Alef 2015

ά λ ε φ Σεφχοσ 2, Ιοφνιοσ 2015, ζκδοςθ του Κζντρου Μελετϊν Αραβικοφ Πολιτιςμοφ

Περιεχόμενα Ειςαγωγικό ςθμείωμα

3

Ο κακρζφτθσ που κοιτάηει: Making the Great Book of Songs Παρουςίαςθ του βιβλίου τθσ Hilary KILPATRICK

4

Η αντίλθψθ του κανάτου και τθσ κόλαςθσ κατά το Νζο Βαςίλειο ςτθν Αρχαία Αίγυπτο

9

Η Κοινωνικι Διάςταςθ Σων ΢ουφικϊν Πεποικιςεων και Πρακτικϊν: Παραδείγματα από τθν Αφρικι

13

Al Khat Al Arabi: «Η τζχνθ τθσ γραφισ». Λίγα λόγια για τθν αραβικι καλλιγραφία και τον τελευταίο μεγάλο τθσ δάςκαλο

17

Ο Χορόσ των Παρεξθγιςεων

22

Θαλάςςιοι Δρόμοι Εμπορίου ΢τθν Ανατολικι Μεςόγειο

27

Λαϊκζσ Παραδόςεισ του ΢ουδάν

31

Οι εικόνεσ του περιοδικοφ είναι από τθν ζκκεςθ τθσ Ειρινθσ Γκόνου «Αλ Χαττ, θ μαγικι γραφι», που πραγματοποιικθκε το 2008 ςτο Μουςείο Ιςλαμικισ Σζχνθσ.

‫مرك ز د ار سات‬

‫ال ح ضارة ال ع رب ية‬ Κζντρο Μελετών Αραβικοφ Πολιτιςμοφ Μζγαρο Μζρλιν, Κάνιγγοσ 2, 10677 Ακινα E-mail: kemeap@yahoo.gr

http://kemeap.weebly.com/

Συντακτική Ομάδα Δρ. Γκαμάλ Ελ Ταχίρ Ειρινθ Γκόνου Δρ. Ελζνθ Κονδφλθ – Μπαςοφκου Εριφίλθ Νικολακοποφλου Ηράκλειτοσ Σουγιουλτηόγλου Κωνςταντίνα Χιρμπάκθ

Επιμζλεια Δρ. Γκαμάλ Ελ Σαχίρ Ελευκερία Άνκθ

Οι κζςεισ που εκφράηονται ςτα άρκρα του περιοδικοφ είναι προςωπικζσ και δεν αντανακλοφν κατ’ ανάγκθ τισ απόψεισ του Κζντρου Μελετϊν Αραβικοφ Πολιτιςμοφ

2

άλεφ

Το Κζντρο Μελετϊν Αραβικοφ Ρολιτιςμοφ (ΚΕ.ΜΕ.Α.Ρ.) ιδρφκθκε τον Ιοφλιο του 2004 ωσ μθ κερδοςκοπικό ςωματείο. Ο ςκοπόσ τθσ ίδρυςισ του είναι θ προϊκθςθ τθσ ελλθνο – αραβικισ φιλίασ και ςυνεργαςίασ. Ρρωταρχικό μζλθμα του Κζντρου είναι θ παραγωγι του πολιτιςμικοφ διαλόγου, με αντικείμενο τισ τζχνεσ, τισ επιςτιμεσ και τθ γλϊςςα, κακϊσ και τθν ανταλλαγι πολιτιςμικϊν αγακϊν. Στισ δραςτθριότθτεσ του Κζντρου Μελετϊν Αραβικοφ Ρολιτιςμοφ περιλαμβάνονται:  Η ίδρυςθ μιασ καλά ενθμερωμζνθσ βιβλιοκικθσ εμπλουτιςμζνθ με οπτικοακουςτικό υλικό.  Η ζκδοςθ περιοδικοφ και άλλων εντφπων.  Η οργάνωςθ εκδθλϊςεων, ςυηθτιςεων και ςυναντιςεων για τθν πραγματοποίθςθ των ςκοπϊν του κζντρου.  Η κατάρτιςθ και εκπόνθςθ εκπαιδευτικϊν προγραμμάτων.  Η πραγματοποίθςθ διαλζξεων, ςεμιναρίων, ενθμερωτικϊν εκςτρατειϊν και μακθμάτων γλϊςςασ κ.ά.  Η ςυνεργαςία με αντίςτοιχουσ φορείσ, ιδιωτικοφσ ι δθμόςιουσ, ςτθν Ελλάδα και το εξωτερικό. Ωσ μθ κερδοςκοπικόσ οργανιςμόσ, το Κζντρο Μελετϊν Αραβικοφ Ρολιτιςμοφ αντλεί τουσ πόρουσ του από τισ ςυνδρομζσ των μελϊν του, από χορθγίεσ, επιδοτιςεισ και επιχορθγιςεισ, κακϊσ επίςθσ και από τισ δραςτθριότθτεσ που πραγματοποιεί.

3

άλεφ

Ο κακρζφτθσ που κοιτάηει: Making the Great Book of Songs Δρ Ελζνθ Κονδφλθ-Μπαςοφκου

Παρουςίαςθ του βιβλίου τθσ Hilary KILPATRICK: Making the Great Book of Songs. Compilation and the author’s craft in Abû l-Faraj al-Isbahânî’s Kitâb al-aghânî, Εκδόςεισ RoutledgeCurzon, London - New York 2003 (ΙΧ + 435 ςελ.). Η Χίλαρι Κιλπάτρικ (= ΧΚ) είναι αραβολόγοσ φιλόλογοσ διεκνοφσ κφρουσ. Ο ςφηυγόσ τθσ J. Waardenburg είναι ειδικόσ τθσ ςυγκριτικισ κεολογίασ1. Η αναφορά αυτι δεν ζχει ανεκδοτικό ι …γενεαλογικό χαρακτιρα, αλλά αποδίδει το περιβάλλον ηωισ ςτο οποίο ζχει ταχτεί θ κα Κιλπάτρικ: επιςτθμονικό, ςυγκρθτιςτικό2 (sic) και ακζραιο, δθλαδι φιλειρθνικό. Η ειδικότθτά τθσ είναι θ αραβικι λογοτεχνία, είτε μεςαιωνικι είτε νεότερθ, ζχει διδάξει ςε ςειρά ευρωπαϊκϊν πανεπιςτθμίων3, και είναι αρχιςυντάκτθσ τθσ Middle Eastern Literatures. Ο Άμπου λ-Φάραη αλ-Ιςμπαχάνι (= ΑΦ) (897/284-967), γεννικθκε ίςωσ ςτθ Βαγδάτθ. Η καταγωγι του τον ςυνδζει με τθν οικογζνεια των Ομεϊαδϊν, κλάδοσ των οποίων είχε καταφφγει ςτο Ιςπαχάν, εξ ου και το όνομά του. Ο οικογενειακόσ κλάδοσ τθσ μθτζρασ του προερχόταν από μια ταπεινι χριςτιανικι οικογζνεια, που ζγιναν ςιίτεσ. Οι ςιιτικζσ προτιμιςεισ του ενκάρρυναν ακόμθ περιςςότερο το ςφνδεςμό του με τουσ Ομεϊάδεσ, γι’ αυτό λζγεται πωσ ιταν ςε αλλθλογραφία με τθν Ανδαλουςία (ωσ ςχετικι αντίκεςθ με τθν θγεςία τθσ πόλθσ όπου τελικά ζηθςε, τθ Βαγδάτθ). Σποφδαςε ςτθν Κοφφα και τθ Βαγδάτθ. Του αποδίδονται καμιά τριανταριά ζργα. Είναι όμωσ κυρίωσ γνωςτόσ για τθν τεράςτια προςφορά του ςτθν ιςτορία τθσ αραβικισ ποίθςθσ (και μουςικισ)4, το περίφθμο Βιβλίο των Αςμάτων (Κιτάμπ αλ-Αγάνι).

1

Waardenburg, Jacques, ςυγγραφζασ και εκδότθσ των ζργων Μuslim Perceptions of Other Religions: a Historical Survey, Oxford University Press, New York 1999, Muslim-Christian Perceptions of Dialogue Today Experiences and Expectations, Peeters, Leuven 2000, Classical Approaches to the Study of Religion: Aims, Methods, and Theories of Research, De Gruyter, Berlin - New York 1999, Islam: Historical, Social, and Political Perspectives, De Gruyter, Berlin - New York 2002.

2

Abramson, Gl., Kilpatrick, H., Religious perspectives in modern Muslim and Jewish literatures, Routledge, New York, 2006.

3

Είχα τθν τιμι να γνωρίςω τθν κυρία Χ. ςτο Καίμπριτη, πριν μερικά χρόνια. Εκείνθ ιταν ςεβαςτό μζλοσ του Δ.Σ. τθσ European Association for Middle Eastern Studies, εγϊ μια νζα προςκεκλθμζνθ. Πταν γφριςα ςτθν Ελλάδα, εντελϊσ απρόςμενα, θ κυρία Κιλπάτρικ, προςπακϊντασ να βοθκιςει ςτθν εγκακίδρυςθ των αραβικϊν ςπουδϊν εδϊ, ανζλαβε να με ςτθρίξει ςτθ διδαςκαλία των μακθμάτων μου και ςτθν εδραίωςι μου ςτον πανεπιςτθμιακό ελλθνικό χϊρο. Ζτςι επαλθκεφτθκε ακόμθ μια φορά ςτα μάτια μου πωσ θ πραγματικι ςοφία ςυνοδεφεται πάντοτε από ταπείνωςθ και καλοςφνθ.

4

Βάηουμε ςε παρζνκεςθ τθ μουςικι γιατί, πζραν τθσ ιςτορίασ τθσ μουςικισ, για τθ μουςικι τθν ίδια δεν μποροφμε να ζχουμε ςαφι πλθροφόρθςθ.

4

άλεφ

Οι κριτικοί, ιςτορικοί τθσ αραβικισ λογοτεχνίασ και φιλόλογοι (οι J. G. L. Kosegarten, R. E. Brunnow και J. Wellhausen ιταν από τουσ πρϊτουσ δυτικοφσ που αςχολικθκαν με το Βιβλίο των Αςμάτων (= ΒΑ) το 19ο αιϊνα) αντλοφν πλθροφορίεσ για οποιοδιποτε κζμα του αραβικοφ κόςμου των γραμμάτων και τθσ ιςτορίασ του από τθν προϊςλαμικι εποχι μζχρι το 10 ο αιϊνα, τθν εποχι που ζηθςε ο ςυγγραφζασ του. Το κζμα του Βιβλίου των Αςμάτων είναι ευρφτατο, και αφενόσ κακαρά «παραδοςιακό» με τθν ανατολίτικθ ζννοιά του: θ επιςτιμθ τθσ παράδοςθσ είναι ζνα είδοσ γενεαλογικισ άποψθσ ωσ επιςτθμονικι τεκμθρίωςθ. Ρολλά κα μποροφςαν να ειπωκοφν για τθν επιςτθμολογικι άποψθ αυτοφ του κζματοσ, μα δεν είναι τθσ παροφςθσ. Ρζραν αυτοφ (του γεγονότοσ δθλαδι ότι τελικά το ΒΑ λειτουργεί για τα τραγοφδια του όπωσ θ αλυςίδα των μαρτφρων για ζνα χαντίκ), πρόκειται για ζνα βιβλίο του άνταμπ του κλαςικοφ απόγειου του αραβικοφ πολιτιςμοφ τθσ εποχισ του. Ωσ εκ τοφτου περιζχει τθν ηωτικότθτα φδατοσ αλωμζνου, όπου θ γραφι είναι θ ίδια πορεία προσ το βάκοσ των πραγμάτων και τθσ ουςίασ. Άρα, ωσ βιβλίο άνταμπ είναι και ςχετικά ακατάςτατο (για κάκε ςτίχο μια παραπομπι ςε κάποιο κζμα, κ.ά.). Το ΒΑ ιταν ιδθ και για τθν εποχι του μια ιδιαίτερα φιλόδοξθ προςπάκεια, με καυμαςτό όγκο: ςτα χειρόγραφα τα φφλλα ιταν υπερβολικά περιςςότερα από τα περιςςότερα άλλα ζργα που κυκλοφοροφςαν, και οι εκδόςεισ του ιταν και είναι όλεσ πολφτομεσ. Τίκεται λοιπόν το κζμα, όπωσ και αναφζρεται ιδθ μζςα ςτο βιβλίο, για το πϊσ (“Making the …”) επιχειρικθκε θ ςυγγραφι του: περιλαμβάνει άλλα ζργα τθσ εποχισ ενδεχομζνωσ, όπωσ επίςθσ και καταγραφι επιχειρθμάτων που δεν ιλκαν πάντοτε όλα εισ πζρασ. Η ΧΚ πραγματεφεται ακριβϊσ τθν οργάνωςθ του τεράςτιου αυτοφ βιβλίου. Η εναςχόλθςθ με τθν οργάνωςθ ενόσ τόςο ‘αχανοφσ’ ζργου ςθμαίνει ςχεδόν αυτόματα και άποψθ, ερμθνεία τθσ οργάνωςισ του και αναηιτθςθ των ςτόχων, ξεκάκαρων ι μυςτικϊν, φανερϊν και κρυφϊν, του ςυγγραφζα. Ρραγματεφεται πρϊτα το ενδιαφζρον του ΒΑ: είναι ευρφ ζργο, αναπτφςςει το ενδιαφζρον του όχι μόνο για τθν ποίθςθ αλλά και για τον πεηό λόγο, και διάφορα είδθ τθσ λογοτεχνικισ δθμιουργίασ, μεταφζρει τθν ιδζα που είχαν οι ςφγχρονοί του αναγνϊςτεσ για τθ μουςικι, παραπζμποντασ ςε διάφορα ζργα που ιταν γνωςτά (ςιμερα όμωσ δεν μποροφμε να ζχουμε γνϊςθ εκείνθσ τθσ μουςικισ). Η ςυγγραφζασ κατ’ αρχάσ αναλφει και ςχολιάηει τθ ςχετικι βιβλιογραφία τόςο ςτον αραβικό κόςμο, όςο και ςτθν Ευρϊπθ και Αμερικι. Ο τρόποσ γραφισ τθσ, όπου αποδίδει με επιςτθμονικότθτα αλλά και ευγζνεια τα κετικά και τα αρνθτικά των διαφόρων βιβλίων, δείχνει ςτον αναγνϊςτθ πωσ θ ίδια ζχει εξαντλιςει με ακρίβεια ό,τι ςχετικό υπάρχει. Αποτζλεςμα τθσ μοναδικισ ςχεδόν ευρφτθτασ του βιβλίου είναι, όλοι μεν να το χρθςιμοποιοφν ωσ πθγι, αρκετοί ςυγγραφείσ να αναπτφςςουν κάποια από τισ πτυχζσ του ζργου, κανζνασ όμωσ να μθν ζχει τολμιςει να αςχολθκεί ολοκλθρωτικά με το ζργο αυτό. Η ΧΚ αφιζρωςε αρκετά χρόνια από τθ ηωι τθσ ςτθν λεπτομερειακι μελζτθ του ΒΑ. Στο κεφάλαιο που αφιερϊνεται ςτθ ηωι του ΑΦ, δίδεται ζμφαςθ ςτα ςθμεία τθσ ηωισ και του ζργου που ζχουν ςχζςθ με το Αγάνι (2: ςελ. 14-33). Στο τζλοσ αυτοφ του κεφαλαίου 5

άλεφ

παρατίκεται και κατάλογοσ των ςυγγραφζων που ζκαναν περιλιψεισ ι χρθςιμοποίθςαν και μετζφεραν μζρθ του ΒΑ. Με τθν τρομερι λογικι τθσ, θ ΧΚ εκκζτει το κζμα των πλθροφοριϊν του ΑΦ πρϊτα για τα τραγοφδια και τουσ τραγουδιςτζσ (εφόςον το ζργο είναι για τα Αγάνι, τραγοφδια). Με βάςθ παραδείγματα κειμζνων του βιβλίου, παρουςιάηεται το λεξιλόγιο και οι τρόποι παράκεςθσ τθσ μουςικισ. Κάποια κενά ςε ςυγκεκριμζνα μζρθ του ζργου δείχνουν ότι το βιβλίο είχε μια μεγάλθ γενικι οργάνωςθ: προφανϊσ ο ςυγγραφζασ του, περιμζνοντασ από κάπου αλλοφ τισ πλθροφορίεσ που ικελε να ςυμπεριλάβει ςτο κατάλλθλο ςθμείο, μερικζσ φορζσ δεν κατάφερε να ςυλλζξει τθν εν λόγω πλθροφορία και θ κζςθ ζμενε κενι. Για το ςχολιαςμό τθσ μουςικισ, θ ΧΚ παρακζτει το τραγοφδι και το ςχόλιο του ΑΦ ςε μετάφραςθ, και αναφζρεται ςτο ειδικό λεξιλόγιο τθσ μουςικισ. Εντοπίηει τουσ περίφθμουσ …«ςυνϊνυμουσ» τθσ αραβικισ μουςικισ ιςτορίασ (αλλά και τθσ λογοτεχνίασ φυςικά). Ραράδειγμα, ςελ. 39: “Two al-Hishaamiis with musical interest…” και θ ιςτορικι ανάλυςθ ακολουκεί. Η μουςικι παραδίδεται με αναφορά ςε ρυκμικζσ μουςικζσ γνωςτζσ προτάςεισ. Συνεπϊσ, οι πλθροφορίεσ είναι περιςςότερεσ για τθν ιςτορία τθσ μουςικισ, παρά για τθ μουςικι τθν ίδια. Η ανάλυςθ τθσ ςυγγραφζωσ δείχνει ότι ο ΑΦ ςυντάςςει τισ γνϊςεισ που παρακζτει ςυνδυάηοντασ και γραπτζσ και προφορικζσ πθγζσ τθσ εποχισ του (ςελ. 40). Αυτό ςθμαίνει ότι ςυνδζονται οι ποιθτζσ, οι ιςτορικοί τθσ λογοτεχνίασ αλλά και οι ςφγχρονοι τθσ εποχισ του τραγουδιςτζσ, εξ οφ και θ πολυτιμότθτα και θ ηωντάνια του ΒΑ. Η παρουςίαςθ τθσ μουςικισ, άρα και το κριτικό ςχόλιό τθσ, ςυνεπϊσ θ γραμματο-λογικι μελζτθ του ανάλογου λεξιλογίου είναι ζνα ςυςτθματικό επίτευγμα τθσ ςυγγραφζωσ. Η μελζτθ τθσ μουςικισ εδϊ ενδιαφζρει άμεςα τουσ μελετθτζσ του αραβικοφ πολιτιςμοφ και τθσ αραβικισ λογοτεχνίασ και φιλολογίασ. Γι’ αυτό, κα επικυμοφςαμε να υπάρχει ζνασ κατάλογοσ με όλουσ τουσ αραβικοφσ όρουσ που ςχολιάηονται ζςτω και ελάχιςτα μζςα ςτο βιβλίο, π.χ. λάκαμπ, μουχτάρ, νάδιρ. Επιλζξαμε ςχεδόν ςτθν τφχθ τουσ τρεισ αυτοφσ όρουσ, που δεν είναι ειδικοί όροι, αλλά ακριβϊσ γι’ αυτό θ χριςθ τουσ είναι, πιςτεφουμε, πολφ ενδιαφζρουςα: γιατί ουςιαςτικά θ χριςθ των απλϊν λζξεων με ‘προθγμζνθ’, εξειδικευμζνθ ζννοια, θ χριςθ τουσ αυτι είναι θ ίδια θ γραμματολογία ενόσ πολιτιςμοφ: πϊσ δθλαδι οι λζξεισ, οι «απλζσ» λζξεισ, γίνονται κεωρίεσ. Το επόμενο κεφάλαιο πραγματεφεται τθν παράξενθ τελικά ςχζςθ μεταξφ τθσ ποίθςθσ και τθσ ζνταξισ τθσ ςτο τραγοφδι και τθ μουςικι του: το ποίθμα κεωρείται κτιμα τθσ κοινωνίασ που το αλλοιϊνει για να το απλϊςει χάρθ ςτθ μουςικι τθσ ςε όλο και μεγαλφτερα ςτρϊματα του λαοφ, είτε εγγράμματουσ είτε αναλφάβθτουσ. Τα παραδείγματα είναι πολλά (ςελ. 55-88). Μελετϊνται οι ςτίχοι, οι αλλοιϊςεισ τουσ, και οι πθγζσ ςτων ςτίχων. Γνωςτό είναι πωσ ςε όλο το μεςαίωνα οι ςτίχοι γίνονται κοινά παιδιά, χωρίσ μεγάλθ ςυγγζνεια οφτε με τουσ δθμιουργοφσ τουσ, αλλά οφτε και με τα ποιιματα ςτα οποία ανικαν κατ’ αρχάσ. Βζβαια, μ’ αυτόν τον τρόπο, καταλιγουμε ςε δομικά ςφνολα με πολλζσ παραλλαγζσ. Τα δομικά ςφνολα δεν είναι μόνο κζματα προςωδίασ και ρυκμοφ (δθλαδι αλλοιϊςεισ ςε κάποια ςθμεία μόνο και μόνο για να βοθκθκεί θ μουςικι απόδοςθ), αλλά κυρίωσ διάδραςθ μεταξφ ρυκμοφ και περιεχομζνου (ςελ.

6

άλεφ

55). Οι μουςικοί παίρνουν τα ποιιματα, μποροφν να αλλάξουν λζξεισ (όπωσ γίνεται και ςιμερα εδϊ ςτθν Ελλάδα ςε μελοποιθμζνα ποιιματα μεγάλων μασ ποιθτϊν), να ςυνδυάςουν ςτίχουσ για να δθμιουργιςουν ζνα δικό τουσ ‘χρθςτικό αντικείμενο’. Η ςυγγραφζασ μασ οδθγεί με εξαιρετικό τόπο, όχι μόνο ςτθν πίςτα του ερευνθτι, αλλά (κι είναι αυτό το ίδιο ενδιαφζρον) ηωντανεφει μπροςτά μασ τθν κοινωνίασ του πολιτιςμοφ τθσ εποχισ: πϊσ, με ποια εφόδια, θ κοινωνία εκφράηεται και υποτάςςει τθ λογοτεχνία ςτθν κακθμερινότθτά τθσ, ςτθν κακθμερινότθτα τθσ κοινωνίασ. Αν αυτό δεν είναι θ ζννοια τθσ ανάπτυξθσ του πολιτιςμοφ, τότε τι είναι…

259 ποιθτζσ, περιςςότεροι από τραγουδιςτζσ, ζχουν το βιογραφικό τουσ ςθμείωμα μζςα ςτο ΒΑ. Η τεχνικι που χρθςιμοποιεί ο ΑΦ, παρουςιάηει κάποιεσ κοινζσ ςυνιςταμζνεσ:  κοινωνικο-κρθςκευτικόσ ορίηοντασ τθσ προςωπικότθτασ του κακενόσ  προςωπικά ςτοιχεία που επθρεάηουν τθ γραφι του  θ κζςθ του ςτο λογοτεχνικό ςτερζωμα τθσ εποχισ, και  οι ςχζςεισ μεταξφ τθσ ποιθτικισ προςφοράσ των προςωπικοτιτων και τθσ ποιθτικισ παράδοςθσ. Η ςυγγραφζασ μελετά το λεξιλόγιο με το οποίο ο ΑΦ κατθγοριοποιεί τα πρόςωπα ςτα οποία αναφζρεται. Σχολιάηει μια ςειρά ‘επικζτων’ με τα οποία ο ΑΦ παραπζμπει λακωνικά ςτισ ανωτζρω ςυνιςταμζνεσ (ςελ. 73-83). Το λεξιλόγιο τθσ κριτικισ των ζργων είναι επίςθσ πολφ ενδιαφζρον. Ζνα ωραίο παράδειγμα, θ απλι, ςυνθκιςμζνθ περίπου, λζξθ ‘μουτακάλλιφ’, με αρνθτικι νοθματικι φόρτιςθ του προκζματοσ ‘μου-τα’ (περίπου ‘ο χαρακτθρίηων εαυτόν ςυγγραφζα’) και υπονοεί αυτόν που γράφει επιφανειακά, ματαιόδοξα. Αντίκετα, με μια μικρι λεξοφλα, ςχεδόν γυμνι, ο ΑΦ χαρακτθρίηει αυτοφσ που θ φφςθ, ‘φυςικϊ τω τρόπω’, τουσ ζχει προικίςει με αλθκινι γραφι (‘ματμποφϋ’). Διαβάηοντασ το Making… ο αναγνϊςτθσ αντιλαμβάνεται καλφτερα τθν ζννοια του τίτλου ΒΑ που αναφζρεται ςτα ‘άςματα’, ‘αγάνι’. Ο πεηόσ λόγοσ, ζςτω και ζρρυκμοσ (ςαη’), αναφζρεται ωσ αρωγόσ ςτθν ποίθςθ (μαάνι), ενϊ τα αχμπάρ είναι οι τόςεσ και τόςεσ πθγζσ γφρω από τισ ςυνκικεσ των αςμάτων και τουσ δθμιουργοφσ ι εκτελεςτζσ τουσ, κλπ. Ρζραν του κεντρικοφ φιλολογικοφ και πολιτιςτικοφ άξονα του βιβλίου, τα ιςτορικά ςτοιχεία μελετϊνται επίςθσ. Κι εδϊ θ ςυγγραφζασ οργανϊνει καυμάςια τα ςτοιχεία του ΑΦ, τα παρουςιάηει με παραδείγματα, με ςχόλια και με κριτικι ιςτορικι άποψθ, ςυνδυάηοντασ δθλαδι χρόνο, τόπο και περιεχόμενο του ζργου ωσ ιςτορικι πθγι. Η φιλοδοξία του ςυγγραφζα του 10 ου αιϊνα ιταν άλλωςτε αυτι: το βιβλίο να είναι θ παρουςίαςθ τραγουδιϊν, με επί μζρουσ ςκοποφσ που αναφαίνονται ςτο ςφνολο του βιβλίου. Η ςυνολικότθτα, ιτοι θ ενότθτα του ζργου εμφανίηεται και ωσ ςχόλιο του ςυγγραφζα για τα ςτοιχεία του ζργου του ςε άλλα ςθμεία. Η ΧΚ. ςθμειϊνει αυτζσ τισ αναφορζσ επιδεικνφοντασ ζτςι τθν προςοχι με τθν οποία ο ΑΦ οργάνωςε το τεράςτιο ζργο του (ςελ. 120). Απαρικμοφνται τα διάφορα ςτοιχεία, και αναφζρεται με ποιο τρόπο ο ςυγγραφζασ εντάςςει ςτο ζργο του τα επί μζρουσ άρκρα που ακολουκοφν ζνα τραγοφδι, και αφοροφν ςτο ποίθμα, τον ποιθτι, τον ςυνκζτθ, τον τραγουδιςτι, κλπ..

7

άλεφ

Στο πρϊτο παράρτθμα ςτο τζλοσ του ζργου, υπάρχει ςυςχετιςμόσ μεταξφ των δυο αραβικϊν εκδόςεων του Καΐρου και του Μποφλακ, ςτο δεφτερο παράρτθμα αναφζρονται αναλυτικά τα περιεχόμενα ςφμφωνα με τθν ζκδοςθ του Καΐρου (I-XXIV, ςελ. 291-320), ενϊ ςτο τρίτο παράρτθμα υπάρχει πυκνογραμμζνοσ κατάλογοσ όλων των προςωπικοτιτων που αναφζρονται ςτο ζργο, με ελάχιςτθ αναφορά ςτθ βιογραφία τουσ (ςελ. 321-344). Ακολουκοφν ςθμειϊςεισ, βιβλιογραφία εκτενζςτατθ, και το ζργο κλείνει με πίνακα κυρίων ονομάτων. Το βιβλίο αυτό τθσ ΧΚ γεννικθκε μετά από πολφχρονθ εναςχόλθςθ, και μετά από μεγάλο βιβλιογραφικό κενό. Η ςυγγραφζασ, πριν φτάςει ςτο βιβλίο, είχε γράψει πλθκϊρα άρκρων γφρω από το κζμα. Η τελευταία παράγραφοσ του βιβλίου τθσ κλείνει διακριτικά με τθν ευχι του ΑΦ ςτο μζλλον να ςυμπλθρωκοφν τα όποια κενά. Από δω και πζρα, θ ςυςτθματικοποίθςθ με τθν οποία παρουςιάηεται ςτο βιβλίο τθσ Χ. ωκεί ςτθ μεγαλφτερθ εναςχόλθςθ με το κθςαυρό του αραβικοφ πολιτιςμοφ που είναι το Κιτάμπ αλ-Αγάνι. Οι μελζτεσ κα γίνουν όλο και περιςςότερεσ5, θ τόλμθ τθσ ανάλυςθσ κα εντακεί υπζρ μιασ ουςιαςτικότερθσ εναςχόλθςθσ με το αραβικό πνεφμα. Άλλωςτε, θ τραγικότθτα των καιρϊν μασ γφρω από τον κόςμο τθσ Μζςθσ Ανατολισ, επιβάλλει να ςτακοφμε μπροςτά ςτον κόςμο αυτό με όλο και μεγαλφτερθ προςοχι και περιςυλλογι.

5

Το επόμενο ζτοσ τθσ παροφςασ ζκδοςθσ, ζνα άλλο μεγάλο ζργο αναφζρεται ςτο Κιτάμπ αλ-Αγάνι: Manfred FLEISCHHAMMER, Die Quellen des Kitâb al-Agânî, εκδόςεισ Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2004.

8

άλεφ

Η αντίλθψθ του κανάτου και τθσ κόλαςθσ κατά το Νζο Βαςίλειο ςτθν Αρχαία Αίγυπτο Κωνςταντίνα Χιρμπάκθ

Το φαινόμενο του κανάτου μζςα ςτα γεωγραφικά πλαίςια τθσ Αιγφπτου είχε κυρίαρχθ κζςθ ςτθν κοςμοκεωρία και βιοκεωρία. Τθν εποχι εκείνθ αποτελοφςε μια ιδιαίτερθ τελετουργία και όπωσ και ςε κάκε άλλθ κρθςκεία αρχαία ι ςφγχρονθ είχε δφο όψεισ αυτι του καλοφ και αυτι του κακοφ δθλαδι του παραδείςου και τθσ κόλαςθσ. Η εμμονι τουσ αυτι με τον κάνατο είχε να κάνει περιςςότερο με τθν προςπάκεια τουσ να διατθριςουν τθν μνιμθ και τθν φπαρξθ του νεκροφ μετά τον βιολογικό τουσ κάνατο. Υπιρχε πάντα ο κίνδυνοσ ςτο μετακανάτιο περιβάλλον τθσ οριςτικισ λικθσ και εξαφάνιςθσ του ονόματοσ ι τθσ υςτεροφθμίασ του νεκροφ, γεγονόσ που κα οδθγοφςε ςε ζνα «δεφτερο» και καταδικαςτικό κάνατο. Κατά ςυνζπεια όλεσ οι νεκρικζσ δοξαςίεσ και πρακτικζσ απζβλεπαν ςτθν μετακανάτια διατιρθςθ τθσ φπαρξθσ και ςτθ διαρκι αναγζννθςθ τθσ μζςα από τθν αζναθ κακθμερινι πορεία τθσ ςτον Κάτω Κόςμο (Αμντουατ) κατά τθ διάρκεια τθσ νφχτασ και τθν αναγζννθςι τθσ κάκε πρωί. Σφμφωνα με τον Hornung ο Κάτω Κόςμοσ μπορεί να κεωρθκεί ςαν μια ςφαίρα που περιζχει κάκε μυςτικό με το οποίο ο νεκρόσ μπορεί να ειςζλκει αλλά από τον οποίο δεν υπάρχει επιςτροφι1.

9

άλεφ

Η ανκρϊπινθ φπαρξθ για τουσ κατοίκουσ τθσ χϊρασ του Νείλου δεν κεωρείτο αμιγισ ζννοια αλλά απαρτιηόταν από εφτά επιμζρουσ ςυςτατικά, το κακζνα από τα οποία ζπαιηε ουςιαςτικό ρόλο ςτθν διατιρθςθ τθσ ολότθτασ τθσ προςωπικότθτασ ενόσ ατόμου. Τα ςυςτατικά αυτά ιταν:    







Το υλικό ςϊμα, το οποίο προςτατευόταν από τθν τεχνικι τθσ μουμιοποίθςθσ. Η καρδιά, που κεωρείτο το κζντρο τθσ ςκζψθσ και των ςυναιςκθμάτων. Το όνομα, που εξζφραηε και αποκάλυπτε τθν πραγματικι φφςθ και προςωπικότθτα του ατόμου. Η ςκιά, κεϊκι ενςάρκωςθ και ανάκλαςθ του κεϊκοφ φωτόσ ςτθν ανκρϊπινθ προςωπικότθτα. Αναπαρίςτατο ωσ ανκρϊπινθ φιγοφρα και ςυμβόλιηε τον εμποτιςμό τθσ ανκρϊπινθσ υπόςταςθσ από τθν κεϊκι ενζργεια. Το μπα, ςυμβόλιηε τθν κεϊκι υπόςταςθ, το «πνευματικό ςϊμα». Απεικονιηόταν ςυμβολικά ωσ πτθνό με ανκρϊπινο κεφάλι. Μετά τθν μουμιοποίθςθ και ταφι του νεκροφ το μπα πετοφςε ελεφκερο ςτον χϊρο του τάφου και παρελάμβανε τισ προςφορζσ και τροφζσ προσ το νεκρό. Ωςτόςο βριςκόταν ςε ςτενι επαφι με το νεκρό ςϊμα. Το πνεφμα (ανκχ), το «φάνταςμα» του νεκροφ που ςυςχετιηόταν με τθν αποτελεςματικότθτα τθσ ομιλίασ και φυςικισ ςυμπεριφοράσ του νεκροφ. Τα πνεφματα αυτά λατρευόταν ςε ειδικά ναΐδρια και κεωρείτο ότι κατοικοφςαν ςτα ςφνορα του υλικοφ με τον αόρατο κόςμο. Μποροφςαν να επζμβουν ςτισ κακθμερινζσ δραςτθριότθτεσ του υλικοφ κόςμου ενϊ ανάλογα με τθν φφςθ των δραςτθριοτιτων τουσ, διακρινόταν ςε «καλά» και «κακά» πνεφματα. Τα τελευταία μποροφςαν να εξελιχκοφν ς δαίμονεσ, ενϊ προερχόταν από νεκροφσ που παρζμεναν άταφοι ι είχε διαταραχκεί ι ςυλθκεί ο τάφοσ τουσ. Το κα, απομακρυνόταν από το ςϊμα με τθν ταφι του νεκροφ και ειςχωροφςε ςε άλλο ςϊμα, είτε αυτό ιταν άγαλμα είτε ηωντανόσ οργανιςμόσ. Κάκε ηωντανόσ οργανιςμόσ διζκετε το δικό του κα, τθν κινθτιρια ηωοποιό δφναμθ.

Ο νεκρόσ λοιπόν μετά τον κάνατό του ζπρεπε να βρεκεί ενϊπιον ενόσ ςυμβουλίου αποτελοφμενου από 42 δικαςτζσ με αρχιδικαςτι τον κεό και βαςιλιά των νεκρϊν Πςιρθ και εκεί να απολογθκεί για το τι ζπραξε ςτθν προθγοφμενθ ηωι του. Αυτό γινόταν με το ηφγιςμα τθσ καρδιάσ του όπου για αντίβαρο ιταν το φτερό τθσ Μάατ, τθσ κεάσ τθσ τάξθσ και τθσ δικαιοςφνθσ. Ζτςι αν θ ηυγαριά ζκλεινε προσ το φτερό τότε ο νεκρόσ περνοφςε τθ δοκιμαςία και περνοφςε ςτον παράδειςο, ενϊ αντίκετα αν ζκλεινε προσ τθν καρδιά του, λόγω των πολλϊν αμαρτιϊν του, τότε κεωροφταν καταραμζνοσ και τον περίμενε θ κόλαςθ. Αυτι είναι θ πιο ςθμαντικι ςτιγμι του νεκροφ αφοφ τότε κρινόταν είτε θ ανάςταςι του, είτε ο επαναλαμβανόμενοσ, ςυνεχισ κάνατόσ του. Κατά τον Hornung οι Αιγφπτιοι ιξεραν ότι κα είναι πολφ δφςκολο για κάποιον να περάςει μια τζτοια δοκιμαςία 2. Στθν Βίβλο των Νεκρϊν ςτθν επωδι 30Β θ «κρίςθ των νεκρϊν» αφορά τθν διαδικαςία αυτι και ουςιαςτικά αποτελείται από τθν απολογία του νεκροφ προσ τουσ κεοφσ κατά τθν διάρκεια του ηυγίςματοσ του πιο ςθμαντικοφ μζρουσ του ςϊματόσ του, τθσ καρδιάσ του, εκεί όπου ςυγκεντρϊνεται όλο του το είναι.

10

άλεφ

Στο Νζο Βαςίλειο οι κυριότερεσ πθγζσ που μασ διαφωτίηουν για τθν αιγυπτιακι πεποίκθςθ περί κανάτου και κόλαςθσ, και ςυγκεκριμζνα για τισ διάφορεσ αντιλιψεισ και τελετουργίεσ, βρίςκονται ανάμεςα ςε άλλα, κυρίωσ ςτα βιβλία του Άδου και τθ Βίβλο των Νεκρϊν, υπάρχουν όμωσ και άλλα πρωιμότερα κείμενα όπωσ αυτά των Σαρκοφάγων και των Ρυραμίδων. Τα βιβλία του Άδου αποτελοφνται ουςιαςτικά από μια ςειρά κρθςκευτικϊν κειμζνων και εικόνων. Αυτά είναι: θ Βίβλοσ του Αμντουάτ, θ Βίβλοσ των Ρυλϊν, θ Αινιγματικι Βίβλοσ του Κάτω Κόςμου, θ Βίβλοσ των Σπθλαίων, θ Βίβλοσ τθσ Γθσ, τα Βιβλία του Ουρανοφ, θ Βίβλοσ τθσ Ιερισ Αγελάδασ, θ Βίβλοσ τθσ Αιωνιότθτασ κακϊσ και θ Λιτανεία του ΢α. Τα βιβλία αυτά βαςίηονται ςτο νυχτερινό ταξίδι του Ηλιακοφ κεοφ ΢α μζχρι τθν ζξοδό του από τον κάτω κόςμο, τθν ανατολι. Χωρίηονται ςε δϊδεκα ϊρεσ εκτόσ από τθν Βίβλο των Ρυλϊν που χωρίηεται ςε δϊδεκα πφλεσ. Η κάκε μία από αυτζσ αντιςτοιχεί ςε κάκε μία ϊρα τθσ νφχτασ όπου παρουςιάηονται οι διάφορεσ φάςεισ από το ταξίδι του κεοφ Ήλιου, τι ςυναντά και τι αντιμετωπίηει, όλα αυτά ζχουν τθ μορφι απεικονίςεωσ και ςυνοδευτικοφ κειμζνου. Στα βιβλία αυτά οι ςκθνζσ τιμωρίασ παρουςιάηονται ςτα κατϊτερα επίπεδα τθσ κάκε ϊρασ και ουςιαςτικά τα μζρθ αυτά αντικατοπτρίηουν τθν Άβυςςο, το μζροσ δθλαδι όπου ζλαβε χϊρα θ δθμιουργία του κόςμου, ενϊ οι ςκθνζσ ςχετικά με τον παράδειςο ςτα ανϊτερα. Στθν Αρχαία Αιγυπτιακι κρθςκεία θ ιδζα του κανάτου αποτελεί ζνα αρκετά μεγάλο μζροσ των λατρευτικϊν δοξαςιϊν τουσ αφοφ ζχει άμεςθ ςχζςθ με τον δθμιουργό κεό τουσ ΢α. Ζτςι λοιπόν με τον κάνατο των δικαίων ανκρϊπων επακολουκοφςε θ δικαίωςι τουσ από τθν Κρίςθ των Νεκρϊν και το ξεκίνθμα μιασ νζασ ηωισ δίπλα ςτον ΢α και τον Πςιρθ, ενϊ αντίκετα οι αμαρτωλοί καταδικαηόντουςαν ςτθν ανυπαρξία και ςε ζνα ςυνεχι και βαςανιςτικό κάνατο. Αυτι είναι θ πιο ςθμαντικι ςτιγμι του νεκροφ κατά τθν είςοδό του ςτον Άδθ, θ ηυγοςταςιά τθσ ψυχισ. Τα βιβλία του Άδου που προαναφζρκθκαν περιγράφουν αφειδϊσ το κλίμα τθσ κόλαςθσ. Η Αιγυπτιακι κόλαςθ ξεχωρίηει από άλλεσ ςτο γεγονόσ ότι δεν παρουςιάηει ςυγκεκριμζνεσ τιμωρίεσ που να ζχουν να κάνουν με ςυγκεκριμζνεσ κατθγορίεσ αμαρτωλϊν. Οι ςκθνζσ τιμωρίασ που παρουςιάηονται ςτα βιβλία αυτά ποτζ δεν αναγνωρίηουν το παράπτωμα. Είτε δολοφόνοσ, είτε κακοικθσ, είτε κλζφτθσ ι βλάςφθμοσ είναι ο καταραμζνοσ νεκρόσ και όλοι κα αντιμετωπιςτοφν με τον ίδιο τρόπο χωρίσ καμία πικανότθτα εξαγνιςμοφ 3. Κεντρικό ςθμείο αναφοράσ των Νεκρικϊν Συνκζςεων είναι θ νυχτερινι περιπλάνθςθ τθσ θλιακισ λζμβου του ΢α ςτον Κάτω Κόςμο μζχρι τθν ανάδυςι τθσ ςτο φωσ τθσ μζρασ. Ο θλιακόσ κεόσ και οι ςυνοδοί του ζχουν να αντιμετωπίςουν μια πλθκϊρα δαιμονικϊν οντοτιτων και καταραμζνων νεκρϊν που δυςχεραίνουν τθν αζναθ πορεία του ιλιου και αντιςτρατεφονται ςτθν δθμιουργία, οι οποίοι αντιμετωπίηονται με μια ςειρά μαγευτικϊν και αποτρεπτικϊν τεχνικϊν. Για πολλοφσ μελετθτζσ οι τεχνικζσ και οι φόρμουλεσ βαςανιςτθρίων που περιγράφονται ςτα Βιβλία του Άδου δεν περιορίηονται ςτο ταφικό περιβάλλον των ςυγκεκριμζνων βιβλίων, αλλά εμπεριζχουν ςθμαντικοφσ ςυμβολιςμοφσ που ςυνδζονται ςτενά με τθν κακθμερινι μαγικι 11

άλεφ

πράξθ και τελετουργία επί γθσ. Με άλλα λόγια τα βαςιλικά νεκρικά βιβλία δεν αποτελοφν μόνο οδθγοφσ για τθν άλλθ ηωι, αλλά είναι πρωτίςτωσ πρακτικά εγχειρίδια μαγικισ δράςθσ ςτον κόςμο των ηωντανϊν. Εδϊ αξίηει να ςθμειωκεί ότι το παρόν άρκρο είναι μία πολφ ςυνοπτικι και περιοριςμζνθ ανάλυςθ των αντιλιψεων περί κανάτου και κόλαςθσ των Αρχαίων Αιγυπτίων, αφοφ τα ςτοιχεία που υπάρχουν είναι άφκονα και οι διάφορεσ μελζτεσ πάρα πολλζσ και είναι αδφνατον να παρουςιαςτοφν εδϊ. Παραπομπζσ μζςα ςτο κείμενο: 1. Hornung, Diogenes 165, vol. 42/1 (1994), 135 2. Hornung, Diogenes 165, vol. 42/1 (1994), 133-155 3. Hornung, Diogenes 165, vol. 42/1 (1994), 141 Βιβλιογραφία: 1. Hornung E., Black Holes Viewed from Within: Hell in Ancient Egyptian Thought, Diogenes No.165 Vol.42/1 (1994), 133-155 2. Hornung E., The Ancient Books of Afterlife (Ithaka and London, 1999) 3. Kessler D., Judgment of the Dead in D. Redford, Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, vol.2 (Oxford, 2001) 4. Ritner K.R., Magic in the Afterlife in Redford, Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt, vol.2 (Oxford, 2001)

12

άλεφ

Η Κοινωνικι Διάςταςθ των ΢ουφικϊν Πεποικιςεων και Πρακτικϊν: Παραδείγματα από τθν Αφρικι Ηράκλειτοσ Σουγιουλτηόγλου

Ο Σουφιςμόσ, το «μυςτικιςτικό κομμάτι του Ιςλάμ» όπωσ ςυχνά περιγράφεται ςτθ ςχετικι βιβλιογραφία, προςζλκυςε το ενδιαφζρον των ερευνθτϊν του ιςλαμικοφ πολιτιςμοφ από πολφ νωρίσ. Για μεγάλο χρονικό διάςτθμα, οι μελζτεσ ςχετικά με το Σουφιςμό εςτίαηαν ςτθν ερμθνεία του εςωτερικοφ του δόγματοσ και των κρθςκευτικϊν πρακτικϊν των φορζων του, επιχειρϊντασ ςυχνά ευκείσ ςυγκρίςεισ με τα χριςτιανικά μοναχικά τάγματα. Αποτζλεςμα τθσ κεωρθτικισ αυτισ προςζγγιςθσ ιταν θ δθμιουργία μιασ εικόνασ του Σουφιςμοφ ωσ κλειςτοφ ςυςτιματοσ ζκφραςθσ μιασ μειοψθφίασ πιςτϊν- ςτοχαςτϊν θ οποία, όντασ απομονωμζνθ από τα εγκόςμια, ακολοφκθςε μια αυτόνομθ πορεία διαμζςου ςυγκεκριμζνων «δρόμων» (tariqa, πλ. turuq) κρθςκευτικισ ςκζψθσ και πρακτικισ. Σφμφωνα με τθν εν λόγω οπτικι, θ επακόλουκθ εξάπλωςθ του Σουφιςμοφ και θ ςταδιακι διείςδυςθ εξωγενϊν τάςεων, προκάλεςε ριγματα ςτθν εςωτερικι «ουςία» του, υποβακμίηοντάσ τον από το κατεξοχιν μζςο επαφισ με το κείο ςε ζνα ςυνονκφλευμα δειςιδαιμονικϊν πεποικιςεων, οι οποίεσ κεωροφνταν αποκλίνουςεσ από το «επίςθμο» ι «αυςτθρό» Ιςλάμ – όπωσ αυτό γινόταν αντιλθπτό ςτα πλαίςια τθσ οριενταλιςτικισ αναλυτικισ λογικισ. Ριο πρόςφατεσ μελζτεσ, ωςτόςο, αποδεικνφουν ότι οι ςοφφι ουδζποτε αποτζλεςαν μια ξεχωριςτι, απομονωμζνθ ομάδα και ότι, ανάλογα, θ ποικιλομορφία των αντιλιψεων και των πρακτικϊν που παρατθροφνται δε ςυνιςτοφν αλλοίωςθ τθσ όποιασ «ουςίασ» του Σουφιςμοφ, αλλά ακριβϊσ αποτελοφν ζνδειξθ του βακμοφ ζνταξισ των ςουφικϊν αδερφοτιτων ςτο ευρφτερο κοινωνικό περιβάλλον. Σε ενίςχυςθ τθσ παραπάνω κζςθσ, ςτο παρόν άρκρο επιχειρείται μια ςφντομθ αναφορά ςε παραδείγματα από τθν Αφρικι, τα οποία αναδεικνφουν το βακμό ςυμμετοχισ των ςοφφι ςτθν κοινωνικι ηωι και ενίοτε τθν ικανότθτά τουσ να επθρεάηουν τισ κοινωνικζσ ςχζςεισ και εξελίξεισ. Λζξθ-κλειδί και βαςικό αναλυτικό εργαλείο αποτελεί θ ζννοια τθσ baraka- μιασ μυςτθριϊδουσ, προςωπικοφ χαρακτιρα δφναμθσ, μιασ μεταβιβαηόμενθσ από γενιά ςε γενιά ευλογίασ από το Θεό, οι φορείσ τθσ οποίασ (που ςυνικωσ φρόντιηαν δια τθσ αναπαραγωγισ τθσ «αλυςίδασ» [silsila] των προγόνων τουσ να αποδεικνφουν τθν καταγωγι τουσ από τθν οικογζνεια του Μωάμεκ) αποκτοφςαν ζνα ιδιαίτερο κοινωνικό ςτάτουσ. Η κεντρικι κζςθ που κατείχε θ baraka ςτθν κοινωνικι και κρθςκευτικι ηωι, ζχει προβλθκεί ωσ μια εκ των ενδείξεων αλλοίωςθσ του πρωταρχικοφ ςουφικοφ δόγματοσ. Ωσ προςωπικότθτεσ κοινϊσ αναγνωριςμζνου κφρουσ, οι ςοφφι φορείσ τθσ baraka ιταν πρόςωπα με καταλυτικό ρόλο ςτα πλαίςια των πολυφυλετικϊν κοινωνιϊν, κακϊσ λειτουργοφςαν ωσ διαμεςολαβθτζσ, προςτάτεσ και εγγυθτζσ τθσ κοινωνικισ αρμονίασ· τα δε 13

άλεφ

καταλφματά τουσ (zawiyya)- χϊροι με ζνα ιδιόμορφα ιερό χαρακτιρα- ςυχνά μετατρζπονταν ςε άτυπα τοπικά «κοινοβοφλια», όπου οι αρχθγοί των φυλϊν διευκετοφςαν τισ αντιπαλότθτζσ τουσ, εγκαινίαηαν ςυμμαχίεσ ι εμπορεφονταν υπό τθν παρουςία και τθν αιγίδα του αντιπροςϊπου του Θεοφ. Στισ απομακρυςμζνεσ από τα κζντρα εξουςίασ περιοχζσ, οι ςουφικζσ αδερφότθτεσ αναλάμβαναν δια των αντιπροςϊπων τουσ το ρόλο τθσ διπλισ διαμεςολάβθςθσ ανάμεςα ςτο ιερό και το εγκόςμιο, αφενόσ, και μεταξφ των διάφορων κζντρων εξουςίασ, αφετζρου. Η παρουςία των ςοφφι ςεΐχθδων παρείχε τθ δυνατότθτα ανάπτυξθσ κοινωνικϊν ςχζςεων πζραν των ςτενϊν ορίων τθσ ςυγγζνειασ, γεγονόσ που- όπωσ κα δοφμε παρακάτω- ενίοτε επζτρεψε τθν ανάλθψθ από μζρουσ τουσ ευρφτερα θγετικϊν ρόλων. Η ςταδιακι δε εξάπλωςθ των ςουφικϊν αδερφοτιτων και θ ικανότθτα προςαρμογισ των αντιπροςϊπων τουσ ςτισ ιδιαίτερεσ κοινωνικζσ ςυνκικεσ, επζτρεψε ςτα μζλθ τουσ να αναμειχκοφν ςτα εγκόςμια ςε τζτοιο βακμό, ϊςτε να ελζγχουν ακόμθ και ολόκλθρα δίκτυα παραγωγισ και διακίνθςθσ αγακϊν. Η ςχζςθ μεταξφ των ςοφφι ςεΐχθδων και του ευρφτερου κοινωνικοφ περιβάλλοντοσ ιταν αμφίδρομθ. Ωσ αντάλλαγμα για τισ άτυπεσ υπθρεςίεσ των μελϊν τουσ, τα παραρτιματα των αδερφοτιτων δζχονταν δωρεζσ ςε χριμα και είδοσ. Η ειςροι και θ εκμετάλλευςθ των δωρεϊν αυτϊν μετζτρεψε πολλά τοπικά κζντρα ςε αυτόνομουσ οργανιςμοφσ, όπωσ ςυνζβθ ςτο Μαρόκο του 16ου αιϊνα, όπου θ zawiyya al Dila ςτθν οροςειρά του Άτλαντα εξελίχκθκε ςε ανεξάρτθτο τοπικό κζντρο με ςθμαντικι ςυνειςφορά ςτθ ςυντιρθςθ του πλθκυςμοφ και τθ διατιρθςθ τθσ κοινωνικισ ιςορροπίασ κατά τθν εν λόγω περίοδο. Ενδεικτικι τθσ ευρφτερθσ κοινωνικοπολιτικισ δφναμθσ των ςοφφι είναι και θ περίπτωςθ τθσ zawiyya Sherqawi ςτθ μαροκινι πόλθ Μπουτηάντ (Boujad), θ οποία ωσ τον φςτερο 18ο αιϊνα λειτουργοφςε ωσ χϊροσ αποκικευςθσ τθσ αγροτικισ παραγωγισ των γειτονικϊν φυλϊν, ενϊ τα μζλθ τθσ ςυνόδευαν καραβάνια και ςυμμετείχαν ςτισ αγοραπωλθςίεσ αγακϊν ςτο τοπικό παηάρι, ωσ εγγυθτζσ τθσ εγκυρότθτασ των ςυναλλαγϊν. Κατά το 19ο αιϊνα, οι λειτουργίεσ και θ επιρροι των ςουφικϊν αδερφοτιτων διευρφνκθκαν λόγω των πολιτικϊν ςυγκυριϊν. Καλφπτοντασ τα κενά που προζκυπταν από τθν απουςία ιςχυρϊν κεντρικϊν διοικθτικϊν οργανιςμϊν, πολλοί εκπρόςωποι τουσ θγικθκαν του αντιαποικιοκρατικοφ αγϊνα. Ρζραν τθσ οργανωτικισ επάρκειασ που προςζφεραν τα πυκνά δίκτυα επαφϊν, θ φυςικι παρουςία των κρθςκευτικϊν προςωπικοτιτων προςζδιδε ζναν ιδιαίτερο χαρακτιρα ςτθν αντίςταςθ κατά των αποικιοκρατϊν κακϊσ, εν τζλει, το «ιερό» ςτοιχείο ιταν ο μοναδικόσ ςυνδετικόσ κρίκοσ μεταξφ διάφορων φυλϊν και ομάδων με κατά τα άλλα αντικρουόμενα ςυμφζροντα. Σε αρκετζσ περιπτϊςεισ δε, ο εκάςτοτε πολιτικοκρθςκευτικόσ θγζτθσ αναγνωριηόταν ωσ Mahdi, με χαρακτθριςτικότερο παράδειγμα αυτό του Muhammad Ahmad b. Abdallah ςτο Σουδάν. Ήδθ από νεαρι θλικία, ο Muhammad Ahmad ιταν γνωςτόσ για τθν ταπεινότθτα και τθν ευςζβειά του. Σφντομα ανζβθκε ςτθν κορυφι τθσ ιεραρχίασ τθσ αδελφότθτασ Samaniyya, 14

άλεφ

ςυγκεντρϊνοντασ γφρω του ζνα ςθμαντικό αρικμό ακολοφκων, ενϊ αναγνωρίςτθκε ωσ ο Mahdi. Ο ίδιοσ και οι ακόλουκοί του πραγματοποίθςαν- κατά το παράδειγμα του Μωάμεκεγίρα (hijra) και εγκαταςτάκθκαν ςτθν περιοχι του Κορντοφάν, από όπου ο «ςτρατόσ» τουσ (ευρζωσ γνωςτόσ ωσ Ansar) επιχειροφςε κατά των αγγλο-αιγυπτιακϊν δυνάμεων, καταφζρνοντασ μάλιςτα να καταλάβει προςωρινά το Χαρτοφμ. Ο Ahmad πζκανε το 1884, ζχοντασ εντωμεταξφ ιδρφςει ζνα αυτόνομο κράτοσ που επεβίωςε για 14 ακόμθ χρόνια. Η δφναμθ που απζκτθςαν προςωπικότθτεσ όπωσ ο Muhammad Ahmad δεν ιταν ςυγκυριακι, αλλά προζκυπτε τόςο από τθν ζλλειψθ εναλλακτικϊν τθσ κοινισ πίςτθσ ςυνεκτικϊν δυνάμεων, όςο και από τθν απουςία οργανωμζνων μορφϊν εξουςίασ. Ενδεικτικι των παραπάνω περίπτωςθ είναι αυτι τθσ Sanusiyya ςτθν ευρφτερθ περιοχι τθσ ςθμερινισ Λιβφθσ, θ οποία, εκμεταλλευόμενθ τθν χαλαρι εποπτεία των οκωμανικϊν αρχϊν, κατάφερε να αναπτφξει ζνα πολφπλοκο μθχανιςμό ελζγχου των εμπορικϊν δρόμων τθσ εριμου. Κζντρο του δικτφου τθσ Sanusiyya ιταν θ όαςθ al Kufra, τθν οποία ο Muhammad al-Sanusi (γιοσ του ιδρυτι τθσ αδελφότθτασ Sidi Muhammad b. Ali al Sanusi και αναγνωριςμζνοσ ωσ Mahdi) χρθςιμοποίθςε ωσ ορμθτιριο κατά τον «ιερό πόλεμο» εναντίον των Γάλλων. Η δράςθ τθσ αδελφότθτασ υπιρξε εντονότατθ κατά τθ διάρκεια τθσ ιταλικισ ειςβολισ ςτθ Λιβφθ. Η πρϊτθ περίοδοσ αντίςταςθσ κατά των Ιταλϊν διιρκεςε 3 χρόνια (1914-1917), λιγοντασ ζπειτα από διαπραγματεφςεισ του Muhammad Idris al-Sanusi (εγγονοφ του ιδρυτι τθσ αδελφότθτασ) με τουσ Συμμάχουσ. Ο Idris αναγνωρίςτθκε ωσ εμίρθσ τθσ Κυρθναϊκισ (1920) και μετζπειτα (1922) ολόκλθρθσ τθσ Λιβφθσ. Μετά από μια δεφτερθ περίοδο αντίςταςθσ κατά των δυνάμεων του Μουςολίνι (1922-1931) και μακρζσ διαπραγματεφςεισ ςχετικά με το μζλλον τθσ χϊρασ, ο Idris ανακθρφχκθκε βαςιλιάσ του ανεξάρτθτου κράτουσ τθσ Λιβφθσ, κζςθ τθν οποία διατιρθςε ζωσ τθν πολιτικι ανατροπι του 1969. Ανάλογεσ υπιρξαν οι εξελίξεισ και ςτο Σουδάν, όπου οι ακόλουκοι του Muhammad Ahmad ίδρυςαν το εκνικιςτικϊν προςανατολιςμϊν κόμμα τθσ Umma, προςαρμόηοντασ με τον τρόπο αυτό τθν αντιςταςιακι τουσ δυναμικι ςτισ νεωτερικοφ χαρακτιρα πολιτικζσ διαδικαςίεσ. Χαρακτθριςτικό δε είναι το γεγονόσ ότι ζνασ εκ των βαςικϊν αντιπάλων του εν λόγω ςχθματιςμοφ υπιρξε το Λαϊκό Δθμοκρατικό Κόμμα (People’s Democratic Party), με ςτελζχθ προερχόμενα από τθν αδελφότθτα Khatmiyya, θ οποία είχε ςυνεργαςτεί ποικιλοτρόπωσ με τουσ Άγγλουσ κατά τθν περίοδο τθσ παρουςίασ τουσ ςτθ χϊρα. Τα παραπάνω παραδείγματα επαρκοφν για να αποδειχκεί ότι οι ςοφφι και οι αδελφότθτζσ τουσ ουδζποτε υπιρξαν αποκομμζνοι από το ευρφτερο κοινωνικό περιβάλλον, ακόμθ και ςε περιπτϊςεισ όπωσ αυτι τθσ Sanusiyya, τθσ οποίασ ο ιδρυτισ εςκεμμζνα εγκαταςτάκθκε ςτθ μζςθ τθσ εριμου. Τα δε επιχειριματα περί αλλοίωςθσ του «εςωτερικοφ δόγματοσ» του Σουφιςμοφ ανατρζπονται, αν θ ιςτορία του εξεταςτεί υπό το πρίςμα τθσ προςαρμοςτικότθτασ που χαρακτθρίηει τόςο τον ίδιο, όςο και το Ιςλάμ εν γζνει. Δεν κα πρζπει, άλλωςτε, να ξεχνάμε ότι οι οργανϊςεισ που περιγραφικά ονομάηουμε «αδερφότθτεσ», αποτελοφνταν από μζλθ που ςτθ ςυντριπτικι τουσ πλειοψθφία διατθροφςαν χαλαροφσ μόνο δεςμοφσ με τον κυρίωσ πυρινα τθσ ομάδασ· όπωσ επίςθσ ότι θ διαμόρφωςθ των πρακτικϊν και των πεποικιςεων που κατά 15

άλεφ

καιροφσ ζχουν χαρακτθριςτεί αιρετικζσ ι αποκλίνουςεσ υπιρξε προϊόν τθσ κοινωνικισ διαντίδραςθσ, τόςο ςτο μικροκοινωνικό όςο και το μακροκοινωνικό περιβάλλον. Ενδεικτικι Βιβλιογραφίαα 1. Cordell, Dennis: ‘Eastern Libya, Wadai, and the Sanusiya: A Tariqa and a Trade Route’, ςτο Journal of African History, vol 18(1), 1977.

2. Dekmejian, Richard H. και Wyszomirski, Margaret: ‘Charismatic Leadership in Islam: The Mahdi of the Sudan’, ςτο Comparative Studies in Society and History, vol. 14, no. 2 (Mar. 1972).

3. Eickelman, Dale F.: Moroccan Islam. Austin: University of Texas Press, 1976.

4. Rodriguez-Manas, Francisco: ‘Agriculture, Sufism and the State in Tenth/Sixteenth Century Morocco’. ΢το Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, vol.59, no.3 (1996).

5. Vikor, Knut S.: Sufi and Scholar on the Desert Edge. Λονδίνο, Hurst&Co, 1995.

6. Warburg, Gabriel: Islam, Sectarianism and Politics in Sudan since the Mahdiyya. Λονδίνο, Hurst&Co, 2003.

16

άλεφ

Al Khat Al Arabi: «Η τζχνθ τθσ γραφισ» Ειρινθ Γκόνου

Λίγα λόγια για τθν αραβικι καλλιγραφία και τον τελευταίο μεγάλο τθσ δάςκαλο. «Από τότε που θ εικόνα επιτρζπεται, θ ωραία γραφι δεν ζχει πια λόγο φπαρξθσ. Η εικόνα είναι από δω και μπροσ πανταχοφ παροφςα ςτισ ηωζσ μασ, αλλά τίποτα δεν κα αντικαταςτιςει τθ λεπτότθτα των λζξεων». Γιαςμίν Γκατά: Η καλλιγράφοσ του Βοςπόρου.

Σο μελάνι, το χαρτί και το καλάμι. Δεν νοείται καλλιγράφοσ που να μθν φτιάχνει μόνοσ του το μελάνι, το χαρτί και το καλάμι του. Για το μελάνι υπάρχουν πολλζσ ςυνταγζσ ανάλογα με τισ περιοχζσ και τισ εποχζσ. Τριαντάφυλλα και κουκοφτςια από χουρμάδεσ γίνονται κάρβουνο που ςτθ ςυνζχεια ενςωματϊνεται ςε αραβικό κόμι και διαλφεται ςε νερό, το οποίο ζχει προθγουμζνωσ αρωματιςτεί με ηαφορά και μφρο. Ξαναδιαβάηουμε ςτθν καλλιγράφο του Βοςπόρου. «Τα μείγματά μου περιείχαν άγνωςτεσ ουςίεσ που προζρχονταν από εξαφανιςμζνα φυτά, ηουμιά από τρωκτικά που κόντευαν να ξεκλθριςτοφν, ι μυρωδικά με περίεργα ονόματα, που άλλοτε χρθςιμοποιοφςαν οι παγανιςτικοί λαοί. Τα παραςκευάςματά μου μφριηαν χιλίων χρόνων καπνιά, όξινεσ οςμζσ από τουσ φοφρνουσ των κεραμοποιϊν, ιδρϊτα ι κυμιάματα κυςιαςμζνων αμνϊν…». Οι καλλιγράφοι που ταξίδευαν ζφτιαχναν το μελάνι τουσ με πιο απλοφσ τρόπουσ παίρνοντασ καπνιά από φοφρνο ι φοφμο από τισ λάμπεσ λαδιοφ κι ανακατεφοντασ με μζλι και αραβικό κόμι. Η τζχνθ τθσ γραφισ αρχίηει από τθν τζχνθ με τθν οποία φτιάχνεται το καλάμι. Μια αραβικι παροιμία λζει για τον άνκρωπο: «Μθν είςαι οφτε πολφ ςκλθρόσ, γιατί κα ςπάςεισ, οφτε πολφ αδφναμοσ γιατί κα ςυντριβείσ». Η εικόνα ζρχεται από το καλάμι τθσ γραφισ και με το ίδιο ςκεπτικό γίνεται και θ επιλογι του. Ο καλλιγράφοσ φτιάχνει μόνοσ του το καλάμι του, που είναι θ προζκταςθ του χεριοφ του, θ ςυνζχεια του ςϊματοσ και του πνεφματοσ του. Μία άλλθ αραβικι παροιμία λζει: «Βάλε το καλάμι ςτο αυτί ςου και κα ςου ψικυρίςει αυτά που πρζπει να γράψεισ.» Το καλάμι ςτα χζρια του καλλιγράφου είναι ςαν τθν φλογζρα ςτα χζρια του μουςικοφ, είναι θ ςαΐτα, τθσ οποίασ το πθγαινζλα από γραμμι ςε γραμμι κα υφάνει το κείμενο. Ρεριςτρζφεται ςτο χζρι δίνοντασ κάκε φορά μια γκάμα γραμμϊν που κανζνα άλλο εργαλείο δεν μπορεί να δϊςει. Κάποιοι ςοφφι λζνε ότι ο Θεόσ κρατάει τθν καρδιά του πιςτοφ ανάμεςα ςτα δφο δάχτυλα του χεριοφ του, όπωσ ο καλλιγράφοσ το καλάμι του.

17

άλεφ

Τθν τεχνικι τθσ καταςκευισ του χαρτιοφ από λινό και κάνναβθ, μετζφεραν ςτουσ Άραβεσ Κινζηοι αιχμάλωτοι ςτθν Σαμαρκάνδθ, τον 8ο αιϊνα. Από τότε το χαρτί αντικατζςτθςε πολφ γριγορα τθν περγαμθνι και τον ακόμα παλιότερο πάπυρο. Το χαρτί αφοφ βραχεί με νερό, κα περαςτεί με ζνα αφζψθμα από φυτικζσ ουςίεσ για να μαλακϊςει το άςπρο του χρϊμα που κουράηει τα μάτια. Το επόμενο βιμα είναι να γίνει λεία θ επιφάνειά του. Με ζνα ειδικό εργαλείο οι πόροι του κα κλείςουν και κα μείνει να παλιϊςει για ζναν τουλάχιςτον χρόνο προτοφ χρθςιμοποιθκεί.

Η γραφι «Δεν αναπτφχκθκε θ ηωγραφικι των όντων, εφόςον αναπτφχκθκε θ ηωγραφικι τθσ γραφισ των όντων»… Ελζνθ Κονδφλθ-Μπαςοφκου: Αραβικοφ Πολιτιςμοφ ΢θμειϊματα.

Το τραγοφδι και θ καλλιγραφία γεννικθκαν ςτθ ζρθμο· ζτςι οφτε το ζνα οφτε το άλλο φοβοφνται τθν απεραντοςφνθ. Η αραβικι γραφι προζρχεται από τθν ναβατοαραμαϊκι, τθσ ίδιασ οικογζνειασ με τθν ςυριακι και τθν εβραϊκι. Το ξεκίνθμα τθσ δεν μπορεί να προςδιοριςτεί με ακρίβεια. Υπάρχει θ κεωρία ότι θ καλλιγραφία αναπτφχκθκε εισ βάροσ τθσ ηωγραφικισ, εξ αιτίασ μιασ κρθςκευτικισ απαγόρευςθσ. Αλλά θ ιςτορία και το περιβάλλον μποροφν μόνο εν μζρει να εξθγιςουν αυτι τθν εξζλιξθ, γιατί θ τζχνθ αυτι αντλεί το μεγαλείο τθσ από ζναν λαό που υμνεί κυρίωσ τον λόγο. Οι Άραβεσ, λαόσ νομαδικόσ, λαόσ τθσ προφορικισ παράδοςθσ, αυτό που αγάπθςαν περιςςότερο και μετζφεραν ςτισ περιπλανιςεισ τουσ ιταν θ ποίθςθ. Μζςω τθσ απαγγελίασ, θ λζξθ ςχθμάτιηε γι’ αυτοφσ τθν εικόνα. Στθ ςυνζχεια ιρκε θ γραφι, ο καλλιγραφθμζνοσ ςτίχοσ, κι ζτςι θ εικόνα ολοκλθρϊκθκε, απόκτθςε οντότθτα, με το μελάνι του καλλιγράφου μετατράπθκε ςε φλθ. Εδϊ αρχίηουν να χωρίηουν οι δφο κόςμοι: θ Ανατολι τθσ Γραφισ και θ Δφςθ τθσ Εικόνασ.

El Khatt «…Τζτοια είναι θ ςθμαςία τθσ καλλιγραφίασ που ςτθν ουςία «γράφει» και «εκφράηει» ζνα «μετα-κείμενο», είναι θ ίδια μια άλλθ απεικόνιςθ, όχι μόνο του κειμζνου, αλλά και του κόςμου και τθσ ςχζςθσ του με τθν αρμονία, ζτςι όπωσ τθν οραματίηεται ο κάκε καλλιγράφοσ. Υπακοι ςτθν παράδοςθ, μακροχρόνια υποταγι ςτο δάςκαλο, εμβάκυνςθ ςε οριςμζνουσ κανόνεσ ηωισ και ςοφίασ, είναι τα εφόδια με τα οποία ο καλλιγράφοσ μπορεί να ξεπεράςει τισ επιταγζσ του κειμζνου, να το αναςκευάςει ςτθν καλλιγραφία του, να του δϊςει νόθμα πζραν του νοιματοσ του…» Ελζνθ Κονδφλθ-Mπαςοφκου: Αραβικοφ Πολιτιςμοφ ΢θμειϊματα.

18

άλεφ

Για πολλοφσ θ καλλιγραφία είναι θ ωραία γραφι όπωσ ορίηεται από τθν ελλθνικι ετυμολογία αντίςτοιχοσ όροσ ςτα αραβικά είναι El Khatt όπου το νοθματικό πεδίο τθσ λζξθσ khatt είναι: γραμμι, ίχνοσ, γραφι, γραφίςτεσ, καλλιγραφία, μαγεία. Η τζχνθ αυτι άνκθςε ςτον αραβομουςουλμανικό κόςμο και ζγινε εμβλθματικι του πολιτιςμοφ αυτοφ παράλλθλα με τθν μικρογραφία. Η τζχνθ τθσ καλλιγραφίασ μζςα από ςχιματα, γραμμζσ και κινιςεισ, κζλει να αναπαραςτιςει όχι το ορατό αλλά το αόρατο. Το ίδιο το γράμμα ωσ εικόνα. Το γράμμα είναι θ εικόνα ςτθν τζχνθ τθσ γραφισ. Ρολλζσ Σχολζσ καλλιγραφίασ είδαν το φωσ αντλϊντασ από τον πλοφτο των τοπικϊν τεχνϊν και όλεσ επθρεάςτθκαν από τθν χρυςι εποχι του μουςουλμανικοφ πολιτιςμοφ -8ο- 13ο αιϊνα- και από τουσ τρεισ μεγάλουσ δάςκαλουσ τθσ ςχολισ τθσ Βαγδάτθσ: τον Ibn Muqla, που επζβαλε με το ςφςτθμα τθσ ςυμμετρικισ γραφισ τθν khatt el-mansub τουσ πρϊτουσ κανόνεσ, τον Ibn Bawab, τον γιό του κυρωροφ, που αντιςτοίχθςε το γράμμα με τθν εικόνα του ανκρϊπου και ςτον Mustalsimi, που ζδωςε ςτο γράμμα τθν πνευματικι του διάςταςθ, ζτςι ϊςτε θ κάκε καλλιγραφία ωσ αρχιτεκτονικι μορφι να ςτεγάηει τθν ψυχι του γράμματοσ. Αλλά θ αραβικι καλλιγραφία δεν ζμεινε μόνο ςτο χαρτί. Η αρχιτεκτονικι τθσ οδιγθςε ςτθ μνθμειακι τθσ διάςταςθ. Από το Ανάκτορο τθσ Αλάμπρασ και το Τηαμί τθσ Κόρδοβασ μζχρι τον Μεντρεςζ El Attarin ςτθν Φεη, κι από το Τηαμί του Ibn Tulun ςτο Κάιρο και το Μαυςωλείο του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπι ςτθν Κωνςταντινοφπολθ μζχρι Ταη Μαχάλ ςτθν Άγκρα τθσ Ινδίασ, τα χειρόγραφα ζγιναν ανάγλυφα.

19

άλεφ

Υπάρχουν δφο είδθ γραμμϊν: οι γωνιϊδεισ και οι καμπφλεσ που ζδωςαν αντίςτοιχα, οι πρϊτεσ τθν κουφικι γραφι -τθν αγαπθμζνθ τθσ αρχιτεκτονικισ-, οι δε δεφτερεσ τα ςχιματα που χρθςιμοποιοφνται περιςςότερο ςτα χειρόγραφα και τα βιβλία: τθν thoulouth, τθν μθτζρα των καλλιγραφιϊν και τθν γραφι του αντιγραφζα τθ naskhi.* Οι Ρζρςεσ παρατθρϊντασ το πζταγμα των πουλιϊν δθμιοφργθςαν τθ diwani, τθ djalli-diwani και τθ riqua.** Η διάςταςθ των γραμμάτων ορίηεται από το ρομβοειδζσ αποτφπωμα του «ςθμείου» που αφινει το καλάμι για γνϊμονα. Ζτςι λζμε ότι το γράμμα noun, ςτθν γραφι thoulouth ζχει μζγεκοσ πζντε ςθμείων, το δε γράμμα mim επτά. Το μζγεκοσ ενόσ alef είναι οκτϊ ςθμεία κατ’ αναλογία προσ τον άνκρωπο, του οποίου το κεφάλι είναι το 1/8 του φψουσ του ςϊματοσ του. Κατ' επζκταςθ θ γραμμι αυτι βρίςκεται ςε αντιςτοιχία με τον ρυκμό του τραγουδιοφ, αλλά και με τθν διάρκεια των φωνθζντων. Η μονάδα μζτρθςθσ ενόσ γράμματοσ ςε αντιςτοιχία με τον χρόνο τθσ ψαλμωδίασ δθμιουργοφν αναλογίεσ ανάμεςα ςτθ μουςικι και τθν καλλιγραφία. Για τον λόγο αυτό θ γνϊςθ του καλλιγράφου πρζπει να επεκτακεί και ςτθ μουςικι και τθν αρμονία των χρωμάτων.

«…Ππωσ και ςτθ γεωμετρία, θ γραμμι τθσ καλλιγραφίασ βρίςκεται ανάμεςα ςε δφο ςθμεία. Ο δάςκαλοσ βάηει το πρϊτο και δίνει οδθγίεσ για τθν πορεία. Ο μακθτισ είναι αυτόσ που κα βρει ποφ βρίςκεται το δεφτερο για να χαράξει τθ γραμμι. Γι’ αυτό El Khatt είναι θ τζχνθ τθσ γραμμισ ...»

Ghani Alani: ο τελευταίοσ μεγάλοσ δάςκαλοσ.

Ζτςι «κακοδθγεί» τουσ μακθτζσ του ζνασ από τουσ μεγαλφτερουσ καλλιγράφουσ τθσ εποχισ μασ ο Ghani Alani.

«…Παρατθρϊντασ τον δάςκαλο, θ διδαςκαλία ολοκλθρϊνεται. Ο δάςκαλοσ δεν είναι μόνο «λόγοσ» είναι και κίνθςθ, χειρονομία, γιατί θ ίδια θ καλλιγραφία είναι μια χειρονομία. Σο ίδιο ακριβϊσ που ιςχφει και ςτθ μουςικι…» «…Δεν αρκεί να λζμε ότι το ζργο είναι ςτθν καρδιά του δθμιουργοφ, ο δθμιουργόσ κα πρζπει να είναι ςτθν καρδιά του ζργου του…» Ζχοντασ αποκτιςει τον τίτλο του αρχικαλλιγράφου και ijajé από τον μεγάλο δάςκαλο τθσ Σχολισ τθσ Βαγδάτθσ Hachim Al Baghdadi και από τον Τοφρκο δάςκαλο Hamid Al Amidi, ο Ghani Alani δίδαξε τθν τζχνθ του ςτο Ρανεπιςτιμιο τθσ Aix-en-Province και αργότερα ςτο Εκνικό Ινςτιτοφτο Ανατολικϊν Γλωςςϊν και Ρολιτιςμϊν ςτο Ραρίςι, όπου ηει, εργάηεται και διδάςκει μζχρι ςιμερα.

20

άλεφ

Ο Ghani Alani είναι ijajé. Η λζξθ προζρχεται από το ριμα που ςθμαίνει «επιτρζπω» και ο ijajé είναι αυτόσ που ζχει λάβει από τον δάςκαλο τθν «άδεια» -ζνα είδοσ ανϊτατου διπλϊματοσ- να υπογράφει τα ζργα του. Η καταξίωςθ αυτι ενϊνει για πάντα τον δάςκαλο με τον μακθτι, αφοφ ο τελευταίοσ γίνεται ο νζοσ κρίκοσ ςτθν αλυςίδα των μεγάλων δαςκάλων, ενϊ παράλλθλα δεςμεφεται θκικά να προχωριςει τθν τζχνθ του και να μεταδϊςει τθν γνϊςθ του ςτουσ επόμενουσ. Ζνα είδοσ μφθςθσ, όπου ο ijajé είναι ο διάδοχοσ του δαςκάλου και με τον τίτλο αυτό εγγράφεται ςτο γενεαλογικό δζντρο τθσ τζχνθσ τθσ καλλιγραφίασ. Απ’ όλουσ τουσ μακθτζσ ενόσ μεγάλου δαςκάλου ζνασ μόνο καταξιϊνεται με τον τίτλο αυτό. Δεν ζχουμε μόνο το τελετουργικό τθσ εκτζλεςθσ μιασ καλλιγραφικισ πράξθσ, αλλά και το αντίςτοιχο τελετουργικό τθσ φοίτθςθσ και τθσ διαδοχισ του δαςκάλου. Το ιερό ςτοιχείο ειςχωρεί με πολλοφσ τρόπουσ ςτθ ηωι των μουςουλμάνων και θ γραφι είναι ο κατεξοχιν. Οι πιο παλιοί ijajé ανάγονται ςτον 12ο αιϊνα. Οι πρϊτοι δάςκαλοι του κλάδου παραμζνουν ανϊνυμοι και ζτςι θ καλλιγραφία κεωρείται ότι δεν ζχει οφτε αρχι οφτε τζλοσ.

*Η naskhi προζρχεται ετυμολογικά από το ριμα «αντιγράφω». Χρθςιμοποιικθκε ωσ είδοσ γραφισ κυρίωσ από τουσ αντιγραφείσ χάρθ ςτθν κακαρότθτά του για τθν αντιγραφι κρατικϊν εγγράφων, χειρογράφων και βιβλίων και αργότερα από τον τφπο. Ο αντιγραφζασ ιταν επάγγελμα που εξζλιπε με τθν ευρεία εξάπλωςθ τθσ τυπογραφίασ. **Η μεγάλθ γεωγραφικι εξάπλωςθ του μουςουλμανικοφ κόςμου είχε ωσ αποτζλεςμα, μεταξφ άλλων, θ καλλιγραφία να αποκτιςει αμζτρθτεσ μορφζσ ζκφραςθσ. Εκτόσ από τα είδθ που αναφζραμε υπάρχουν ακόμα θ περςικι, θ mouhaqaq, θ μαγκρεμποανδαλουςιανι, θ mursal, θ grbar, θ taliq κ.α.

Βιβλιογραφία 1. L’aventure des écritures, Naissances: Bibliothèque Nationale de France, 1997 2. L’art du livre arabe, du manuscrit au livre d’artiste : Bibliothèque Nationale de France, 2001 3. Ali Emiri Efendi and his world, fermans, berats, calligraphies, books: Pera Muzesi, Istanbul 2007 4. Ghani Alani: Calligraphie Arabe, Editions Fleurus, Paris 2001 5. Γκατά Γιαςμίν: Η καλλιγράφοσ του Βοςπόρου, εκδ. Μελάνι, Ακινα 2006 6. Κονδφλθ-Μπαςοφκου Ε. : Αραβικοφ Πολιτιςμοφ ΢θμειϊματα, Ακινα 2004 7. Μπλουμ T. και Μπλερ ΢.: Ιςλαμικζσ Σζχνεσ, εκδ. Καςτανιϊτθ, Ακινα 1999 8. Ogur Derman: Calligraphies Ottomans, Réunion des Musées Nationaux, Paris 2000

21

άλεφ

Ο Χορόσ των Παρεξθγιςεων Εριφίλθ Νικολακοποφλου

Η ονομαςία «χορόσ τθσ κοιλιάσ» (bellydance), με τθν οποία αναφερόμαςτε ςιμερα ςτο ςφνολο των παραδοςιακϊν χορϊν τθσ Μζςθσ Ανατολισ κακϊσ και κάποιων παράγωγων χορϊν όπωσ το “fusion”, το “cabaret”, το “tribal” κ.ά., είναι ςχετικά πρόςφατοσ όροσ. Ήταν επινόθςθ ο Σολ Μπλουμ, ιμπρεςάριου τθσ χορευτικισ παράςταςθσ “Street in Cairo” ςτθ Διεκνι Ζκκεςθ του Σικάγου το 1893. Για τθ βικτοριανι Αμερικι, ςτθν οποία δεν μιλοφςαν για «το πόδι» ι «το χζρι» αλλά για «το μζλοσ του ςϊματοσ», να αναφζρεςαι ςτθν «κοιλιά» (belly) 22

άλεφ

ιταν ζνα ςκάνδαλο από μόνο του*. Ζτςι ζγινε και θ παράςταςθ του Σολ Μπλουμ ζγινε ςκανδαλωδϊσ ανάρπαςτθ. Ζτςι ζγινε και οι κιναιςκθτικζσ τζχνεσ όλθσ τθσ Ανατολισ απζκτθςαν τθν άχαρθ και ςχεδόν χυδαία ονομαςία «χορόσ τθσ κοιλιάσ». Οι άνκρωποι τθσ Δφςθσ ζχουν επίςθσ και μια τελείωσ λανκαςμζνθ εικόνα για τουσ χοροφσ αυτοφσ. Ξεκινϊντασ με τισ φανταςιϊςεισ των Οριενταλιςτϊν –από τθ «Σαλϊμθ» του Πςκαρ Ουάιλντ ωσ τισ οδαλίςκεσ του Ενγκρ– και τισ θμίγυμνεσ μορφζσ art decó, που αργότερα υιοκετικθκαν από το Χόλυγουντ για να γίνουν «επικζσ» ταινίεσ με ζνα ςυνονκφλευμα από φαραϊ, χαλίφθδεσ και λάγνεσ χορεφτριεσ, μζχρι το ςθμερινό αμερικάνικο φεμινιςτικό νζο κφμα (new age feminism) που πλαςάρει το οριεντάλ ωσ υποτικζμενο χορό ιερειϊν των αρχαίων μθτριαρχικϊν κοινωνιϊν. Εικόνεσ μπερδεμζνεσ, όπου το «αιςκθςιακό» μεταμορφϊνεται ςε «χυδαίο» για χάρθ τθσ εμπορευςιμότθτασ και ο χορόσ υποβιβάηεται από τζχνθ ςε κζαμα. Επί δεκαετίεσ θ αποικιοκρατικι Δφςθ, μζςω των διανοοφμενων, των ακαδθμαϊκϊν και των πολιτικϊν τθσ, παρουςιάηει τθν Ανατολι μζςα από κάποιο παραμορφωτικό πρίςμα, με αποτζλεςμα ςιμερα ο ευρωπαίοσ πολίτθσ να διατθρεί δυο εξίςου διαςτρεβλωμζνεσ και αντίκετεσ μεταξφ τουσ εικόνεσ τθσ. Τθν εικόνα μιασ απειλθτικισ φονταμεταλιςτικισ κοινωνίασ που κζτει ςε κίνδυνο το δυτικό μοντζλο ηωισ και παράλλθλα τθν εξιδανικευμζνθ, ρομαντικι ιδζα ενόσ παρθκμαςμζνου ονείρου. Θα μποροφςαμε λοιπόν να ποφμε, απλοποιϊντασ ίςωσ τθν εξίςωςθ, πωσ για τθ Δφςθ θ Ανατολι αποτελεί τον μεγαλφτερο φόβο και το γλυκφτερο όνειρο ςυγχρόνωσ, πράγμα που μασ κάνει να υποπτευκοφμε πωσ ςτθν πραγματικότθτα αγνοοφμε πολλά για τθν αλικεια τθσ. Στουσ χοροφσ τϊρα –και αυτό ιςχφει για τουσ περιςςότερουσ φολκλορικοφσ χοροφσ– παρατθροφμε πολλά οξφμωρα. Η παρουςίαςι τουσ ωσ ψυχαγωγικοφ κεάματοσ τουσ βγάηει εκτόσ πολιτιςμικοφ πλαιςίου με αποτζλεςμα πολφ ςυχνά να χάνουν το νόθμά τουσ, όπωσ για παράδειγμα το Καλίτηι (kaleegy) με τισ γριγορεσ κινιςεισ του κεφαλιοφ, που ςκοπό είχε να αναδείξει τα μαλλιά τθσ κατά τ’ άλλα απολφτωσ καλυμμζνθσ χορεφτριασ, κίνθςθ που χάνεται ςτθ ςθμερινι θμίγυμνθ χορεφτρια του εςτιατορίου που πετάει τα extensions τθσ ςτα πιάτα των καμϊνων. Αλλά και θ απαγόρευςθ των χορϊν ςε αρκετζσ μουςουλμανικζσ χϊρεσ ςυγχρόνωσ με τθν άνκθςι τουσ ςτθν Ευρϊπθ και τισ Ηνωμζνεσ Ρολιτείεσ ζχει δθμιουργιςει μια τάςθ οικειοποίθςθσ και βλζπουμε όλο και περιςςότερεσ χορεφτριεσ να κεωροφν ότι το μοντζρνο οριεντάλ ανικει ςτθ Δφςθ. Εφλογα αναρωτιόμαςτε λοιπόν, κακϊσ τα δεδομζνα μασ ζχουν κλονιςτεί, τι ορίηει το χορό ωσ οριεντάλ; Ρολλά είδθ υπάρχουν, όπωσ και πολλζσ «ςχολζσ». Ριο διαδεδομζνοι, οι αιγυπτιακοί χοροί από το κοςμοπολίτικο Κάιρο του ’60, που δθμιοφργθςαν και το “cabaret”, οι τοφρκικοι – παράγωγο κυρίωσ τθσ τουριςτικισ ηιτθςθσ– και οι λιβανζηικοι, που λόγω τθσ πολιτικισ 23

άλεφ

κατάςταςθσ ςτθν περιοχι ζμειναν τελευταία ςτο περικϊριο. Επίςθσ οι χοροί των ΢ομ, που διαφζρουν από περιοχι ςε περιοχι, αλλά και οι φολκλορικοί νομαδικοί χοροί, που είναι αμζτρθτοι. Υπάρχουν και ςφγχρονεσ εκδοχζσ του χοροφ όπωσ “tribal”, “fusion” κ.τ.λ., που ςυγχωνεφουν τουσ χοροφσ τθσ Ανατολισ με φλαμζνκο, ινδικό και μοντζρνο χορό. Μα ακόμθ και αν κακορίςουμε τα ςτιλ, παραμζνει το ερϊτθμα: Ροιο είναι το αυκεντικό; Στθν τζχνθ –ζναν ηωντανό εξελιςςόμενο οργανιςμό– δεν υπάρχουν τζτοια κριτιρια. Κάκε γενιά μεγαλϊνει φυςικά για να αμφιςβθτιςει τθν προθγοφμενθ. Είναι πολφ δφςκολο λοιπόν να εντοπίςουμε τι είναι αυτό που κάνει ζνα χορό αυκεντικό, ειδικά ζνα χορό όπωσ το οριεντάλ, που θ ιςτορία του είναι περίπλοκθ και οι ρίηεσ του ομιχλϊδεισ. Εξάλλου θ ιςτορία του χοροφ –όπωσ και θ ιςτορία του ανκρϊπου– γράφεται με ςυμφζροντα και παραλείψεισ. Χαρακτθριςτικό παράδειγμα θ απαγόρευςθ και ο εξοςτρακιςμόσ του τςιφτετελιοφ από τθν ελλθνικι μεταπολεμικι κοινωνία με ςκοπό τθ «δυτικοποίθςθ» τθσ ελλθνικισ ταυτότθτασ**. Σε μια εποχι όπου όλα επιτρζπονται και οι δεςμοί με το παρελκόν ζχουν ςβιςει, είναι φυςικό πολλοί να νιϊκουν τθν ανάγκθ να ψάξουν για ρίηεσ, ακόμθ και αν δεν είναι οι δικζσ τουσ – είναι άραγε τυχαία θ μόδα του «ζκνικ» ςτισ αςτικοποιθμζνεσ και παγκοςμιοποιθμζνεσ περιοχζσ του πλανιτθ; Ραρ’ όλα αυτά, αυτοί που κζλουν να εξελίξουν μια τζχνθ και όχι μόνο να τθ μάκουν, αποτελοφν και τον πιο επικίνδυνο εχκρό τθσ.

“To live outside the law you must be honest”, ζλεγε ο Bob Dylan. Για να ηεισ εκτόσ νόμου πρζπει να ζχεισ ςεβαςμό, κα παραφράςω. Σεβαςμό και γνϊςθ για τθν παράδοςθ που οικειοποιοφμαςτε εμείσ, οι επόμενεσ γενεζσ καλλιτεχνϊν, για να εκφραςτοφμε. Διότι ο ςεβαςμόσ υποδθλϊνει αγάπθ και θ αγάπθ δθμιουργεί ςυνεχζσ και θ ανάγκθ για ςυνζχεια αποτελεί ζνα από τα πρωταρχικά ζνςτικτά μασ. Τι είναι ο χορόσ, παρά ζνα μζςο ζκφραςθσ ανείπωτων και πρωτόγονων αιςκθμάτων; Δυςτυχϊσ όμωσ, με τουσ ςθμερινοφσ ρυκμοφσ τθσ ηωισ, οι άνκρωποι αναηθτοφμε γνϊςθ γριγορθ και επιφανειακι – νοοτροπία που ζρχεται ςε αντίκεςθ με τθν ουςία του χοροφ και τθσ Τζχνθσ γενικότερα. Η Τζχνθ προχποκζτει καλλιζργεια, και θ καλλιζργεια με τθ ςειρά τθσ χρόνο και δζςμευςθ. Τι μασ μζνει να κάνουμε; Ωσ μακθτζσ/χορευτζσ του οριεντάλ, ασ επιλζξουμε να αναπαράγουμε ι να πειραματιςτοφμε με ςεβαςμό και ςφνεςθ.

24

άλεφ

Ωσ κεατζσ, ασ προςπακιςουμε να ενθμερωκοφμε παραπάνω, για να αναγνωρίηουμε τι βλζπουμε και να μπορζςουμε να εμπιςτευτοφμε τθ κρίςθ μασ ςτισ καινοφριεσ προτάςεισ. * Από το άρκρο “The Ethics of Ethnic” τθσ Καρολίνα «Μαρόκο» Βάργκα www.casbahdance.org ** Από το βιβλίο “Dancing Fear and Desire” του Σταφρου Καραγιάννθ

﴾Οι εικόνεσ του άρκρου είναι από τθν ςυλλογι «Φυλαχτά» τθσ Ειρινθσ Γκόνου. ﴿

25

άλεφ

Γνωρίηετε ότι… Εκτόσ από το κεατρικό ζργο του Όςκαρ Ουάιλντ δεν υπάρχουν άλλεσ αναφορζσ για το είδοσ του χοροφ που χόρεψε θ ΢αλϊμθ. Ο «χορόσ των εφτά πζπλων» ζχει ρίηεσ ςτθν ιςτορία τθσ γυναίκασ που κατεβαίνει ςτθ χϊρα των νεκρϊν για να βρει ζνα αγαπθμζνο τθσ πρόςωπο και ςε κάκε ςκαλοπάτι πρζπει να αφιςει κι ζνα ζνδυμά τθσ, και απαντά ςε διάφορεσ μυκολογίεσ. Οι κυματοειδείσ κινιςεισ του κορμοφ ςτο οριεντάλ ζχουν μεγάλεσ ομοιότθτεσ με τισ αςκιςεισ ανϊδυνου τοκετοφ Λαμάη, με ςφγχρονεσ αςκιςεισ φυςιοκεραπείασ για τθ μζςθ κακϊσ και με τουσ χοροφσ τθσ Αφρικισ και τθσ Λατινικισ Αμερικισ. Σα «φτερά τθσ Κςιδοσ» πρωτοεμφανίςτθκαν, ωσ πζπλα ςτερεωμζνα ςε ξφλα, ςτισ ταινίεσ των πρϊτων κινθματογραφιςτϊν του Χόλυγουντ, για να φαίνονται πιο εντυπωςιακζσ οι κινιςεισ των χορευτριϊν. Κάποιεσ παραλλαγζσ του οριεντάλ δεν ιταν μόνο γυναικείοσ χορόσ αλλά χορεφονταν και από νεαρά αγόρια. Οι ομοιότθτεσ που υπάρχουν ςτουσ τουρκικοφσ, τουσ αιγυπτιακοφσ και τουσ ιςπανικοφσ χοροφσ οφείλονται ςτθν κοινι καταγωγι τουσ από χοροφσ των ινδικϊν φφλων τθσ βόρειασ Ινδίασ. Σα ηίλια ι κφμβαλα δακτφλων χρθςιμοποιοφνταν ιδθ από τισ χορεφτριεσ τθσ αρχαίασ Ελλάδασ και τθσ αρχαίασ Ρϊμθσ. ΢τισ Ηνωμζνεσ Πολιτείεσ είναι ςφνθκεσ να χορεφουν «ελλθνικό χορό τθσ κοιλιάσ» ι «greek bellydance» ςτα ελλθνικά εςτιατόρια ςε ρυκμό 9/8.

Ενδεικτικι Βιβλιογραφία: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Διάφορα άρκρα τθσ Carolina “Morocco” Varga από το site τθσ www.cabahdance.org.

Dancing Fear & Desire, του Stavros Stavrou Karayiannis. Οριενταλιςμόσ, του Edward Said, εκδ. Νεφζλθ 1996.

Manners and Customs of Modern Egyptians (Κεφ. XIX), του Edward William Lane.

Subjects of the Sultan, τθσ Dr. Suraiya Faroqhi. Ο χορόσ ςτθ ηωι, Roger Garaudy, εκδ. Ηριδανόσ 1972.

Free Play, του Stephen Nachmanovitch.

The Artist Way, τθσ Julia Cameron.

26

άλεφ

Θαλάςςιοι Δρόμοι Εμπορίου ΢τθν Ανατολικι Μεςόγειο Κωνςταντίνα Χιρμπάκθ

Είναι γνωςτζσ οι ςτενζσ ςχζςεισ που από τθν αρχαιότθτα δθμιουργικθκαν ανάμεςα ςτθν Ελλάδα και τθν Εγγφσ Ανατολι, ςτο ςφνολο τθσ οποίασ οι Ζλλθνεσ από νωρίσ ίδρυςαν ςειρά πόλεων και εμπορικϊν ςτακμϊν. Αδιάψευςτοι μάρτυρεσ των ςχζςεων αυτϊν και τθσ ανάπτυξθσ ςτουσ τομείσ τθσ ναυτιλίασ και του εμπορίου, αποτελοφν τα αρχαιολογικά ευριματα, ιδίωσ δε τα ναυάγια που χρονολογικά καλφπτουν τισ δφο π.Χ. χιλιετίεσ, κακϊσ και τα νεότερα χρόνια, και που ςιμερα ςυναντάμε ςτισ κάλαςςεσ τθσ Χελιδονίασ Άκρασ, ςτο Dashur τθσ Αιγφπτου, ςτο Uluburum τθσ Τουρκίασ, ςτο Ακρωτιριο Κρια, ςτθν Κυρινεια, ςτο Ιςραιλ το ναυάγιο Ma’agan Michael, και αλλοφ. Η Ελλάδα εμφανίηει ςχζςεισ αλλθλεπίδραςθσ με όλα τα ανεπτυγμζνα κράτθ τθσ Ανατολισ, με τθν Κφπρο να αποτελεί ςτα ταξίδια αυτά τον ενδιάμεςο ςτακμό. Φτάνουν ζτςι ςτθ Φοινίκθ και τθν Ραλαιςτίνθ, οι ακτζσ τθσ οποίασ μαηί με τισ Συριακζσ ακτζσ προςφζρουν πρόςβαςθ ςτα πλοφτθ και τισ τεχνικζσ γνϊςεισ τθσ Μεςοποταμίασ, αλλά και τθν Συρία, τθν ζδρα του νεοχιττιτικοφ και του αραμαϊκοφ πολιτιςμοφ, αλλά και περιοχι πρόςβαςθσ προσ τθν ουραρτιακι, βαβυλωνιακι, και αργότερα περςικι αυτοκρατορία. Απευκείασ, περνοφν ςτισ ακτζσ τθσ Μικράσ Αςίασ και από εκεί ςτα βαςίλεια τθσ Φρυγίασ και τθσ Λυδίασ. Ριο ζντονεσ ωςτόςο επαφζσ διατθροφνται με τθν Αίγυπτο, που μαηί με τθν Ελλάδα είναι οι πρϊτεσ χϊρεσ που αναπτφςςουν τθ ναυτιλία και εκτελοφν εμπορικά καλάςςια ταξίδια ςε όλθ τθ Μεςόγειο. Στισ περιοχζσ αυτζσ οι Ζλλθνεσ είτε εγκακίςτανται ςε αποικίεσ, είτε επιςκζπτονται τισ πόλεισ τουσ ωσ ζμποροι, τεχνίτεσ, ι μιςκοφόροι, και λαμβάνουν από τουσ τοπικοφσ πολιτιςμοφσ, πολλά ερεκίςματα για τθ δθμιουργία του τόςο ςθμαντικοφ πολιτιςμοφ τουσ. Από τθ Μινωικι ακόμθ περίοδο οι Ζλλθνεσ είναι ικανοί να διεξάγουν υπερπόντια εμπορικά ταξίδια και κυριαρχοφν ςτα νερά τθσ Μεςογείου. Η παρουςία τουσ ςτο χϊρο τθσ Ανατολισ αποτυπϊνεται ςτα ποικίλα αντικείμενα που τα κράτθ ανταλλάςουν μεταξφ τουσ. Σχζςεισ μαρτυροφνται με τθ Συρία (Βφβλοσ, Ουγκαρίτ, κ.ά.), όπου υπάρχουν αρχαιολογικζσ μαρτυρίεσ για ςχζςεισ με τθν Ελλάδα πριν από το 1550 π.Χ., και ακόμθ με το Λίβανο, τθ Λιβφθ, τισ ακτζσ τθσ Μικράσ Αςίασ, τθν Κφπρο, και άλλεσ περιοχζσ όπου ζχουν βρεκεί μινωικά αντικείμενα. Ακόμθ, τοιχογραφίεσ τθσ Αιγφπτου εικονίηουν Κριτεσ, τουσ «Κεφτιοφ» όπωσ αναφζρονται ςτα Αιγυπτιακά αντικείμενα, να προςφζρουν δϊρα ςτουσ Φαραϊ, ενϊ πολλζσ ομοιότθτεσ παρατθροφνται ςε τοιχογραφίεσ τθσ Κριτθσ, τθσ Αιγφπτου και του Ιςραιλ, μαρτυρϊντασ εκτεταμζνο δίκτυο επαφϊν. Οι ςτενζσ εμπορικζσ επαφζσ διαρκοφν ζωσ τθν καταςτροφι των Μινωικϊν κζντρων, γφρω ςτα μζςα του 15ου αι. π.Χ., όμωσ δεν είναι αυτι θ καταλθκτικι χρονολογία, κακϊσ λίγα χρόνια αργότερα, μετά από μια περίοδο αναταραχϊν και ανακατατάξεων, τθ ςκυτάλθ ςτθ καλάςςια κυριαρχία τθσ Μεςογείου παίρνουν οι Μυκθναίοι που ζχουν εν τω μεταξφ αναδειχτεί ςε κυρίαρχο πολιτιςμό ςτον Ελλθνικό χϊρο.

27

άλεφ

Οι επαφζσ με τθν Αίγυπτο, τθ Συριακι ακτι, τθν Κφπρο και τθ Μικρά Αςία, ςυνεχίηονται και ενιςχφονται με τθν ίδρυςθ εμπορικϊν ςτακμϊν και εμπορείων. Μία δεφτερθ περίοδοσ κρίςθσ ζρχεται να ανακόψει το νζο ρεφμα εμπορικισ ανάπτυξθσ, κακϊσ ο κόςμοσ τθσ ανατολικισ Μεςογείου ςυγκλονίηεται το 12 αι. π.Χ. από επιδρομζσ και τθν κάκοδο νζων φφλων από το Βορρά, με αποτζλεςμα τθν αναταραχι, και τθ διάςπαςθ κρατϊν τθσ Εγγφσ Ανατολισ, τθν προϊκθςθ ςτο προςκινιο λαϊν όπωσ οι Αςςφριοι, οι Χαναναίοι, αλλά και οι Φοίνικεσ, οι οποίοι αντικακιςτοφν τισ μεγάλεσ ναυτικζσ δυνάμεισ τθσ προθγοφμενθσ χιλιετίασ και από το 1100 κάνουν αιςκθτι τθν παρουςία τουσ ςτα νερά τθσ Μεςογείου. Οι Ζλλθνεσ επιςτρζφουν ςτθν Ανατολι μετά τουσ «Σκοτεινοφσ Αιϊνεσ», ςτισ ίδιεσ ακριβϊσ περιοχζσ και πόλεισ όπωσ και πριν, για να ιδρφςουν νζεσ εγκαταςτάςεισ ι για να ανοίξουν νζεσ αγορζσ. Ο ςθμαντικότεροσ και ίςωσ παλαιότεροσ ελλθνικόσ εμπορικόσ ςτακμόσ είναι θ Αλ Μίνα, όπου ζχει βρεκεί θ μεγαλφτερθ ποςότθτα Γεωμετρικισ Ελλθνικισ κεραμικισ ςτθν ανατολικι Μεςόγειο. Άλλεσ παράκτιεσ κζςεισ, όπωσ το Ροςείδιον (ςθμερινό ΢ασ Ελ Μπαςίτ) και το Τελλ Σουκάσ, αποτελοφν τθ «γζφυρα» των Ελλινων για τθν ενδοχϊρα και τισ νότιεσ περιοχζσ τθσ Ανατολισ. Ελλθνικι κεραμικι αναφζρεται ςε διάφορεσ κζςεισ ςτθν κοιλάδα του Αμκ πίςω από τθν Ελ Μίνα, ςτθ Συρία ςτθ Χάμα, το Τςατάλ Χουγιοφκ και αλλοφ, ςτθν Αςςυρία ςτθ Νινευι, κοντά ςτθ Σιδϊνα, ςτθν Ραλαιςτίνθ ςτθ Μαγεδδϊ, τθ Σαμάρεια και το Τελλ Αμποφ Χαβάμ. Ζλλθνεσ αναφζρονται ςε Αςςυριακζσ ιςτορικζσ επιγραφζσ ωσ Γιαμάν, αλλά μαρτυροφνται και ςτθ Βαβυλϊνα και ςτα Σοφςα, και ςε πολλζσ άλλεσ περιοχζσ, ανάμεςα ςτισ οποίεσ και θ Αίγυπτοσ θ οποία ςυνεχίηει να αποτελεί βαςικό προοριςμό των Ελλινων. Εκεί, ο Φαραϊ εγκακιςτά Ζλλθνεσ μιςκοφόρουσ ςτθ Μζμφιδα τθσ Αιγφπτου, όπου ηουν ςε ξεχωριςτζσ ςυνοικίεσ με Φοίνικεσ, Άραβεσ, Εβραίουσ, ςτθν περιοχι Ελλινιον, με βωμό του Διόσ Βαςιλζωσ. Κακ’ όλθ τθ διάρκεια των επαφϊν αυτϊν, βαςικά προϊόντα εξαγωγισ από τθν Ελλάδα προσ τισ χϊρεσ τθσ Ανατολικισ Μεςογείου, είναι το κραςί και το ελαιόλαδο. Η κεραμικι αποτελοφςε και αυτι εξαγωγικό προϊόν, τόςο για το περιεχόμενο των αγγείων (λάδι, κραςί, άρωμα), όςο και για τθν αξία τουσ ωσ ζργα τζχνθσ. Ο χαλκόσ που ζρχεται από τθν Κφπρο, είναι κφριο προϊόν ειςαγωγισ, όχι μόνο για τθν Ελλάδα, αλλά και για τισ άλλεσ Ανατολικζσ χϊρεσ. Χαλκόσ και άλλα μεταλλεφματα ειςάγονται κατεργαςμζνα αλλά και ακατζργαςτα. Το ναυάγιο τθσ Χελιδονίασ Άκρασ, ζνα κατά πάςα πικανότθτα Φοινικικό πλοίο, από τα τζλθ τθσ μυκθναϊκισ περιόδου, διατιρθςε μζχρι ςιμερα ςτα αμπάρια του το φορτίο του ςε ατάλαντα χαλκοφ.

28

άλεφ

Από τθν Αίγυπτο ειςάγεται ςιτάρι, λινάρι και πάπυροσ, τα οποία από τθν κλαςςικι περίοδο και ζπειτα ανταλλάςςονται με το πολυτιμότερο αγακό που ζφερναν οι Ζλλθνεσ ςτθν Αίγυπτο, το αςιμι, με τθ μορφι νομιςμάτων, αλλά και απλό ακατζργαςτο μζταλλο. Άλλεσ ειςαγωγζσ ανατολικϊν ςτοιχείων, είναι εξωτικά προϊόντα όπωσ ελεφαντόδοντο, αυγά ςτρουκοκαμιλου, θμι-πολφτιμοι λίκοι κ.ά. Η ανεπτυγμζνθ μικροτεχνία τθσ Ανατολισ προςελκφει ιδιαίτερα το ενδιαφζρον των Ελλινων οι οποίοι δείχνουν προτίμθςθ για ςφραγίδεσ από ελεφαντόδοντο και άλλα υλικά, κοςμιματα, φυλαχτά ςκαραβαίουσ, από φαγεντιανι και μαηί μια ιδιαίτερθ κατθγορία λίκινων ςκαραβαίων από τθν Κιλικία που ειςάγεται ςτο β’ μιςό του 8ου αι. π.Χ. Αντικείμενα όπωσ λζβθτεσ, χάλκινα ανάγλυφα πλακίδια, ιπποςκευζσ κ.ά., που αργότερα γίνονται από τα πιο ςυνικθ ςτθν Ελλάδα, είτε προζρχονται απευκείασ από τθν Ανατολι, είτε είναι άμεςα επθρεαςμζνα από τα αντίςτοιχα ανατολίτικα ζργα. Εκτόσ από τα αντικείμενα και τα προϊόντα, ζναν ιδιαίτερα εκτεταμζνο τομζα του εμπορίου, κυρίωσ από τον 5ο αι. π.Χ. και ζπειτα, αποτελεί και το εμπόριο των ςκλάβων που μεταφζρονται από τθν Ανατολι ςτθ Δφςθ. Οι αλλθλεπιδράςεισ μεταξφ τθσ Ελλάδασ και τθσ Ανατολισ δεν ςταματοφν ςτθν ανταλλαγι των προϊόντων μζςω του εμπορίου, αλλά αντικατοπτρίηονται ακόμθ περιςςότερο ςτον τομζα των τεχνϊν. Οι Ζλλθνεσ με τθ μοναδικι τουσ ικανότθτα, υιοκετοφν τα καλφτερα ςτοιχεία τθσ Ανατολισ και τα ενςωματϊνουν ςτθ δικι τουσ καλλιτεχνικι ζκφραςθ. Στθν ελλθνικι κεραμικι, θ Εγγφσ Ανατολι επιδρά ιδθ από το τζλοσ του 9ου αι. π.Χ. Ολόκλθρθ καλλιτεχνικι περίοδοσ αυτισ τθσ τζχνθσ, ονομάηεται «ανατολίηουςα» λόγω των ςτοιχείων και μοτίβων που επικρατοφν. Το ίδιο ςυμβαίνει και ςτθ γλυπτικι, τθν αρχιτεκτονικι, και πολλζσ άλλεσ πτυχζσ τζχνθσ –όπωσ για παράδειγμα θ διακόςμθςθ των ροφχων ι θ μικροτεχνία-, όπου εφαρμόηονται ανατολικά χαρακτθριςτικά. Ειςάγονται νζεσ εικόνεσ, κυρίωσ άγνωςτων ςτθν Ελλάδα ηϊων, όπωσ λζοντεσ, πετεινοί και όρνικεσ. Αλλά και ιδθ υπάρχοντα ςτοιχεία όπωσ θ ςφίγγα και ο γρφπασ, λαμβάνουν νζεσ μορφζσ, ενϊ ζνασ ανατολικόσ δαίμονασ δίνει τθν ιδζα για τον ελλθνικό Τρίτωνα. Το ίδιο ζντονθ είναι θ επιρροι και ςτθ φυτικι διακόςμθςθ, με το «δζντρο τθσ ηωισ», το λωτό, τισ ηωφόρουσ με ρόδια και άλλα μοτίβα. Σθμαντικότατθ ςτα παραπάνω υπιρξε θ ςυμβολι Ανατολιτϊν τεχνιτϊν, οι οποίοι ζρχονται ςτθν Ελλάδα, εγκακίςτανται και εξαςκοφν τθν τζχνθ τουσ. Η τεχνικι τθσ κοκκίδωςθσ ςε χρυςό και του φιλιγκράν, ειςάγεται με αυτό τον τρόπο από ειδικευμζνουσ μεταλλουργοφσ, όπωσ και θ τεχνικι τθσ ςφυρθλάτθςθσ ςτθν καταςκευι κοςμθμάτων.

29

άλεφ

Στθν αρχαιολογία ςιμερα, κρίνεται απαραίτθτθ θ παράλλθλθ μελάτθ και γνϊςθ των Ανατολικϊν πολιτιςμϊν μαηί με τον Ελλθνικό, και θ δυνατότθτα αναγνϊριςθσ των Ανατολικϊν αυτϊν ςτοιχείων που ςυναντϊνται ςτισ περιςςότερεσ κζςεισ ςτθν Ελλάδα.

Βιβλιογραφία: 1. Boardman John, Οι αρχαίοι Ζλλθνεσ ςτθν υπερπόντια εξάπλωςι τουσ, οι πρϊτεσ αποικίεσ και το εμπόριό τουσ, Ακινα 1996 2. Boardman John, Persia and the West, London 2000 3. Casson Lionel, Σο ταξίδι ςτον αρχαίο κόςμο, Ακινα 1995 4. Luke Joanna, Ports of Trade, Al Mina and Geometric Greek Pottery in the Levant, Oxford 2003 5. Miller M. C., Athens and Persia in the fifth century BC, a study in cultural receptivity, Cambridge 1999 6. Γκόφα Δθμθτρίου Χ., Μελζτεσ Ιςτορίασ του Ελλθνικοφ Δικαίου των ΢υναλλαγϊν, Ακιναι 1993 7. ΢ταμπολίδθσ Νίκοσ Χρ., Πλόεσ, Sea routes… from Sidon to Huelva, Interconnections in the Mediterranean 16th-6th c. B.C., Ακινα 2003

30

άλεφ

Λαϊκζσ Παραδόςεισ του ΢ουδάν Δρ. Γκαμάλ Ελ Ταχίρ

Σο παρακάτω κείμενο αποτελεί τθν παρουςίαςθ τθσ ομϊνυμθσ Λαογραφικισ Ζκκεςθσ για το ΢ουδάν, θ οποία εγκαινιάςτθκε το 2006 ςτο Πνευματικό Κζντρο του Διμου Ακθναίων και ςτθ ςυνζχεια πραγματοποιικθκε ωσ τετραιμερο εκδθλϊςεων το 2007 ςτο Πολιτιςτικό ΢τζκι Ανοιχτοφ Προγράμματοσ «Διάβαςθ» του ΚΕΘΕΑ. ΢τθν παρουςίαςθ τθσ ζκκεςθσ ςυνζβαλαν: Η Επιτροπι των ΢ουδανϊν Γυναικϊν, Η Κοινότθτα των ΢ουδανϊν ςτθν Ελλάδα και το Κζντρο Μελετϊν Αραβικοφ Πολιτιςμοφ (ΚΕΜΕΑΠ). Σο ΢ουδάν

*Σα ςτοιχεία που αναφζρονται ςτθν εικόνα ίςχυαν το 2007. Τα τρία βαςικά ςτοιχεία τα οποία διαμορφϊνουν τουσ κϊδικεσ ςυμπεριφοράσ ςτο Σουδάν: φφλο, θλικία και κοινωνικι κζςθ.

Οι Χαιρετιςμοί Ανάλογα με το βακμό γνωριμίασ υπάρχουν διάφοροι τρόποι χαιρετιςμοφ. Ακόμα και αν κάποιοι γνωρίηονται λίγο ι κακόλου, κα χαιρετθκοφν όταν βρεκοφν ςτον ίδιο χϊρο. Οι φίλοι ανταλλάςςουν χειραψία/εσ, οι παλιοί γνωςτοί ζνα νεφμα του κεφαλιοφ ι με τον χαιρετιςμό «άχλαν ουά ςάχλαν» / «καλωςιρκεσ». Πταν ςυναντθκοφν παλιοί φίλοι και γνωςτοί (μετά από πολφ καιρό) οι χαιρετιςμοί ςυνοδεφονται από δυνατά χαροφμενα επιφωνιματα, και ςυγκεκριμζνεσ μορφζσ αγκαλιάςματοσ, (π.χ. χειραψία με δεξί χζρι, δεξί χζρι ςτον ϊμο του άλλου και μετά ςτθν καρδιά). Οι γυναίκεσ μεταξφ τουσ χαιρετιοφνται με φίλθμα ςτο δεξί και το αριςτερό μάγουλο ι αν δεν γνωρίηονται καλά ςκφβουν, με μια κίνθςθ προσ τον ϊμο τθσ άλλθσ.

31

άλεφ

Στα αξιοςζβαςτα πρόςωπα οι χαιρετιςμοί γίνονται με χειροφίλθμα. Και ζνασ άντρασ με μία γυναίκα χαιρετιοφνται με χειραψία. Μετά τουσ χαιρετιςμοφσ ακολουκεί ερϊτθςθ για τθν υγεία τθσ οικογζνειασ.

Οι Επιςκζψεισ Στον ςουδανικό πολιτιςμό οι επιςκζψεισ παίηουν πολφ ςθμαντικό ρόλο. Η φιλοξενία είναι εκνικό χαρακτθριςτικό. Ο επιςκζπτθσ / φιλοξενοφμενοσ είναι πάντα καλοδεχοφμενοσ. Οι οικοδεςπότεσ τον περιποιοφνται πάντα με τα καλφτερα αγακά που μποροφν να προςφζρουν. Σκοπόσ των επιςκζψεων είναι να γίνουν ςε ξεκοφραςτο και όχι βιαςτικό κλίμα. Στθν αρχι προςφζρεται ζνα κρφο ποτό, το οποίο ακολουκείται από τςάι ι καφζ αν ο επιςκζπτθσ παρατείνει τθν επίςκεψι του.

Συνικωσ οι Σουδανοί επιςκζπτονται ο ζνασ τον άλλον τα πρωινά μεταξφ 11-1 ι το απόγευμα γφρω ςτισ 5-7. Οι γυναίκεσ προτιμοφν τισ πρωινζσ επιςκζψεισ κακϊσ τα βράδια δεν ςυνθκίηουν να βγαίνουν απ’ το ςπίτι αν δεν ςυνοδεφονται από κάποιο μζλοσ τθσ οικογζνειασ. Αντίκετα οι άντρεσ πολλζσ φορζσ κάκονται ωσ αργά ςτα ςπίτια των φίλων τουσ, όπου ςερβίρεται και δείπνο. Πταν κάποιοσ μετακομίςει ςε μια καινοφρια περιοχι δζχεται επιςκζψεισ από τουσ γείτονζσ του, και ζχει υποχρζωςθ να ανταποδϊςει τθν επίςκεψθ. Κατά τθ διάρκεια τθσ προςευχισ οι επιςκζψεισ αποφεφγονται. Αν παρ’ όλα αυτά κάποιοσ επιςκζπτθσ μπει ςτο ςπίτι τθν ϊρα που προςεφχεται ο οικοδεςπότθσ, του κρατάει ςυντροφιά ζνα άλλο μζλοσ τθσ οικογζνειασ. Πταν κάποιοσ προςεφχεται πρζπει να αποφεφγονται τα αςτεία και θ φαςαρία και να μθν ενοχλείται, κακϊσ και να μθν περνάει κανείσ μπροςτά από κάποιον που προςεφχεται ι να πατάει ςτο χαλί τθσ προςευχισ με τα παποφτςια.

32

άλεφ

Αν κάποιοσ Σουδανόσ ςασ καλζςει για πρωινό, ςυνικωσ γίνεται τθν Ραραςκευι, και κα πρζπει να είςτε ςπίτι του κατά τισ 10:00, ενϊ οι μεςθμεριανζσ επιςκζψεισ γίνονται ςυνικωσ γφρω ςτισ 2:00-3:00 θ ϊρα. Αν ςασ καλζςουν για βραδινό, καλό κα ιταν να φάτε κάτι πριν πάτε, γιατί το δείπνο ςερβίρεται πολφ αργά, ποτζ πριν τισ 09:00. Κατά τθ διάρκεια του ΢αμαηανιοφ οι επιςκζψεισ ςυνικωσ γίνονται το βράδυ, μετά το πρϊτο γεφμα του ΢αμαηανιοφ αφοφ ζχει πζςει ο ιλιοσ.

Οι ΢υνικειεσ Φαγθτοφ και Ποτοφ Συνικωσ οι γυναίκεσ και οι άντρεσ τρϊνε ξεχωριςτά με εξαίρεςθ τισ μικρζσ οικογζνειεσ ςτα αςτικά κζντρα. Οι άντρεσ τρϊνε πρϊτοι και αν υπάρχουν επιςκζπτεσ τουσ προςφζρεται το καλφτερο φαγθτό που υπάρχει ςτθν κουηίνα του ςπιτιοφ. Οι Σουδανοί ςυνικωσ τρϊνε πολλοί μαηί, κακιςμζνοι γφρω από ζνα δίςκο με φαγθτό. Ρριν από το γεφμα πλζνουν πολφ καλά τα χζρια τουσ. Για το φαγθτό χρθςιμοποιείται μόνο το δεξί χζρι. Το αριςτερό χζρι χρθςιμοποιείται για το πλφςιμο ςτθν τουαλζτα. Με ζνα κομμάτι ψωμί οι Σουδανοί παίρνουν το φαγθτό απ’ το πιάτο και δεν χρθςιμοποιοφνται πιροφνια ι κουτάλια. Αντίκετα, ςτα αςτικά κζντρα προχωράνε με γριγορουσ ρυκμοφσ οι δυτικζσ ςυνικειεσ.

33

άλεφ

Στο τζλοσ του φαγθτοφ ςερβίρεται νερό και φςτερα γλυκό τςάι ι μερικζσ φορζσ καφζσ. Ο επιςκζπτθσ πάντα πρζπει να ευλογεί το φαΐ και να αφινει κάτι ςτο πιάτο, κακϊσ δεν κεωρείται ευγενικό να το αδειάςει τελείωσ. Επειδι το Σουδάν είναι μια μεγάλθ χϊρα και αποτελείται από διάφορεσ εκνοτικζσ ομάδεσ, οι ςυνικειεσ ςτο φαγθτό ποικίλουν και δεν μποροφν να περιγραφοφν αναλυτικά.

Σο Παραδοςιακό ΢ουδανικό Ψωμί «Κιςρα» Το ψωμί φτιάχνεται από «ντοφρα», ζνα δθμθτριακό. Το αλεφρι του, το ανακατεφουν με νερό ςε μια κεραμικι ςτάμνα που λζγεται «χουμάρα» και το αφινουν για πολλζσ ϊρεσ. Φςτερα ανάβουν ξφλα κάτω από μια ειδικι πλάκα. Αφοφ ηεςτακεί, παίρνουν τθ ηφμθ του ψωμιοφ με ζνα μπολ από κολοκφκα, τθν ρίχνουν πάνω ςτθν πλάκα και τθν απλϊνουν ςε ςτρογγυλό ςχιμα με τθ βοικεια φοινικόφυλλων. Επειδι είναι πολφ λεπτό το ψωμί ψινεται αμζςωσ. Μετά το βγάηουν και το βάηουν ςε ζνα ψάκινο δίςκο που λζγεται «τάμπακ». Συνικωσ οι γυναίκεσ φτιάχνουν αρκετά κομμάτια, τόςα όςα χρειάηεται για να φάει όλθ θ οικογζνεια. Αφοφ τελειϊςουν το ςκεπάηουν με ζνα πολφχρωμο ψάκινο δίςκο (τάμπακ) μζχρι τθν ϊρα του φαγθτοφ.

Σο Σςάϊ

34

άλεφ

Το τςάι ςτο Σουδάν είναι το πιο δθμοφιλζσ ρόφθμα. Με αυτό ξεκινάει ςχεδόν κάκε Σουδανόσ τθ μζρα του. Στα περιςςότερα ςουδανικά ςπίτια πίνεται ςχεδόν φςτερα από κάκε γεφμα. Το πρωινό και το βραδινό τςάι πίνεται με γάλα. Τισ υπόλοιπεσ φορζσ πίνεται χωρίσ γάλα, με μζντα, γαρφφαλλο ι κανζλα. Σε κάποια μζρθ του Σουδάν υπάρχουν φυλζσ που κεωροφνται ιδιαίτεροι λάτρεισ του τςαγιοφ, όπωσ οι al-shaqiya. Ππωσ λζει ζνα δθμοτικό τραγοφδι τουσ: «αν το τςάι είναι μαφρο, βάλε μου εννζα ποτιρια, αν είναι με γάλα, τότε μθ μετράσ κακόλου». Σε μια άλλθ φυλι ςτο δυτικό Σουδάν το τςάι παίηει κυρίαρχο ρόλο ςε κάποια ςυμβοφλια. Το ςυμβοφλιο του «Μπαράμκα» είναι μια κοινωνικι οργάνωςθ που ζχει διάφορεσ διοικθτικζσ και πολιτιςτικζσ ιδιότθτεσ. Σθμαντικά μζλθ αυτοφ του ςυμβουλίου είναι οι «χακαμάτ», που είναι γυναίκεσ ποιιτριεσ που αςκοφν κοινωνικι κριτικι μζςω των τραγουδιϊν τουσ. Αξίηει να ςθμειϊςουμε ότι ο όροσ να γίνεισ μζλοσ του ςυμβουλίου αυτοφ είναι να είςαι «ευγενισ», δθλαδι κακαρόσ, κομψόσ, χαμογελαςτόσ, θκικόσ αλλά και ευχάριςτοσ και με αίςκθςθ του χιοφμορ. Αλλά πάνω απ’ όλα να αγαπάσ το τςάι.

Ο Καφζσ Ππωσ υπάρχουν ειδικζσ τελετζσ για το τςάι, ζτςι υπάρχουν και για τον καφζ. Ο καφζσ είναι το αγαπθμζνο ρόφθμα των γυναικϊν. Αφοφ τελειϊςουν τισ δουλειζσ τουσ μαηεφονται τα πρωινά και ανταλλάςςουν τα νζα τουσ φτιάχνοντασ καφζ. Το φτιάξιμο του καφζ είναι ολόκλθρθ τελετι: Στθν αρχι βάηουν ςπόρουσ του καφζ ςε ζνα τθγάνι ςτα κάρβουνα και κάνουν αζρα με το «χαμπάμπα» (κάτι ςαν ψάκινθ βεντάλια) για να ανάψουν τα κάρβουνα. Κακϊσ ψινεται ο καφζσ απλϊνεται θ μυρωδιά του ςε ολόκλθρο το ςπίτι. Πταν οι ςπόροι πάρουν μαφρο χρϊμα ξεκινάει το δεφτερο μζροσ τθσ επεξεργαςίασ, το χτφπθμα του καφζ ςε γουδί ι γουδιά ανάλογα με τον αρικμό των γυναικϊν. Σε αυτι τθ φάςθ οι γυναίκεσ τραγουδάνε ενϊ χτυπάνε παράλλθλα τον καφζ ρυκμικά. Μετά από αυτό τον βάηουνε ς’ ζνα μεγάλο μεταλλικό μπρίκι που ονομάηεται sharaqraq. Αφοφ βράςει τον χφνουνε ς’ ζνα κεραμικό δοχείο που λζγεται jabana το οποίο ζχει από κάτω μια βάςθ που ονομάηεται wiqayia. Στο ςτόμιο τοποκετοφν ζνα είδοσ φυτοφ για φίλτρο. Φςτερα ςερβίρεται ο καφζσ ςε μικρά φλιτηάνια. Το φλιτηάνι του πρϊτου καφζ λζγεται bikri, απ’ το δεφτερο βράςιμο του καφζ tinaiy και πάει λζγοντασ. Στο ανατολικό Σουδάν οι φυλζσ είναι γνωςτζσ για το ότι πίνουν πολφ καφζ. Ρολλά μζλθ τθσ φυλισ Bega π.χ. όταν ταξιδεφουν ςτθν ζρθμο με τισ καμιλεσ τουσ παίρνουν μαηί τουσ μόνο χουρμάδεσ και τα εργαλεία για να φτιάχνουν τον καφζ. Μπορεί κανείσ να δει μζςα ςτθν ζρθμο, εκεί που δεν υπάρχουν οφτε ςπίτια οφτε τίποτα άλλο, κάποιον που ζχει ανάψει φωτιά με ξερά χόρτα για να φτιάξει καφζ. Επίςθσ, πάρα πολλά δθμοτικά τραγοφδια όταν αναφζρονται ςτθν αγαπθμζνθ, αναφζρονται και ςτον καφζ.

35

άλεφ

Η Σελετι τθσ Προςευχισ Δεν υπάρχει ςπίτι μουςουλμάνων που να μθν ζχει τα απαραίτθτα για τθν προςευχι. Η προςευχι γίνεται πάνω ςε χαλάκι, ψάκα ι δζρμα από πρόβατο. Ρριν από κάκε προςευχι ο μουςουλμάνοσ πρζπει να πλζνεται με νερό, το οποίο παίρνει ςυνικωσ από μία κανάτα. Πταν εκτελεί τθν προςευχι του χρθςιμοποιεί για να ευχαριςτιςει το Θεό μια shibha που μοιάηει με κομπολόι αλλά οι χάντρεσ τθσ είναι πάντα ι 33 ι 99, για να μετράει ςωςτά τισ ευχαριςτίεσ του. Και ςε μια ξφλινθ βάςθ βάηουνε το Κοράνι, το οποίο διαβάηεται ςυνικωσ και μετά τθν προςευχι.

Ο Γάμοσ Οι παραδοςιακοί γάμοι κανονίηονται ςυνικωσ από τον αρχθγό τθσ οικογζνειασ (ςυνικωσ ο μεγαλφτεροσ άντρασ ςε θλικία). Πταν οι νζοι άντρεσ και οι νζεσ γυναίκεσ φτάςουν ςε θλικία γάμου, αποφαςίηεται ποιοι απ’ τθν οικογζνεια κα παντρευτοφν μεταξφ τουσ. Οι ενδοοικογενειακοί γάμοι προτιμοφνται αν και γενικά το ηευγάρι πρζπει να δϊςει τθ ςυγκατάκεςι του. Η παράδοςθ αυτι ςυνεχίηεται μζχρι ςιμερα. Ραρ’ όλο που ςτθ ςθμερινι εποχι οι νζοι άνκρωποι ζχουν περιςςότερεσ ευκαιρίεσ να γνωριςτοφν μεταξφ τουσ ςτα πανεπιςτιμια ι ςτο χϊρο εργαςίασ, δεν επιτρζπεται να διαλζξουν το ςφηυγό τουσ χωρίσ να ζχουν τθ ςυγκατάκεςθ των γονζων τουσ. Οι γονείσ και οι ςυγγενείσ των μελλόνυμφων ςυνικωσ διερευνοφν τθ φιμθ, τθν κοινωνικι κζςθ, τθν οικονομικι κατάςταςθ και τθν εκνικότθτα τθσ οικογζνειασ του υποψιφιου ςυηφγου. Εάν δφο νζοι μετά από φιλικι γνωριμία αποφαςίςουν να παντρευτοφν πρζπει θ οικογζνειά τουσ να το αποδεχτεί, κακϊσ πιςτεφεται ότι οι γάμοι χωρίσ τθ ςυγκατάκεςθ τθσ οικογζνειασ καταλιγουν να είναι δυςτυχιςμζνοι.

36

άλεφ

Ρολλοί άντρεσ αντιμετωπίηουν πρόβλθμα ςτο να βρουν μια γυναίκα να παντρευτοφν. Κατά τθν παράδοςθ, ζχουν δφο επιλογζσ: μζςω προξενιοφ τθσ οικογζνειασ ι ςυμμετζχοντασ ςε εκδθλϊςεισ όπωσ οι γάμοι. Συνικωσ οι γάμοι που γίνονται με παραδοςιακό τρόπο ζχουν μεγάλθ διάρκεια, κακϊσ ο αλλθλοςεβαςμόσ μεταξφ των δυο ςυηφγων κεωρείται το πιο ςθμαντικό ςτοιχείο για τθν επιτυχία ενόσ γάμου. Ππωσ εξθγεί μια Σουδανι «Το ηευγάρι αρχίηει τον ζγγαμο βίο με πολφ χαμθλζσ προςδοκίεσ. Ο κακζνασ ξζρει ποιοσ είναι ο ρόλοσ του και είναι προετοιμαςμζνοσ ςτο να δεχτεί τθν προςωπικότθτα του άλλου, εφόςον εκείνοσ πλθροί τισ βαςικζσ προχποκζςεισ ενόσ καλοφ ςυντρόφου. Οι χαμθλζσ προςδοκίεσ, προκφπτουν από το γεγονόσ ότι το ηευγάρι δε γνωρίηεται καλά και ο ζνασ δεν ξζρει τισ ανάγκεσ, το χαρακτιρα και τθ ςυμπεριφορά του άλλου. Αυτό αυξάνει τθν ικανότθτα των ςυηφγων να προςαρμοςτοφν και να αποδεχτοφν ο ζνασ τον άλλο. Αντίκετα, ςτισ δυτικζσ κοινωνίεσ οι υψθλζσ προςδοκίεσ για το πϊσ κα πρζπει να είναι ο ιδανικόσ ςφντροφοσ οδθγοφν ςτθ δυςκολία να κατανοιςει και να δεχτεί ο ζνασ τον άλλο.

Η Γαμιλια Σελετι Η θμζρα του γάμου είναι το πιο ςθμαντικό γεγονόσ ςτθ ηωι μιασ γυναίκασ. Ροτζ ξανά δε κα είναι ςε τόςο μεγάλο βακμό ςτο επίκεντρο τθσ προςοχισ. Για το λόγο αυτό οι νζεσ κοπζλεσ που πρόκειται να παντρευτοφν επιμζνουν να ςυμπεριλθφκοφν ςτο γάμο τουσ όλα τα παραδοςιακά ζκιμα, τα οποία περιγράφονται παρακάτω:

37

άλεφ

Οι εκπρόςωποι του μζλλοντα γαμπροφ (ςυνικωσ ο πατζρασ του και οι μεγαλφτεροι άντρεσ τθσ οικογζνειασ) πθγαίνουν ςτο ςπίτι τθσ μζλλουςασ νφφθσ και υπογράφουν το ςυμβόλαιο γάμου (agid) με τον πατζρα ι τον προςτάτθ τθσ, πλθρϊνουν τθν προίκα και φζρνουν δϊρα για τθ νφφθ. Μετά απ’ αυτιν τθ διαδικαςία ο γάμοσ επιςθμοποιείται. Αφοφ κανονιςτεί θ θμερομθνία γάμου, οι οικογζνειεσ αρχίηουν τισ προετοιμαςίεσ. Η πρϊτθ επίςθμθ τελετι είναι θ "leilat el henna", θ οποία γίνεται βράδυ ςτο ςπίτι του γαμπροφ. Συγγενείσ, φίλοι και γείτονεσ είναι καλεςμζνοι για φαγθτό και όςο τραγουδάνε και χορεφουνε, οι γυναίκεσ ςυγγενείσ του γαμπροφ διακοςμοφν τα χζρια και τα πόδια του με "henna". Τθν ίδια ϊρα θ νφφθ προετοιμάηεται ςτο ςπίτι του πατζρα τθσ για τθν θμζρα του γάμου. Αφοφ γίνει ριηικι αποτρίχωςθ, θ νφφθ αλείφεται με αρωματικζσ κρζμεσ και τα χζρια και τα πόδια τθσ διακοςμοφνται με "henna". Η επόμενθ μζρα λζγεται "leilet el dukhla" και είναι θ πιο ςθμαντικι θμζρα του γάμου. Στο ςπίτι τθσ νφφθσ οι γυναίκεσ του ςπιτιοφ, με τθ βοικεια ςυγγενϊν, φίλων και γειτονιςςϊν, προετοιμάηουν από νωρίσ το πρωί το φαγθτό για τθν βραδινι γιορτι (το γιορτινό γεφμα για το βράδυ). Οι φίλεσ τθσ νφφθσ τθν πθγαίνουν ςτο κομμωτιριο για να προετοιμαςτεί για το βράδυ. Ο γαμπρόσ ζρχεται με τουσ φίλουσ του να τθν πάρει και βγάηουν τθ γαμιλια φωτογραφία. Μπροςτά απ’ το ςπίτι τθσ νφφθσ οι γυναίκεσ καλωςορίηουν το ηευγάρι με χαροφμενεσ κραυγζσ και τραγοφδια. Το ηευγάρι κατευκφνεται προσ το "kosha", ζνα κρόνο, όπου δζχεται τισ ευχζσ των καλεςμζνων. Εντωμεταξφ το φαΐ ζχει ςερβιριςτεί και θ μουςικι αρχίηει. Οι γυναίκεσ και οι άντρεσ κάκονται ξεχωριςτά ςτισ δφο πλευρζσ τθσ πίςτασ χοροφ, όπου χορεφουν κυρίωσ οι άντρεσ και κάποιεσ καρραλζεσ γυναίκεσ. Συνικωσ δεν χορεφουν ηευγάρια. Για τισ γυναίκεσ οι γάμοι είναι ςυνικωσ θ μόνθ ευκαιρία να παρουςιαςτοφν ςτουσ άντρεσ, γι’ αυτό ντφνονται και ςτολίηονται όςο πιο κομψά μποροφνε. Οι γάμοι προςφζρονται για τθ γνωριμία μελλοντικϊν ςυηφγων. Η βραδιά κορυφϊνεται με το χορό τθσ νφφθσ, μετά τα μεςάνυχτα. Η νφφθ αλλάηει το λευκό νυφικό δυτικοφ πρότυπου και φοράει ζνα παραδοςιακό κόκκινο φόρεμα, πολλά χρυςά κοςμιματα και πολλζσ φορζσ το "rahat" (ηϊνθ με δερμάτινα κρόςςια). Είναι καλυμμζνθ με ζνα κοκκινόχρυςο ροφχο και οδθγείται ςτθ μζςθ τθσ αυλισ ("hosh harim") όπου τθν περιμζνει ο άντρασ τθσ. Ο γαμπρόσ βγάηει το ροφχο (το μαντιλι που καλφπτει το κεφάλι και το πρόςωπο) απ’ τθ νφφθ κακϊσ εκείνθ χορεφει μπροςτά του με κλειςτά μάτια. Γυναίκεσ και κορίτςια ακολουκοφν το χορό τραγουδϊντασ και παίηοντασ κρουςτά. Ραλιότερα το ηευγάρι ςυναντιόταν αυτι τθν θμζρα για πρϊτθ φορά. Το επόμενο πρωί θ νφφθ χορεφει μπροςτά ςτισ γυναίκεσ καλεςμζνεσ, ενϊ ο γαμπρόσ δζχεται ευχζσ από τουσ άντρεσ καλεςμζνουσ. Το απόγευμα το ηευγάρι φεφγει για το μινα του μζλιτοσ. Ανάλογα με τθν οικονομικι κατάςταςθ ταξιδεφει για το Λονδίνο, το Κάιρο ι κάποιο ντόπιο ξενοδοχείο.

38

άλεφ

Ο Καλλωπιςμόσ τθσ Γυναίκασ Το Kuhul είναι ζνα είδοσ πζτρασ με χρϊμα ςκοφρο γαλάηιο προσ το μαφρο, το οποίο χρθςιμοποιοφνε οι γυναίκεσ για το βάψιμο των ματιϊν. Φυλάςςεται ςε ζνα μικρό μεταλλικό μπουκαλάκι. Το καπάκι του ζχει από μζςα μια μακρόςτενθ μφτθ θ οποία χρθςιμοποιείται ςαν μολφβι. Το Henna χρθςιμοποιείται ςε διάφορεσ κοινωνικζσ τελετζσ όπωσ ο γάμοσ και μπορεί να ζχει ςυμβολικό χαρακτιρα ςτθν κοινωνία. Για παράδειγμα, μόνο οι παντρεμζνεσ γυναίκεσ βάφουν και τα χζρια αλλά και τα πόδια τουσ με henna, ενϊ οι ανφπαντρεσ μόνο τα χζρια τουσ. Το Dilka είναι ζνα μείγμα από διάφορα αρωματικά λάδια. Το χρθςιμοποιοφν οι γυναίκεσ για να κάνουν μαςάη ςτουσ άντρεσ. Κάνει το ςϊμα μαλακό και αυξάνει τθν κυκλοφορία του αίματοσ και τθν επικυμία για ζρωτα.

Το Duhhan είναι θ λαϊκι ςουδανικι ςάουνα, μόνο για παντρεμζνεσ γυναίκεσ. Κάκε παντρεμζνθ γυναίκα φροντίηει να κάνει μια τρφπα ςε ζνα δωμάτιο, όπου μπορεί να κάνει ςάουνα. Σε αυτι τθν τρφπα βάηει αρωματικά ξφλα και αφοφ τα ανάψει κάκεται γυμνι ςε μια ψάκα που είναι φτιαγμζνθ ανάλογα και αφοφ αλείψει το ςϊμα τθσ με αρωματικά λάδια ςκεπάηεται με μια μάλλινθ κουβζρτα. Μ’ αυτό τον τρόπο το ςϊμα τθσ γυναίκασ γίνεται πολφ ςφιχτό και παίρνει όμορφο χρϊμα και τθν μυρωδιά των αρωματικϊν, ϊςτε να γίνει ελκυςτικι για τον άντρα τθσ.

39

άλεφ

Η Χαλάουα είναι ζνα μείγμα που φτιάχνουν οι γυναίκεσ για τθν αποτρίχωςθ. Το Mushat είναι το παραδοςιακό χτζνιςμα των μαλλιϊν των γυναικϊν όπου φτιάχνεται όλο το μαλλί ςε πολφ μικρζσ κοτςίδεσ. Συνικωσ θ "mishata" (θ κομμϊτρια) πθγαίνει ςτα ςπίτια και θ διεργαςία του Mushat κρατάει πολλζσ ϊρεσ, πολλζσ φορζσ χρειάηεται να ζρκει και δφο φορζσ.

Ο Ρουχιςμόσ και τα Κοςμιματα

Τα παραδοςιακά ροφχα του άντρα είναι θ κελεμπία θ οποία ςυνικωσ είναι λευκοφ χρϊματοσ, ζνα μικρό καπζλο και τουρμπάνι ςτο κεφάλι, ζνα ςάλι ςτουσ ϊμουσ, και τα παποφτςια που λζγονται "μαρκοφμπ".

Τα παραδοςιακά ροφχα τθσ γυναίκασ είναι: εςωτερικά φόρεμα και από πάνω το "τοπ" το οποίο είναι ζνα φφαςμα μικουσ 9 μζτρων που τυλίγεται γφρω απ’ το ςϊμα, και ςτο κεφάλι αλλά όχι ςτο πρόςωπο. Και παποφτςια διαφόρων ειδϊν, δερμάτινων κυρίωσ.

40

άλεφ

Τα κοςμιματα των γυναικϊν είναι κυρίωσ από χρυςό, αςιμι και χάντρεσ από διάφορεσ πζτρεσ. Αξίηει να ςθμειωκεί ότι τα χρυςωρυχεία τθσ εριμου τθσ Νουβίασ (ςτο ΢ουδάν) ιταν πολφ πλοφςια. Απζδιδαν 40 τόνουσ χρυςοφ τον χρόνο, μια ποςότθτα που δεν μπόρεςε να παραχκεί ποτζ ξανά ςτθν παγκόςμια παραγωγι μζχρι τον 19ο αι. Από τα χρυςωρυχεία αυτά προιλκε ο πλοφτοσ τθσ Αιγφπτου ςε χρυςό ι "nub", όπωσ ςυναντάται θ λζξθ αυτι ςτθν αιγυπτιακι τθσ εκδοχι, απ’ όπου ίςωσ και θ προζλευςθ του ονόματοσ Noubia.

Σα Μουςικά Όργανα Η ραμπάμπα ι ταμποφρ είναι ζνα ζγχορδο όργανο που χρθςιμοποιείται ςχεδόν από όλεσ τισ εκνικζσ ομάδεσ του Σουδάν. Τα κατ’ εξοχιν Σουδανικά και Αφρικανικά όργανα είναι τα κρουςτά όπωσ θ ντελοφκα, που χρθςιμοποιείται ςτον παραδοςιακό γάμο απ’ τισ γυναίκεσ, τα ντζφια για τα κρθςκευτικά τραγοφδια, τα νταοφλια και τα μεγάλα τφμπανα για τουσ παραδοςιακοφσ χοροφσ. Πμωσ ςτισ ςφγχρονεσ ςουδανικζσ ορχιςτρεσ κυριαρχεί το οφτι, το βιολί, τα πλικτρα, οι κικάρεσ.

Σα Οικιακά ΢κεφθ Για τθν καταςκευι τουσ χρθςιμοποιοφςαν τισ πρϊτεσ φλεσ που υπιρχαν ςτθν κάκε περιοχι. Αρκετά απ’ αυτά φτιάχνονταν απ’ το φοινικόδεντρο ι άλλα δζντρα και άλλα υλικά. Απ’ το φοινικόδεντρο φτιάχνανε καλάκια, ψάκινα ταψιά για το ψωμί, κρεβάτια, τισ ςκεπζσ των ςπιτιϊν κ.ά.

41

άλεφ

Απ’ τισ κολοκφθεσ φτιάχνανε δοχεία για διάφορεσ χριςεισ. Από άλλα δζντρα φτιάχνανε γουδιά, γουδοχζρια, λεκάνεσ μεγάλεσ, τρίφτεσ κ.ά. Από λάςπη (πθλό) φτιάχνανε κυμιατιρια, διάφορα ςκεφθ όπωσ πιάτα, δοχεία, κατςαρόλεσ για μαγείρεμα κλπ. Από μζταλλο φτιάχνανε μπρίκια, ταψιά, τεντηερζδεσ, τθγάνια, μαχαίρια κλπ.

Σα Γεωργικά Εργαλεία Τα γεωργικά εργαλεία που χρθςιμοποιοφςαν οι αγρότεσ ςτα χωράφια τουσ για πότιςμα, ςκάλιςμα, όργωμα, ςβάρνιςμα, ςπορά, κεριςμό, αλϊνιςμα κ.λπ. ςτθν προ-βιομθχανικι εποχι ιταν απλά αλλά λειτουργικά, όπωσ θ τςάπα, το κλαδευτιρι, θ τςουγράνα, θ ςβάρνα και άλλα. Με το πζραςμα του χρόνου και τθν εμφάνιςθ ςφγχρονων μθχανθμάτων ςτθν διεργαςία τθσ γεωργίασ, αυτά τα απλά εργαλεία τείνουν να εκλείψουν και ςτισ περιςςότερεσ περιπτϊςεισ ζχουν αποκτιςει μουςειακι ςθμαςία.

Σα Πολεμικά και Κυνθγετικά Αντικείμενα ΢πακί, Μαχαίρι μεγάλο (χατηάρα), Δόρυ, Σόξο και βζλθ, Αςπίδα Το ςπακί ιταν το πιο ςθμαντικό ατομικό όπλο ςτον πόλεμο και ζνα ςφμβολο γενναιότθτασ. Ζχαςε τθν πολεμικι του ιδιότθτα, αλλά διατθρικθκε ςαν ςφμβολο γενναιότθτασ και απζκτθςε 42

άλεφ

κι άλλεσ ιδιότθτεσ ςτθν πορεία ωσ οικογενειακό κειμιλιο. Επίςθσ χρθςιμοποιείται ςε διάφορουσ λαϊκοφσ χοροφσ και ςτουσ Βεδουίνουσ αποτελεί ζνα μζροσ τθσ ςτολισ τουσ. Μια ιςτορία αναφζρει ότι αν ζνασ άνδρασ βρει ζναν άλλο άνδρα ςτθν ςκθνι του βάηει το ςπακί του ςτθν πόρτα τθσ ςκθνισ και περιμζνει ζξω κι όταν βγει αυτόσ που είναι μζςα ςτο ςπίτι απ’ τθν πόρτα μάχονται μεταξφ τουσ μζχρι να ςκοτωκεί ο ζνασ απ’ τουσ δφο. Ενϊ αν βγει από ζνα άλλο μζροσ (κάνοντασ τρφπα ςτο πίςω μζροσ τθσ ςκθνισ) τότε ο νοικοκφρθσ δεν τον πλθςιάηει και ζχει πρόβλθμα μόνο με τθ γυναίκα του.

*Οι εικόνεσ του άρκρου αποτελοφν φωτογραφίεσ των πρωτότυπων εκκεμάτων.

43

άλεφ

ISSN 1790 - 3971 44

άλεφ