da komünist maskesi altmda çahyan Tagnak hükümetinin ajanlan, özellikle Karabag Zengezur ve Kagâh'ta yerelde Sovyet iktidanm ellerine geçirerek ve yerel Müslüman halla silahs1xlandirmaya çabalayarak Tagnak saldinsi için faal bir gekilde zemin hazirlamaktadir. I. Ill, Enternasyonal'in ikinci kongresinde alinan karar geregi I-8 eylul 1920 tarihleri arasinda Bakü'de toplanan Birinci Dogu Halklari Kurultayi, Azerbaycan Komünist Partisi'nin Genel Sekreteri N. N. Nerimanov bagkanliginda çaligacak sürekli yönetim organi olan Propaganda Y. ve Harekât Konseyi'ni seçer. Konseyde G. K. Orconikidze, 5. M. Kirov, M. D. Guseynov, D. Stasova, M. P. Pavloviç,Suleyman Nuri gibi kipilergörev1endirilir. Komintern yönetimialtinda çaligan Propaganda ve Harekât Konseyi'nin görevleri arasinda, propagandanin örgütlenmesi, Dogu ülkelerindeki milli kurtulug hareketlerinin desteklenmesi ve b1rlegtirilmeside s. 141, Bilim vardir. Bkz. Y. A, Bagirov, KurtulugSavagtYdÏanndaAzerbaycan-TürkiyeItigkileri, pubat 1979. Yayinlari, Istanbul, 2. Sovyet Rusya'nin Tagnak Ermenistani'yla imzaladigi 10 agustos kastediimektedir.

1920 tarlhli antlasma

172

6. Sovyet Rusya ve dünya devrimi aç1smdan älümcül olacak bu sonuçlardan kaçmmak için yap1Imas1 gerekenler gunlardir: a) Sönmekte olan Türkiye'deki milli hareketin en hizh gekilde desteklenmesi ve b) ordularmm Ermenistan ve Gürcistan'la birlegmesinin engelÎngiliz-Sah lenmesi. Bu ise sadece, kendi halkim ezen Tagnak hükümranhšnu devirmek bayragi altmda, devrimci Türkiye'yle birlegme amac1yla milli Türk ordulanyla ittifak içinde Ermenistan'a harekât düzenleyerek olur. Bu birlegme ve bizim ile devrimci Türkiye'ye dügman Tagnak hükümetinin ortadan kaldinlmasi, bize, Mustafa Kemal hükümetine maddi olarak yardnu etme imkânim hemen vermese bile ona qu noktalarda destek olacaktir: Birincisi, Erzurum kolordusunun Ermeni simrmdan almarak Bat1'ya gönderilmesini saglayacaktir; ikincisi, cephe gerisindeki tehdidin ortadan kaldmlmas1, milliyetçilere örgütlenme, mücadeleye devam edebilme ve sonunda baçan kazanma umutlanm kaybetmeden itilaf Devletleri ordularmm kargismda ta Kafkaslar'a kadar geri çekilme imkâm verecektir; üçüncüsü, Kemal Papa hükümetinin otoritesini artiracak, onun durumunu güçIendirecek, milli hareketin sönmesine imkân vermeyecek ve Îngilizlerin avucundaki sultanm kendini Türkiye'nin tek iktidan olarak göstermesine olanak tannnayacakt1r. Türk milli hareketinin kurtanlmasi digmda Ermenistan'a düzenlenecek harekât bize qu yararlan da saglayacaktir: Bu gekilde bize kargi savaga hazirlanan dügmanla tek baymuza savagmanug olacag1z; Ermenisordulan gelmeden änce kurtanlung olacak ki, bu haretan, Îngiliz-Sah kâtta dokunmayacagnmz Gürcistan ise savaga kangmaktan kaçmacak. Aynca Ermenistan'a saldm, ona kargi savunma yapmaktan çok daha kolay olacak. Öyleki Tagnaklann bize Azerbaycan'm Bolgeviklerden kurtulugu bayrag1 altmda saldms1 s1rasmda Azerbaycan halkmm bir kisim da bizim kargumzda yer alacak; ancak bizim Ermenistan'a onun Tagnaklardan kurtulugu bayragi altmda saldmnnz sirasmda sadece bütün Azerbaycan halki degil, Ermenilerin bir kism1 da bizimle olacak. Askeri operasyonlar, bizim tarafumzdan hiçbir ek güç gerektirmiyor. Operasyonlar, esas olarak Türk Erzurum kolordusu tarafmdan yürütülecek. Bizim tarafmuzdan saldmlar göstermelik olacak ki, bunun için yeterli gücümüz var. Aynca devrimci Türk hükümeti, bizim komutanuz altmda savagmak üzere ordusunu vermeyi ve bazi gerekli komiserler atamayi önerlyor. Bu ordu tarafmdan Ermeni halkma kargi bir agmhktan korkmaya gerek yok. (...) Bütün verilerden ç1kan temel sonuç qudur ki, savag kaçmilmaz ve eger biz, Ermenistan üzerine harekât düzenlemezsek, iki hafta sonra onlar Sovyet Azerbaycam'na harekât düzenleyecek. Ve bu bizim Bakü'yü kaybetmemiz anlamma gelir.

175

Yalandogu'daki durumumuz fena. Yerimizde duramay1z ve geri gitmemek için ileri gitmemiz gerek. Hem de hemen, Eger bir ay daha agir davran1rsak Dogu devrimi tam bir yik1mla sonuçlanacak. Dogu devrimini kortarmak için Sovyet ordularmm Ermenistan'a hemen harekât düzenlemesi ve Ermenistan'da Sovyet sistemini kurmasi gart. 7. Dogu Halklari Konseyi Prezidyumu'nun aldig1 bu kararlar, bir kopyasi RSFSC Digigleri Halk Komiserligi'ne bildirilmek üzere III. Enternasyonal'in Yürütme Kurulu Presidyumu ve Rusya Komünist Partisi

$u an

Merkez Komitesi'nin incelemesine sunulacaktir. 8. Bu kararlar, hiçbir kogulda yüksek parti organlari lanamaz.

digmda açik-

17 eylül 1920, Bakü fond (RGASPÎ

5, liste 2, dosya 92, yaprak 31, 31 arkas1, 32.)

YAgg PA 3BTÆHCYBO ROM TO3155T angríA2 otramit MargardachedeWenn'4àsjidenzann?ié Peach,yAy etx¾vxa Baky y ovetanos.

ourxeesepeakeur

TOTOKR4

Styd

nwn,a genet Munilwa fde ete

zoner

GANGH

na

00

AIR¾kWV)I

:

rpysandex

Mitä"N

c:

tt

Belge 71

Ermenistan talimati

Komünist

Partisi

(Bolgevik)

Merkez

Komite-

si'nin

"Ermeni memeleri

askerleri ve mevzilerini

ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg etterk etmeleri konusunda ikna edin."

20 eylül 1920 tarihinde Bakü'de basilnugtir. Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi hem cephe gerisindeki hem de cephedeki bütün parti örgütlerine ve hepsinden önce Kars garnizonuna gönderilen bütün Bolgeviklere ayn ayn askerler ve gruplar arasmda eger mümkünse bildiriler aracihg1yla savaga kargi esas dikkati qu noktalara çeken genig bir propaganda yürütülmesini emreder: 1. Bugünkü Türkiye, art1k geçmigteki sultan Türkiyesi degildir ve Ermenistan'a kargi saldirgan amaçlar gütmemektedir. 2. Kemalist Türkiye, Sovyet Rusya'mn müttefikidir ve Îngiltere, Fransa, Yunanistan gibi emperyalist devletlere kargi özgürlügü için savagmaktadir.

3. Cumhuriyet Ermenistam'nmi Türkiye'ye kargi zaferi, emperyalizmin Yakmdogu'da güçlenmesi anlamma gelecektir ve Kafkasardi'nda devrimin zaferini tehlikeye sokacaktir; Cumhuriyet Ermenistam'nm yenilmesi ise tam tersine bütün Kafkasardi'nm ve ayrica bütün Dogu'nunsovyetleptirilmesini hizlandiracaktir. 4. Ermeni Bolgevik-komünistlerinin gärevi, Ermenistan'm sovyetleptirilmesi için Cumhuriyet Ermenistam'mn yenilgisini luzlandirmak olmahdir. Bu amaç için ytmlarm yapilmasi gereklidir: 1. Bütün araç1arla bugünkü Ermeni ordusunu bölmek; a. askeri firarlan saglamak ve her gekilde seferberligi engellemek; b. cephedeki askerleri ilerlemekte olan Türk askerlerine ateg etmeme1. Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti, yani TagnakErmenistani kastedilmektedir.

175

leri, mevzilerini terk etmeleri ve eve dönmeleri konusunda ikna etmek; c. subaylarm emirlerine itaat etmemek ve gereldi durumlarda onlan yok etmek. 2. Bunlarla birlikte Cumhuriyet Ermenistam askerlerine muzaffer Türk askerlerinin, bu devrimci askerlerin, asla yenilmig bir ülkeye karve sivil halka zarar vergi tecavüzkâr bir girigimdebulunmayacaklarru emperyalist yarhalkma meyeceklerini, aym zamanda emekçi Ermeni dakçisi Tagnaklarm hükümranhšmdan kurtulmasi için yardim edecegini kavratmak. 3. Ermenistan'm Taynaklarm efendiliginden kurtularak Sovyet Rusya'yla luzh bir gekilde iligkilerini düzeltecegini ve sonsuza kadar savaverecegini, ülkenin Rus ekga, yllaci açhga, süregelen çatigmalara son megiyle dolup tagacagun; büyük devrimci davada yer alacairu tekrar ve tekrar anlatmak.

Not: Kapah toplantilarda okunacak ve okunduktan

sonra hemen ya-

lolacaktir.

Ermenistan Komünist Partisi (Bolgevik) Merkez Komitesi üyeleri Sarkis Kasyan, Askanaz Mravyan, Avis Nuricanyan, SavaryAmirhanyan, Isaak Dovlatyan, Agot Ovanesyan. (Y. K. Sarkisyan, "Za Kulisami (Kak Rojdalsya Moskovski Dogovor 1921 g.)", Literaturnaya Armeniya, 1991, No. 1, s. 73 vd.)

Belge 72

Türk ordularmin arifesinde Sarikamig'1 almasmm Tagnak hükümeti d14igleri bakanuun Tiflis'teki temsileisine gönderdigi telgraf1 "Yunan111arm bir saldirlya geçerek dügürmelerinin olanakh olup olmadrinn

Türk hareketini ögrenin."

güçsüz

Türk ordulan, büyük bir güçle Kars bölgesini almak amac1yla ordulanmiza saldin ba.platti ve iki gün içerisinde Sankamig'1 birakmak zorunda kalabiliriz. Durum çok agir. Bir an önce Luck ve Corbeille'e2 bagvurarak, Türk birliklerinin ilerledigi konusunda hükümetlerine telgraf gekmelerini ve gerekli tüm önlemlerin ahnmasm1 istemelerini saálamak mutlaka zorunludur (...) Yunan temsilcisinden de, hükümetine hemen bir telgraf çekerek her geyi bildirmesini ve Yunan birliklerinin bir saldinya geçerek Türk hareketini güçsüz dügürmelerinin olanakh olup olmadignu ögrenmesini isteyin. (D. S. Zavriyev, K Noveypey Turtsii, s. 85, Tiflis, 1947.)

istorii

Severo-Vostoçmb

1. Sarikamig, Türk ordulari taraftndan 29 eylül 1920 tarihinde tarihten änce yazijdigi anlagilmaktadir. 2. ItilafDevietferi'nin Tiflis'teki temsilcileri.

Vilayetov

kurtarilmigtir. Telgrafin bu

Belge 73

Lenin ile Çiçerin'etelgrafi ve telgrafin üzeriOrconikidze'nin dügtükleri not yazilariyla ne Lenin, Stalin ve Çiçerin'inel

"Türlderin

ilerlemesi

bizim lehimizedir."

5/X-20 Yoldag Stalin! Inceleyin ve telefonla konuqun. Lenin Yoldag Lenin ve yoldag Çiçerin'e, Yoldag Mdivani dün Iran'dan döndü. Oranm durumu: Köylüler sessizdir, tacirler, ruhaniler ve digerleri Îngilialerle tek yumruk olup, Bolgeviklere kargi birlegmig durumdadir. Bize kargi yürütülen tüm çahqmalaaktararak kendileri n Ingilizleryönlendiriyor, Farslara teknoloji ve para desteklemekteslogani popüler bir olan kalmakta ve gayet arka planda takviye edilbirlikleriyle dirler: "Ne Ruslar ne de Ingilizler!"Azerbaycan mig birlikler, Reyt'in ahnmasi için sevk edilecektir. Tebriz'de gah yandaylan darbe yaptilar. Darbe öncesinde milli demokratlann hükümeti saldinlan devam ediyor. Çatigmalar, vardi. Türklerin Ermenistan'a Kars'm 10 verst batismda ve 25 verst güneyinde sürdürülmektedir. EriArhaci'ye yönelik saldmlar van istikametinde, Igdir'm 6 verst güneyinde devam etmektedir. Ermenistan'da otuz yaga kadar erkeklere seferberlik ilan edilmigtir. Gürcistan hükümetinin müsaadesi almarak Gürcistan'da yagmda olanlar için seyagayan Ermeniler arasmda on sekiz-otuz beg ferberlik ilan edilmigtir. 1stanbul'dan gelen haberlere göre, Trabzon'a çikarma hazirhklan yap11maktadir. Legag talimat bekliyor. Azerbaycan kargidevrimcileri ve daghlar Erver Paga'ya büyük umutlar beslemektedit. Her ne olursa olsun onon buralara geligine müsaade edilmemelidir. Genellikle Türk pagalarla mümkün oldugu hadar uzak mesafeli bir dostluk kurmaliy1z. Onlar buralarda kargidevrimciligin örgütleyici merkezi olarak çahylyorlar. Türkiye Digigleri Bakam Bekir Sami Dagli Cumhuriyeti'nin kurulmasi yönünde propaganda yaplyordu, baçansiz da de-

I 78

00

5/X-20-30

T.

,

.,

,

.

U.

MMYM

norosopunt no Teneggy) NY.½¢.CHK

5........ KCos.,

Coaanni

,,

Jlexas, apxx2

y

Tom. JIesusy

n Envepusy

Tos.Mrusasu sepayaos

-

na flepona

movsa nonomenne Tag taxono

so zoavne

sauñTag

syneweaTSO

HMANOb a OgHE RykaE TOBHa

BOOMH

rarag

exa6xas

EgegTO

REPAXVBHAMH

oe6e a mean a noAgepsusas ERHOROMW VSOTN¼¾

909034

Typxx

upoAoamaar

OECTO

Up3BHTORLOTBS.

SHPANV&EO

BHOBh Ôyg¶T

aosyar gao. Aaepdaßg-

yonenssue

BBMHyTN ARS

6Nao apaanTezzoomo

84-

oTogsuras

nonyaspauß

Touza

od'aAR-

ÔOXhmeBHEOS

aanssas

a TosPMAe upoxamegen reposopot

maxa Ao nepesoposa

Apyrxe

HAG þ¶ZOBORST

Aosoanso

an pyeoxxx

M

ßþOTHE

trepoos TexxMECE AeaarauH

emovne mi aHr.4Buan Pemra Touxa

amoerogue speerss=:s

AyxoneBOTBC

þ¢ffGTEMEME HPOTH3

agepa

BRESTRE

-

eropOBEHERMH

saquomaahAesospatos

Raowycaeane

a Apmeanx 602 MATT 2 AtWETH aanansee a 25 separax masse Kapoa Spasaxoxox marpasaeanz xper saoryonenne sa Aprañan a 6 seperax.lossee ZZAmpa a Apr meann od*asmesa Modnamaagma Ao 30.TM me2 cormaans rpyaxx. E 797a2H

OT

OÔnSBJIORMS

IS Ao 35 aer no

NOÔHAHaag¾ß

OBOAesusM

&þMSH

EHBygHX

Ha Kosomanzamonoas

TpaneBYBA JIeram upoone yxaaaEMS EOET. AsepdeRAzaaa a topges sosaaramy ocasmne aaAe=As sa assep razy EM a xasou oxyvae ero O Aa He ryosara soodge Typensuan caeAGnamaux asaxonorso romosumos pocast

posfoqxcasse

saements

sau

sano

muerar. Tomano

na

coassou

pâOOTORSHH

Aaxexox angtr

H HER

MOEBO

88

BAeos can asaamTon opranxeymqua gestpou umazRAeX Typgux Bexmp Ben Marymesme

sourppeso· arwrapossa aa

seaaanonucora pommax xas

roposon

POOBydAREN

H Ho

OURTORORHO

8099¼¶

Mosso

osopeer orPc3&AHTa ero odparao Mooxsy nepegan ero )(areotangau soodWe oayvae Aaamsenmero TYPORKOFO HROTyBABHMS DORHTHVOGEOS

asemen ore¤ean

ocaomantes

no goeMY

yorexa

ROA02OHNO Ha GORM

tyоH

Kaggage

aaß¾ym

.

179 onu apar topar Moskova'ya göndermek gerekti; bu amaçla Dagistanblara teslim ettim. Türk saldinlarmm devam etmesi duBence rumunda Kafkasya'da siyasi durum son derece kançacaktir. Türkler Kars'i ahrlarsa... biz Türkler ile Ermeniler arasmda katlianu ön-

gildi;bu

nedenle

lemek slogamyla... kugkusuz genig çapta olacaktir. Biz Ermenistan'm tümünü ele geçirmek ve Türklerin ilerlemesini engellemek için birliklerimize müsaade edilmesini Ermenistan hükümetine önermeliyiz. Bu konularla ilgili yeni talimatlarmizi rica ederim. Orconikidze Ermenistan'm içerilerine dognl ilerlememeleri, keza Batum'a saldirmamalan konusunda Türkleri kararh bir gekilde uyarmaya çahgimz, zisebep olabilir. Onlarm ra bu durum Îtilaf Devletleri'nin müdahalesine kararlagtir11migt1.Eger geçmemeleri ötesine sizee bilinmekte olan çizgi girerlerse, bu tüm anlagmalarm ihlali anlamma gelmektedir.

Çiçerin uygun bulmuyorum. Bence Türklerin ilerlemesi bizim lehimizedir. Yoldag Orconikidze'nin telagun dayanaksiz buluyorum. cevabru Çiçerin'in

Stalin 1, dosya 24461, yaprak 1.)

fond 2, liste (RGASPÎ

Kapa zu toA ëaarog spexpageans pesan MSEAy typzann x Aet zoacocaamase desyoxoano no denyazonso apussaux apasurenhetsy paamepx A0amsu OYAeu HPGAnouxth apssaoEcuy EBlu¾ BOËOES ARE OEETRagWK

090270TETL

Anasseimero

rymeBxo Tax

PDABExeHMS

Typ03

200Ë Apg0MHH UpOm¶ 20

H Eeg09

BATycEy¾

sorpo042 yxaaasMM.

OPAzannsmAse Hoorapa#reos meane

upoTHE

En BRTTM,

raceyraeERS Teabot20

penteasece

Typsam

nopepara

nPDAammenna sartpa

Auraars.

me HaseMEoi

R$O

820

Apuenxx,

3830807

Esso yonosaemo,

BRM AMERE.

gro

apegoatepea texte aporza

HBOOMESEEO,

o

agema-

se noñRYf Aaam.

EGAH EATT STO HAPFNoeT

20e

00FXa-

mazag. Envepma. ÒTaet

samenxe

Exuapuna Typox

REBEREHABS

ÂLet

0¥HTRE

ovaram HenOAXOAngum. Hoaaran, too apop Onaceans 2,0psoAy na Hamy Manha247• HOOOO0BOBSHHNMW,

UTEREN.

,

Belge 74

Stalin'in

Çieerin'eBakü'den

"Türklerin lentiler,

Ìtilaf

telgrafi

sald1rilarmm Ermenilere boyatlarlyla abartümaktade." tarafmdan

ilgili söy-

ajanlar1

No. 3680 3/XI. 1920 Bakü

Çiçerin'e, Moskova

(...) Uyanyorum, ilk olarak, Türklerin Ermenilere saldinlannm boyutlanyla ilgili söylentiler, Îtilaf Devletleri ajanlan tarafmdan kasith olarak abartilmaktadir. Niye söylentilere kulak as1yorsunuz; sakin davranm.

(...) Stalin

3 kasim 1920. fond (RGASPÎ

558, liste 1, dosya 1985, yaprak 4.)

Toexmat laendeRwameaux Odposonnaan sanxEms.n amar eme. AmamRene so2em a coegame XNaycos a nepomxpxarmaatax nasazos,eppgg Repytes EAer d CTPoe posante, Konssy. ane.Coryanmare Ra¢ame keuzugnetex sa a aan pamese 4ppdam Tereµae mengymarranasaar Ex

a osaa no osannexio.x Apuenn x 29;sam as ammax. Wekuras.x Baar, ansepa xar 47AFT neare.aanspa nyadygym a no azzeneen needsp aga y nexa Axx ansaan x opmuss so.nonyday.o amar ammeros no osaamesim a Apmema gesyanmatax o Nympesgam so ne paamagx no cayza o seemyxzessa .

.

.

.

..

xx aparang Ta

.

' zouaamayon, nosexy gaepx xx omsasäsi no apxy BREAy o Séryme aosmogha anma tepee A 2ÞY AK• a B¤.KT, meer o amoax odasammocTst zywassee P Aneumosse nomy upogy moua popsyxapesanax.

saa

10xan

-ro

Eondþe

,0.-

Cea.unny

Belge 75

Bir Tagnak komutamn 1920 tarihli rapordan1 Ermeni köylüleri

genel karargâha

Türk ordusuna

gönderdigi.14

kasim

nas11 kargiladi?

Gümrü bölgesi Ermenileri Ta.gnak subay1 dügmanca kargilamig ve hatta birkaç defa Türklere teslim etmeye kalkmiglar. Birçok köyde halk tepkili ve askeriyeyi düyman olarak görüyor. Îlhiab ve Kapanak köylerinde kizil bayraklar çekilmig. (...) Subayim M., Kapanak köyünde Selçan Ermenilerinden olugan athlarm egliginde Türk süvari devriyesiyle kargilagm14. Türkler, ekmek ve tuzla kargilanmig. Käylerde kadmlar kazanlarda yemekler hazirlamiglar. Subayim, yemegi kimin için hazirladiklarim sordugunda yöyle cevap vermigler: "Tabii ki Türkler için, sizin için degil." (Ermenistan SSC Merkes Devlet Argivi fond 68/200, dosya 867, yaprak 278'den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya SotsiRevolyutsiya Î Pobeda Sovyetskoy Vlasti V Armenii, s. alistiçeskaya 209, Îzdatestvo AN Armyanskoy SSR, Erivan, 1957.)

I. Tagnak hükümeti ordusu komutani tarafindan firar eden askerleri aramak Ozere Eçmiyadzin kazasindan Gumrü köylerine bir subay görevlendirilir. Bu rapor, Tagnak komutan tarafindan bu subayin ifadelerine dayamlarak yazilrmytir.

Belge 76

Türk ordusunun rinin

harekâtiyla ilgili Ermeni Gümrü BolgevikleKomünist gazetesinde ç1kan makaleden yayin orgaru

"Kemalistlerin

Tagnaklara

kargi savagi, Ermenilerin

önünde

yeni bir ç1gir açmaktadir."

(...)Kemalist hareketin bugün Taynaksutyun'a karg1 savagnun uluslararas1 karakteri güphesiz bir iç savag karakteri de tagunaktad1r ve ezilen Ermeni kitlelerinin önünde yeni bir çigir açmaktadir. (...) (Kommunist (Aleksandropol), No. 1, 21 kasim 1920'den aktaran: A. M. Elçibekyan, Velikaya Oktyabrskaya Sotsialistiçeskaya Revolystsiya iPobeda Sovyetskoy Flasti VArmenii, s. 208, Îzdatestvo AN Armyanskoy SSR, Erivan, 1957.)

Belge 77

G. K. Orconikidze'nin "Türklerin

Y V. St91in'e 22 kasim 1920 tarihli telgrafi

iggal ettilderi

bölgelerde

k1rim yok."

Stalin'e, Radyonun sabahtan önce almma imkâm yok. Bu durum, MoskovaTagkent çahymasuu zorlagtinyor. Kasyani, Bekzadyan2 ve Nuricanyan'm sözleriyle gunlan bildiriyorum: Türklerin Gümrü'ye taarruzuyla Tagnaklar gehri terk etti, gehirde kalan yoldaylannuz tutuklu yoldaglannuzi hapisten çikardi ve devrim komitesini kurdular, çagnda balundular. Sepuh'un (Tagnak) birligi, bualdi. Askeri bir nu ögrendikten sonra geri döndü ve Gümrü'yü tekrar uzakhktaki verst kizil 20 komitesi, bayraklarla gücü olmayan devrim Kemalistleri kargilamaya gitti. Ordu neredeyse yok. Taynaklar, Bolgevik-Kemalist ittifaki üzerine Bolgeviklerin müttefiki olarak Kemal'e kendi yaptiklan propagandamn itiraf ediyorlar. (...)Türklegüçlendirdigini egilimini kargi savagmama yok. rin iggal ettikleri bölgelerde kinm (...) 22/XI3

(RGASPIfond 85, liste 14, dosya 30, yaprak 2-3.)

Kasyan.Ermenistan Devrim Komitestnin bagkani. I. Sarkis ivanoviç 2. Aleksandr Artemyeviç Bekzadyan. Ermenistan Devrim Komitesi bagkan yardimcisi ve Digigleri halk komiseri. 3. YillyaZLImamaklabirlikte I920 oldugu anlagilmaktadir.

Belge 78

Ermenistan Devrim Komitesi'nin bildiriden

1920 ylluun

aral1k ayinda

yayinladig1

"Sevr Antlagmasi'ndan dolay1 Türkiye'yle gimdi dostInk elimizi uzatlyoraz." ama

kargit

konumday-

dik,

Ermenistan Devrim Komitesi Türkiye emekçi snufma sonuna kadar güveniyor ve sempati duyuyor. Halk, ltilaf Devletleri'nden kurtulmak gerektigini anladi ve devrimci Dogu'da önemli bir role sahip olmak egilimindedir. Türkiye'nin emperyalizmin boyundurugundan kurtulacagina inamyoruz. Sevr Antlagmas1'ndan dolay1 Türkiye'yle kargit konumdaydik, ama gimdi dostluk elimizi uzatiyoruz. Ortak dügmamnuzil nasil yendiysek, aym gekilde onlara2 kargi da savagahm. Yapacagumz bany antlagmasi sayesinde Sovyet Ermenistam ile emekçi Türkiye arasmda kardegçe dayamqma olacagma inamyoruz, emekçi Türkiye ile Sovyet Ermenistam birbirlerinin bagimsizhklarma sayg1h olacaklar. (Dekretneri Yev Ramenneri Jogovtsu, c. 1, s. 4, Petratarakutyun, 1921'den aktaran: Açot Ayrapetyan, "Kak Turki Î Bolgeviki V 1920 Godu Raspravilis S Armeniyey", Pro Armenia, 1992,No. 6, s. 40.)

I. Tasnaklar kastedilmektedir. 2. Itilaf Devletleri kastedilmektedir

Belge 79

Mdivani'nin telgrafi

Stalin

"Türk ordusundan kesinlikle yersizdir."

ile Orconikidze'ye

herhangi

3 arahk

bir dügmanca

1920 tarihli

hareket

beklemek

Erivan, tarihsiz ve numarasiz; acil. Orconikidze'ye, Bakü Mdivani'den aldigim1z telgraf1 sunuyorum. Erivan, Rus misyonu, Legran'a; kopyasi Bakü-Orconikidze'ye, Moskova-Stalin'e. 3. 12. 1920, AleksandropoL

16/145 sayih telgrafnuza cevaptir

Türklerin Ermenistan'daki Sovyet intilaline yaklaç1m1 olumludur, ama Ermeni komünistlere kesinlikle güvenmiyorlar; bu güvensizlik onlarm kendi açiklamasma göre daha iki yll, Ermeniler Tagnak geleneklerini unuttuklarim karutlaymcaya kadar devam edecektir. Ermenilere kargi güvensizliklerinin bir sonucu olarak, Nahcivan meselesinonlarm fikrince burasmi Ermenilere vermek olmaz. de Israrhdirlar; Hatisov dün bang antlqmasi imzaladi ama Karabekir, ihtilalden dolayi, gimdi yeni antlagmalar yap11abilecegini de kabul etmektedir; yani bu konularda son söz artik Moskova'nm (kendilerinintam bir güvenle yaklagtiklan) olacakttr. Karabekir Sovyet Rusya'yla askeri igbirligine kadar uzanan, çok sila iligkiler kurma istegini dile getirmektedir; bu igbirligini en önemli ve baghca amaç olarak göstermektedir. Kendileri antlayma komisyonuna ünlü ve popüler yoldaglann almmasi gerektigini ifade ettiler; onun fikrince bu husus Türk halkmm gözünde büyük önem taglyacaktir. Hatisov'un delegasyonu bugün Erivan'a gelecek; kendisinin imzalarug oldugu antlagma metnini bugün alacak ve size

186

1-2

.

h

Spp

0;a:y

puma

'y>.,

y ope

o

n:r

yc

--

"

e

01'

icc:

=

V out

ro -roto

u

e

/,394

.ox.

el

3/t:Il

car:por:vat, voy

baRY

la

(

po c

io,,.itic

le

one

cl.:o,.

40

Hour

Ib

2:=

rc

e apeni «onuv-

"P.'cacy

e

.a .tu

su se

wpy e4ti;

fairc<'•

monwas

r:o¿Agit»sy':

a.tript

Al T'TY

JþNP.

Og<alan

1sG,1:>g

o1poet

na

MTU Oß

,r-se••ate

y

'

he

3-Jego

HO.pfCdì \

.tes

La '

te;(c.9ell',

..itsairr

eh

.t·mtocca

.o

Reeca

-> ,

ava F te

Hood

et4e roi,

(Iser

a e

aar,w

xv o,r-e u

m,1

c

y

1.7

egyn a etch

',P'þU

9

ee

e Jg

a

ow

i Tel'eph 6 eyo ;2vt'we cuan itewser.cvom cor tacunc-t tr:Namer:>m, dy;lor avuu.mortyocaxseañApob igea 4 0 dšman a perosops tulem.g); :ta Tax taF slot 1<0t'stos d¾ave*:toertos psepaa s a12 6096'i'1)DC *PAC"E WFÌ. Lo C'.i.eä '2ddiCI'O t.s.l-OCO Aa-afAS Ilililligt .C. GT

pudessp

6490

syc50s

.a

g

6.12

ßoeget

yhän

.

'"

riOay;L½ÿSL.

3

ugi:

_e,s.ace

½ M ;103AG)(Nís 0,. If4

'tht.,KRE'O

011847.

a mamie ca qpó

•i

l

9 A-

r)?f.¢Q

0

Clitig•37

70

f

CFFOA

tve,

gig

uo dy¡po

eexp

o

31 4

i

DAasega.wiß 00 gave op ceroggi agc4

n.grer'

poronopa GO;fD.O€

LI.44,(F)

03

90

CTI

'.t:¾

Oskib

EutEdi a.s-,'L:ses":-:

to

Kort:00713 .fittT1,

.i:ús.!

-

l€Y 4t?

If

3

Ly'f30tt

pemipsa

tr

Jaarle

p4d xxp onen rpyary en

rea cray

apeyo

er

unus

oH

c

ËÑÑŽ$2 not.

nyt

o op

opo

187

gönderecegim. Ateykes süresi hiç kugkusuz uzatdacaktir. Türk ordusunun Ermenistan'dan çekilme süresi, askeri malzemelerin tagmmasma Onlar tarafmdan herhangi bir baglantih olarak bir süre uzayacaktir. yersizdir; dügmanca hareket beklemek kesinlikle aynca onlarm burada bulunan üç tümeninden, Karabekir'in açiklamasma göre, geriye yalmz bir karma tümen kalnug, digerleri Gürcistan suurma sevk edilmigtir. Birliklerin Bati Cephesi'ne sevk edilmesi konusunda Karabekir diyor ki, gimdi log mevsimi olmasmdan dolay1 bu mümkün degildir. Gürcistan smmnda birliklerin varhšnu, Gürcistan'la ç1kabilecek anlagmaahklara baglamaktadir. Geçtigimiz günlerde Gürcistan hükümeti Ankara hükümetine bagvurarak bang antlagmasi önermigtir; Ankara'dan henüz bir cevap yoktur. No. 59/151. Mdivani fond 85, liste (RGASPÎ

14, dosya 50, yaprak la ve arkast.)

Belge 80

organlar1 Tagnaklarin Vratsyan'm, son bagbakam yaym Araç'm 3 arahk 1920 tarihli sayismda yayimlanan makalesinden

"Ítilaf Devletleri'nin m1zla bitmeyen

savaglarm

ç1karlan arenasma

için Ermenistan'1 çevirdik."

komqulari-

kadar Ermenistan, Îtilaf Devletleri'nin, özellikle de Îngietkisi altmdaydt Onlarm etki alamndan ç1ktignmz bugün gunu söylemek zorunday1z ki, Îtilaf Devletleri'yle igbirligi bize bir hayli zarar vermigtir. Öyleki Îtilaf Devletleri'nin çikarlari için Ermenistan'1komgularamzla bitmeyen savaglann arenasma çevirdik. (...)

(...)Bugüne

liz politikasmm

(RGASPlfond 80, liste 4, dosya 83, yaprak 136.)

Belge 81

G. K. Orconikidze'nin tel hatti üzerinden

rin'e

Y. V. Stalin'e, V. Î. Lenin'e, dogrudan gönderdigi raporu

"Bütün Ermeni komünistleri

Moskova'dan

G. V.

Çiçe-

kovmak lazim."

4 arahk 1920

Moskova-Kremlin. ÇÏÇOrin'€ Merhaba Nadya.1 Lütfen, hemen apagidakileri Stalin, Îliç2 Ve ilet. Ermenistan'daki geligmeler herhangi bir zorluk olmadan ilerliyor. Ermenistan Devrim Komitesi, bugün Erivan'da olmali. Erivan halki, Sovyet iktidanmn ilamm3 büyük bir cogkuyla kargilad1. Ordunun tamami ihtilali tamd1. Legran,4 Dro ve Terteryan'm devrim komítesine girmesi konusunda Israr ediyor. Türkler, Ermeni komünistlere büyük bir güvensizlikle yaklaglyor. Dro ve Terteryan'm devrim komitesine girmesi meselesi, Kasyan'm Erivan'a geligiyle karara baglanacak. Malum karardan vazgeçmek mümkün.5 Karakilise'yi aldik. Aym 2'sinde Hatisov, Türklerle bang antlagmasi imzalad1, kopyasuu gimdi gönderiMoskova'dan kovmak lazim. yorum.6 (...) Bütün Ermeni komünistleri Hemen Ter-Gabrielyan'1 gönderin. Tiflis basmi lstanbul ile Ankara arasmdaki görügmelerin kesildigine yogunlagmig durumda. Ankara'daki

I. Nadejda Sergeyevna Alliluyeva. Telin ba§indaki görevli. Ayrica 1919 yllindan beri Stalin'in e§i. 2. Vladimir lliç Ulyanov (Lenin). 3. Ermenistan'da Sovyet iktidari 29 kasim l920'de ilan edildi. 4. B. V. Legran. Sovyet Rusya'nin Erivan'daki elçisi. 5. Tagnak hükümeti, devrim komitesinde Tagnaklara da yer verilmesi partlyla ErmenisTa§nak liderleri Dro ve Terteryan'in bu vesiBkr. RGASPl fond 85, liste l4, dosya 3\, yaprak l. Ancak bir süre sonra Tagnak temsilciler görevlerinden uzaklagtirilacaktir.

tan'in sovyetlegtirilmesine razi olmuglardir. leyle komiteye alinmasina karar verilmigtir.

6. Gumrü Antlagmasi kastedilmektedir.

190

Täsu

CTannay,

SavepHHy

RePGAŒHE

4/KE-20r.

7982

(¥xrcror)

Paarosop no npagoxy uposoAy 09Ama2BKHAse 0 20B.A.mnyesoR BaKy. RepeAañTe B ApueHHH

Gramany Resnay

cozeuxe Spasaux

Teptmpuasa

a

B 3pHBŒHE

POUGENE

Ka

B.TOpDPO

OyAGT

rypKm

XOTE

BAsa

RK MHe 08

TORKS

uposa.n reperosopos CHMETOMETHVHO ABrope

COO64GHER

28

navat

na Baryx Toexa Evepa Osa y motoporo a yonoxona

romepma

E

20848

Îx

TONKA

CCKRE

KOHOTRMTOBOBOAZ

AGP&AzaagHE

TUpaBETS

BONRTh C

HOMegAGBHO

ROBOT&THpyGT TORK ABPOp0Ë

BapTER KOMMySHOTHEBOKOA

TeXera

ORGaana

B.

.AGREERM

CREKM

zapanAamen. TOROT

Me-

Roo6xopmuo raarb

rovKa

sosxa

EoueTra,

MPMBŒ-

ARE MSHE

E

OPRERHHKHgse

DEMe

779-

T.pesexeung

M3 MOCKBM ŒþMAH ROMMyHHCTOB TepPROPHBARHS

199-

A000209 mapamÊ

CG˾RC

napeASHO

ranesyt

HB AREH6ΧCTpamBD

TOSK&

02

RapaKEHO

388KMSOM

nogrxcam

Ãp0 K KRCLEER.

OTRA3RTLCR

EpHASTCH

TDWKK˾ JEG

APO. I

.0 BBegeEHH

XO OpHŠETXM

pemeH

Geß¾ac.88

TaKxe

RH KOTopoe

BOEp0C

STO

NHORR XaTMCOB

KOGMPDepeñam

HORD STo

ØygeT

B 20EEDE

C ORELWKM Heg0BGPHO¼

OTHOCATOR

BO3M0xHO

TOVKa

HSBOOTHOPO

KERE

PGBKOM

TORKa

apoacarsamexxe apassaka nopesopor

BBeABERE

ma 204Ka

KOMMyBHCTag

apMHHORHM

ApMOHan

Boa

sarcom Tomas ToqKa JIerpaa sacraxsEter Teprmpaana Tosaa T3pKM

.

BUTpesano

socTppsesso

OosercKoß

Odáczaeux2

upx6mTE

Apueuxx cerBÀHR.A0amen

Kou

soo co6aens Pea; 3pmaash tegna Eax

a Envepany

698 acaxxx.

EporeKa102

Tos.

ERREOSS ES MBERERS. repog,

,

B

1 91

komünist partisinin yasallagtinlmas1

söz konusu.

Orconikidze Argive7

fond 2, liste 1, dosya 16404, yaprak 1 [Orijinal] RGASPÎ fond 85, liste 14, dosya 33, yaprak 22-23 [kopya;telgraf kâgidi üzerine el yaz1s1] Rusya Dig Politika Argivi [AVPR] fond 04, liste 51, cilt 321a, dosya 54873, yaprak 8 [kopya].)

(RGASPÎ

7. Bu ifadeyi Lenin, el yazisiyla dügmügtur.

Belge 82

Stalin'in Pravda gazetesinde 4 arahk 1920 tarihinde baghkh yazisindan nan "Yagasm Sovyet Ermenistam!"

"Îtilaf Devletleri'nin amargi ve sefalete

ajani Tagnaldarm sürüldemigtir."

zararh

politikasi,

yaylmla-

ülkeyi

Eziyet ve çok çile çekmig; Îtilaf Devletleri ile Tagnaklar tarafmdan açhga ve y1k1ma terk edilmig; kitle halinde kaçmaya mahkûm edi1mig; tarafmdan aldatilmig olan Ermenistan, bugün kurtulugu tüm kendisini Sovyet ülkesi ilan etmekte bulmugtur. (...) yol açmig olan bazi olgular. Îçte Ermenistan'm sovyetlegtirilmesine Ïtilaf Devletleri'nin ajam Taynaklarm zararh politikasi, ülkeyi anargi ve sefalete sürüklemigtir. Taynaklarm Türkiye'ye karyl baglatt181 savag, "dostlan"

Ermenistan'm içinde bulundugu zor durumu son haddine vardirmiettr. (...) 1 arahkta devrim komitesi,1 Türk komutanhš1 tarafmdan selamlandt 2 arahkta Orconikidze yoldagm Erivan'dan, Tagnak hükümetinin kovuldugunu ve Ermenistan birliklerinin devrim komitesinin emri altina girdiklerini bildiren bir haberi geldi. Bugün Ermenistan'm bagkenti Erivan, Ermenistan Sovyet iktidannm elindedir.

Ermenistan ile çevredeki Müslümanlar arasmdaki yüzyillara dayanan dügmanhk, Ermenistan, Türkiye, Azerbaycan emekçileri arasmda karde çe dayamyma inga edilerek bir ç1rpida yok edilmigtir. Eski emperyalist diplomasi kurtlarmm bog yere kafa patlattig1 sözde "Ermeni meselesi"ni yalmzca Sovyet iktidarmm çözebilecek durumda oldugunu, konuyla ilgili olan herkes bilmelidir. Yaçasm Sovyet Ermenistam!

I. Ermenistan Devrim Komitesi.

Belge 83

Mdivani'ain telgrafi

Stalin

"Türk halkl öylesine

ile Orconikidze'ye

çok kurban

vermig

5 arahk

1920 tarihli

ki!"

Bakü, Orconikidze-Moskova, Stalin'e Kopya Erivan-Legran'a Aleksandropol, 05. 12. 1920 Karabekir antlagma partlanm düzenleyecek komisyon üyeleri konusunda yann Ankara'dan bilgi alabilecegini ümit etmektedir; aynca Ankara'nm bu komisyonu da Moskova'ya gönderebilecegini dügünüyor. Komisyon bagkanhšma, gimdilerde çok popüler olan ve inançh bir ingiltere dügmam olarak bilinen Karabekir'in atanacag1m samyorum; bence bizim aç1mizdan en iyi adayd1r. Karabekir, Ermeni-Türk antlagMoskova'da masi konusunda Ankara'dan bilgi isteyecek; ama bunun Rusya ile Türkiye arasmda (Ermenilerin asgari katihnuyla) görügmelerin muhtemel konusu olarak alg1hyorum. Antlagmanm yeniden gözden geçirilmesi için Ermenilerle görügmelerin baglatilmasma ise kesinlikle çünkü Türk halki öylesine çok kurban vermig ki, bunu yanagruyor; hiçbir zaman kabul etmez ve kendilerine bu kadar zulmetmig olan Ermenilere niçin ödün verilmesi gerektigini anlayamaz. Özelliklegimdi, Ermeni hükümetinin neyin nesi oldugunun bilinmedigi bir ortamda, bu kesinlikle mümkün degildir; Tagnaklar henüz imha edilmemigtir ve Türklerin nefret ettikleri Dro gibi çahislar hâlâ iktidardalar. Halkm tüm tabakalarina hikim olan görüge göre, Tagnaklar Sovyet yönetimine yalosmanmaya çahyacaklar, Ermeni aydmlan ile ve zenginlerinin büyük nedenle bu ettirecekler; sovmi yurtdigmdadir ve çahymalarim devam yetlegmig olsa bile Ermenistan'a en azmdan bir yll ihtiyatla, güvenmeden yaklagmak gerekir. ÇünküSovyet Rusya güçlerinin hafiften zay1f

194

a y o?¾omogar tuosak aiduur seme: Eri 3PKaë¾

y

-

axexcesAPonons

adampa

caeAeaza

MMCCHE ßO

5|Xil-LC ro'Ja or agroposavo

068HOSENRMj

.a

sto apx veu 32Vaozaraer KOMXC MB M saa.I c:ca byAer Koaxecxx ide::Tessau paH x CNxtacoca

Hageevez

rosy

a

aarve45cosa o coceano v.o(OPonGpt UCKaßtdO | ß0AOweiMSX

CAOBO aaropcxou B VOCRE,

Ad?L

Kap-Jaxap

esK

apaszeexactao

TEKAROXdPJD

rosexsee

JþSFCeg€Teßel

STC

roc

xotoput

Ka,ah:a:p

are ors:ta rosyx; SET OMXTän aneAUX aporwaanxou IIS 27.TEK -<-BAZAdeou Aan sac 3030AY aeropy Kupadeamp aanpocar r,orocopa so osH Toxxos a Moexse Mes y Pocewel pegnomon soanosHar apuña-T vaarexx w Typgaci. apu traavarssoy x 870??. I Re Eff gozosopa os csmoder a asperosopa e a;r:nana go .nepeccompa

ayuaWE unuc-Typeuwero Tatu amo

ero

.aspouoopy

Hemosuo.=:Hay zoo Typegxna sopox rouse coo.chwo cosep±agno EOROMY Ha sepTE ¾ JMKOJÄu HE COPAGLETLCE 390 H NO SOÍTMOT apuntan sãAO veTyrxx saa apvarnasamu creasxo na Asaari K2BOCTRO t'J‡ Af *i6203UOhiO TEK ÛCOOe9dC ,;TO GEPL KOPgd eróF apvhHcomessaaces saw gamsaxx ens moo 3PeXeraasse, wo aña27H UdXXX TypKM üß AERBHARDOSJEI CTORT XeNd3WCTHNE Ey 327 RO 3CSX caoñx wapoAa JERd RdK gŸQ BSPAce ydassenze R COBRT3AdCTH ETO GUMMd.€VOCR SET RdidnaK¾ OOLLŒ¾¾CTRO ENT€-

zerewoon -apcAoasars oeToporno ESTCKOk

auxoAxecs as rpausgek x dyyye, a doitavelypuns cao:-s pwoomy ano a novomy ad Mexee roya sv.awo oesoenecx HMAosepexe xoez dà coze x apuenza OCZaÚ¾ëHHE RdG ffpf

HJAGROGM

CONGTPOCR¾

CHE

OHa

Heppunosoceek evx Typxx apenordrame neauxames Maopo Roucapes;xx o Ppysax se e soupoca peswes4;ueaux it- Toezosexo: Espa6oenok odearo 3axauxaass a czaan age x ac.ro Asacenza Pycevo-Typegxxx upoova auraux umaae connecesaro TypKE Saupeq¢HKK 88 ROPpy3 HJ Mosee

20CTOKS TUK Ry toe opyr.ma apuczas KATEPOPHM€CKK HJCTaZ3dB apudCKOG 3HRECKO

au

EpOCXT

O

TUK

RECOOBOTÄJEK

Ira3720a-CW30 coseyKC

av sepawaaevoe azu.aae donecxa 6

CHETX¾

n Bosovoccx2cx

cyxac

aux

any

OÚ"K3A€EO

Ha sen ROBcyd C aßPER

00pigigê6CÆ ¿ Typvaux eux

ÿCES 30 EceaseHo

¡ cao

.Towepu Tax ydmesum x uneessur cepleansa BoeanparoTomaeuxt: 3 a.eccoaoruung, Repcar a:ira;:.a Acases a Taapua a conqupos osoix cpachaza reposasamos opradasyngax ©¾¾ .Tocas sce:>o yceanoaaendero da z aAeca cumear aozoa:wtioñO HS)M€CTJasM ad

g-LLHdkla6

¼ OHO R >.Anadt 99Tu In ept-te:e

CKALáO TSK sp .pos.c:

F-ea.

BE3daumúG

86A03

þHE

pa3Ãaadofh MX O'JK JCP:OLhTC 35?. L ; LB a HE d/ Il-a v.Ï2 fac.15 Mio. B.nlidaCD

WyþKGLE

úl]PCLAR,

195

lamasi durumunda birçok kötülük yapabilir. Türkler, Moskova Konferans1'nda Îngilizlere kargi Dogu'da ortak Rus-Türk faaliyet plam olugturma çahqmalari çerçevesinde, Gürcistan, Ermenistan ve tüm Kafkasardfyla ilgili konulan halletmek istiyorlar. Türkler Novorosisk'e gönderdikleri gemiye silah yükleme yasa§1mn kaldinlmasmi istiyorlar, bu

konuda ben de kesinlikle israr ediyorum. Mezopotamya'da isyanc1 Araplar tarafmdan, Türklerin de desteldedigi ve ingiltere'ye kargi bagar1yla mücadele eden bir hükümet ilan edilmigtir. Îngilizler ölü ve yarah olarak ciddi kayiplar vermiglerdir. Îngiltere, Mezopotamya ve Tran'da organize Tebriz'e, Îrach partizanlan askeri hazirhklar yapmaktadir; yapt1gmuz tesedecek olan subaylar göndermigtir. Buradaki dunimla pitlerden sonra, Türklere kargi daha fazla güvensizlik olugturulmasuu etmektedir. uygun bulmuyorum, bu husus onlan ciddi biçimde rahatsiz 357 No. luzlandmmz. nota göndermesini Çiçerin'in

Mdivani

08. 12. 1920 tarihinde saat 12.15'te V. Kryuçkov tarafmdan degifre edilmigtir.

fond (RGASPÎ

85, liste 14, dosya 50, yaprak 6 ve arkasi.)

196

saa me.gamaggm . #RNERWWWNERream 8 so spena, morga gggggggg

ŠË

50Botanze Hamaroe a Igmaasonom pyxosoAmmaxx Äamaangsog panose oxmaruze ago Apueams,1corAa.npeeryname soucraannu napexa duas apeoromana aapoAou xxx nosopua 6exaxx,xata osa.gaggggg DESTOROÑÀþMOREN, ggggag ROggggggg ggggg, ceans sa apeAeaaME xx s Axexcaanponoze noAnacaña AGPDB Pa yczosas stocopoco anaalorca saam

gonaaarexacracu porosoimeonocodsocta Apnenax wo ando,xpoue nosopa Hageen

gamaaxos Aara aapoAssu maccas a yaumeausgggggggggg

immmesummoimaan

mma

summmmmmmmmmmmammmmmmunne mammmmmaammermmmmmmar mammmmmmm maammmame-mmt maammmwas-mmmmmam usammmmanummmmmammme ammpmmma amm mamammmmmmmmmmmmmmmma maammmmmmmammmmmmamm ammm

apasurexhome

=Reo Banero

ROPOBOpapHOXHHORHHOPO

mmmmmunam negeIerzamazanoa

apassansa.

popmeowneaupro

RBERSESMS

a

HECOXSHEID

BSDHÿWhon

K

Oxope2mero

Musepedax

a nyeA00.raizeang

monux omaomensä nezAy odomun Napogaun

MEpHOMy EgygÿÿHPOÄËSPASW

yoggx0Bag

moeuomacorn

HexeARGHED

ROM

CDSBRTE

'

coragenza a coemaeoceans a yozonnamn epengma ya Comemonoenpasamenspqa Apuesax. ooSAausuus.pesoamamosum nepescopprou a necdxognum zoo a ero paonopsseamm guemmon aggpo een doase omaraer eso ampadoexx

Ngozesame

araxãoema

Honoro

ORM)OWSXhDT3ÿßgBO

pHERG

Ò WOK,¶ÐO 88

88RpgH

H&

HOEMS

apaAnpannuaËeos

zonaronAaaseu a aasseux wordpse se uorye dura odasonens naame,gg yÂPHOÑàsax0Wap4aji gggg gnaggsytWteptöofa

rypensma

pogggg &¾èli߶

Apussaa gelicosas,

gggg

¶g¶gggggací¢aApuensa

saxoAxxaos

noA asacshm

acoze yopanonsenza

Comercxoß mancen

AAGKORKgOHOHLCEOM

¶OBge

20þraWWOR

peKERBERREN

,ue

yPOHROTOR 9004

UpoAOBXXLUCBSHHNe

Aamsagos does

Moser OKOT

¶

x

remega

Rotopas

onpasgana,Tag

KþaCTäßNga

09

odzaoraz

s

POPOASE WOgm

CXXaAN,BpegHASH&482BRO

R$l20-

menosausoe a rpexaxy spaama deanpamenax Aereû x onpos,uen sacenesse apaxwwwakes omepts.Comerosoo RI rozoAnym na odposaaren Aamaanon caynneu þ&BER

O ao angeoega gro ËOURV $ K 702 BRES OEŒORSHNg sepa a apeuphi;GER apmaang noeamanyoomsomesas 19MERRE oonodoagenusu Rox saP Apyseuxxx o Bþ0gga?409 ApäeEgg 88 Coserogoe npanaanscono 07A7atax noperosopos no Bamexy ycMorpename wopoA Opsmaak a2557 EE inosoasapegoza apasurezactaos,BOREKOTO

.

Rug20BORLHOPO

AÑ$

•

BibHRIERMimmaammi

WW

494

Belge 84

Îçigleri Halk Komiseri Sovyet Ermenistam'nm yan'm Sovyet Rusya'nin D1eigleri Halk Komiseri derdigi 10 arahk 1920 tarihli mektuptan

A. A. BekzadÇiçerin'e gön-

kanh izIeri ortadan geçmig, savagin ve kinmin "Karanhk kalkmah, yerini halklarin kardeqçe igbirligine b1rakmahdir." Moskova Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'e, Exivan 10/12. (...)Ermenistan Sovyet hükümeti, Türkiye Büyük Millet Meclisi'nin Ermenistan'daki devrimci ihtilali ve bu zamana kadar emperyalist Îtilaf Devletleri'ne bir silah olarak hizmet etmig olan bu ülkede Sovyet iktidarmm kurulmasun içten bir mutlulukla kargiladigma güphe duymamaktadir. Sovyet hükümeti, bundan sonra Türkiye ile Ermenistan halklan arasmdaki her türlü dügmanca çatigma zemininin ortadan kalktigma kesin kanaat getirmektedir. Iki halk arasmdaki yeni iligkiler, kargihkh olarak haklarm adaletli bir gekilde tammnas1; her iki halkm özgürlük ve engeller olmadan kalkmmasi imkâmnm saglanmasi temelinde geligecektir. Karanlik geçmig, savagm ve komm kanl1 izlerlyle birlikte ortadan kalkmah, yerinihalklarm kardepçe igbirligine birakmahdir. (...) Sovyet Ermenistam Digigleri Halk Komiseri Bekzadyan (RGASP1fond 5, liste 1, dosya 2178, yaprak 40.)

Belge 85

RSFSC'nin

Çieerin'e

ve

Kafkasya'daki Orconikidze'ye

yetkili

temsileilerinden

Seynman'1n

telgraf1

himayesinde "Türkiye Ermenileri, Fransa'nin bagimsiz kurulmasi için Ítilaf Devletleri'yle görügüyor."

bir

devlet

4 qubat 1921

Fransiz kaynaklarmdan dogrulanan habere göre Îstanbul'daki Ermenistan Milli Meclisi, Avrupa'daki Türk Ermenilerinin tek tam yetkili heyetiyle birlikte Pagos Nubar heyetiyle görügtü. Avetis Agazgenyan, gaspç1 ilan edildi. Nubar, bir süre önce Kilikya sortmuyla ilgili görüglerini dinledigi Fransiz bagbakam tarafmdan kabul edildi. Türkiye Ermeni1eri, Nubar aracihšiyla Îtilaf Devletleri'yle Kilikya'da ve Haravet vilayetlerinde Fransa'mn himayesi altmda bagnus1z bir devlet kurulmas1 için görügmeler yürütüyor. fond (RGASPÎ

85, liste 14, dosya 110, yaprak 1.)

Belge 86

Rusya Komünist Digigleri Halk Komiserligi'nín sundugu rapor kez Komitesi Politbürosu'na

Partisi

Mer-

.çogunluk

"Sözde Türkiye manlara

Ermenistaru

denilen

yerde

Müslü-

aittir."

16 temmuz 1921 RKP MK Politbürosu'na, yoldaylari, TagMerkez Komitesi, Ter-Gabrielyan ve Ter-Vahanyan naklarla görügmeler yapmak üzere Riga'ya gönderdi ve yine Merkez Komitesi, Yofe yoldagli da bunlarm yamna verdi. Biz, Tagnaklar tarafmdan önerilmekte olan koalisyon konusunun görügülecegini dügünoldumûytük. Yofe yoldag, MK'nin2 önceden hiçbir talimat vermemig ufac1k dibir ilgili görügülecegiyle en unu anlatlyor. Hangi konunun verilmig rektifin dahi bulunmadig1 bir ortamda, herhangi bir talimatm olmas1 mümkün degildir. Görügmeler baglatildigmda ise temsileilerihaz1rlanmia bize tek satir olsun göndermediler. Antlagma taslagmm biz, görügmelerin aldigmuzda, mig oldugu konusunda ilk ve tek telgraf1 bu artik baglat11mig oldugunu dahi bilmiyorduk. Pyimditemsileilerimiz, taslag1 onaylanmak üzere MK'ye önermekteler. ç1kBen, bu taslagm ne yazik ki degil onaylanmasmm, hatta ortaya verebilecegini kesinbüyük zarar mig olmasmm dahi politikalarumza kargihkh deldarasyon ahyveiki taraf, zorundaynu. Her belirtmek likle rigi geklinde düzenlenmig olan antlagmay1 parafe etmigler. Böylece, temsileilerimiz tarafmdan parafe edilmig, diger bir deyigle RKP MK isimlerinin bag harflerinin yaz1h oldugu cevap, Tagnak-

temsileilerinin

Rusya Sosyal Demokrat Igçi Partisi (RSDIP) (b] I. Adolf Abramoviç Yofe (\883-1927), RSD1P(b)-RKP (b)Merkez Komitesi Merkez Komitesi Yurtdigi Bürosu ûyesi {\906-1908); görügmelerinde heyet baskani, Almanya buyükelBrest-Litovsk I9); yedek üyesi (1917-19 üyesi (1922); japonya ve Çinbuyükelçisi prezidyumu heyet Konferansi Cenova çisi (1918); Rupasov, a.g.e., s. 664. Ken, A. l. O. N. Bkz, Avusturya buyükeiçisi (1926). (1922-l924); 2. Merkez Komitesi.

200

'

oss 19LI r.

16-rd

ß HOJIKTELFO.K.P.S.IL.

Reperosopos

c

AamkaKaxa

K Kotopuk

Paana,

48.8928 p0Bäß¾ B Tep-Padpaeata Tosapagx

KORKTOTON GRAR

BHTpanhHEK

PHPy

MR

.

x Tep-Ba-

Kounger spacceganza rom. Ho e Aamnaxam Roaapegaraenos

2,eampaAbs:2

o pevi 6¥Aer Kora Il.H. sapanee se Aax 24Hz. 03, Ëo e rompar,970 6ii to án AasaTL pante kesomuomeo Cosegmeans ma Maxeidmero Há 70, yeasaan ýygxx sopp He eäefa osäpä Aerærx Pe La orAa me sava.mcinep prua

i Aabe RSAK BRM HK exxxon copoika yxes.Hanaaxcá Roaýynnacs koPAR Bogt ,

de.

MHorpyt. Ao

yey tiy-

e Epx repend saa gyro

epÀakÁnapeHERE

T

Aeppaixa pexé à vou ao apoëúr corzame e cëeë«eixe Tenept spekaarator.IIestGror:nþoeRF Aezeram aan ampg60Taxi yerepARTL. paa Roxy Reunery

ores

nѾ

masses,xto he

k ToäKo

eJiEaili

oma.neuvi a ca sposumano pro

oäudgezinpasápxx

oext uomš

e

r

AAe

snoye no ppm azos oce ýynar

cerzagente

a wpeso

LH

ydenom

e6xesa

Aexxa

penaamgl

los capa namnoráei nahaux Repeya WHáx àØye n roarop storo onera,nympauxweapio Imaares sammotiserer a or,vro no saasme paveexopo cymeenosaam H .R.1L

Enx. Htax,8 Aeiedarian r IþR.P K.E fiesAf

upúppon energes

Me

fraapAR

.ag

.g.nz

'noxxtaxeegro

Heeasacxxoro edó cro6oAHopo kapoAa Rai. Tax dppuropmaassee 005pAxzesse 62pxf neióx0Auko Apuenhei-,T é, apacoePyncKo¶cAISwenna c TaK Haa.. TypêghbŒ TeppxTo· TypelKoi apunwann AHHeaze K repso paaee Hace>IeBHo2

xxabKoro

92K,AccTagonacE CKOTO

exueT

y

AoKyxeHT

TozKoaasze

Typ10BI.

OTHATHS

Kellowes Hacuasetsernoro

y TaK

TIIBM

H noluiTave-

ROJISTRI315 p.

HEC0XORRISTM

Emma Bech

ËTaK,

APEGERM."

CygeCTROESHE

Up23HaeT

SKoHouwsecKcf

Am csoSoAnoro

HamePO

B,,5.

MA1·

ŠpeñKO

pacuñaixxTR,STo

orsprus

aroß

ApHOHHH. BIIoaHe TeppzTopzz

Acryez

201

larm eline geçmig bulunuyor. Hemen hemen Tagnak önerilerini yansitmakta olan bu cevabm esprisi gudur: RKP MK temsilcilerinin açiklavarhgim ve siyasi bagimsizhgim masma göre, Ermeni halkinm fiziki Rusya Ermenistam'mn sözde Türkiye idame ettirebilmesi için Ermenistan'm bagimsiz ekonomik yani Ermenistam'yla bütünlegmesi, oldugu Türkiye topve siyasi varhš1 için eskiden Ermenilerin yaganug raklarmm Rusya Ermenistam'yla birleptirilmesi" gerekliligi vurgulanmaktadir. Böylece bizim heyet, Türkiye Ermenistam'mn Türkiye'den koparilmasi gerektigini itiraf etmig bulunuyor. Belge, öyle muglak ifadelerle düzenlenmigtir ki, söz konusu bölgenin Türkiye'den zorla kopa"sözde

gibi yorumlara rahatça imkân vermektedir. Bu, Rusya-Türkiye Moskova Antlagmasi'um yok edilmesi demektir. Bu taslagm kabul edilmesi, Türkiye'yle kesin olarak bir kavga çikmasi anlamma gelecektir. Eger Tagnaklar, temsilcilerimizin onlara biraknug oldugu belgeyi Türklere gösterirlerse, sadece bu dahi Türklerin Îtilaf Devletleri'ne bag egmeleri için yeterli olacakttr; zaten Îtilaf Devletleri, gimdilerde eskilere göre daha uygun partlar änermekteler. Tagnaklann anlattiklarma göre, Bekir Samis demig ki, Ermenistan'm Sovyet olmaverebilirler. Bu haber, masi durumunda Türkiye Ermenistam'm onIara yalmz ve yalmz Tagnaklarm ifadesine dayanmaktad1r. Her halükârda, kesinBekir Sami hangi gizli niyetle ve ne demig olursa olsun, bir gey zivermeyecekler, likle bilinmektedir ki, Türkler Ermenistan'1 savaqsiz etmektemütalaa ra burasm1 Türkiye'nin bölünmez bir parçasi olarak ler. Sözde Türkiye Ermenistam denilen yerde çogunluk Müslümanlara aittir; aynca en dinamik ve savaqçi Müslüman halk tam da bu bölgelerde, özellikle de Kars vilayetinde yagamaktadir ki Türklerin dügüncesiartirmaktadir. Türkler, ne göre bunlar Türkiye'nin askeri gücünü Kars'm stratejik durumunun kendi güvenlikleri için gerekli oldugunu

rilabilecegi

kay1tsiz ve partsiz olarak kabul etmektedirler. Yofe yoldag, bu öneriyi çok garip bir gekilde desteklemektedir: "Evet, bu bizim Kemalistlerle iligkilerimizi bozacaktir diye itiraz edebilirler, zira onlarm topraklarma tecavüz etmig oluyoruz. Fakat biz kendimiz için degil, bag1msiz Ermenistan için tecavüz edlyoruz." Daha "Azami derecede zulüm görmüg sonra ise bagka bir gerekçe gösteriyor: halk olmasl itibariyle Ermenilerin ç1karlanm savunmuy olmaruz, hatta Türkiye'de ve en çok da diger Dogu Müslüman devletlerinde, Türkisolan tan'da, Afganistan'da, Iran ve Hindistan'da, kendiferi de ezilmig artiracaktir." bunTüm güvenini Müslüman halk kitlelerinin bize olan lar o denli saf ve Dogu'yu bilmemekten kaynaklanan dügüncelerdir ki, bunlan Yofe yoldagm imzasim taglyan raporunda gördükten sonra ben vekill olmug (3 mayis 3. Bekir Sami (Kunduh). BMM'nin açilmaSLDID ardindan ilk hariciye alinmigtir. Ayrica 1920), daha sonra yarottugü zararli faaliyetierden dolayi görevinden bagkanliginiyapmigtir. Moskova'ya giden ilk Türk heyetinin de

202 sadece kocaman bir hayret ifade edebilirim. Ashnda ise Türkiye'nin kitlesi" Ermenilere kargi klymtlara bal gibi igtirak etmigtir ve igtirak etmektedir; bu iki halk arasmdaki kargihkli nefret, kitleleri" içinde papalar ile aydmlar arasmda görüldügündendaha az degildir. Türkiye Ermenistam'na sahip olmak, Türk hükümeti için öylesine hayati bir ihtiyaçtir ki bu konuyu dile getirmek dahi mümkün degildir. 1920 yllmda, Kemalist odaklarla yaptigmuz ilk toplanti döneminde, topraklarm yeniden paylagt1nlmasi konusunu gündeme getirmigtik ve Büyük Millet Meclisi'nde aleyhimizde gösteriler yapilmasi için bu kadan bile yeterli olmugtu. Eger biz, sözde Türkiye Ermenistam denilen yerin, ki buradaki nüfusun çogunlugu Müslümandir, Türkiye'ye verilmemesi konusunu herhangi bir gekilde dile getirirsek, bütün Türkiye bundan bir anlam ç1karacaktir. O da Moskova Antla.ymasi'nm bizim gözümüzde kâgit parçasmdan bagka bir gey olmadigt dügüncesidir. Türkler arasmda bize kargi duyulan güvensizlik "halk

"halk

henüz kesinlikle giderilememigtir ve bu Îtilaf Devletleri'nin lehinedir. Tüm politikalarmuz, Türkleri inandirma11dir ki, Moskova Antlagmas1 bizim gözümüzde bir kânit parçasi olmay1p, bizim ile Türkiye arasmdaki meselelerin kesin çözümüdür. Sözde Türkiye Ermenistam'nm Türkiye'den koparilmasi konusunu dile getirmemiz durumunda, Moskova Antlagmas1'nm muazzam önemi altüst edilmig olacaktir. Bu, bizim Dou politikamizm sonu olur. Olgusal olarak böyle bir taslagm Tagnaklarm elinde birakilmasi bizim için büyük olumsuzluklar doguracaktir ve bunu temizlemek için Ali Fuat'a4 bu taslagi kesin olarak mahkûm eden açiklamalarda bulunmamiz gerekir. Meselenin gidigatmdan bu görülmektedir.

Aynca Tagnaklarla Riga'da parafe edilen antlagmamn kesinlikle reddedilmesi gerektigi kamsmday1z. RKP MK heyetinden gelen diger bir belgede, RKP MK'nin Tagnaksutyun'un yasallagt1rilmasuu ve ortak çaligmalarla ilgili görügmelere baglanmasuu Ermenistan KP MK'ye önerilmesi MK'nin onayma sunulmaktadir. Ayrica Ter-Gabrielyan'm bana sözlü iletti§i üzere eger Zengezur'un milliyetçi isyanc11anna Ermeni Sovyet hükümeti tarafmdan af sözü verilirse, bu durumda Tagnaklar, isyancilara silah birakmalarmi önereceklerdir. Bize göre bu meseleler, Ermeni komünistler diganda totularak çözülemez. Öyleki, Ermenistan Komünist Partisi MK sekreterinden Zengezur isyannun tamamen bertaraf edildigine ve Ermenistan Komünist Partisi MK'nin Tagnaklarla görügmelere baçIamasimn lüzumsuz ve hatta zarar11 olacagma, yurtdigmdaki Tagnaklarm itibarlarann tamamen dügtügüne, yurtiçinde de onlara son vurugu yaptiklanna dair bir telgrafi pimdi aldim. Af konusu, Tagnaksutyun'un yasallagtmlmasi ve onlarla koalisyon yapilmas1 meselesini Riga görügmelerinden tama4. Ali Fuat (Cebesoy). Türkiye'nin ilk Moskova büyükelçisi.

203

hareketle degerlendirmen ayri ele alarak, tamamen yerel partlardan komünistlerin görüglerini de, ki Ermeni Aynca gerekmektedir. mek Begerekmektedir. almam1z dikkate ulagmanugtir, bunlar henüz elimize bile meselesinin sözü nim kipisel kanaatimce, Tagnaklarla koalisyon edilemez. Bu, kokugmugluk ve provokasyondan bagka bir gey getirmez. Digigleri Halk Komiserligi (RGASP1fond 2, liste 2, dosya 758, yaprak 1-4.)

204

TX

SH rippsaKa

amosaae

noop pense

Ilpoog

swaxa

orpoo

ya

pan

swH

Ei˩Wy

3¾

HHKB

apuana To

una no

NT

apMHg

MHOPHO .TO

apu

oopMARE

OK

Rowopue

ropa

czywas

80'àsm

3KAMM Hue

y BT

se 40epo

e

apKEH

EN IglRSK

IIOHNTREROS

USSHAO¾aRHa

.HHRA

sognes

sagxx yxion .

BOT

en N

BC 42

aM

e

ATyx

HK.Mexeßma

senasacos

roo

rossoa

a

se

BRTIO

e

I¢as

Kong

oe

naaseu

R

SOE

R

mypegnax mac

nye

.

BC

HecKo

repecopeXEA

UP

cuo

92

TOMy

no

oxywai

ca

67Aro-6m

geo

ropoR

mano

e

puma

sy

Ro 062280

eng

x

as

Belge 87

Orconikidze'nin tüne dügtügü not

Kremlin'e

telgrafi ve Stalin'in

"Van, Muy ve Bitlis'in Ermenilere bir taleptir talea ve provokatörce

verilmesi,

el yaz1slyla

emperyalist,

üs-

ap-

"

9/11/1921, Bakü Alnumptir:

11/11/1921

Yoldag Lenin'e

(iletilecektir)

Moskova, Kremlin Lenin, Troçki, Stalin'e. Yoldag Çiçerin, Yoldag Stalin'in gifresi. Türk delegasyonu 6/11 tarihinde yola gikmigtir; onlan oyalamaya gerek yok. Bir an önce onlarla antlagma yapilmasi gerekmektedir. Elde Mug, Van olan bilgilere göre, Türkiye'deki durum göyledir: Çiçerin'in, ve güçlenmig pozisyonlan ve Bitlis'i istemesinden sonra, Îtilafç11ann yolyakmlagma Mustafa Kemal de Îstanbul'la, yani ltilaf Devletleri'yle lan aramaktadir. Îzzet Paga'mn geligi de bununla baglantihdir. (Upmal'm vermig oldugu bilgi.) Bugünlerde Anadolu'da iki grup birbiriyle bir an önce bizimle antmücadele halinde: Bunlardan birisi (halkç11ar) lagma yap11masim istiyorlar; diger grup ise ltilaf Devletleri'nden yanadn Bu ikinci grup, aç1kça itilaf yandaghgi yapmaya cesaret edemiyor, Ermenistan'da devamh ama bize kargi her türlü provokasyonu yap1yor; olarak olay ç1kanyor, aleyhimizde söylentiler yaylyor. Ermeni meselesi, Türk politikasmm en zay1f noktasim olu§turuyor. Yüksek komuta kademesinin çabalanna ragmen, Ermenilere nefret bazen engellenmesi

206

AHPOpcKato

EASHil

Ha

ANTarTy

cT

npaaneenscena

HORR OHO

eHu

i

HORRE

I)2&

ovuomesma

ÂORSHM

dBTh

HOCHE

6H

CQâ3Y

GHRM III:|tiOHN

OCTAHOTOR 3tO

FOUþOC

ra

nepeAS.u,

MHOR 6e2

Ocodtx epE

& 3TO

Mytm-Tana

g]IS

CTET

HA-

PorHO

BToro

cazaro cou-

HOITOJILSOBNESTL

6HTb RTOp

IIR

HAC

,

9706¾

8 -SS

,

ÁHTaHTy ÖV;tST

Ap. .

EX

HSŒ¾

ApMagdgk1

ETO

ApMexuz

ÁHvanta Haceaexue

AEGECaHEPOHCXh O

Ö&BHyTE

ROTOpNË .

IIpoemannia

2OOTOManft

2BEHO 2000

vpego-

7 soou citysae

.

ÅHTSHTH

BOCLMS

ABMOHOTPR-

apontepa

SAKEIDS H 405'0399

IlposapaposaTE

Econaca

HOÑŒEMOT

yPOE0poE IIM 04

Jim

HRO MdC

OTGþOHy

Ha

POCTORHOR kHSTORHH

ÀHETOßZH

YEDC

,

Poeca

HR.

Bee noAodaaro

Xap

BO3MO'-HOCTH

nepaRMHOTOR

O REMU

Ha

OpOHT¼pOERTS

H go]tWOH

RPHT&RKOHHH2

MMCTO

eona Auropa

6ygy?

o typnaux.

OHIITH

oteurzpoaats TpedyeT

nacenewas

R SKTJIMOR

ARE

gum na ero BEHHE

RPHHyageRO

Ty OLO

AgaTQgggg Rongga

spedosasacro-

KM OMMOTRY

A EbgB

,

HO

.

mümkün olmayan olaylar ç1kmasma sebep oluyor ki Ermeni yoldaglart nuz bunlan çok fazla abartarak kullamyorlar. Bizim aleyhimizde olan grubun ordu birliklerinde, Ermenilerden yana oldugumuz ve Ankara hükümetiyle iligkileri kesmig bulundugumuz konusunda propaganda yapdmaktadir; Karabekir'e bagh komuta heyeti, bunlarm hepsinin yalan ve provokasyon oldugu hususunda orduyu uyanc1 bir emir yayunlanugtir. Bir hususu da aç1klamak zorundayun ki birçok Ermeni yoldag, Türkiye'yle savagtan yanadir Ellerinde bulunan tüm bilgiler genelde komünist olmayanlardan ahnnugtir, ki bunlar da bir savag durumunda en bagta Ermenistan'm zarar görecegini anlamayarak Türklerle savag-

207

mak için yamp tutuguyorlar. Yaganan bir olay: Gümrülü birkaç silahh Ermeni komünist, Türk mevzileri arasmdan geçerek Ermenistan'a girölenler oldu. Veya bagmeye çahqmisti; bagaramad11ar, çatigma çikti ve ka bir olay: Türk komutanhgi kuryeleri, ellerinde Mdivani'nin tavsiye mektubu olmasma ragmen tutuklanmiglard1. Türlder, ültimatom verdiler. Tek kelimeyle, ortam çok kangik. Türkler ile Ermeniler arasmda en küçük bir yakmlagma dahi görülmüyor. Kargihkh nefret son safhaya varnug durumda. Bence, Ankara hükümeti, Rusya ile Îtilaf Devletleri arasmda tercih yapma konusunda isteklerinden bagimsiz olarak, gimdilik bize yakmlagmak zorundadir, çünkü ordu ve halkm istekleri de bu

dogrultudadir. Hiç kugkusuz, Mug, Van ve Bitlis'in istenmesini, Türklerle iligkilerimizi teghir etmek için kullanacaklar. Tüm bu tür talepler gündemden kaldinlmah ve sirf propaganda amaçh bir antlagma yap11mahdn', ki dügmanlarmuza provokasyon yapmak için firsat verilmesin. Böyle olursa, Ankara hükümetinin Îtilaf Devletleri'nden yana tav1r koyolacaktir, ki bu da bizim için mas1 durumunda, Dogu Anadolo bizimle çok önemlidir. Ermeni meselesi demek Dogu Anadolu meselesi demektir. ltilaf Devletleri Mug, Van ve Bitlis'in Ermenistan'a verilmesini istediler; bundan dolayi halk Îtilaf Devletleri'nden nefret etmektedir. Türkler, Gümrü'yü fazla minnet ettirmeden bogaltirlar, belki onlarm biraz daha öteye çekilmelerini de saglayabiliriz, ama Kars'1 zor bogaltirlar. No. 59 Orconikidze Lenin yoldag, ben, yalmz dün ögrendim ki, Çiçerin, ne hikmetse bir talep ileterek, Türk nüfusun çoTürklere aptalca ve provokatörce gunluktaoldugu Türkiye vilayetleri Van, Mug ve Bitlis'i bogaltmalanm istemigtir. Bu emperyalist Ermeni talebi bizim talebimiz olamaz. Çiçerin'in milliyetçi ruhlu Ermeni telkinleri dogrultusunda Türklere nota göndermesini yasaklamak gerekir. 12/02 [1921] Stalin 558, liste 1, dosya 5214, yaprak 1 ve arkas1 [orijinal). RGASPI fond 558, liste 11, dosya 338, yaprak 4 Ve 4 arkasi [onayhkopyas1].) fond (RGASPÎ

208

r.

TBo

To

coe6

m señoropse

aos ya

che

un

C

aae acacassa ca puo 6asu. awe upwae

denc

v satayeron anuapara nac p. L abetos acemsyy epop a swr H exc2 aounanum. 11 Mc sacxa córacTHérc

acacaease

ace

saacou

y

,

.

maaoe

OmeHa

yxacNaaamaxcz

ricastueúne

anarch

yaepeHaccTS,

I5 wave

xc care anc ta

Les

Acóma

a

e

Hec5xegxµa a rr

Ipedyerop

pepen a Opysnu .pea e

HChyHW

TCB.:

pHQy

a o

TB

RJf.kNAR

RC33paWROT

yxaaaaaerop.

n

a

Hva

es a

a pesain

C

E180

BC 1000

e

apyTeasse

en T ary ec aimwgaeppey c Ja MI;raaM Te op .

EHOth

Ope

nauwenang

warnea

ceturazenya

HC QMS DTEly

vec=waaascots

ro cceyneygg

a

pepryn

CCEC3MMUN HB GC Offi

e

5

Heya. Quaswe paarepenych

éenepagno Fasassaa:arx

CF

n

ce

segru

Hegypxce opeñN.

oxere

Mc

Øsa

H

RTC

ca. nyeca.

wasa RAS.sere svaa4e

e

ir aus

·rodyqu

naicca

game

aWA

appoHazanan

n

en sysorsyntos. cTea

xe

Saxauxaabe

saceaeana,.

Ccaeecaci

e Ty

Ae3e

MS c

Ta

wie .

e

re

e

ed epçú en

4

e

pa pop C.T430TE.

L

ileXCTC .

.

Belge 88

M. V. Frunze'nini telgraftan "Ermeniler,

Lenin ile Troeki'ye

Batum'dan

gönderdini

tek kelimeyle provokatördür."

Sifrelitelgraf Batum 23. 11. 1921, saat 08.30 No. 846/g RKP MK Sifre Masasi Halk Komiserleri Sovyeti Bagkam Lenin ile Askeri Devrim Konseyi Bagkam Troçki'ye, Moskova Kafkaslar'daki dtummla ilgili bazi görliglerimi iletiyorum. (...) Tatarlara2 karg1 ise, tamamen farkh bir yaklagun görlilmektedir: "Biz Tatar diye biliyorduk, oysa onlar iyi halknug, Gürcüler ve Ermeniler ise tek kelimeyle provokatördür." Gürcistan MK'nin dikkatini ciddi bir gekilde bu konuya çekmek gerekir. (...) Batum, 23 kasun, No. 161 Oskalov Sifreleyen:

Degifre eden: Papernova fond (RGASPÎ

2, liste 1, dosya 22137, yaprak 2 ve arkasi.)

Ukrayna Kara ve Deniz Silahli KuvvetlerikomuI. Mihail Vasilyeviç Frunze (\885-l925), Kurulu üyesi, Halk Komiserleri Kurulu uyesiydi. Merkez Yürutme Sovyetieri Ukrayna tani, Kizil Bayrak nigani sahibidir. Frunze, daha sonra kendi adi verilecek olan Harp Akademileri'nde komutanlik, Troçki'nin yerine Savunma Halk Komiserligi ve Politbüro yedek üyeligi ile de yapti. Savag kurami uzerine birçok eseri vardir. Frunze, \3 aralik l92I'de Turkiye Ukrayna arasinda Dostluk ve Kardeglik Antlagmasi'nl imzalamak üzere Ankara'ya geldi. Mustafa Kemal'le gärugmeler yaptiktan sonra Frunze heyeti, l4 ocak 1922 günü Samsun'dan ayrildi. Bkt. Mehmet Perinçak, a.g.e., s. I l4. 2. Azerbaycan Türkleri kastedilmektedir.

Belge 89

Ermenistan ransi'ndaki

SSC heyeti bagkam aç1hy konugmasmdan

"ÇahykanTürk digi kahramanca

M. Mravyan'm

halkmm kendi vatannun mücadeleye hayramz."

örgürlügü

Kars Konfe-

adma

ver-

(...)Buraya dügmanca duygularla gelmedik, bize burjuva milliyetçi hükümetlerden miras kalan tartigmah meseleleri, zorluk ç1karan lanetli meseleleri yeniden kigkirtacak hiçbir egilimimiz yok. Hay1r, artik bu görevler, bu dügmanca duygular, bizi yönlendirmiyor. Biz, çahykan Türk hallanm kendi vatammn özgürlügü adma verdigi kahramanca mücadeleye hayramz. Samimi duygularmuzla diliyoruz Ve kesin olarak eminiz ki, vatauun korumak için ayaga kalkmig olan bu halk kazanacaktir ve dügmanlan kaçacaktir. Konferansm, cephe gerisinde artik dügman olmadigim ve halkm iradesini Iormak isteyen emperyalizme kargi mücadelesine kompularmm derin sempati duydugunu ögrenecek olan Türk halkma Kafkasardi halklarmm besledigi bu duygularru güçlendireceginden eminiz. (...) (Dokumente kova, 1960.)

Vneyney Politiki SSSR, c. 4, s. 373, Gospolizdat, Mos-

Belge 90

adamlarmdan

önemli devlet Sovyet Ermenistant'nin Myasnikyan'in1 29 kastm 1921 tarihinde yay1mlanan adh makalesinden Yeni Ermenistan"

"Ermenistan, siz bir oyancak

Avrupa sermayesi

A. F. "Eski ve

için her zaman sadece

önem-

olmugtu."

politik arenada. Ermeni burjuvazisi ile onun parolarak Avrupa ve büyük devletlerin hükmedevamh tisi Taquaksutyun, belirlenemeyecegiden burjuvazileri olmadan Ermenistan'm kaderinin sermayesi için Avrupa arada Ermenistan, ni tekrarlayip durdular. Bu her zaman sadece önemsiz bir oyuncak olmugtu. (...) Milli politika. Her geyden önce eger Ermeni burjuvazisi hüküm sü-

(...) Uluslararas2

soyadi Myasnikyan, takma adi Martuni), Sovyet I. Aleksandr Fedoroviç Myasnikov (gerçek edebiyatçi. Nahcivan na Donu kentinde tüccar bir ailenin çocuadami, yöneticisi, parti devlet ardindan Moskova'da yasadigi liseli ögrenci faaliNahcivan'da, gu olarak dogdu. 190I yllinda itibaren devrimei hareket içinde yer aldi. 1906 yillnda Komüyllindan 1904 katildi. yetlerine Hukuk Moskova Oniversítesi nist Parti üyesi oldu, tutuklandi, sürgune gönderildi. l91 Lyllinda edeblyat ve propaganday1912-1914 yillarinda çaligmalaryürüttü. Baku'de b itirdi. Fakultesi'ni propaganda faaliyeti yürüttu. §ula ilgilendi, 1914 ylitndan itibaren askerier arasinda devrimci cephe komitesindeçaligti.Minsk'te çikan Bolgeviklerin Cephesi ardindan Bati Devrimi'nin bat kongresíne delege olarak gazetesi Zvezda'ninredaktärlugünü üstlendi. Bolgevik Partisi'nin6. ekimde bati komitesi bagkanligina, katildt. Eylül 19I7de partinin kuzeybati bälge komitesi seçildi. Kimizaman genelkomutanligina Cephesi'nin Batl 1917de ûyeligine getirildi. Kasim Beyar Çek ordulakurmay bagkanligigörevini yürüttu. 1918 bahannda Povollski Cephesi'nde Yürütme Kurulu Merkez Rusya Beyaz basinda l9I9 getirildi. rina kargi komutanlik görevine komitesinde degigik göbagkanliginiyapti. 1919-192| yillannda Boigevik Partisi'nin Moskova ve askeri iglerrevier aldi. 192l yllinda Ermenistan SSC Halk Komiserleri Kurulu bagkanligini Federatif Soszamanda Sovyet Kafkasardt Ayni den sorumlu halk komiseri görevini ustlendi. yardimaligim bagkan Kurulu'nun yapti. ParHalk Komiserleri (KSFSC) yalistCumhuriyeti'nin bagkanligi, tinin Kafkasyabürosunun üyesi alarak çaligti. 1922 yllinda K5FSC'ninBirlikKonseyi getirildi. sekreterligi görevine birinci Komitesi Bölge Kafkasardt ardindan Bolgevik Partisi'nin SSCB Devrimci Askeri Konseredaktörlügünü yapu; zamanda Vostokagazetesinin Zarya Ayni Oyesi olarak görev aldt. 12. ve 13. kongreyi Ye SSCB Merkez Yurütme Kurutu Prezidyumu seçildi. Bilimsel sosyalist teori, tarih ve edebiyat lerde Bolgevik Partisl'nin merkez komitesine Bkr. Büyük alaninda birçok eser yazdi. 22 mart 1925'te bir uçak kazasinda hayatini kaybetti. baskisi) "A. F. Myasnikov" maddesi. SovyetAnsikfopedisi'nin

(1970-1977

212

Ermeni, onun cebi ve hayati demektir. Tagnak milli politikas1nm ç11aq noktasi budur. Bunu takiben Ermenistan'1 Ermeni olmayanlardan ve ilk olarak da nefret duyulan Tatarlar2 ile insan olmayan rüyorsa

Türklerden temizlemek gerekir. Ta.pnaksutyun böyle dügünmüg ve hareket etmigtir. Ermenistan'daki Müslüman köyleri ile Rus köyleri ateg ve lohçla yerle bir edilmig, Gürcistan'la, Türkiye'yle, Azerbaycan'la savaglara girilmigtir. (...) Iç yapamm ötyüûenmesi. Tagnak Ermenistam'nda hayatm bir garantisi yoktu, yollara egkiyalar ve yagmacilar hâkimdi, kanunsuzlugun "mavzeristler"3

hüküm sürüyordu. Bakaular, özelliksonu gelmiyordu, le Inrsizlar ile kabiliyetsiz insanlar arasmdan seçiliyordu; heyetler, kariyeristlerden ve kamu yagmac11armdan oluguyordu. Suan Agaronyans Paris'te birçok villamn sahibi oldu, Dastakyan ise Romanya'da sözde petrol almak için kendisine verilen yüz binlerce franki etrafa saçmaktadir. Parlamento üyeleri, büyük topraklara sahip olmuglardir, Vratsyan,s Ermenistan'dan haddi hesabi olmayacak kadar altin kaçirm14tir, Deli-Kazar6 ve bütün diger hmbapetler,7 yüksek miktarda inek, öküz vb. zengini olmuglardir. Bütün bunlar, Tagnak iç politikasmm kamu yagmac1hèmm ve örgütsüzlügünün sonucudur. Askeri giiç. Bir Ermeni vatansever, daha Tagnaklarm iktidan döneminde onlara göyle bir devlet armasi önermigtir: Omzunda mavzerle kaçan bir tavgan. Tagnak ordulan igte böyle gäzüküyordu. Birliklerin bagmda Aram'dan, Ruben'den baglayarak Martiros'a, Pilos'a kadar cahil, kibirli ve egkiyahgi ahgkanhk haline getirmig hmbapetler vard1. Tagnaksutyun, bir orduya sahip degildi, birlikleri devamh olarak Türk ve diger ordularm kargismda ölüm korkusundan titriyordu, ancak silahsiz Müslümanlarm hakkmdan gelmede ve sivil halla yagmalamada cesurdular. (...) Meseleler saymakla bitmez. Son olarak bir tanesine daha dikkat çekelim, Burjuva Ermenistam ve Taynaklarm hareket tarzi, yoksul, çiplak, aç, hasta, yan ölü, insanhktan ç1knug, kaderine terk edilmig sayisiz Ermeni ve Müslüman göçmen dogurdu. (...) (A. E Myasnikyan, Îzbrannte Proizvedeniya, "Ayastan", Erivan, 1965.)

s. 363 vd,

Izdatelstvo

2. Azeriler kastedilmektedir. 3. Tagnak askeri birliklerine verilen ad. 4. Tagnaklarm önemli parti ve devlet yöneticilerinden olan Avetis Agaronyan, Tagnak Eradina Sevr Antlagmasi'na imza atmig ve Lozan Konferansi'na da katrimistir. Bkr. Entsiklopediya"ArmyonskiyVapros", a.g.e, s. 9 vd. menistam

5. Tagnak Ermenistant'nin son bagbakani. 6.

Öndegelen

hmbapetlerden biri.

7. Tagnak gänuliü birliklerinin komutanlarma verilen ad.

Belge 91

hukuk sorumlularindan Paris seksiyona Partisi'nin gönderdiErmenistani'na Gurgen Tahmazian'in Sovyet doktoru 1921 tarihli mektuptan arahk i1

Hmçak

"Avrupa, bizim kanunizi petrol

ve maden politikalar1

için kul-

lanlyor."

devam11ihlal eden Avrupa'dan hiçbir yey bekleme(...) Ç1karlarmuzi

meliyiz. Bugün Avrupa hiç olmadigi kadar bizim kamnnzi petrol ve maden politikalan için kullamyor. Türklerle dostluk kurmanuz zorunlu.

Bütün Asya halklanmn ç1karlan bir. Bütün hepsi Avrupa kapitalizmine kargi kenetlenmeli. Bu ihtiyaç daha da net görülmektedir. (...) (A. Myasnikov, Armyanskie Politiçeskie Portii Za Rubejom, s. 82, Îzdatelstvo "Sovyetski Kavkaz", Tiflis, 1925.)

Belge 92

A. F. menistan

Myasnikyan'In

25 ocak 1922 tarihinde yayunlanan Komünist Partisi'nin Anlanu" adh makalesinden

"Avrupa diplomasisinin ye'yle savaglara son verdi."

reddi,

Müslüman

dünyasi

"Er-

ve Türki-

Ermeni halki, kaderini Avrupa diplomasisine baglamaya ahgmigt1; kurtulugunun Avrupa ülkelerinin politik oyunlanmn sonucunda olacagru dügünüyordu. Îqte bu yüzden sikça Ermenistan'm yönelimini deSahibi kimi zaman Ingiltere, kimi zaman Fransa, kimi zaman gigtirdiler. da Amerika oldu. Ermenilerin "H1ristiyan kardegligini", aglamakhšru kim kabul ettiyse ona yöneldi. (...) [Sovyet Ermenistam döneminde] Avrupa diplomasisinin reddi ise Müs1üman dünyasi ve Türkiye'yle savaglara son verdi. Ülkeninçikarlan, Türkiye'nin halklanyla dostluk içerisinde yaçamay1 gerektiriyor. (...) (A. F. Myasnikyan, Izbranme Proizvedeniya, "Ayastan", Erivan, 1965.)

s. 372, Îzdatelstvo

Belge 93

Bütün UkrayM. V. Frunze'nin K1z11Ordu komutanlarindan Komiserleri SSC Halk Ukrayna na Merkez Yürütme Kurulu ve Türkiye sundugu oturumunda Sovyeti'nin 2 gubat 1922 tarihli raporundan yüzünden iiç ylldir ak1tihyor." sel gibi kan

"Îtilaf Devletleri Ialarinda

Anadolu'nun

dag

ve

tar-

denize büyük Ermenistan" gibi erigilmez hayali, ErmeBu ni milliyetçiler grubuna agilayan da Itilaf Devletleri'nden bagkasi degildi. Îçte bu yüzden, bu bog ve aptalca hayal yüzünden yüz binlerce Ermeni köylüsü, kompulari Türk ve Kürtler tarafmdan topraklarmdan sökülüp atildi. Îqte Îtilaf Devletleri'yle iligkileri yüzünden üç ylldir Anadolu'nun dag ve tarlalannda sel gibi kan akitihyor. Ve igin en kötü yam da bunu hiçbir zaman olanlann hesabi sorulmamasi gereken kipiye ödetmeye çahg1yorlar. "denizden

(Mihail Vasilyeviç Franze, Sobranii Soçineniy, c. 1, s. 361, Gosudarstvennoe Izdatelsvo, Moskova, 1926.)

Belge 94

17 agnstos kolünden

1922 tarihli

RKP MK Politbürosa

"Cemal Paga, Ìngiliz ajanlarnun tarafmdan öldürüldü."

oturumu

yönlendirmesiyle

proto-

Taynaklar

Katilanlar· Politbüro üyeleri Kamenev, Troçki, Stalin, R1ykov; Kalinin (yedek) [yar1msaat gecikmeyle] yoldaglac RKP MK üyeleri Rakovskiy, Yaroslavskiy, Rudzutak, Kuybigev, Radek yoldaylar. 8. Cemal Papa ve Tagnaklar hakkmda (Stalin, Karahan yoldaylar) Radek yoldaga, suikastm

Tagnaklar tarafmdan

(muhtemelenÎngiliz

emperyalizmi ajanlarmm yönlendirmesiyle) gerçekleptirilmig olmasi ve suçlularm mahkemeye verilecegi konusunda hükümet bildiriminin hazirlanmasi hususunda görev verilmigtir. Metinle ilgili olarak Stalin yoldagm oluru almacaktir.

fond (RGASPÎ

17, liste 3, dosya 308, yaprak 1, 3.)

Belge 95

23 kasim 1922 tarihli

RKP MK Politbürosa

oturumu

proto-

ko1ünden

"Cemal Paga'nm ailesine 5 000 altin

verilmesine."

Katilanlar: Kamenev, Kalinin (yedek), Lenin, Molotov dek), Stalin, Troçki, Zinovyev yoldaglar. RKP MK üyesi Sokolnikov yoldag. yoldag. Merkez Denetim Komisyonn üyesi Skiryatov Politbüro

üyeleri

(ye-

1. Digigleri Halk Komiserligi'ne ait gündem: c) Cemal'in ailesine yardim hakkmda. (Çiçerinyoldag)

ÖldürülenCemal'in fond (RGASPÎ

ailesine 5 000 altm verilmesine.

17, liste 3, dosya 323, yaprak 1.) IIPOTottor

3ACE3,A1EldIIORTCPO

ry;

UT PKL om ...C H21¾

191

r.

Hymeyservosaam:

Raous IIoamw6epo T.T.3rmosses,Jtenes,Kammmz(naamaar) JIemm, nonoton(nanAngar), Tpogamû.

cmamm,

Maen RK PIQ1e.Coxonammos. Ezen 19ŒT.Unnparos, 2)

0 a

oene

Baansa come

mass. norudmero Raamaan a suess

sanovos.

218

5 3I

Aeuadpa

Losassa,24

19

Toa,2HTBEHOBY Yeasaeusü Tomapaq ApxsHCKm2

guiapawexcit

ero mesescEx2

raase

MeHa,supañan

aaxa

Ana

cosAasma

HagüOHRELHOPO

unpa.

ppyrax

Gesenjax

Peenýduk

ne

nameses La

kyy

æumicxce

Hacene-

i ipûgot

Pocoma momez Aedsenes

ap>gHe

spagma

ityers

Tax

o

os,

Koropsie

casapaan

MTaura

wro

negouy,

o BAaHua

Pocomm owerpaHIGE

To

na ceraamaança,ac

apyggegly'6aeHget

paangy;ànin

icu,

ToBlixoseuxit

maafFotonL

oceansHoe

cracom

Toamo

agemang

9:Soaxo

a

exaaag,

Haqqagangono

i

LX

flülSNETk

PAe i:camp

armi wo

E

ovara,

¿NiBEUX

QTR6LF$

dyxo Qu nocenzen tiace

nexotopyt

gpyrero

tag

y:massan,

vio ëeña pe yÃaccrea capo

exas

,

Moder

50 Apeú

noroppyaž. È suitora

se acer

oña pacxnedusaer ago ( ýo opx aop Auras as ryan Kephamage, a TupuAe a a nopaX Espaxara apcous posteHeapyed Tex, seropux o a ýaxsycry Antaa

as exx,c40(opy acapyyness

OMS-

EM Hâg2OHR¾HOPO

roArmedaß

upone uponsson, ,

Aa:magop a

o lipeAccTasmeMK

uomäo

y

ñocenzi

ggggBmrm. O RanHan Caro;ge ymppu y news Œul 10pangyruan, OH rosopmo, 06 cœapse oozosas pyga pysy, reneps cosceu npuonupen x pa6eratae o uma ñapTEÊHES

046TH

Poecas cAsaaxa S roaropna

; pas

OHB

Tereps,axods,a

apues

Hypa2Ayrmany,

a rAe uomeu accenars

aocoopre

om

Toro,aro

Coseresaa

Exaces, dopoesca nporm wo a 11ocase >s paccuompuu a onpoe o .com,cacahCoserosoß

a repeemans

apuñúcux

66ESHRBE.

CH

WDSBUX

,

XMBônmea

BESHBae

Latanzoso

ado

sonpocos,

B ROXbóÿ

BMBERTSXbCTSB SpMKH

ovara.ggggggggggg

Haquosambuero

se paerexázam

Lazy,

-

Poecxa

B.uemamencosos,

caons

apussexoro om acer

Tonazo

BRESPD

codpana rara

TosamHe

a

470

To,

Ûyghda

04808.

: reTagma

Im:pe

npeActanzexuas

copasax Hue

apHHH

so aces

couyseense

ra,

pas

sa

HECTOÌ$Œ30 SpDOUR

apuza,M

as mee Itapges ; so ma Mer: ex menosez dan. doseremaa Poecma oAe-

IlpesaAHyx

eccop Eaamana, 6aaroAapHocos

ropanym

y ceda

Bo a opnas xx à

zomecomm.

Ex upes Amyu coercue

aura.

rpo

wouduma.

spuerteczoro

Rectar

dyAer pemalogee saceRaume

opepy

scempuut

y

aonpoc

COMESHMS,WOdB

Belge 96

Halk

RSFSC Digigleri Halk Komiseri Çiçerin'in Digigleri Komiser Yardimeisi Litvinov'a Lozan'dan mektubu "Ermeniler, rak kullandigi

Îtilaf Devletleri

kendi ellerinde için aci çekiyorlar."

onlari silah

ola-

Lozan, 24 arahk 1922

Saym Yoldag, Ermeni meselesi kritik bir noktaya geldi. Sah ya da çargamba komisyonun karar oturumu olacak. Dün Bütün Dünya Ermeni Dostlan Birligi heyeti beni ziyaret etti. Prezidyumlan Îsviçrelilerden oluguyor; baglarmda Cenevreli bir profesör olan Naville var. Dört kipilik prezidyum bendeydi. Sovyet Rusya'nm Ermeniler için kendi ü1kesinde yaptiklarmdan dolay1 çok tegekkür ettiler Ye Israrla Ermeniler için yurt"un kuru1masi lehine müdahalemizi rica ettiler. Ermenilerin kaderi, bütün dünyada duygulan kabartlyor: Lozan'da Ermenilere milli yurdun saglanmasi hakkmda verilen dilekçeye bütün dünya ülkelerinden beg milyon imza topland1. "Sadece Rusya'mn müdahalesi, arda kalan Ermeni nüfusunu kurtanr, sadece Rusya, Ermeni milli yurdunun kurulmasim saglayabilir" dediler. Ben de Rusya'mn Bogazlar haricindeki bütün meselelerin digmda tutuldugunu belirttim.1 Birakm kim açtlysa bu igi, o kendi çözsün; Ermeni1er, Îtilaf Devletleri kendi ellerinde onlan silah olarak kullandiál için aci çekiyorlar, o zaman onlar çözsün bunu; Îngiltere, Tagnaklan Kermanyah'ta, Tebriz'de ve Karadag'da Sovyet cumhuriyetlerine karg1hâlâ silahlandinyor; Ingiltere, kendi yol açtiklaetsin. Ermeni Dostlan, söylediklerimle hemfikir oldukendi tazmin rmi olmadigru belirttiler. Ben de milli yurt kuyolu ancak bagka ç1kig lar, rulamayacaksa Ermeni göçmenleri dagitmak ve ayn ülkelere yerlegtirmek gerekecegini söyledim. Ne kadar Ermeni'yi Güney Rusya'da nere"mini

L Sovyet Rusya'nin Lozan Konferans!'nda sadece Bogazlar'la ilgili oturumlara Diger meselelerle ilgili oturumlara kattlmasi engellenmigtir,

izin verilmiçtir.

katilmasina

220

aragtiracag1z dedim. Rakovskiy yoldag, bir ye yerlegtirebilecegimizi söyledi. losmmm Ukrayna'ya yerlegtirilebilecegini Bu sabah bana Nurandungiyan geldi. Tagnaklarm gimdi tamamen eski partisel hesaplan bir kenara birakarak kol kola çauslandiklarnu, hgtiklanm, gimdi Sovyet Rusya'nm Ermeniler için yaptiklarmdan dolayi güya Sovyet iktidarma kargi savagmay1 b1raktiklarmi söyledi. Nurandungiyan'a da Moskova'da ne kadar ve nereye Ermeni göçmeni yerleytirebilecegimiz konusunda meseleyi ele aldig1mizi tekrarladim, Ermenilerin böyle soguk bir iklimde yagayabilecekleri konusunda güphelerini dile getirdi. Ermeni meselesi,

Îngiltere ile Amerika'da

kamuoyunu fena halde endigelendiriyor. Fransa'da ise meseleye kayitsizlar. Birkag kez Fransa ile Îngiltere arasmda bu meselede keskin görüg aynhklan oldu: Curkabahilyla meseleyle komisyonda äzgü bu ilgili Türkleri kendine zon, kadar Türkiye'de 3 milyon Ermeni azarlamig ve göyle demig: "Savaga vard1; gimdi 150 000 kald1; gerisi nerde? Acaba kendi kendilerini mi ölardmdürdüler?" Tan'm2 Îngiltere kargiti bir makale yaylmlamasmm dan sert bir sürtügme oldu. Hemen hemen bütün ingiliz dernekleri ve Amerikan Kiliseleri Federasyonu, Curzon'un üzerine çullandi. Ismet, hiçbir gekilde Ermeni yurduna izin vermeyecek. Bakahm, neler olacak. Komünist selamlanmla. fond (RGASPÎ

5, liste 1, dosya 1985, yaprak 97-98.)

2. Fransiz hâkim çevreierinin gazetesi.

Belge 97

Halk RSFSC Dreiq1eri Halk Komiseri Çiçerin'in DigiçIeri Komiser Yarduncisi Litvinov'a Lozan'dan gönderdigi mektuptan "Türkiye,

tabii olarak,

bunn hazmedemez."

Lozan, 26 arahk 1922 Saym Yoldag, (...) Bugün büylik bir skandal oldu: Azmhklar Komisyonu, Ermeni heyetini dinliyor, ardmdan Türk heyeti, buna tepki olarak katilmayacak. Îsmet, bu sebeple protesto notast gönderiyor. Ermenistan hükümetinin bu heyetle hiçbir ilgisi yok, zira Ermeni hükümeti, Türkiye'ye Kars Antlagmas1'yla bagh ve Lozan Konferansi'nda hiçbir gekilde yer almayan bir Sovyet hükümeti. Türkiye vatandagi olan Türkiye Ermenilerinin örgütlerinin uluslararas1 egit güçte tamnmig olarak oturumlara ahnmasi, olgusal olarak onlarm hükümet sifatiyla kabul edilmesi anlamma geliyor. Türkiye, tabii olarak, bunu hazmedemez. (...) Komünist selamlarimla. (RGASP1 fond 5, liste 1, dosya 1985, yaprak 108-110.) Ilo sceu Apyrsu

Esüc1ynmBaeT

MBHEBRECT3aX

zag

aps½iCXy31

dy;1er

generag:2 Je wonetpamma äoxy

sopy rouxas He

Kongepemixa

acupocau

ado spascace

emessm:a

imeer

KaßQFD

ÿIißCTXH

EoWhPaßntz

e Typquen 3

RD3aEBCROR

Xazargxo

38281ÇØD,

BC

oTeyToraamos,

02Amm a gn2tze.

Dûl(CŒSMS

Ecuet

apeaurearse Kapeau

XŒlflanOHqlu(«

ncAAayaux

portsopou IÍp2R&lML

Typqua a sageome

MSPO

grpegs

no avoy

no-

a noc2 .mnerg

(tpúa:epteajazzeanmmo

apareocya,

seemern,,cassas:os

þ

no-npeMHemy

npay

eenceaexcroe a ne npramme;se 78

Ha

Magyxanego

Hz

sŠOegalm13

EDVB-

Belge 98

Sovyet Ermenistant devlet adami B. A. Boryan'in Diplomasi ve SSCB adh eserinden tan, Uluslararast "Ermenilerin

yerini

Kürtlerin

Errnenis-

aldig1 aç1ktir."

Ermenistan, geçmigte oldugu gibi emperyalistlerin bütün Dogu'yu iggalinin bahanesi ve arac1 olmuytur; Ermenistan mandas11se, Karadeniz, Hazar, Akdeniz ile dogal kaynaklarm zengin oldugu bölgelerin önemli noktalarmm emperyalistler tarafmdan kontrol edilmesi ve ele geçirilmesinin biçimsel bir kihfidin Petrol, bakir, demir, magnezyum, ta.yköErmenistan" mürü vb Amerikan kapitalistlerinin akhm alnnytir; üzerindeki manda ve Ermeniler ise Amerikan iggalinin ahlaki ve siyasal boyntunun bir kamti, bir temeli olarak tasavvur edilmigtir. (...) adaEger Ermeni meselesi ve Ermeniler, önceden Avrupa'nm içigleriyönetiminin etmek" amaciyla Împaratorlugu Osmanh tedavi nu yaratmanm bir bahanesi ve arac1 olduysa, ne kangmak için elebag11arau devgirmek ve Türkiye'de Kürt ayaklanmalan örgütlemek yoluyla SeyhSaid Isyam'mn yuvasi Hakkâri'yi ele geçirmek için bu sefer de Ermenilerin yerini Kürtlerin aldigi açiktir. "özgür

"hasta

"kamuoyu"

(B. A. Boryan, Armeniya, Meidunarodnaya Diplomatiya i SSSR, c. 2, s. 71, 409 vd, Gosudarstvennoe Îzdatelstvo,Moskova-Leningrad, 1929.)

Belge 99

Sovyet Ermenistan1'nin ylhnda

yayunlanan

teorisyenlerinden

Marents'in

1928

makalesinden

"SuçIular, Batt Avrupa emperyalistleri rm sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur."

ve birinci

sirada

onla-

(...)Burada yüz binlerce Ermeninin gurbet ellerde yagamasmda kimin suçlu oldugu üzerinde durmayacag1z. Ama her samimi emekçi için çürütülemez bir gerçek vardir ki, o da Türk halkinm ve de Ermeni emekçilerinin suç1u olmadigidir. ("Bu onlann acilandir, suçu degil" yoldag.1) Suçlular ise Bati Avrupa emperyalistleri ve biderdi Saumyan rinci sirada onlann sadik iti alçak Tagnaksutyun'dur. (...) (Marents, "Litso Armyanskogo ya, No. 3-4, s. 94, 1928.)

Smenohovstva", Bolpevik Zakavkaz-

I. Stepan Grigoriyeviç Saumyan,I kasim 1878'de Tiflis'te dogdu, Komünist Parti'nin Kafkaslar'daki en önemli liderlerindendi; gazeteci ve edebiyat eleptirmeniydi. 1899 yllinda Erilk Marksist grup olan Calaloglu'yu örgutledi. menistan'da 1902 yilmda kurulan Ermeni Sosyal-Demokratlar Birligi'nin kuruculari arasinda yer aldi. l902 ylli sonunda Almanya'ya iltica etti. 1905 yllinda Berlin Üniversitesi Filoloji Fakultesi'ni bitirdi. Rusya Sosyal Demokrat igçi Partisi'nin (RSDIP) yurtdigi burosunda çaligti. Partinin yayinlarinm Ermenice ve Gürcüce yayimlanmaslyla ugragti. Marx, Engels ve Lenin'in eserlerini Ermenice'ye çevirdi. l905 yllinda Tifils'e döndu. RSDiP Kafkas Birlik Komitesi'nin yäneticiligini yapti. Partinin 4. ve 5. kongrelerinde delege olarak bulundu. Baku'de Bolgevik örgütünü açti. Birçok Bolgevik yaym organini kurdu ve redaktärlügünü yaptl. 19| I ylimda partinin Rusya Örgutlenme Bürosu üyeligine seçildi. l914'te Bolgeviklerin Baku õrgutunu yönetti. l9IS yilinda RSDIP'nin Kafkasya bürosunda gärev yapti. l917'de Subat Devrimi'nin ardindan Bakü Sovyeti'nin bagkam oldu. RSDIP (b)'nin6. kongresinde Merkez Komitesi üyeligine seçildi, Ekim Devrimi'nin ardmdan Kafkas iglerinden sorumlu olaganüstü komiserlik görevine atandi. 19IS nisaninda Baku Komunu sirasmda Bakü Halk Komiserleri Kurulu'nun bagkanligi ve digigleri komiserligi gärevini yüruttu. 20 eylül 1918 tarihinde ingiliziggalciler ve Eserler (Sosyalist Devrimciler) tarafindan diger 25 halk komiseriyle birlikte kurguna dizilerek öldürüldu. Billmsel sosyalist teori, felsefe, sanat ve edeblyat üzerine birçok eser verdi. maddesi. baskisi) "S. G. §aumyan" Bkz. BüyükSovyetAnsiklopedisi'nin(1970-1977

Belge 100

21 qubat 1985 tarihli Politbüro "Lenin döneminde

toplantisi

tutanagmdan1

Ermeni kirum hiç gündeme gelmedi"

21 gubat 1985 Toplantlya M. S. Gorbaçov Yolda.9bagkanhk etmigtir. KatnanIar: H. A. Aliyev, Y Î.Vorotnikov, V. V.Grigin, A. A. Groruko, G. V. Romanov, M. S. Solomentsev, N. A. Tihonov, P. N. Demiçev, V. Î. M. V. ZimyaDolgih, V. V. Kuznetsov, B. N. Ponomaryov, V.M. Çebrikov, nin, Î. V. Kapitonov, Y.K. Ligaçev ve N. 1.Rijkov Yoldaglar

Madde 6: Ermeni soykmmmm

70. ylhyla ilgili

'yap11acak

igler'2

GORBAÇOV3:Bu konu Merkez Komite sekterliginde detayh gekilde görügülmügtür. Her halde, sizin de bildiginiz üzere, soykmmm 50. y111yla ilgili bizim ülkemizde eylemler yap11manugttr. Bir zamanlar Leonid Îliç Brejnev ve Mihail Andreyeviç Suslov'un da katilimiyla soykirmim 60. yd1 konusu tartlyllnugttr. O vakit Parti Merkez Komitesi'nde de begeni görmüg baz1iëlerin yapdmasi öngörülmügtü. Simdiise 24 nisan 1985 yllmda Sultan Türkiyesi'nin iktidar daireleri tarafmdan organize edilmig Ermeni soykirunmm 70. ydmda Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi, ilave igler yapilmasi önerisini gtmdeme getirmigtir. Ermenistan parti orI. Belge,

"çok

girli" damgasini tagimaktadir.

2. Toplanti gündemine konuyu öneren Gorbaçov'dur. Ermenistan Komünist Partisi (EKP) Merkez Komitesl Birinci Sekreteri K. Demirelyan, SBKP Merkez Komitesi'ne bu konu Uzerine bir mektup yazar ve konu, SBKP MK'nde Gorbaçov'un bagkanligmda tartigilir ve daha sonra Politbüro'nun gündemine almir. Gorbaçov ve Demirciyan'in ciddl girigimlerine ragmen Politbüro, 24 nisanm "Soykirim kurbanlarim anma günü" ilan edllmesine onay vermez. Politburo'nun N. Tihonov, A. Gromiko, V. Grigin gibi tecrübeli uyeleri,bu girigimin kargismda yer almigtir. 3. l980'de Politbüro asil Byeligine seçildi. Çernenko'nun 1985'te älümü üzerine nel sekreteri oldu. Ekim l988'de devlet bagkanligi görevini de ustlendi.

SBKP ge-

225

ganlarina göre bu öneriler, Sovyet hükümetinin soykmmla ilgili pozisyonunu belirlememesine dair snuf dügmanlarmm suçlamalarmi gündemden dügürmek amac1 tagunaktadit Konuyla ilgili burjuva basmmda büABD Temsileiler Meclisi 24 nisam "Insana yük yaygara kopanlmaktadtt. insanca yaklagmama ve Ermeni soykmm1 günü" olarak tammlayan karar almigtir. Bu yönde Fransa ve diger ülkelerin iktidar çevreleri aktif biçimde çabymaktadirlar. Bununla ilgili olarak, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi, 1975 yllmda soylormun am1masmm 60. ylh tecrübesine dayanarak Ermenistan SSC Yüksek Meclis Divam'nm 24 nisam "Soylenm kurbanlanm anma günü" olarak amhnasi için karar almmas1m; aym zamanda, Ermenistan Komünist Partisi birinci sekreterinin radyo ve televizyonda konugmasmm ön görülmesini ve bu konugma metninin Ermenistan basmmda yaymlanmasim önermektedir. Açik söyleyeyim; sekreterlik ve biz, Ermenistan Meclisi'nin bu yöndeki bir kararmm doguracagt arti ve eksileri açik biçimde görmek için bu konunun Politbüro'da tartigilmasim uygun bularak gündeme aldik. DEM1RC1YANA: (...)Artik burada soykmmm 70. yilmm CIA ve diger ylkici örgütlerce güçlü biçimde lazigtinlmasmdan bahsedildi. Tarihin çarp1t11masi yönünde genig kampanya yürütülüyor, konferanslar orgadüzeyde de), kitap ve dergiler basihyor, telenize ediliyor (uluslararasi yaymlan yap1hyor. vizyon Hatta bazilan, Ermenilerin degil, Ruslann taezildigini onayhyor. Tagnaklar, kendi Sovyet rafma geçen Türklerin kargit1 pozisyonlarim güçlendiriyorlar. Çegitlikanallardan gelen bilgiler, tüm bunlarm tehlikelere gebe oldugunu ve soykinmm 70. yllmda ülkedeki ideolojik durumu agirlagtirabilecegini gösteriyor. Bu nedenle, "Soylormu anma günü" de dãhil olmakla gerekli kargi tedbirleri almanuz bizden talep edilmektedir. (...) Bizim önerilerimizin her geyden änce, yurtdigmda genig çapta yap1lan kampanyalarla ilgili olmasmm altml bir daha çizmek istiyorum. ABD istihbarat kurumlannm talimatlyla kamuoyunu yolundan saptirmak ve Ermeniler arasmda Sovyet aleyhtarligi yaratmak amac1yla bi1915 olaylarma kay1tsiz kalmakta suçzim ülkemizi ve cumhuriyetimizi fikirler, her geyden önce, bizde egitim gören yaçahg1yorlar. Bu lamaya yerleptirilmig ögrenciler ülkemize Ermeniler kanahyla Ermebanci ve nistan'a da siziyor. (...) Ermeni soykinmuun 70. yllmm Sovyet karç1t1 amaçlarla kullamlmasma izin verilmemesi için igin en lyi gekilde organize edilmesine bizim önerilerimizin yardimci olacagnu dügünüyoruz. TÎHONOVS: Siz nasil görüyorsunuz; televizyon ve radyo konugmalaErmeniler ve Türkler arasmdaki hüsumetin daha da lozigmasma ruuz yardun etmez mi? 4. Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri. 5. Dönernin bagbakani,

226

DEMÎRClYAN: Bu konugmada biz genel olarak Sovyet Ermenistam'nm bagarilan ve soykunnm Sultan Türkiyesi'ndekl iktidar güçleri tarafmdan organize edilmesinden bahsediyoruz. GRÎ$ÎN6: Bu konuyla ilgili olarak biz 70 yll Ermenistan Cumhuriyeti Yüksek Meclisinin karan olmadan geçinmigizdir, gimdi ise karar almmasl öneriliyor. Bunu yapmak niçin gereklidir? ekilde tartismahGROMIKO7:Biz bu konuyu hislerden armdinlmig küstah cinayeti idi. y1z. Elbette bu, Sultan Türkiyesi ve Rus Çarizminin Fakat, malum oldugu üzere, alti sene devletimize bagkanhk yapnug Lenin'in döneminde bu tür konular hiç gündeme gelmemigtir. PONOMARYOVS: Fakat o zaman Türkiyede devrim yapilm14t1. GROMIKO: Bu, bir burjuva devrimiydi. Bu nedenle göyle bir soru doguyor: Türkiye'ye bu yakigtirmay1 yapmamiz bize gerekli midir? Bence, Tagnaklar Sovyet iktidanndan Türklerden daha çok nefret ediyorlar. Bu nedenle onlar ve onlann teraneleri bizim için lastas olamaz. Ve tüm bunlar yurtdigmda, oradaki Ermenilerin oylan için kogugturma yangmda yapihyor. Bu nedenle yurtd14mda yapdan her çegit eylemlere isnat etmek, bana göre, inandinci gözükmemektedir. elbette ki, halklann duygularina çilag yolu bulmak Aym zamanda, gerekir. Fakat bunu Ermenistan Parlamentosu'nun karanyla mi yapmak gerekir? Bildiginiz üzere, biz, Lenin'in ölüm gününde bile tören Bu nedenle, Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi yapruyoruz. meselesinde ben çok tereddütlüyüm. Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesinin raporunda soylunmla ilgili olarak Sovyetler Birligi basmmda yazilar yaymlanmas1 önetoplanm zi" çekmemek gereriliyor. Bana göre bu igin içine bizim kiyor. Ermenistan'da bir geylerin yap11masi lazrndir ve hatta Merkez Komitesi Birinci Sekreteri'nin konugmas1 da yaymlanabilir, fakat gerisine bizim onay vermemiz imkânsizdar. ÇünküTürkler kendi topraklarmda nükleer roketler inga ederse, bu, daha çok tehlike arz edecektir. Konugmanun sonunda gunu söylemek istiyorum: Önerilerebir daha bakilmah ve onlarm bizim için ne kadar zaruri oldugunu dügündükten sonra yap11acak olan ek igler asgariye indirilmelidir. ZÎMYANIN9: (...) Bu törenlerin devlet degil, sirf sivil toplum düzeyinde yap11mas1 gerekmektedir. Ermenistan Parlamentosu karanmn Türkiye'ye karg1 dügmanhk belgesi olacagi benim için açiktir. Bu karar, Türk-Rus iligkilerinin kugkusmz biçimde gerilmesine neden olacaktir. "agir

6. SBKP Moskova Birinci Sekreteri

l97l (1967-1985).

yilindan beri Politbüro

uyesi.

7. 1973'te Politbüro'ya seçildi. 1957-1985 yillari arasinda digiçIeri bakanligi görevinde bulundu. 8. SBKP sekreteri. 9. Provda gazetesi genel yayin yönetrneni.

227

Biz, bundan hiçbir gey kazanmayacag1z. Bu nedenle Demirciyan Yoldag ve Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi inisiyatifi ele almah ve smifsal pozisyondan hareket etmelidirler. Ve tüm törenler Ermenistan'da sivil düzeyde, Türkiye'ye kargi her hangi saldir11ar olmadan yap11malidir. Genel olarak ben, soykmnun 70. y1hyla ilgili iglerin sivil-tarihsel düzeyde yapilmasi fikrini destekliyorum. TiHONOV: Saka yapruyorum, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesinin önerilerini okurken, geriliyorum. Biz, Türkiye ile iligkilerimizi yeni yeni yoluna koymaya baghyoraz. Benim bu ülkeye gezim sirasmda Türk liderler Sovyetler Birligi'ni dost ülke adlandirarak, kendi izin topraklarmda bize dogru yönelecek roketlerin yerleytirilmesine

beyan ettiler. Ermenistan Parlamentosu kararmm Sovyet-Türk iligkilerinde gerginlige yol açacag1 ve ister-istemez Moskova'yi bu igin içine çekecegi aç1ktir. Soruyorum; bu igten kim kazançh çikacaktir? Amerikanlarm karh çikacagi bellidir. Türkiye'ye son gezim zamam Cumhurbagkam ve Bagbakan Ermenistan yetkililerinin konugmalarmdan örnekler vererek, bu ülkedeki Türk aleyhtarhšmdan bana 40 dakika sitemde bulunèlular. Bizim buna yol vermememiz gerekir. Genel olarak ise Türkiye'nin elinde 1stanbul ve ÇanakkaleBogazlarmm oldugunu ve Montrö Antlagmas1'na uygun biçimde onlarm Bogazlara kilit vurma imkânlan bulundugunu her zaman hatirlamak lazundm Ben, bu konuyla ilgili olarak 1975 y11mda "Pravda" gazetesinde yahepi topu 5 satirla ymlanmig makaleye baktim. Orada soykirimdan ülkemizde daha büyük bahsedilmektedir. Ve bu dogrudur. Çünkübizim facialar yagannugtir. Örnegin,Beyaz Rusya'da fa§istler her dört kigiden birini katletmiglerdir. Bizim gu anda Finler, Yunanlar, Türlderle iligkilerimizi yoluna koymam1zm Amerikahlan müthig derecede sinirlendirdigi aç1ktir ve onlar soykinmm ylldönümü dolay1slyla bizim komqu ülkelerle iligkilerimizi bozmak istlyorlar. Gönül isterdi ki, Ermenistan'da, onun parti örgütlerinde emekçilerin tüm kugaklanyla yorulmadan çaligilsm, evrensel terbiye igi daha iyi Organize edilsin, tüm olaylar kontrol altmda tutulsun. Bu nedenIe konu üzerinde daha derinden dügünülmesi ve meselenin daha alt düzeyde, iligkilere dokunulmadan çözümlenmesi daha dogra olauluslararasi

vermeyeceklerini

caktir.

GRISÎN: Ermeni yoldaylann duygulan ve onlarm soykmm günü yapma girigimlerini biz anlayiëla karg1hyoruz, fakat uluslararasi durumun bize son derece ihtiyath davranmay1 dikte etti§ini dügünüyorum. Çünkü Amerikan Temsilciler Meclisi'nin tüm kararlan Sovyetler Birligi ve Sovyet Ermenistam'mn çikarlan dogrultusunda almnuyor. Bu nedenle

228

bizim o kararlara isnat etmememiz gerekir. Genelde soykirun günüyle ilgili olarak Ermenistan Parlamentosu'nun karar almasi lüzumuna benim ciddi kugkulanm vardir. 70 yd bizde böyle bir karar olmanugtir ve biz, bu karan almamahy1z. Belki merkezi basmda yazilar yaymlayarak yönelmig aray1gemperyalist güçlerin milliyetçi ihtiraslan klZL¶tlrmaya lanm darmadagm edebiliriz. Aç1k olan tek gey vardir: Sovyet insamm daha siki birlegtirmek, onlan evrensel ruhta terbiye etmek amac1yla Ermeni parti örgütünü tümüyle seferber etmek. ÇEBRÎKOVio: (...) Elbette, Türkiye'yle iligkilerin ag1rlagmasma izin vermeden daha önce yapilanlan korumak gerekir. Biz halkm artik aligtig1törenlerden vazgeçemeyiz. (...) TÎHOliOV: Lenin'in zamanmda böyle bir gey olmadi ki? GORBAÇOV: Eger bizim tereddütlerimiz olmasayd1, sekretarya bu gündemine dâhil etmezdi. konuyu Merkez Komitesi Politbürosu'nun eylemler yap1lmasma Esas yeni izin vermememiz geolarak bizim (...) rekecektir. KUZNETSOV:Dogrudur. GORBAÇOV: Sadece "Pravda" gazetesinde soykiriru hatirlatan makalenin yaymlanmasma onay verilebilir. Ermenistan'da yap11acak töorada ilkesel, smifsal pozisyonumuzdan renlere gelince; biz hareket ederek, olaylarm ag1rhk merkezini geçmigin degil, Sovyet Ermenistam'ndaki baçanlarm, Ermenistan'm, onun komünistlerinin yerine getirmesi gereken vazifelerin üzerinde kurmallyiz. Özellikle,Komünist Partisi Merkez Komitesi'nde bizim, Erivan'm gelecekteki geligmesini tartigma plamnuz bulunmaktadir. Belki soykinmm ylldönümü öncesinde bu konnyla ilgili karar almabilir. (...) POLÎTBÜRO ÜYELERÎ: Dogrudur. Karar onaylamyor. (ABD Ulusal Güvenlik Argivi)

10. KGB bagkani.