MIECZYS¸AW KABAJ, profesor w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie, doktor habilitowany nauk ekonomicznych. Specjalizuje si´ w ekonomii pracy i problemach polityki spo∏ecznej. Prac´ naukowà rozpoczà∏ w 1955 r. na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1964–1970 by∏ ekspertem Mi´dzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) w Genewie; w latach 1971–1980 dyrektorem do spraw badaƒ w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Nast´pnie (1984–1991) by∏ ekspertem i dyrektorem projektu pomocy technicznej ONZ i MOP w Afryce. Najwa˝niejsze publikacje: Elementy pe∏nego i racjonalnego zatrudnienia (KiW, Warszawa 1972), Utilisation of Industrial Capacity, Shift Work and Employment Promotion in Developing Countries (ILO, Geneva 1979), System motywacji p∏ac w reformie gospodarczej (PWE, Warszawa 1984), Program przeciwdzia∏ania bezrobociu (IPiSS, Warszawa 1993), Partycypacyjny system wynagrodzeƒ i motywacji – w kierunku kapitalizmu partycypacyjnego, p∏acy godziwej i wydajnej pracy (IPiSS, Warszawa 1995), Searching for a New Results-oriented Wage Negotiation System in Poland (ILO, EC, Budapest 1995), Programmes and Strategies for Counteracting Unemployment and the Promotion of Productive Employment in Poland (ILO, Geneva 1996).
TADEUSZ MUSZKIET, absolwent Wydzia∏u Prawa i Ekonomii Uniwersytetu Jagielloƒskiego w Krakowie, in˝. górnik ds. eksploatacji, docent w Akademii Górniczo-Hutniczej, wyk∏adowca przedmiotu – funkcja surowców mineralnych w gospodarce polskiej, europejskiej i Êwiatowej; generalny dyrektor górniczy I stopnia. Prac´ zawodowà rozpoczà∏ w kwietniu 1940 r. w Kopalni W´gla Kamiennego Niwka w Sosnowcu. Pracowa∏ w Centralnym Zarzàdzie Przemys∏u W´gla Kamiennego, Ministerstwie Górnictwa i Energetyki, w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów (1951–1978). W latach 1978–1982 pe∏ni∏ funkcj´ dyrektora polsko-duƒskiej spó∏ki ds. marketingu w´gla. Aktywny uczestnik i cz∏onek wielu rad naukowych: Paƒstwowej Rady Górnictwa, Paƒstwowej Rady ds. Gospodarki Paliwowo-Energetycznej, Komitetu Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN, Komitetu Problemów Energetyki PAN, Rady Techniczno-Ekonomicznej przy Ministrze Górnictwa i Energetyki, Kolegium Doradczego ds. Rozwoju Gazownictwa (doradca Prezydium Sejmu), oraz organizacji mi´dzynarodowych: Komitetu W´glowego Europejskiej Komisji Gospodarczej w Genewie, Komitetu Zasobów Naturalnych Âwiata w Nowym Jorku oraz wielu komitetów i komisji wspó∏pracy gospodarczej z zagranicà. Obecnie konsultant naukowy w Instytucie Rozwoju i Studiów Strategicznych CUP, prezes firmy consultingowej CUiDE „Strategia” sp. z o.o., zast´pca redaktora naczelnego kwartalnika PAN „Gospodarka Surowcami Mineralnymi” oraz redaktor naczelny kwartalnika „Ma∏a Energetyka”. Jest autorem oko∏o 350 publikacji – artyku∏ów, referatów, ekspertyz, w tym trzech w wydaniu ksià˝kowym.
ISBN 83-87251-00-3
CIÑG¸OÂå I TRANSFORMACJA GOSPODARKI
PAWE¸ GLIKMAN, dr hab., profesor zwyczajny w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Swoje zainteresowania naukowe koncentruje na badaniach w trzech nurtach: rozwoju gospodarczego, a w szczególnoÊci reprodukcji zasobów majàtkowych oraz problematyki inwestycji, mi´dzynarodowej wspó∏pracy gospodarczej oraz polityki naukowo-technicznej. Badania te realizowa∏ w Instytucie Planowania, Instytucie Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wy˝szego, a od 1982 r. w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Jako nauczyciel akademicki wyk∏ada∏ na Uniwersytecie ¸ódzkim oraz na Uniwersytecie w Zagrzebiu. Bra∏ udzia∏ w realizacji szeregu mi´dzynarodowych projektów badawczych i uczestniczy∏ w licznych mi´dzynarodowych konferencjach naukowych. Jest autorem 210 prac, w tym 15 ksià˝ek napisanych samodzielnie oraz we wspó∏autorstwie. Do najwa˝niejszych prac nale˝à: EfektywnoÊç inwestycji zwiàzanych z handlem zagranicznym (PWE, Warszawa 1965), Reprodukcja majàtku trwa∏ego w Polsce (PWE, Warszawa 1987), Science and Technology in Poland (Longman, London 1988), Recessio, Stagnation and Ways Out (M.E. Sharpe, N. York 1993), Systemowe determinanty i kierunki restrukturyzacji majàtku trwa∏ego w przemyÊle (Poltext, Warszawa 1993).
Pawe∏ Glikman Mieczys∏aw Kabaj Tadeusz Muszkiet
CIÑG¸OÂå I TRANSFORMACJA GOSPODARKI ZASOBY KAPITA¸U, PRACY, ENERGII I ICH WYKORZYSTANIE DO ROKU 2000–2010
Wydawnictwo Key Text
Ciàg∏oÊç i transformacja gospodarki Zasoby kapita∏u, pracy, energii i ich wykorzystanie do roku 2000–2010
Zespó∏ autorów prof. dr hab. Pawe∏ Glikman Cz´Êç 1. Reprodukcja majàtku trwa∏ego prof. dr hab. Mieczys∏aw Kabaj Cz´Êç 2. Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie. Elementy prozatrudnieniowej dualnej strategii rozwoju gospodarczego doc. mgr in˝. Tadeusz Muszkiet Cz´Êç 3. Potencja∏ energetyczny Polski i jego wykorzystanie. Diagnoza i prognoza do 2010 r.
Praca pod kierunkiem naukowym prof. Paw∏a Glikmana zrealizowana w ramach projektu badawczego sfinansowanego przez Komitet Badaƒ Naukowych
Pawe∏ Glikman Mieczys∏aw Kabaj Tadeusz Muszkiet
CIÑG¸OÂå I TRANSFORMACJA GOSPODARKI ZASOBY KAPITA¸U, PRACY, ENERGII I ICH WYKORZYSTANIE DO ROKU 2000–2010
Wydawnictwo Key Text Warszawa 1997
Redaktor Ma∏gorzata Bednarkiewicz Beata Wojtasik Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska
© Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 1997 Wydanie I ISBN 83-87251-00-3
Wydanie publikacji dofinansowane przez Komitet Badaƒ Naukowych
Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Prosta 2/14 00-850 Warszawa tel./fax 620-66-24
Spis treÊci
Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11
Cz´Êç 1 Reprodukcja majàtku trwa∏ego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
Rozdzia∏ 1. Dziedzictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Niedostosowania bilansowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Niedostosowanie do d∏ugotrwa∏ej ekspansji handlu zagranicznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Niedostosowanie procesu reprodukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Nadkoncentracja kapita∏u trwa∏ego, produkcji i zatrudnienia 1.5. Struktura majàtku trwa∏ego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 2. Recesja transformacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Wolny potencja∏ produkcyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Spadek dzia∏alnoÊci inwestycyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 3. Wzrost porecesyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.1. Punkt wyjÊcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Przes∏anki prognozy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Wariant bezinwestycyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4. Wzrost porecesyjny oparty na inwestycjach . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.1. Sektor wielkich przedsi´biorstw (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.4.2. Sektor ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw (II) . . . . . . . . . 3.4.3. Us∏ugi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17 18 22 24 34 38 42 42 45 53 55 58 59 65 65 67 68
6
Spis treÊci
3.5. Wyniki badaƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.1. Majàtek trwa∏y i inwestycje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.2. Zasoby pracy i zatrudnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5.3. Dynamika produkcji i jej kapita∏och∏onnoÊç . . . . . . . . . . Aneks A. Przes∏anki i metody obliczeƒ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Wolne zdolnoÊci produkcyjne oraz bezrobocie ukryte . . . . . . . . 1.1. Nie wykorzystane zdolnoÊci produkcyjne – metoda obliczeƒ oraz ich wyniki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Szacunek ukrytego bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Opis modelu restrukturyzacji sektora wielkich przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Bezinwestycyjna restrukturyzacja przemys∏u . . . . . . . . . . . . . 2.2. Rozwój gospodarki oparty na inwestycjach . . . . . . . . . . . . . . 2.2.1. Sektor wielkich przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2.2. Sektor ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw . . . . . . . . . . Aneks B. Kszta∏towanie si´ kosztów produkcji w okresie transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uwagi wst´pne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Gospodarka rynkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.1. Za∏o˝enia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.2. Funkcja kosztów przeci´tnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Funkcja cen kosztów kraƒcowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Gospodarka w fazie transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.1. Recesja transformacyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Rozwój porecesyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
72 72 73 75 78 78 78 83 85 85 88 88 92 98 98 98 98 100 103 105 105 109 115
Cz´Êç 2 Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie. Elementy prozatrudnieniowej dualnej strategii rozwoju gospodarczego . . . . . . . . . . . 117 Wst´p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 4. Rozwój i zatrudnienie zasobów pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.1. Funkcje zatrudnienia w rozwoju gospodarczym . . . . . . . . . . . . . 4.2. Rozwój zasobów ludzkich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.2.1. Aktywizacja i dezaktywizacja zasobów ludzkich . . . . . . . 4.2.2. Zmiany jakoÊciowe zasobów ludzkich . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3. Bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.1. Formy bezrobocia rejestrowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.3.2. Próba kwantyfikacji i oceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Ewolucja poziomu i struktury bezrobocia w Polsce w okresie transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
119 121 121 123 124 128 130 131 132 136
Spis treÊci
4.4.1. Wzrost bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4.2. Trzy cechy bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5. èrod∏a i przyczyny bezrobocia w okresie transformacji . . . . . . 4.5.1. Wy˝ zasobów pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.2. Destrukcja i tworzenie miejsc pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.3. Struktura wzrostu (spadku) zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . 4.5.4. Zmiany struktury wed∏ug form aktywnoÊci zawodowej 4.5.5. Czynniki sprawcze spadku zatrudnienia: trzy fazy transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.5.6. Koszty bezrobocia a inflacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 5. Metody i Êrodki przeciwdzia∏ania bezrobociu . . . . . . . . . . 5.1. Aktywna polityka rynku pracy i jej wp∏yw na zmniejszenie bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.2. Wzrost zatrudnienia przez popraw´ efektywnoÊci programów rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3. Zwi´kszenie efektywnoÊci programów przeciwdzia∏ania bezrobociu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5.3.1. Zwi´kszenie roli poÊrednictwa pracy, ograniczenie monopolu urz´dów pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 6. Metody i Êrodki promowania produktywnego zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1. Elementy prozatrudnieniowej strategii wzrostu gospodarczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.1.1. Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy? . . . . . . . . . . . . . 6.1.2. Zatrudnienie i wzrost gospodarczy: warianty wyboru . . 6.1.3. Elementy prognozy zasobów pracy, zatrudnienia i bezrobocia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2. Koncepcja dualnej strategii wzrostu gospodarczego . . . . . . . . . 6.2.1. Wzrost zatrudnienia przez stymulowanie inwestycji . . . 6.2.2. Wzrost zatrudnienia przez lepsze wykorzystanie zdolnoÊci wytwórczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.2.3. Dwie przeszkody teoretyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3. Potencjalny wzrost zatrudnienia w warunkach niskiego technicznego uzbrojenia pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.3.1. Mo˝liwoÊci wzrostu zatrudnienia w sferze us∏ug . . . . . . . 6.3.2. Wzrost zatrudnienia przez zmniejszenie podatku socjalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.4. Wzrost zatrudnienia i mobilnoÊci pracy przez rozwój budownictwa mieszkaniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6.5. Promowanie eksportu i optymalizacja importu szansà wzrostu zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7 136 138 142 143 144 145 146 146 150 152 152 159 161 162 165 165 165 168 172 174 176 178 180 186 189 191 192 195 197
8
Spis treÊci
Cz´Êç 3 Potencja∏ energetyczny Polski i jego wykorzystanie. Diagnoza i prognoza do 2010 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 7. Potencja∏ produkcyjny energii i jego wykorzystanie u progu procesu transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.1. Baza paliwowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2. Przemys∏ w´gla kamiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.1. Przemys∏ w´gla kamiennego w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . 7.2.2. W´giel kamienny w Êwiecie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3. Przemys∏ w´gla brunatnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3.1. Produkcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3.2. Zagospodarowanie w´gla brunatnego . . . . . . . . . . . . . . . . 7.3.3. W´giel brunatny a Êrodowisko i kopaliny towarzyszàce 7.3.4. Âwiatowa produkcja w´gla brunatnego . . . . . . . . . . . . . . . 7.4. Paliwa p∏ynne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.1. Paliwa p∏ynne w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.4.2. Âwiatowa produkcja ropy naftowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5. Gaz ziemny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.1. Gospodarka gazem ziemnym w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 7.5.2. Informacja o gospodarce Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.6. Pozosta∏e noÊniki energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7. Energia elektryczna i cieplna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.1. Stan podsystemu wytwarzania energii elektrycznej . . . . 7.7.2. Wykorzystanie zdolnoÊci produkcyjnych w elektroenergetyce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7.7.3. Parametry i wskaêniki techniczno-organizacyjne elektrowni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia∏ 8. Potencja∏ energetyczny i jego wykorzystanie w pierwszej fazie transformacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.1. Za∏amanie gospodarcze w latach 1989–1992 . . . . . . . . . . . . . . . . 8.2. Wp∏yw zmian gospodarczych na zu˝ycie paliw i energii . . . . . 8.3. Urealnianie cen paliw i energii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Organizacja gospodarki energetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.1. Górnictwo w´gla kamiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.2. Elektroenergetyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.3. Gazownictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.4. Przemys∏ petrochemiczny i rafineryjny . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4.5. Kierunki polityki energetycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
201 203 203 207 207 219 223 223 223 225 227 228 229 231 233 234 235 237 238 238 240 241 243 243 244 247 252 253 253 254 255 256
Spis treÊci
Rozdzia∏ 9. Prognoza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.1. Zapotrzebowanie na paliwa i energi´ pierwotnà do 2010 r. . . 9.2. Rozwój poszczególnych podsektorów energetycznych . . . . . . . 9.2.1. Sektor w´gla kamiennego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.2. Sektor w´gla brunatnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.3. Sektor paliw p∏ynnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.4. Sektor gazowniczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.2.5. Program rozwoju elektroenergetyki . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9 257 258 262 262 278 282 287 291 300
Przedmowa
Badania nt. Ciàg∏oÊç i transformacja gospodarki, b´dàce przedmiotem niniejszej pracy zosta∏y zrealizowane w ramach projektu badawczego nr 1 P 110 117 05 sfinansowanego przez Komitet Badaƒ Naukowych. Koncentrowa∏y si´ one przede wszystkim na analizie potencja∏u produkcyjnego gospodarki polskiej, istniejàcego na poczàtku procesu transformacji (prze∏om 1989 i 1990 r.) oraz zmian potencja∏u w trakcie tego procesu. Przez potencja∏ produkcyjny rozumie si´ tu zasoby obejmujàce trzy elementy: majàtek trwa∏y, zasoby pracy i zasoby energetyczne kraju. Ka˝dy z tych elementów by∏ przedmiotem oddzielnych opracowaƒ: analiz´ majàtku trwa∏ego i inwestycji (cz´Êç 1) przygotowa∏ prof. dr hab. Pawe∏ Glikman, kierujàcy realizacjà ca∏ego projektu, zatrudnienia (cz´Êç 2) – prof. dr hab. Mieczys∏aw Kabaj, gospodarki energetycznej (cz´Êç 3) – doc. dr in˝. Tadeusz Muszkiet. Analiza prognostyczna zawarta w cz´Êciach 1 i 2 obejmuje okres do 2000 r., natomiast znajdujàca si´ w cz´Êci 3 – okres do 2010–2020 r., co jest uzasadnione d∏ugoÊcià cyklu inwestycyjnego w gospodarce energetycznej. Analiza potencja∏u produkcyjnego z natury rzeczy zmusi∏a do wnikania w kluczowe problemy gospodarki zwiàzane z funkcjonowaniem tego potencja∏u i jego zmianami. Te dwa zjawiska (funkcjonowanie oraz zmiany potencja∏u produkcyjnego) decydujà o ciàg∏oÊci gospodarki, jej dynamice oraz przeobra˝eniach. Analiza tych zjawisk dotyczy sfery realnej gospodarki. Nie sposób jej jednak odrywaç od obserwacji procesów dokonujàcych si´ w sferze
12
Przedmowa
regulacyjnej, zmian instytucjonalnych oraz charakteru i narz´dzi polityki gospodarczej, a zw∏aszcza oddzia∏ywaƒ tej sfery na przekszta∏cenia w potencjale produkcyjnym, reprodukcji majàtku trwa∏ego, si∏y roboczej i zasobów energetycznych kraju. Sprz´˝enia tego rodzaju sà szczególnie istotne w analizie procesu transformacji ustrojowej gospodarki, bowiem o czasie trwania tego procesu i jego przebiegu zadecyduje przede wszystkim to, jak potencja∏ produkcyjny dostosowywaç si´ b´dzie do nowych warunków gospodarowania. Za∏o˝enia te przyj´to jako wiodàce dla ca∏oÊci badaƒ, a wi´c wszystkich trzech ich segmentów: majàtku produkcyjnego, zatrudnienia i energetyki. Bioràc jednak równie˝ pod uwag´ problemy specyficzne dla poszczególnych segmentów, uzyskane wyniki ich analizy zostanà omówione oddzielnie. Niektóre z nich ÊciÊle si´ zaz´biajà, co wynika ze wspólnej p∏aszczyzny badaƒ potencja∏u produkcyjnego. Dotyczy to zw∏aszcza problematyki zasobów pracy i zatrudnienia, której zosta∏a poÊwi´cona cz´Êç 2 pracy. Nie sposób jej by∏o jednak pominàç w cz´Êci 1, zw∏aszcza w kontekÊcie zale˝noÊci mi´dzy inwestycjami a wzrostem zatrudnienia i spadkiem bezrobocia. Wyniki badaƒ tej problematyki przedstawione w cz´Êciach 1 i 2 sà zbie˝ne w tym sensie, ˝e rozwiàzania wariantowe opierajà si´ na tych samych przes∏ankach – ocenie mo˝liwoÊci wykorzystania ujawnionych w okresie recesji 1990–1991 rezerw potencja∏u produkcyjnego; w cz´Êci 1 od tej oceny uzale˝niono prognozy procesu inwestowania, a tym samym tworzenia nowych miejsc pracy, w cz´Êci 2 – prognozy bezinwestycyjnego wzrostu produkcji, a zw∏aszcza eksportu, a wraz z tym wzrostu zatrudnienia. Prognozy zatrudnienia i bezrobocia przedstawione w cz´Êci 1 ró˝nià si´ od pokazanych w cz´Êci 2. Dotyczy to zw∏aszcza górnego granicznego wskaênika bezrobocia. Ró˝nice wynikajà z ró˝nych ocen przyczyn oraz implikacji unieruchomienia cz´Êci aparatu wytwórczego; w cz´Êci 1 implikacjami tymi sà ró˝ne scenariusze inwestowania, o czym by∏a mowa wy˝ej. W cz´Êci 2 akcentujemy zale˝noÊç stopnia tego unieruchomienia od polityki gospodarczej, a zw∏aszcza polityki kursowej, a tym samym – wzrost wzgl´dnie spadek zatrudnienia (a wi´c i bezrobocia) – od mo˝liwoÊci bezinwestycyjnego wzrostu producji. W pracy odwo∏ujemy si´ do dokumentów rzàdowych: Strategia dla Polski – pakiet 2000 oraz Zarys koncepcji strategii rozwoju kraju do 2010 roku (opracowanie CUP), kierujàc si´ g∏ównie intencjà weryfikacji uzyskanych wyników, szczególnie badaƒ prognostycznych pod kàtem wniosków p∏ynàcych z tych dokumentów dla polityki gospodarczej. Mimo pewnych (z regu∏y niedu˝ych) odchyleƒ w szczegó∏owych ustaleniach zawartych w pracy i w dokumentach rzàdowych, mo˝emy mówiç o zbie˝-
Przedmowa
13
noÊci kierunkowych wniosków, co traktujemy jako g∏os w dyskusji nad wizjà gospodarki w dajàcej si´ przewidzieç przysz∏oÊci. W prezentowanej pracy wspólna jest jej konstrukcja; autorzy poszczególnych cz´Êci starali si´ przedstawiç potencja∏ produkcyjny przej´ty po gospodarce administrowanej centralnie, jego wykorzystanie w okresie recesji transformacyjnej oraz zarysowaç prognoz´ na najbli˝sze lata. Opinie przez nich wyra˝ane nie sà jednak wynikiem wspólnie uzgodnionych stanowisk, lecz w∏asnych przemyÊleƒ i ocen analizowanych zjawisk.
Pawe∏ Glikman Cz´Êç 1
Reprodukcja majàtku trwa∏ego
Rozdzia∏ 1
Dziedzictwo
Potencja∏ produkcyjny Polski w okresie powojennym by∏ kszta∏towany w specyficznych warunkach wewn´trznych i zewn´trznych1. Warunki wewn´trzne to system gospodarki administrowanej centralnie, zewn´trzne – to powiàzanie w ramach Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej okreÊlajàce nie tylko zakres i struktur´ stosunków handlowych i pozahandlowych w obr´bie tego ugrupowania, ale te˝ wychodzàce poza nie. Warunki wewn´trzne i zewn´trzne silnie ze sobà si´ splata∏y, system funkcjonujàcy w ka˝dym z krajów nale˝àcych do RWPG (poza ZSRR) by∏ bowiem narzucony z zewnàtrz, jednak˝e odtwarzany si∏à impulsów wewn´trznych i ulegajàcy z biegiem lat erozji wskutek narastajàcych immanentnych sprzecznoÊci. Ze szczególnà wyrazistoÊcià ujawnia∏y si´ one w czasie prób prorynkowego zreformowania gospodarki. Reformy te by∏y bowiem wyrazem niewydolnoÊci centralistycznego kierowania gospodarkà, systemu opartego na nierynkowej alokacji zasobów oraz sprzecznej z zasadami ekonomicznoÊci sk∏onnoÊci przedsi´biorstw do maksymalizacji swoich czynników produkcyjnych. Reformy nastawione na wzrost mikroefektywnoÊci dzia∏aç musia∏y jedynie jak paliatywy, nie usuwa∏y bowiem politycznego gruntu ustroju – praprzyczyny jego kolizji z zasadami ekonomicznoÊci, jakim by∏a gestia w∏adzy centralnej i jej lokalnych odga∏´zieƒ nad zasobami produkcyjnymi. W ostatniej fazie funkcjonowania systemu ge1
Przez potencja∏ produkcyjny rozumiemy zasoby majàtku trwa∏ego oraz si∏y roboczej.
18
Pawe∏ Glikman
stia ta w stosunku do przedsi´biorstw znajdowa∏a wprawdzie g∏ównie swój wyraz w centralnym rozdzielnictwie dóbr materialnych i walut obcych, co stanowi∏o jednak wcià˝ nieprzekraczalnà barier´ na drodze ku gospodarce rynkowej, której atrybutem jest rynkowa alokacja zasobów. Zrozumia∏e zatem, ˝e w najostrzejszej postaci owa sprzecznoÊç da∏a o sobie znaç w czasie radykalnego zwrotu w kierunku gospodarki rynkowej. Âwiadczy o tym g∏´bokoÊç spadku produkcji porównywalnego jedynie z tym, jaki wystàpi∏ w okresie wielkiego kryzysu w latach trzydziestych2. W odró˝nieniu od niego recesja transformacyjna w latach 1990–1991 (okreÊlenie J. Koraia)3 mia∏a wymiar lokalny. Obejmowa∏a tylko kraje, w których dokona∏ si´ ów radykalny zwrot, wspólna zatem w ich obr´bie by∏a jej g∏ówna przyczyna. Nale˝y jà upatrywaç w niedostosowaniu potencja∏u produkcyjnego, ukszta∏towanego w warunkach gospodarki administrowanej centralnie, do struktury popytu otwartej gospodarki rynkowej. Stàd te˝ proces transformacji mo˝na okreÊliç jako proces sukcesywnego dostosowania obu tych zmiennych, za jego moment koƒcowy zaÊ uznaç stan, w którym ich relacja b´dzie zbli˝ona do istniejàcej w ustabilizowanej gospodarce rynkowej. Nale˝y zatem wyjaÊniç, jak nale˝y rozumieç owo niedostosowanie. Wyró˝niamy pi´ç jego cech, które po kolei omawiamy ni˝ej.
1.1 Niedostosowania bilansowe Gospodarka administrowana centralnie by∏a gospodarkà niedoborów. Zjawisko to stanowi∏o immanentnà cech´ gospodarki we wszystkich bez wyjàtku wspomnianych krajach4. Regu∏à niedoborów by∏o „chomikowanie” w przedsi´biorstwach materialnych zapasów Êrodków obrotowych, 2 W latach 1928–1932 produkcja przemys∏owa w Polsce spad∏a o 36%, natomiast w latach 1989–1991 o 33,2% (Ma∏y rocznik statystyczny 1939, Warszawa 1939, s. 3; Rocznik statystyczny 1993, Warszawa 1993, s. 277. 3 J. Kornai, Transformational Recession, Budapest Kiado, Budapest 1993 (maszynopis powielony). 4 Jest rzeczà charakterystycznà, ˝e swoje klasyczne ju˝ dzie∏o Gospodarka niedoborów J. Kornai napisa∏ na podstawie obserwacji gospodarki w´gierskiej, w której braki zaopatrzeniowe, zw∏aszcza na rynku konsumpcyjnym by∏y znacznie mniej widoczne ni˝ w innych krajach nale˝àcych do RWPG. Tym wi´ksza jest zas∏uga autora, który potrafi∏ dostrzec ogólne prawid∏owoÊci ukryte pod pow∏okà zjawisk dostrzegalnych powszechnie.
Reprodukcja majàtku trwa∏ego
19
utrzymywanie ich nadwy˝ek na wszelki wypadek jako asekuracji wobec sta∏ych zagro˝eƒ utraty p∏ynnoÊci dostaw zaopatrzeniowych. Godzi si´ tu zauwa˝yç, i˝ owo „chomikowanie” nie dotyczy∏o jedynie tzw. zapasów ponadnormatywnych. Ustalony na samym poczàtku funkcjonowania PRL podzia∏ na zapasy normatywne i ponadnormatywne by∏ wyrazem wypaczonych proporcji, uwzgl´dnia∏ bowiem normatywy obrotu zapasów niewspó∏miernie wysokie w stosunku do w∏aÊciwych dla gospodarki rynkowej. O stratach, jakie z tego tytu∏u ponosi∏a gospodarka narodowa, wymownie Êwiadczà dane tablicy 1.1. Z danych tablicy 1.1 widaç, ˝e we wszystkich zbadanych latach stopy akumulacji w krajach nale˝àcych do RWPG by∏y porównywalne z istniejàcymi w krajach stowarzyszonych w OECD. Charakterystyczny by∏ wszak˝e rok 1975. W krajach RWPG przypad∏ on na okres silnej ekspansji rozwoju gospodarki opartej na wzmo˝onym dop∏ywie kredytów zachodnich. Wyrazem tego by∏o wywindowanie stopy akumulacji do poziomu najwy˝szego w powojennej historii (Polska – 34,1%, Rumunia – 35,4%). Jest jednak rzeczà znamiennà, ˝e w czasie liberalizacji dost´pu do walut obcych, a zarazem zwi´kszania mo˝liwoÊci zaopatrzenia przedsi´biorstw w importowane materia∏y i cz´Êci zamienne, tendencja do gromadzenia nadmiernych zapasów materia∏owych i produkcji gotowej nie zmala∏a. Ich udzia∏ w dochodzie narodowym jest nadal bardzo wysoki (od 3,6% w Bu∏garii, do 14,6% w Czechos∏owacji). Âwiadczy to o tym, i˝ z∏agodzenie ograniczeƒ importowych, rozszerzenie kana∏ów zaopatrzenia gospodarki w Êrodki produkcji nie zmieni∏y jej logiki funkcjonowania, a wi´c nie usun´∏y tkwiàcych w niej przyczyn sta∏ej nierównowagi i niedoborów. Odwrotnie jednak kszta∏tujà si´ w omawianym czasie wskaêniki udzia∏ów przyrostu Êrodków obrotowych w gospodarkach rynkowych. W wi´kszoÊci krajów uwzgl´dnionych w tablicy 1.1 przyrosty te sà ujemne. Âwiadczyç to mo˝e o usprawnieniu procesu zaopatrywania przedsi´biorstw, a zw∏aszcza dziedzin decydujàcych o przebiegu tego procesu, takich jak transport i ∏àcznoÊç, magazynowanie produktów i inne, co mog∏o przynieÊç pozytywne efekty w warunkach w∏aÊciwych dla gospodarki rynkowej racjonalnych zachowaƒ przedsi´biorstw5. 5 Charakterystyczny z tego punktu widzenia jest przyk∏ad Japonii. Najwy˝szej w tym kraju (w porównaniu z innymi krajami OECD) stopie akumulacji towarzyszy∏a w latach 1960 i 1970 bardzo wysoka stopa zapasoch∏onnoÊci gospodarki (3,7% i 4,9%). W nast´pnych latach wskaênik ten znacznie si´ obni˝y∏ (1975 r. – 1,5%, 1980 r. – 1,0%, 1985 r. – 0,7%), mimo utrzymania stopy akumulacji na poziomie zbli˝onym do poprzednich lat. Âwiadczy to o post´pie w zaopatrzeniu, a w szczególnoÊci przewozie, dystrybucji i przechowalnictwie towarów, jaki osiàgni´to w tym kraju wraz z sukcesami w innych dziedzinach.
Rozdzia∏ 2
Recesja transformacyjna
2.1 Wolny potencja∏ produkcyjny Okres recesji transformacyjnej w Polsce przypada na lata 1990 i 1991. W tym czasie produkt krajowy brutto zmniejszy∏ si´ o 18,3%, a produkcja przemys∏owa o 35,3%. W wyniku bezprecedensowego w okresie powojennym spadku produkcji nie wykorzystany potencja∏ produkcyjny zwi´kszy∏ si´ do rozmiarów nieporównywalnych z latami poprzednimi. Wskazujà na to dane tablicy 2.1. Tablica 2.1 Stopieƒ niewykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w gospodarce polskiej (w %) Lata
Przemys∏
Budownictwo
Transport i ∏àcznoÊç
1980 1985 1991 1992 1994
19,7 22,6 47,5 47,8 44,6
40,0 16,0 25,0 33,6 46,6
20,0 15,3 29,8 32,5 38,6
èród∏o: Obliczenia w∏asne.
W aneksie metodycznym do cz´Êci 1 zawarty jest opis metody (A), na której oparto obliczenia. W celu ich weryfikacji zbadano stopieƒ nie-
43
Reprodukcja majàtku trwa∏ego
wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych z zastosowaniem odmiennej metody (B) ni˝ ta, którà pos∏u˝ono si´ w obliczeniach prezentowanych w tablicy 2.1. Wyniki tych badaƒ przedstawia tablica 2.2. Tablica 2.2 Stopieƒ niewykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w wybranych ga∏´ziach przemys∏u w 1992 r. (w %) Przemys∏ Ogó∏em W´glowy Paliw Energetyczny Metalurgiczny Hutnictwa ˝elaza Hutnictwa metali nie˝elaznych Transport Transport i ∏àcznoÊç
Metoda A
Metoda B
47,8 50,7 – 25,1 54,7 – – – 32,5
– 45,0 54,4 18,1 50,5 53,5 45,0 46,7 –
èród∏o: Obliczenia w∏asne.
Wyniki obliczeƒ przedstawione w tablicy 2.2, mimo i˝ zosta∏y wykonane za pomocà odmiennych metod, wskazujà na podobieƒstwo zakresu wolnych zdolnoÊci produkcyjnych w badanych ga∏´ziach przemys∏u1. Ró˝nice mi´dzy stopniem wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w Polsce i w krajach OECD pokazujà dane tablicy 2.3. Wynika z powy˝szego, i˝ w najwy˝ej rozwini´tych krajach Êwiata, rezerwà, o której wspominaliÊmy poprzednio, jest potencja∏ stanowiàcy 15–20% zdolnoÊci produkcyjnych. Informacj´ t´ przyj´to jako przes∏ank´ prognozy procesu reprodukcji majàtku trwa∏ego w Polsce do 2000 r., której poÊwi´cony jest rozdzia∏ 3. Dane tablicy 2.1. wskazujà na to, i˝ wolne zdolnoÊci produkcyjne nie sà jedynie rezultatem recesji, ale istnia∏y przed 1990 r. W odró˝nieniu jednak od krajów z ustabilizowanà gospodarkà rynkowà, gdzie sà one utrzymywane jako rezerwa niezb´dna do akomodacji wahaƒ koniunktury, w gospodarce polskiej by∏y one wynikiem niedoborów, wyrazem towarzyszàcych im nadmiarów w zasobach produkcyjnych, o czym ju˝ wspomniano. 1 Nale˝y jednak zaznaczyç, i˝ metoda B (polegajàca na porównaniu aktualnej wielkoÊci produkcji ze szczytowà) mo˝e mieç zastosowanie do ga∏´zi z jednorodnà produkcjà, umo˝liwiajàcà porównanie ich wolumenów. Dlatego obliczenia oparte na tej metodzie potraktowano jako pomocnicze, s∏u˝àce jedynie do weryfikacji wyników uzyskanych za pomocà metody A.
44
Pawe∏ Glikman
Tablica 2.3 Stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w Polsce i w wybranych krajach OECD (w %) Kraj Austria Finlandia Francja Grecja Kanada Niemcy Polska Portugalia USA W. Brytania W∏ochy a
1988–1990 85,0 88,0 86,8 78,9 84,8 89,5 – 84,4 85,1 94,8 80,0
I kwarta∏ 1994 80,0a 85,0 78,8 74,1 79,0 79,2 53,4 74,8 82,5 83,5 78,5
III kwarta∏ 1993.
èród∏o: Economic Survey for Europe, UN, New York, Geneve 1994, s. 28.
Zjawisko niepe∏nego wykorzystania zasobów nie odnosi si´ tylko do zdolnoÊci produkcyjnych, ale równie˝ do zasobów si∏y roboczej; w tym przypadku wyst´puje ono w postaci ukrytego bezrobocia. Tak jak w przypadku wolnych zdolnoÊci produkcyjnych, jego przyczyny sà dwojakie. Pierwszà jest recesja, a ÊciÊlej mówiàc – wolniejszy spadek zatrudnienia ni˝ produkcji w latach 1990–1991, drugà – nierównowaga w sferze produkcji istniejàca przed 1990 r. Ukryte bezrobocie powsta∏e w wyniku recesji pokazuje tablica 2.4. Ukryte bezrobocie zwiàzane z recesjà lat 1990–1991 nale˝y uznaç za zjawisko specyficzne okresu transformacji. By∏o ono rezultatem pozosta∏oÊci zachowaƒ „socjalistycznych” mened˝erów przedsi´biorstw, dla których presja za∏óg, a szczególnie – zwiàzków zawodowych w kierunku ograniczenia do minimum redukcji zatrudnienia by∏a silniejsza od wzgl´dów rentownoÊci2. Ukryte bezrobocie, które okreÊlam jako recesyjne, w latach nast´pnych zaczyna jednak powoli zanikaç; w niektórych ga∏´ziach (przemys∏ lekki, spo˝ywczy) jego rozmiary w 1993 r. sà ju˝ znikome, w innych zaÊ (energetyka, przemys∏ metalurgiczny) odsetki ukrytego bezrobocia sà jeszcze znaczne. Trudno jednak zak∏adaç, aby w skali ca∏e2 Szersze objaÊnienie tego zjawiska zob. J. Lipiƒski, Uwagi o recesji, w: Gospodarka polska w procesie transformacji 1991 r., Warszawa 1992, s. 161–190; P. Glikman, Recession, Stagnation and Ways Out, Eastern European Economics, New York 1993, vol. 3.
Rozdzia∏ 3
Wzrost porecesyjny
3.1 Punkt wyjÊcia Analiza porecesyjnego wzrostu gospodarki polskiej uwarunkowanego procesem reprodukcji zasobów majàtkowych obejmuje okres 1993–2000. Jej punktem wyjÊcia sà dane charakteryzujàce stan gospodarki w 1994 r. zawarte w tablicy 3.1. Z danych mo˝na wyciàgnàç wnioski o podstawowym znaczeniu dla przedstawionej ni˝ej prognozy. W latach 1990–1994 przyby∏o w Polsce 512,3 tys. podmiotów1. Jest to liczba wynikowa nie uwzgl´dniajàca formalnie tylko sprywatyzowanych podmiotów sektora spó∏dzielczego. Stàd suma podmiotów, o jakà zmniejszy∏ si´ sektor publiczny (7,0 tys.), oraz tych, o którà zwi´kszy∏ si´ sektor prywatny (519,3 tys.), jest wi´ksza od sumy wynikowej. Z sumy tej wi´kszoÊç (412,0 tys.) przypada na handel. W przemyÊle prywatnym przyby∏o 20,6 tys. firm, w budownictwie 38,3 tys., w transporcie i ∏àcznoÊci 20,1 tys., co – bioràc pod uwag´, i˝ sà to jednostki ma∏e – Êwiadczy o du˝ych jeszcze mo˝liwoÊciach rozwoju tych dzia∏ów w sektorze prywatnym. Liczba zatrudnionych w omawianym okresie zmniejszy∏a si´ o 1637 tys. osób. Jest ona mniejsza od populacji bezrobotnych w koƒcu 1994 r. o 1199 tys. osób. Interpretacj´ tego faktu przedstawiamy ni˝ej. 1
Nie liczàc gospodarki komunalnej i mieszkaniowej (zob. objaÊnienia do tablicy 3.1).
1990
2
1994
Ogó∏em 1990 3
1990 4
1994
Rolnictwo i leÊnictwo 1990
4 958 626 4 333
11,30 3,91 7,39
4,88 1,38 3,50 79,56 19,98 59,58
3 717 2 005 1 712
62,40 32,75 29,65
18,80 12,32 6,48 109,17 92,27 16,90
77,04 17,03 60,01
3,70 0,48 3,22
8,73 1,31 7,42
4 039 155 3 884
7,10 6,09 1,01
5,43 3,27 2,16
10,49 5,93 4,56
1 091 631 460
5
5,18 3,34 1,84
3,31 0,46 2,85
12,32 1,32 11,00
853 186 667
211,87 1,15 210,72
1994
Budownictwo
369,30 2 142,60 2 168,18 174,31 2,60 2,26 0,85 1,88 366,70 2 140,24 2 165,00 172,44
1994
Przemys∏
1. Liczba podmiotów (tys.) d 1.1. ogó∏em 3 288,60 3 800,95 349,90 1.2. sektor publiczny 13,14 6,12 3,80 1.3. sektor prywatny 3 275,46 3 794,83 346,10 2. Liczba pracujàcych (tys.) 2.1. ogó∏em 16 031 14 924 4 404 2.2. sektor publiczny 7 934 5 878 3 030 2.3. sektor prywatny 8 097 9 046 1 374 3. Produkcja globalna (mld z∏) 3.1. ogó∏em 117,48 124,24 57,59 3.2. sektor publiczny 84,94 57,02 48,60 3.3. sektor prywatny 32,54 67,21 8,99 4. Produkt krajowy brutto (mld z∏) 4.1. ogó∏em 54,83 48,40 25,05 4.2. sektor publiczny 38,41 23,88 20,32 4.3. sektor prywatny 16,42 24,52 4,73 5. Ârodki trwa∏e (mld z∏) 5.1. ogó∏em 261,01 277,42 98,29 5.2. sektor publiczny 185,01 188,02 91,94 5.3. sektor prywatny 76,49 89,40 6,35
1
Wyszczególnienie
44,75 42,69 2,06
2,86 2,41 0,45
6,40 5,52 0,88
896 785 110
63,04 0,82 62,26
1990 6
45,75 44,00 1,75
3,50 2,33 1,17
5,62 3,52 2,10
844 630 214
83,00 0,67 82,33
1994a
Transport i ∏àcznoÊça
7,31 2,36 4,95
7,48 3,68 3,80
12,51 5,22 7,29
1 459 260 1 199
383,13 0,87 382,26
1990 7
1990
9,25 2,18 7,07
7,77 0,57 7,20
17,17 1,23 15,94
2 068 154 1 914
31,31 21,95 9,36
9,13 7,35 1,78
19,18 15,75 3,43
3 223 2 602 621
8
31,03 29,20 1,83
11,32 7,72 3,60
18,00 13,89 1,10
3 403 2 748 655
172,74 0,63 175,80
1994
Pozosta∏e e
795,86 175,00 0,54 3,40 794,23 172,10
1994b
Handelb
Tablica 3.1 Gospodarka polska w 1990 i 1994 r. (wed∏ug form w∏asnoÊci)
54 Pawe∏ Glikman
6. Relacje: 6.1. pracujàcy/podmiot 6.1.1. ogó∏em 4,87 6.1.2. sektor publiczny 604,26 6.1.3. sektor prywatny 2,47 6.2. produkcja globalna/ pracujàcy (tys. z∏) 6.2.1. ogó∏em 7,33 6.2.2. sektor publiczny 10,70 6.2.3. sektor prywatny 4,01 6.3. PKB/pracujàcy 6.3.1. ogó∏em 3,42 6.3.2. sektor publiczny 4,84 6.3.3. sektor prywatny 2,02 6.4. Êrodki trwa∏e/pracujàcy 6.4.1. ogó∏em 16,28 6.4.2. sektor publiczny 23,32 6.4.3. sektor prywatny 9,45 6.5. wspó∏czynnik kapita∏och∏onnoÊci (6.4:6.2) 6.5.1. ogó∏em 2,22 6.5.2. sektor publiczny 2,18 6.5.3. sektor prywatny 2,36 6.6. wspó∏czynnik kapita∏och∏onnoÊci (6.4:6.3) 6.6.1. ogó∏em 4,76
1
2
12,60 795,30 4,00
13,10 16,03 6,54 5,68 6,71 3,44
22,32 30,34 4,62
1,70 1,89 0,71
3,92
3,84 960,45 2,38
8,64 10,06 7,70
3,85 4,68 3,32
19,31 33,18 10,24
2,23 3,30 1,33
5,01
3
5,81
1,75 2,82 0,56
29,37 46,00 9,87
5,05 6,14 3,78
16,78 16,33 17,32
16,37
7,03 5,12 8,09
16,05 31,97 13,75
0,98 2,20 0,81
2,28 6,24 1,70
10,01 2,30 771,10 276,50 4,70 2,30
4
20,77
8,84 13,00 8,08
19,07 109,87 15,45
0,92 3,09 0,83
2,16 8,45 1,91
1,90 182,30 1,80
1,30
0,68 1,02 0,22
6,50 9,65 2,20
4,98 5,18 4,69
9,61 9,40 9,91
6,20 335,60 2,70
5
1,56
0,42 2,46 0,16
6,07 17,96 2,76
3,89 2,47 4,27
14,44 7,09 16,49
4,00 161,70 3,16
15,65
6,99 7,73 2,33
49,94 54,38 18,64
3,19 3,07 4,09
7,14 7,03 8,00
13,09
8,15 12,49 0,83
54,20 69,84 8,17
4,14 3,70 5,47
6,65 5,59 9,81
14,20 10,10 853,20 900,00 1,80 2,60
6
0,97
0,58 0,45 0,68
5,01 9,07 4,13
5,13 14,15 3,17
8,57 20,07 6,08
1,23
0,55 1,77 0,44
4,47 14,16 3,69
3,75 3,78 3,76
8,30 798 8,32
3,80 2,60 297,80 285,10 3,10 2,40
7
3,43
1,31 1,39 2,73
9,71 8,43 15,07
2,83 2,82 2,87
7,37 6,05 5,52
3,25
1,72 2,10 1,67
10,80 11,51 5,43
3,32 2,81 5,49
6,26 5,48 3,26
184,40 19,70 756,40 4 361,90 3,60 3,72
8
cd. tablicy 3.1
Reprodukcja majàtku trwa∏ego
55
Aneks A Przes∏anki i metody obliczeƒ 1. Wolne zdolnoÊci produkcyjne oraz bezrobocie ukryte 1.1. Nie wykorzystane zdolnoÊci produkcyjne – metoda obliczeƒ oraz ich wyniki Do obliczenia stopnia niewykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych w przemyÊle polskim pos∏u˝ono si´ koncepcjà nak∏adoch∏onnoÊci opartà na kategorii nak∏adów „sprowadzonych”. W myÊl tej koncepcji nak∏adoch∏onnoÊç jest relacjà nak∏adów „sprowadzonych” do wytworzonego dzi´ki nim efektu produkcyjnego. Bioràc pod uwag´, ˝e efekt produkcyjny ma z regu∏y wymiar strumienia, odpowiadajàce mu nak∏ady powinny byç te˝ sprowadzone do takiego wymiaru. Je˝eli, nawiàzujàc ju˝ do omawianych obliczeƒ, efekt produkcyjny jest ujmowany w postaci wartoÊci pieni´˝nej wytworzonej w skali roku, zaÊ brane sà pod uwag´ dwa czynniki produkcji: majàtek trwa∏y i zatrudnienie majàce postaç zasobu, to dla adekwatnoÊci rachunku oba te czynniki równie˝ powinny byç sprowadzone do wymiaru strumieni. Je˝eli chodzi o zatrudnienie, to zabieg jest bardzo prosty: wystarczy pomno˝yç je przez p∏ac´ jednostkowà. Wówczas zatrudnienie (praca) te˝ jest mierzone za pomocà odpowiadajàcego mu funduszu p∏ac w branej pod uwag´ jednostce czasu. Bardziej skomplikowana jest kwestia sprowadzenia wartoÊci zasobów kapita∏owych do porównywalnoÊci z p∏acami w danej jednostce czasu (w naszym przypadku – jednego roku). W literaturze znane sà ró˝ne podejÊcia i metody wspó∏mierzenia nak∏adów kapita∏owych i p∏ac. Nie miejsce tu na szczegó∏owà analiz´ owych metod1. W przedstawionych wy˝ej obliczeniach stopnia wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych autor zastosowa∏ szeroko opisanà w literaturze kategori´ normatywu efektywnoÊci brutto. Na jej wielkoÊç numerycznà sk∏adajà si´ dwa elementy. Pierwszy odpowiada kraƒcowej stopie substytucji kapita∏–praca, drugi jest wyrazem cyklu obrotu kapita∏u trwa∏ego. Element pierwszy przyj´to zgodnie z oszacowaniami dokonanymi w Polsce, drugi – zgodnie z rocznymi odpisami amortyzacyjnymi. Zestandaryzowana wartoÊç tego parametru wynosi 1/6 (0,1667). Bioràc jednak pod uwag´ ga∏´ziowe zró˝nicowanie stóp amortyzacji, normatyw efektywnoÊci (q) waha si´ w zale˝noÊci od ga∏´zi w granicach 0,160–0,167. Ogólnie wspó∏czynnik nak∏adoch∏onnoÊci jest wi´c zgodny z formu∏à (1): E=
Mq + Zb P
(1)
1 Problem metod oceny efektywnoÊci inwestycji jest szeroko omawiany m.in. w: M. Kalecki, Dzie∏a, t. 4, Warszawa 1984; P. Masse, Le choix des investissements criteries et methodes, Paris 1968; E.J. Broster, Appraising Capital Works, London 1968; W.W. Nowo˝y∏ow, Nak∏ady i wyniki w planowaniu optymalnym, Warszawa 1970; T.S. Chaczaturow, EfektywnoÊç inwestycji, Warszawa 1983; EfektywnoÊç inwestycji, praca zbiorowa pod red. B.P. P∏yszewskiego, Warszawa 1975; EfektywnoÊç inwestycji, praca zbiorowa pod red. M. Rakowskiego, Warszawa 1963; P. Glikman, Reprodukcja majàtku trwa∏ego w Polsce, Warszawa 1987.
Reprodukcja majàtku trwa∏ego
79
gdzie: M – majàtek trwa∏y, q – normatyw efektywnoÊci, Z – zatrudnienie, b – p∏aca jednostkowa, P – wartoÊç produkcji. Oznaczajàc dla wygody: v = Zb M formu∏´ (1) zapiszemy: E=
M(q + v) P
(1a)
W uj´ciu czasowym wyró˝niamy wspó∏czynniki E: dla okresu bazowego (Eb) i dla uwzgl´dnianych w rachunku lat (Et ).
Eb =
M(q + v) P
Et =
Mt (q + vt ) . Pt
Zgodnie z omawianà koncepcjà stopieƒ wykorzystania zdolnoÊci produkcyjnych zale˝y od relacji faktycznej wartoÊci produkcji w roku t do jej wartoÊci teoretycznej w tym˝e roku. Z kolei przez teoretycznà wartoÊç produkcji rozumiem wartoÊç produkcji, której nak∏adoch∏onnoÊç jest równa bazowej z uwzgl´dnieniem korekty parametru v. Tak wi´c: P Pt Eb Rt = t = (2) Pt Mt (q + vt ) gdzie: M, P, v odpowiednio – uÊrednione dla okresu bazowego wartoÊci: majàtku trwa∏ego, produkcji i relacji p∏ac do wartoÊci majàtku, – relacja p∏ac do wartoÊci majàtku trwa∏ego w roku t. vt Oznaczajàc: P = B, M
Bt = B
(1+ r )t , (1+ c )t
przy czym (1+ r )t =
Pt , Pt
(1 + c )t =
Mt , Mt
formu∏´ (2) mo˝na przedstawiç w przekszta∏conej postaci: Rt =
Pt BE = t b Pt q + vt
z kolei Qt = 1- Rt = 1-
Bt q + vt
(3)
Aneks B Kszta∏towanie si´ kosztów produkcji w okresie transformacji Uwagi wst´pne Prace poÊwi´cone procesowi inflacji w warunkach recesji transformacyjnej w krajach Europy Ârodkowo-Wschodniej na ogó∏ koncentrujà si´ na opisie zachowaƒ przedsi´biorstw w tym specyficznym okresie. Zwraca si´ uwag´ na to, ˝e przedsi´biorstwa antycypujàc wzrost cen nadmiernie windowa∏y stop´ zysku, dajàc tym samym silny impuls inflacyjny. W okresie drastycznego ograniczenia dotacji oraz poda˝y pieniàdza nakr´canie spirali kosztowo-cenowej musia∏o doprowadziç do kryzysu zbytu i co za tym idzie – ostrego spadku produkcji1. Uwagi umyka natomiast fakt o istotnym znaczeniu dla objaÊnienia omawianych procesów. Chodzi o wp∏yw, jaki na ich przebieg wywiera stan i struktura majàtku produkcyjnego, a zw∏aszcza „falowanie” kosztów produkcji w okresie g∏´bokiej recesji, a nast´pnie o˝ywienia i porecesyjnego wzrostu gospodarki. Celem jest tu przybli˝enie analizy do faktycznych warunków, w jakich od pi´ciu lat funkcjonuje gospodarka polska oraz inne kraje Europy Ârodkowo-Wschodniej. Sytuacja ta stwarza dogodnà p∏aszczyzn´ dyskusji nad tym, w jakiej mierze keynesowskie schematy o wzroÊcie gospodarki, opartym na wykorzystaniu (dzi´ki pobudzeniu popytu efektywnego) wolnych zdolnoÊci produkcyjnych, majà zastosowanie do wspomnianych krajów. Analiza powinna zatem odpowiadaç na pytanie: czy schematy te dajà podstaw´ do objaÊnienia zjawisk specyficznych, dawniej nie spotykanych w Êwiecie ukszta∏towanej gospodarki rynkowej, zjawisk charakteryzujàcych faz´ transformacji ustrojowej?
1. Gospodarka rynkowa 1.1. Za∏o˝enia ogólne Rozpatrzymy, jaki wp∏yw wywiera spadek produkcji i póêniej jej wzrost do poziomu bazowego na zmiany kosztów, a przez to i cen w dwóch sytuacjach: – pierwsza – charakteryzuje gospodark´ rynkowà, w której zachowania firm cechuje sk∏onnoÊç do maksymalizacji rentownoÊci produkcji (minimalizacji strat w okresie jej spadku), 1 Szerzej na ten temat: P. Glikman, Recession, Stagnation and Ways out, „Eastern European Economics” 1993, vol. 3; W. Herer, W. Sadowski, Dlaczego zmniejszy∏a si´ produkcja w Polsce, Warszawa 1993, s. 23–29; J. Kulig, A. Lipowski, Macroeconomic „Shock Therapy” in Eastern Europe: A. Response of Sate Owned Enterprises (maszynopis powielony); J. Kornai, Transformational Recession, Budapest 1993.
Reprodukcja majàtku trwa∏ego
99
– druga – charakterystyczna dla gospodarki w okresie transformacji systemowej, odznacza si´ sukcesywnym „uwra˝liwieniem” firm na bodêce dzia∏ania funkcjonujàce w gospodarce rynkowej. Zale˝noÊci mi´dzy zmianami produkcji, cen i kosztów analizowaç b´dziemy na tle ró˝niàcych si´ od siebie warunków reprodukcji majàtku trwa∏ego w owych dwóch sytuacjach. Czynnikiem ró˝nicujàcym warunki reprodukcji majàtku trwa∏ego jest okres jego funkcjonowania, który jest równy iloÊci generacji (roczników) wchodzàcych w jego sk∏ad w roku przedrecesyjnym2. WartoÊç brutto majàtku trwa∏ego w roku przedrecesyjnym (Mt ) jest zgodna 0 z równaniem: Mt = It
0–n
0
+, …, + It
0–n+1
+ , …, + It
0
(1)
gdzie: I – wartoÊci brutto generacji majàtku trwa∏ego, t – lata uruchomienia poszczególnych generacji. Zak∏adajàc, ˝e wartoÊç generacji uruchomionej w roku t jest o r wi´ksza w porównaniu z uruchomionà w roku t – 1, mamy3: Mt0 = It0 - n [(1 + 1 + r) + (1 + r)2 + (1 + r)3 + (1 + r)n - 1 ] = = It 0 - n
(2)
(1 + r)n - 1 r Ê Mt r ˆ n = log ÁÁ 0 + 1˜˜ : log (1 + r) Ë It 0 ¯
(3)
Zak∏adamy, ˝e produkcja jest jednorodna i ˝e mo˝na jà mierzyç iloÊciowo. Oznaczajàc produkcj´ uzyskanà z ca∏ego majàtku trwa∏ego funkcjonujàcego w roku t0 przez Xt , przyjmujemy, i˝ sk∏ada si´ ona z cz´Êci odpowiadajàcych poszczegól0 nym generacjom majàtku trwa∏ego, przy czym: x n = It 0 - n 1 , m xn
-2
= It 0 - n
xn +2
-1
1 , º, m x1 = It 0 - 1 1 m
= It 0 - n
1 ; º, m
+1
(4)
2 Za dowiedziony przyjmujemy te˝ fakt, i˝ w gospodarce rynkowej okres funkcjonowania majàtku jest krótszy (iloÊç generacji – mniejsza) ni˝ w gospodarce administrowanej centralnie. Dla unikni´cia nadmiernego – z punktu widzenia celów, jakie sobie stawiamy – komplikowania analizy nie wnikamy tu w problemy zale˝noÊci mi´dzy strukturà wieku poszczególnych generacji majàtku a Êrednim okresem jego funkcjonowania. Natomiast dowodem na trwa∏e utrzymanie si´ ró˝nic w dynamice procesu restytucji Êrodków trwa∏ych mi´dzy krajami OECD a nale˝àcymi do by∏ej RWPG jest to, i˝ w tych pierwszych krajach stopa likwidacji (relacja likwidowanych Êrodków trwa∏ych w danym roku do ich wartoÊci na poczàtku roku) jest 4–5 razy wy˝sza ni˝ w tych drugich (zob. Flows and Stocks of Fixed Capital 1979–1992, Paris 1993; P. Glikman, Systemowe determinanty i kierunki reprodukcji majàtku trwa∏ego w przemyÊle, Warszawa 1993, s. 48). 3 Dla sumowania sk∏adników majàtku trwa∏ego zamiast zapisu ca∏kowego pos∏ugujemy si´ zapisem sumy post´pu geometrycznego zak∏adajàc, i˝ zmiany roczne owych sk∏adników majà charakter skokowy. Zapis taki – w porównaniu z ca∏kowym – oka˝e si´ wygodniejszy w dalszej analizie.
100
Pawe∏ Glikman Dlatego Xt 0 = x n
(1 + r) n - 1 , r
(5)
gdzie m – jednolity wspó∏czynnik kapita∏och∏onnoÊci produkcji uzyskanej z eksploatacji poszczególnych generacji majàtku trwa∏ego. Wyznacznikiem ceny jest koszt kraƒcowy, w zwiàzku z czym zmiana ceny jest proporcjonalna do zmiany kosztu kraƒcowego.
1.2. Funkcja kosztów przeci´tnych Wyró˝niamy nast´pujàce kategorie kosztów: – ca∏kowity koszt produkcji (C), który sk∏ada si´ z dwóch elementów: kosztu sta∏ego (Cs) i kosztów zmiennych (Cz), – koszt jednostkowy produkcji, sk∏adajàcy si´ z tych samych elementów, oznaczaç b´dziemy ma∏à literà c; koszt jednostkowy uwzgl´dniaç b´dziemy jako koszt Êredni i wówczas wyró˝niaç go b´dziemy znakiem „–” nad symbolem (odpowiednio: c–, c–s i c–z) oraz jako koszt kraƒcowy, oznaczajàc go indeksem m (cm , csm , czm ). Jako ca∏kowity koszt sta∏y przyjmujemy wartoÊç rocznych odpisów amortyzacyjnych, które równajà si´ wartoÊci brutto najstarszej generacji majàtku trwa∏ego. Ca∏kowity koszt sta∏y mo˝emy wi´c wyznaczyç na podstawie wzoru: Cs ,t 0 = A t 0 = Mt 0
r , (1 + r) n - 1
(6)
oznaczenia – jak wy˝ej. Je˝eli produkcja w roku t0 wynosi tyle, ile uzyskaç mo˝na z eksploatacji jednej tylko, najm∏odszej generacji majàtku trwa∏ego, wówczas przeci´tny koszt sta∏y równaç si´ b´dzie: cs,t0 =
Cs,t0 Cs,t0 m . = x1 It0 -1
(7)
Gdy oprócz najm∏odszej generacji eksploatowana jest równie˝ ta, która zosta∏a uruchomiona o rok wczeÊniej, wówczas produkcja wyniesie: Ê ˆ Xt0 = x1 + x 2 = x1 Á1 + 1 ˜ , Ë 1+ r¯
(8)
a zatem Êredni koszt sta∏y: cs,t0 =
Cs,t0 (1 + r) . x1 (2 + r)
(9)
Gdy wreszcie w eksploatacji sà wszystkie generacje majàtku trwa∏ego, wówczas przeci´tny koszt sta∏y b´dzie zgodny z równaniem: cs,t0 = Cs,t0 :
r (1 + r)n x1 (1 + r)n - 1 Cs,t0 rm . (10) ◊ = ◊ = x1 r [(1 + r)n - 1] (1 + r)n - 1 (1 + r)n
Bibliografia
Allen R.G.D., Teoria makroekonomiczna, PWE, Warszawa 1975. An International Base for Fourteen OECD Countries, Economies Department Working Papers, OECD, Paris 1993. Bieƒ W., Nisengolc S., Ewidencja Êrodków trwa∏ych, PWE, Warszawa 1975. De Jong H.W., The Structure of European Industry, Dordrecht–Boston–London 1988. Domar E.D., Szkice z teorii wzrostu gospodarczego, PWE, Warszawa 1962. Glikman P., EfektywnoÊç inwestycji zwiàzanych z handlem zagranicznym, PWE, Warszawa 1965. Glikman P., Recession, Stagnation and Ways Out, w: Eastern European Economics, M.E. Sharpe, New York 1993, vol. 3. Glikman P., Przekszta∏cenia strukturalne potencja∏u produkcyjnego w warunkach transformacji gospodarki polskiej, ZBSE GUS i PAN, Warszawa 1993. Glikman P., Reprodukcja majàtku trwa∏ego w Polsce, PWE, Warszawa 1987. Glikman P., Systemowe determinanty i kierunki restrukturyzacji majàtku trwa∏ego w przemyÊle, POLTEXT, Warszawa 1993. Glikman P., Polaczek S., EfektywnoÊç handlu zagranicznego i kurs maksymalny, „Gospodarka Planowa” 1959, nr 5. Gorzelak G., Ja∏owiecki B., Kukliƒski A., Zienkowski L., Europa Ârodkowa 2005. Perspektywy rozwoju, ELIPSA, Warszawa 1995. Herer W., Sadowski W., Dlaczego zmniejszy∏a si´ produkcja w Polsce?, PWN, Warszawa 1993. Janasz W., Urbaƒczyk E., WaÊniewski T., Gospodarka Êrodkami trwa∏ymi w przedsi´biorstwie. Metody, oceny, przyk∏ady, PWE, Warszawa 1968. Józefiak C., Optimum techniczno-renowacyjne, PWE, Warszawa 1971. Kalecki M., Dzie∏a, t.4, PWE, Warszawa 1984. Karpiƒski A., Ekonomiczne wyzwania przysz∏oÊci, PWE, Warszawa 1969.
116
Pawe∏ Glikman
Kornai J., Anti-Equilibrum, PWE, Warszawa 1977. Kornai J., Niedobór w gospodarce, PWE, Warszawa 1986. Kornai J., Transformational Recession, Akademia Kiado, Budapest 1994 (maszynopis powielony). Koêniewska I., Teoria odnowienia, PWE, Warszawa 1965. Kulig J., Lipowski A., Macroeconomic „Shock Therapy” in Eastern Europe, Warszawa 1992 (maszynopis powielony). Lange O., Teoria reprodukcji i akumulacji, PWN, Warszawa 1961. Lipiƒski J., Uwagi o recesji, w: Gospodarka polska w procesie transformacji, IRiSS, Warszawa 1991. Lissowski W., Problem zu˝ycia ekonomicznego Êrodków trwa∏ych, PWG, Warszawa 1958. Methods Used by OECD Countries to Measure Stocks of Fixed Capital, OECD, Paris 1993. Services in Eastern European Countries, OECD, Paris 1991. Small Business Research Programme, w: University of Cambridge Working Paper No. 1, Cambridge 1991. Stan i prognoza majàtku trwa∏ego w przemyÊle, PAN, Komitet Prognozowania Rozwoju Kraju „Polska 2000”, Warszawa 1988, z. 2. Swalter L., Bodêce finansowe w gospodarce Êrodkami trwa∏ymi, PWE, Warszawa 1973.
Mieczys∏aw Kabaj Cz´Êç 2
Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie Elementy prozatrudnieniowej dualnej strategii rozwoju gospodarczego
Wst´p
Wzrost gospodarczy ka˝dego kraju jest funkcjà rozwoju i racjonalnego wykorzystania zasobów materialnych i ludzkich, wiedzy i umiej´tnoÊci. Zasoby pracy stanowià najbardziej aktywny czynnik rozwoju. Wynika to z funkcji pracy w ka˝dym systemie spo∏eczno-gospodarczym: funkcji rozwojowej, dochodowej i spo∏ecznej. W ostatnim dziesi´cioleciu XX stulecia Polska nale˝y do krajów o najwy˝szym przyroÊcie ludnoÊci w wieku zdolnoÊci do pracy. W pracy tej szacujemy, ˝e w latach 1990–2010 a˝ 36% ca∏kowitego przyrostu zasobów pracy w Europie wystàpi w Polsce. Spo˝ytkowanie tak obfitych zasobów pracy stanowi du˝à szans´ naszej gospodarki. Mo˝e ono umo˝liwiç wysokà dynamik´ gospodarczà i spo∏ecznà, ale tak˝e stanowiç hamulec wzrostu. Sytuacja taka wystàpi wówczas, gdy znaczna cz´Êç tych zasobów nie b´dzie produktywnie zatrudniona, co ju˝ obecnie przejawia si´ w formie jawnego i utajonego bezrobocia. Masowe i strukturalne bezrobocie – jak wyka˝emy w tej pracy – powoduje ogromne koszty ekonomiczne, spo∏eczne, moralne, a nawet polityczne. Odciàga znacznà cz´Êç Êrodków ze sfery promowania wzrostu (inwestycje) do sfery podzia∏u i pomocy spo∏ecznej. Praca ta stanowi prób´ opracowania strategii i programów pe∏nego zagospodarowania demograficznego przyrostu zasobów pracy i zmniejszenia bezrobocia do 2000 r. o po∏ow´. W warunkach du˝ego przyrostu zasobów pracy, wysokiego bezrobocia jawnego (rejestrowanego) oraz bezrobocia utajonego, szczególnie w rolnictwie, jest to zadanie niezwykle z∏o˝one.
Mieczys∏aw Kabaj
120
Przedmiotem tych rozwa˝aƒ jest analiza rozwoju i zatrudnienia zasobów ludzkich w okresie transformacji polskiej gospodarki do systemu rynkowego. Analiza ta obejmuje pi´ç problemów: 1) funkcje zatrudnienia zasobów ludzkich w rozwoju gospodarczym, 2) ewolucj´ wykorzystania zasobów ludzkich w okresie transformacji – problemy bezrobocia i zatrudnienia, 3) êród∏a i przyczyny niepe∏nego wykorzystania zasobów pracy, 4) wst´pne za∏o˝enia prognozy rozwoju zasobów ludzkich i zatrudnienia do 2000 r., 5) g∏ówne opcje dualnej strategii tworzenia warunków promowania produktywnego zatrudnienia i zmniejszania bezrobocia. * Rozwa˝ania te sà próbà odpowiedzi na dwa wielkie wyzwania polskiej gospodarki w okresie integracji z Unià Europejskà i globalizacji gospodarki Êwiatowej. Pierwszym jest koniecznoÊç szybkiego zwi´kszenia wydajnoÊci, przyspieszenia post´pu technicznego, modernizacji i restrukturyzacji przemys∏u, unowoczeÊnienia metod i sposobów wytwarzania oraz poprawy konkurencyjnoÊci polskiej gospodarki. Drugim jest koniecznoÊç zatrudnienia obfitych i szybko rosnàcych zasobów pracy i zmniejszenia masowego i stukturalnego bezrobocia do 2000 r. co najmniej o po∏ow´. Bez znacznego zwi´kszenia produktywnego zatrudnienia nie b´dzie mo˝na zmieniç anachronicznej struktury spo∏eczno-ekonomicznej, w której na 100 pracujàcych przypada obecnie prawie 80 osób uczestniczàcych w podziale produktu narodowego – emerytów, rencistów i bezrobotnych (od 1989 r. liczba ta podwoi∏a si´). Prowadzi to do nadmiernego obcià˝enia gospodarki wydatkami socjalnymi (zasi∏ki, wczeÊniejsze emerytury itp.), a wi´c tak˝e podatkami, które obni˝ajà konkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw. Jak pogodziç te dwa sprzeczne cele – wzrost wydajnoÊci i zatrudnienia? Rozwa˝ania nasze sugerujà, ˝e zdecydujà o tym trzy czynniki: dynamiczny wzrost gospodarczy, prozatrudnieniowa polityka gospodarcza eliminujàca bariery wzrostu zatrudnienia i sprzyjajàca tworzeniu nowych miejsc pracy oraz dualna strategia wzrostu, oparta na nowoczesnej technice, a równoczeÊnie promujàca rozwój ma∏ych przedsi´biorstw i dziedzin o wysokiej pracoch∏onnoÊci.
Rozdzia∏ 4
Rozwój i zatrudnienie zasobów pracy
4.1 Funkcje zatrudnienia w rozwoju gospodarczym Rozwój i produktywne zatrudnienie zasobów ludzkich stanowi jeden z g∏ównych elementów i celów strategii spo∏eczno-gospodarczej. Zasoby ludzkie pe∏nià równolegle funkcje ekonomiczne i spo∏eczne. Rozwój ludzkich talentów i uzdolnieƒ, wiedzy i umiej´tnoÊci jest warunkiem poprawy jakoÊci ˝ycia ludzi i umo˝liwia pe∏niejszà partycypacj´ w ˝yciu spo∏ecznym, a wi´c stanowi donios∏y cel spo∏eczny. Ponadto zasoby ludzkie sà najwa˝niejszym motorem rozwoju gospodarczego, aktywnym Êrodkiem pobudzania procesów gospodarczych, czynnikiem pomna˝ajàcym bogactwo spo∏eczne. Ta funkcja realizowana jest przez produktywne zatrudnienie zasobów ludzkich. Aktywna rola zasobów ludzkich realizowana jest przez w∏àczanie ludzi do sfery zatrudnienia i pracy. Praca odgrywa donios∏à rol´ w ˝yciu cz∏owieka i spo∏eczeƒstwa. W wielkim uproszczeniu mo˝na powiedzieç, ˝e spe∏nia ona trzy podstawowe i wspó∏zale˝ne funkcje:
122
Mieczys∏aw Kabaj
1) czynnika tworzenia produktu spo∏ecznego (funkcja ekonomiczna), 2) Êrodka uzyskiwania dochodów (funkcja dochodowa), 3) Êrodka zaspokojenia aspiracji zawodowych i spo∏ecznych (funkcja spo∏eczna). Funkcja ekonomiczna. Praca tworzy nowe wartoÊci, umo˝liwia wzrost produkcji dóbr i us∏ug, przyczynia si´ do wzrostu dobrobytu spo∏ecznego, jest aktywnym czynnikiem procesu gospodarczego; to ludzie uruchamiajà maszyny, Êrodki transportu, Êrodki finansowe, zmieniajà Êrodowisko1 . Realizacja tej funkcji zale˝y od dwóch czynników: Po pierwsze, od stopnia wykorzystania potencjalnych zasobów (lub stopnia w∏àczenia zasobów ludzkich do sfery pracy). W gospodarce rynkowej miarà wykorzystania zasobów ludzkich jest poziom bezrobocia; im ten poziom jest wy˝szy, tym ni˝szy stopieƒ produktywnego wykorzystania zasobów pracy. Po wtóre, wp∏yw zasobów ludzkich na rozwój zale˝y od ich jakoÊci i wydajnoÊci. WydajnoÊç, sprawnoÊç i efekty pracy zale˝à od kilku czynników: – wiedzy, umiej´tnoÊci, talentów ludzi, – motywacji do pracy wydajnej i innowacji, – materialnych warunków pracy i poziomu technicznego maszyn, urzàdzeƒ, Êrodków transportu i ∏àcznoÊci, – spo∏ecznych warunków pracy – stosunków mi´dzyludzkich, poziomu organizacji pracy i produkcji. Funkcja dochodowa. Ludzie pracujà g∏ównie dlatego, aby uzyskiwaç dochody niezb´dne do ˝ycia. Dochód z pracy jest najwa˝niejszà formà dochodu, oznacza bowiem, ˝e ludzie uczestniczà nie tylko w jego podziale, ale tak˝e w tworzeniu. Dochody z funduszy socjalnych tym ró˝nià si´ od dochodów z pracy, ˝e sà wy∏àcznà formà udzia∏u w podziale dochodów ju˝ wytworzonych przez innych pracowników. W ostatnim okresie (1990–1995) wystàpi∏o w Polsce bardzo niekorzystne zjawisko przemieszczania ludzi ze sfery tworzenia dochodu do sfery podzia∏u lub do sfery pomocy spo∏ecznej, które przedstawimy w dalszej cz´Êci tych rozwa˝aƒ. Funkcja spo∏eczna. By∏oby rzeczà b∏´dnà, gdyby ograniczyç znaczenie pracy do dwóch pierwszych funkcji i traktowaç ludzi (pracowników)
1
„Zasoby ludzkie – nie kapita∏, nie dochód, nie materialne zasoby – stanowià ostatecznà podstaw´ bogactwa narodów. Kapita∏ i zasoby przyrody sà pasywnymi czynnikami bogactwa narodów; ludzie sà aktywnà si∏à sprawczà, akumulujàcà kapita∏, wykorzystujàcà bogactwa naturalne, budujàcà ekonomiczne i polityczne systemy, realizujàcà rozwój”. F.H. Harbison, Human Resources as the Wealth of Nations, New York 1973, s. 3.
Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie
123
tylko jako si∏´ roboczà motywowanà wy∏àcznie dochodami z pracy. Ludzie sp´dzajà w Êrodowisku pracy znacznà cz´Êç swojego ˝ycia, zatrudnienie jest formà realizacji spo∏ecznej potrzeby pracy, zawodowych i spo∏ecznych aspiracji cz∏owieka oraz uczestnictwa w ˝yciu spo∏ecznym. Praca jest wi´c samoistnà wartoÊcià dla cz∏owieka i spo∏eczeƒstwa. Trzy funkcje zatrudnienia stanowià wzajemnie powiàzane i wspó∏zale˝ne elementy jednej ca∏oÊci. Wzrost zatrudnienia prowadziç musi do wzrostu produktu spo∏ecznego; jest to warunkiem wzrostu p∏ac i dochodów ludnoÊci. Z kolei spo∏eczne funkcje zatrudnienia (zadowolenie z pracy) nie mogà byç spe∏nione, gdy nie zosta∏y uprzednio spe∏nione funkcje ekonomiczne i dochodowe. Tylko bowiem wydajna i dobrze p∏atna praca przynosi najwy˝sze efekty ekonomiczne i pe∏ne zadowolenie spo∏eczne. W istocie wszystkie trzy funkcje zatrudnienia majà równoczeÊnie charakter spo∏eczny i ekonomiczny. Cechà odró˝niajàcà wzrost zatrudnienia od wszystkich czynników rozwoju gospodarczego, jak np. inwestycji lub post´pu technicznego, jest jego dualizm. Wzrost zatrudnienia stanowi bowiem nie tylko Êrodek lub czynnik wzrostu gospodarczego, lecz jest równoczeÊnie wa˝nym celem spo∏ecznym zmierzajàcym do zaspokojenia potrzeb pracy, dochodów, aspiracji zawodowych i spo∏ecznych. System polityki zatrudnienia stanowi nie tylko kategori´ ekonomicznà, lecz tak˝e spo∏ecznà; wymaga ujmowania zatrudnienia w powiàzaniu z politykà rozwoju i doskonalenia zasobów ludzkich w Êcis∏ym zwiàzku z politykà p∏ac, dochodów i politykà socjalnà. Bezrobocie jest zaprzeczeniem pracy. Pe∏ni ono negatywne funkcje ekonomiczne, dochodowe i spo∏eczne. Bezrobotni nie ze swojej winy uczestniczà w podziale produktu spo∏ecznego (zasi∏ki), nie biorà udzia∏u w jego tworzeniu. Praca mo˝e przynosiç zadowolenie; jest przedmiotem zadowolenia, dumy, presti˝u spo∏ecznego, status bezrobotnego rzadko (a mo˝e nigdy).
4.2 Rozwój zasobów ludzkich Rozwój zasobów ludzkich ma dwa aspekty: iloÊciowy – wzrost liczby ludnoÊci w wieku zdolnoÊci do pracy oraz jakoÊciowy – wzrost poziomu wykszta∏cenia i przygotowania zawodowego.
Rozdzia∏ 5
Metody i Êrodki przeciwdzia∏ania bezrobociu
5.1 Aktywna polityka rynku pracy i jej wp∏yw na zmniejszenie bezrobocia G∏ównym elementem przeciwdzia∏ania bezrobociu w Polsce by∏y dotychczas programy rynku pracy finansowane z funduszu pracy. Ich struktur´ stworzonà w 1990 r. ilustruje rysunek 5.1. RównoczeÊnie powo∏ano nowà wyspecjalizowanà sieç administracji wykonujàcà czynnoÊci organizatorskie i us∏ugowe na rzecz zatrudnienia bezrobotnych (urz´dy pracy), a tak˝e trójstronne rady zatrudnienia na wszystkich szczeblach zarzàdzania, co ilustruje rysunek 5.2. Programy rynku pracy pe∏nià dwie wa˝ne funkcje: 1) funkcje pasywne lub os∏onowe, ∏agodzàce skutki bezrobocia (zasi∏ki dla bezrobotnych, Êwiadczenia przedemerytalne, wczeÊniejsze emerytury, 2) funkcje aktywizujàce bezrobotnych (szkolenie, prace interwencyjne, roboty publiczne, po˝yczki itp.). G∏ówne êród∏o niepowodzeƒ dotychczasowej walki z bezrobociem sprowadza si´ do koncepcji ograniczonej interwencji na rynku pracy
Zasoby pracy, zatrudnienie i bezrobocie
153 Rysunek 5.1 Programy rynku pracy
PROGRAMY RYNKU PRACY
PROGRAMY PASYWNE
PROGRAMY AKTYWNE
Zasi∏ki dla bezrobotnych
Szkolenie i przekwalifikowanie bezrobotnych i zasi∏ki szkoleniowe
Âwiadczenia przedemerytalne
Prace interwencyjne i aktywizacja zawodowa absolwentów
WczeÊniejsze emerytury finansowane przez ZUS
FUNDUSZ PRACY
Roboty publiczne
Po˝yczki na tworzenie ma∏ych przedsi´biorstw Przygotowanie zawodowe m∏odocianych
Rysunek 5.2 Rady Zatrudnienia w systemie administracji pracy i bezrobocia Mi´dzyresortowy Zespó∏ do Spraw Zasobów Pracy
Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej
Centralna Rada Zatrudnienia
Krajowy Urzàd Pracy
zale˝noÊç administracyjna konsultacje
Wojewódzki Urzàd Pracy
Wojewódzka Rada Zatrudnienia
Rejonowy Urzàd Pracy
Rejonowa Rada Zatrudnienia
Mieczys∏aw Kabaj
154
i dominacji tzw. os∏onowego podejÊcia, czyli g∏ównie ∏agodzenia skutków, a nie przyczyn bezrobocia. Trosk´ o bezrobocie powierzono niemal wy∏àcznie ministrowi pracy i polityki socjalnej i urz´dom pracy. Utworzono Fundusz Pracy jako jedyne êród∏o finansowania zasi∏ków dla bezrobotnych i aktywnych programów rynku pracy (prac interwencyjnych, robót publicznych, szkolenia bezrobotnych, po˝yczek itp.). Z tych wzgl´dów warto dokonaç analizy wp∏ywu Funduszu Pracy na zmniejszenie bezrobocia i z∏agodzenie jego negatywnych skutków. Fundusz Pracy finansowany jest z dwóch g∏ównych êróde∏: 1) z obowiàzkowej sk∏adki (3% wynagrodzeƒ brutto) wp∏acanej przez zak∏ady pracy (co stanowi∏o oko∏o 36% dochodów Funduszu Pracy), 2) dotacji z bud˝etu paƒstwa (62%) i innych dochodów (2%). Analiz´ wydatków Funduszu Pracy oraz ich wp∏yw na zmniejszenie bezrobocia charakteryzuje tablica 5.1. Tablica 5.1 Wydatki Funduszu Pracya Wydatki
1992
1993
1994
1995
Wydatki ogó∏em (mld z∏) Programy aktywne (mld z∏) Programy pasywne (mld z∏) Udzia∏ wydatków na programy: – aktywne (w %) – pasywne (w %) Bezrobotni obj´ci programami – w tys. osób – w % Êredniego bezrobocia
22 827 1 073 21 754
31 474 3 545 27 929
44 600 5 700 38 900
63 280 7 550 5 363
4,7 95,3
11 89
13 87
216,9 9,2
314,2 11,5
350,1 12,3
11,9 84,8b 378,0 14,4
a W mld starych z∏otych. b Pozosta∏e 3,3% wydatków przeznaczono na przygotowanie zawodowe m∏odocianych pracowników i inne cele.
èród∏o: Obliczenia w∏asne na podstawie danych Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej.
Liczby te nasuwajà kilka uwag. W strukturze wydatków dominujà zasi∏ki. Udzia∏ finansowania aktywnych programów rynku pracy, które w 1990 r. stanowi∏y 32% wydatków, zmniejszy∏ si´ do 4,7% w 1992 r., nast´pnie wzrós∏ do 11% w 1993 r., 13% w 1994 r. i z kolei w 1995 r. znów zmniejszy∏ si´ do 11,9%. G∏ównà formà oddzia∏ywania na poziom bezrobocia by∏y wi´c aktywne programy rynku pracy. Na przyk∏ad w 1994 r. na programy te wydatkowano 5,7 bln z∏, czyli 13% ca∏ego Funduszu Pracy, i obj´to nimi 350 tys. osób, tj. 12,3% Êredniej liczby bezrobotnych. Stanowi to istotne czasowe ograniczenie poziomu bezrobocia, zw∏aszcza w miejscowoÊciach
Rozdzia∏ 6
Metody i Êrodki promowania produktywnego zatrudnienia
6.1 Elementy prozatrudnieniowej strategii wzrostu gospodarczego Poprawa efektywnoÊci i skutecznoÊci polityki rynku pracy odgrywa wa˝nà rol´ w przeciwdzia∏aniu bezrobociu. Jednak˝e o wzroÊcie zatrudnienia i zmniejszeniu bezrobocia zadecyduje ostatecznie wzrost gospodarczy. Ale nie ka˝dy wzrost gospodarczy prowadzi do tego celu. Rozwa˝my teraz niektóre cechy szczególne modelu prozatrudnieniowego wzrostu gospodarczego. Niezb´dne jest okreÊlenie zwiàzków wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, które wzbudzajà du˝e kontrowersje wÊród ekonomistów.
6.1.1 Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy? Coraz cz´Êciej mówi si´, ˝e wzrost gospodarczy we wspó∏czesnych warunkach nast´puje niemal wy∏àcznie w wyniku wzrostu produktywnoÊci,
Mieczys∏aw Kabaj
166
co oznacza, ˝e nie powoduje on wzrostu zatrudnienia. W wi´kszoÊci krajów rozwini´tych wzrost zatrudnienia wyst´powa∏ g∏ównie w sektorze publicznym (tzw. sfera bud˝etowa) i w sferze us∏ug, a nie w sferze wytwarzania dóbr. Wy∏ania si´ wi´c pytanie o strategi´ wzrostu gospodarczego, w którym mo˝na realizowaç te dwa, pozornie sprzeczne cele: osiàgnàç wzrost produktywnoÊci i wzrost zatrudnienia (zmniejszenie bezrobocia). Aby sformu∏owaç elementy takiej strategii, warto przyjrzeç si´ elementarnym zale˝noÊciom mi´dzy wzrostem zatrudnienia a wzrostem gospodarczym oraz doÊwiadczeniom kilku wybranych krajów gospodarczo rozwini´tych. Od czterech lat cechà charakterystycznà polskiej gospodarki jest bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy. Po okresie spadku PKB i zatrudnienia w latach 1990–1991, od 1992 r. nast´powa∏ systematyczny wzrost gospodarczy, natomiast zatrudnienie nadal zmniejsza∏o si´ (1992–1993), a nast´pnie minimalnie zwi´kszy∏o si´ (tablica 6.1). W sumie w latach 1992–1995 PKB zwi´kszy∏ si´ o 19,4%, zatrudnienie zaÊ zmniejszy∏o si´ o 3,2%. WydajnoÊç zwi´kszy∏a si´ o 23,3%, czyli ros∏a szybciej ni˝ PKB, co oznacza zmniejszenie pracoch∏onnoÊci wzrostu gospodarczego mierzonej wspó∏czynnikami absorpcji si∏y roboczej. W ca∏ym okresie (1992–1995) wzrostowi PKB o 1% towarzyszy∏ spadek zatrudnienia o 0,2%. Bezzatrudnieniowy wzrost gospodarczy b´dzie stwarza∏ istotne trudnoÊci w ograniczaniu bezrobocia, szczególnie w warunkach szybkiego demograficznego wzrostu zasobów pracy w latach 1996–2005. Wst´pne Tablica 6.1 Dynamika produktu krajowego brutto, zatrudnienia i wydajnoÊci
Lata
Produkt krajowy brutto Zatrudnieniea WydajnoÊç Wspó∏czynprzyrost przyrost w % przyrost niki absorindeks w % w stosun- indeks w stosunku indeks w stosunku pcji zatru1991=100 ku do roku 1991=100 do roku 1991=100 do roku podnieniab poprzedniego poprzedniego przedniego
1992 1993 1994 1995
102,6 106,5 112,0 119,4
+2,6 +3,8 +5,2 +7,0
97,2 95,6 96,6 96,8
–2,8 –1,7 +1,1 +0,2
105,5 111,4 115,9 123,3
+5,5 +5,6 +4,0 +6,8
–1,08 –0,45 +0,21 +0,03
1992–95
119,4
+19,4
96,8
–3,2
123,3
+23,3
–0,20
a
Na koniec roku. b Wspó∏czynnik absorpcji zatrudnienia obliczono dzielàc procentowy przyrost zatrudnienia przez procentowy przyrost PKB. Oznacza on absorpcj´ zatrudnienia przez 1% przyrostu PKB. èród∏o: Obliczenia w∏asne na podstawie: Informacja o sytuacji spo∏eczno-gospodarczej kraju. Rok 1995, GUS, Warszawa, styczeƒ 1996.
Bibliografia
AktywnoÊç ekonomiczna ludnoÊci Polski, GUS, Warszawa 1992–1994. A Programme for Full Employment in the 1990s. Report of the Kreisky Commission, Pergamon Press, Oxford 1980. Bezrobocie rejestrowane w Polsce, GUS, Warszawa 1991–1996. Employment Outlook, OECD, Paris 1990–1995. Fundusz Pracy, MPiPS, Warszawa 1990–1994. Glikman P., Dêwignie rozwoju, „˚ycie Gospodarcze” 1994, nr 34. Global Employment an International Investigation into the Future of Work, UN University, Tokyo 1995. Góra M., The Labour Market in Poland: 1990–1995, SGH, Warszawa 1996. Kabaj M., Koptas G., Bezrobocie d∏ugookresowe, IPiSS, Warszawa 1995. Kabaj M., Program promowania produktywnego zatrudnienia i zmniejszenia bezrobocia, IPiSS, Warszawa 1995. Kabaj M., Programmes and Strategies for Counteracting Unemployment and the Promotion of Productive Employment in Poland, ILO, Geneva–Budapest 1996. Khan A.R., Overcoming Unemployment, ILO, Geneva 1994. Labour Market Policies for 1990s, OECD, Paris 1990. Layard R., How to Beat Unemployment, Oxford University Press, Oxford 1988. Layard R., Nickiel S., Jackman R., Unemployment Crises, Oxford University Press, Oxford 1994. Mochie J., Smith J.G., Unemployment in Europe, Academic Press, London 1994. Promoting Employment, ILO, Geneva 1995. Scenariusze rozwoju gospodarczego Polski do roku 2000, IRiSS, Warszawa 1993. Schmid G., Unemployment Insurance and Active Labour Market Policy, Detroit 1992. Unolt J., Ekonomiczne problemy rynku pracy, Interart, Warszawa 1996.
Tadeusz Muszkiet Cz´Êç 3
Potencja∏ energetyczny Polski i jego wykorzystanie Diagnoza i prognoza do 2010 r.
Wprowadzenie
Energia w krajach o gospodarce rynkowej niezale˝nie od systemu organizacyjnego i spo∏eczno-politycznego zaliczana jest do sektora strategicznego, warunkujàcego normalny rozwój gospodarczy i cywilizacyjny spo∏eczeƒstwa. Stàd te˝ w obecnych programach mi´dzynarodowych, majàcych integrujàcy wp∏yw na gospodark´ tego sektora, stawiane sà nast´pujàce kryteria jako ogólnie przyjmowane wymogi funkcjonowania tego sektora: – bezpieczeƒstwo zaopatrzenia w aspekcie ciàg∏oÊci i pewnoÊci dostaw jako warunek suwerennoÊci ekonomicznej i politycznej, – ekonomika przedsi´wzi´ç zwiàzana z pozyskiwaniem paliw pierwotnych oraz ich przetwarzaniem na paliwa pochodne z uwzgl´dnieniem spo∏ecznych kosztów, – zachowania wymogów ekologicznych w obszarze pozyskiwania i przetwarzania paliw i energii. Bioràc pod uwag´ powy˝sze uwarunkowania, zaprogramowanie strategii rozwoju energetyki dla Polski w okresie prognozy, uwzgl´dniajàce post´pujàce procesy transformacji w polskiej gospodarce w kierunku zbli˝enia si´ gospodarczego do krajów Unii Europejskiej jest zadaniem bardzo z∏o˝onym, lecz niezb´dnym. Z∏o˝onoÊç ta wynika zarówno z braku w Polsce oÊrodka kreujàcego rozwój gospodarczy kraju, rozproszenia organizacyjnego w obszarze energetycznym, chwilowego nadmiaru energii, wyst´pujàcego na skutek recesji gospodarczej w latach 1990–1992, jak i naturalnego i geograficznego uwarunkowania wewn´trznego i zewn´trznego, w których kszta∏towa∏a si´ dotychczas polska gospodarka energetyczna.
202
Tadeusz Muszkiet
Zu˝ycie energii pierwotnej w Polsce odbiega w doÊç istotny sposób od poziomu i struktury zu˝ycia jej w krajach Unii Europejskiej. Generalnych przyczyn tego stanu rzeczy nale˝y upatrywaç w uwarunkowaniach wewn´trznych, do których zaliczyç nale˝y jednostronnà zasobnoÊç Polski w surowce energetyczne. Posiadamy bowiem znaczne zasoby w´gla kamiennego i brunatnego, ale nik∏e zasoby ropy naftowej, ograniczone zasoby gazu ziemnego oraz ma∏y potencja∏ energii wodnej. Stosunkowo niewielkie sà zasoby energii s∏onecznej i wiatrowej oraz wód geotermalnych nadajàcych si´ do przemys∏owego wykorzystania. Zasoby i wydobycie w´gla kamiennego i brunatnego pokrywa∏y 75% krajowego zapotrzebowania na paliwa i energi´ pierwotnà. Pozosta∏e 25% zu˝ycia pokrywane by∏o importem ropy naftowej i produktów naftowych oraz gazem ziemnym w 60–70% importowanym z Rosji. Uwarunkowania zewn´trzne to przede wszystkim przynale˝noÊç w przesz∏oÊci do Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej i w ramach koordynacji jej planów gospodarczych uleganie wywieranym naciskom na rozwój przemys∏ów surowcowych, opartych na posiadanych zasobach w´gla, miedzi, cynku i o∏owiu, siarki, oraz ograniczona mo˝liwoÊç korzystania z nowoczesnych technologii o niskim stopniu energoch∏onnoÊci i materia∏och∏onnoÊci. Mo˝na zatem stwierdziç, ˝e by∏ to rezultat ograniczenia suwerennoÊci ekonomicznej i politycznej. Istotne znaczenie dla poziomu i struktury zu˝ycia energii w kraju odgrywa∏o tak˝e nieuwzgl´dnianie w polityce energetycznej czynnika ekonomicznego (polityka kosztów i cen). By∏o to zgodne z systemem gospodarczym stosowanym w krajach bloku socjalistycznego. Aby w sposób w∏aÊciwy oceniç problemy energii dla okresu prognozy, niezb´dne jest obiektywne dokonanie analizy funkcji tego strategicznego sektora w przesz∏oÊci, jak równie˝ w okresie dokonujàcej si´ obecnie transformacji ca∏ej gospodarki.
Rozdzia∏ 7
Potencja∏ produkcyjny energii i jego wykorzystanie u progu procesu transformacji
7.1 Baza paliwowa Z∏o˝a w´gla kamiennego wyst´pujà w obr´bie trzech zag∏´bi: DolnoÊlàskiego, GórnoÊlàskiego i Lubelskiego. DolnoÊlàskie Zag∏´bie W´glowe charakteryzuje si´ silnà zmiennoÊcià mià˝szoÊci i ma∏ym rozprzestrzenieniem poziomym i pionowym formacji w´glonoÊnych. Rozpoznane i zagospodarowane z∏o˝a zlokalizowane sà na obszarze oko∏o 350 km2. Ze wzgl´du na wysokie koszty wydobycia w´gla kopalnie w tym zag∏´biu zosta∏y postawione w stan likwidacji. Powierzchnia GórnoÊlàskiego Zag∏´bia W´glowego w granicach Polski wynosi oko∏o 5800 km2; z∏o˝e zagospodarowane górniczo zajmuje 31% tej powierzchni, z∏o˝a rezerwowe zakwalifikowane do kategorii C1–C2 rozpoznania1 – 22%, a obszary perspektywiczne oko∏o 27%. Zasoby liczono w zasadzie do g∏´bokoÊci 1000 m. Pozosta∏à powierzchni´ zag∏´bia zajmujà g∏ównie obszary o zasobach prognostycznych i o nadk∏adzie wi´kszym od 1000 m. 1
Zasoby stwierdzone wierceniami prowadzowymi z powierzchni, lecz bez okreÊlenia ich przemys∏owego zagospodarowania.
204
Tadeusz Muszkiet
Tablica 7.1 Zasoby geologiczne bilansowe i wydobycie surowców energetycznych w Polsce Liczba z∏ó˝ Kopalina
ogó∏em
Zasoby geologiczne
zagospodarowane
ogó∏em
liczba 1993 = = 100
a
iloÊç 1993 = = 100%
73 14 72
99 94 120
61 129 14 287b 4,20b
25 256b 2 483b 3,95b
–3 760 –115 –0,60
134,1 66,8 0,17
102 98 100
233
148
107
147 169a
110 869a
–3 455
4 316,0
94
31
17
100
50 561a
5 849a
+326
205,5
105
1. W´gle kamienne 127 2. W´gle brunatne 80 3. Ropa naftowa 80 4. Gaz ziemny 5. Metan z pok∏adów w´gla kamiennego
zasoby zagospo- + przyrost - ubytek darowane
Wydobycie
W mln m3. b W mln ton.
èród∏o: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed∏ug stanu na 31.12. 1994 r., Paƒstwowy Instytut Geologii, Warszawa 1995.
Stan rozpoznania granic Lubelskiego Zag∏´bia W´glowego jest stosunkowo s∏aby. Przyjmuje si´, ˝e oko∏o 9100 km2 stanowi obszar o zdefiniowanych perspektywach z∏o˝owych i gruboÊci nadk∏adu od 360 do ponad 1000 m. Z∏o˝a zagospodarowane zajmujà powierzchni´ 50 km2 (0,5%), a z∏o˝e rozpoznane do g∏´bokoÊci 1000 m w kategoriach C1 i C2 oko∏o 67% powierzchni obszaru. Pozosta∏a cz´Êç stanowi obszar o nadk∏adzie ponad 1000 m i oszacowanych zasobach potencjalnych. Udokumentowane w skali kraju zasoby bilansowe w´gla kamiennego wynoszà 61 129 mln ton. Zasoby z∏ó˝ zagospodarowanych stanowià obecnie oko∏o 40,9% zasobów bilansowych i wynoszà 25 256 mln ton. W procesie wydobycia w´gla kamiennego w 1994 r. powsta∏o 37 851 tys. ton odpadów pogórniczych, z czego 12 576 tys. ton zosta∏o wykorzystanych do ró˝nych celów (m.in. do niwelacji terenu, prac in˝ynierskich itp.), a oko∏o 25 275 tys. ton sk∏adowanych na sk∏adowiskach w∏asnych kopalƒ lub na sk∏adowiskach centralnych. Przy odwadnianiu kopalƒ w 1994 r. wypompowano 295,6 mln m3 wód, z których wykorzystano 121,9 mln m3, tj. 41,2%, a 173,6 mln m3 zrzucono do rzek i potoków zlewni Wis∏y i Odry. Problemem w GórnoÊlàskim Zag∏´biu W´glowym sà wody kopalniane o bardzo zró˝nicowanym chemizmie – od wód pitnych i przemys∏owych, przez wody zasolone a˝ do solanek (o st´˝eniu jonów Cl– + SO42 powy˝ej 42 000 mg/dm3). Stanowià one bardzo du˝e zagro˝enie dla wód powierzchniowych.
Rozdzia∏ 8
Potencja∏ energetyczny i jego wykorzystanie w pierwszej fazie transformacji
8.1 Za∏amanie gospodarcze w latach 1989–1992 Zu˝ycie paliw i energii, ujmujàc problem najogólniej – jest funkcjà tempa i struktury rozwoju gospodarczego kraju oraz poziomu cywilizacyjnego spo∏eczeƒstwa. W latach 1989–1992 nastàpi∏o obni˝enie nast´pujàcych makroekonomicznych wskaêników gospodarczych: Syntetyczny miernik sytuacji gospodarczej, jakim jest produkt krajowy brutto, liczony w cenach sta∏ych, wykaza∏ spadek o 17–18%, a w przeliczeniu na jednego mieszkaƒca by∏ zbli˝ony do poziomu osiàgni´tego w 1982 r. W 1992 r. osiàgni´to niewielki wzrost w stosunku do 1991 r. o 1%; w 1990 r. – spadek wynosi∏ oko∏o 12% i w 1991 r. pog∏´bi∏ si´ o dalsze 7,6%. O wzroÊcie w 1992 r. zadecydowa∏y wyniki uzyskane w sferze produkcji materialnej, zw∏aszcza w przemyÊle. Spadek produkcji przemys∏owej w ca∏ym 1990 r. wynosi∏ 24%, a w 1991 r. pog∏´bi∏o si´ o dalsze 11,9%. Ârednio w okresie 1989–1992 obni˝enie produkcji przemys∏owej wynios∏o 30% i zbli˝one by∏o do poziomu produkcji osiàgni´tego w 1974 r., mimo ˝e w 1992 r. nale˝y odnotowaç jej wzrost w stosunku do 1991 r. o 4,2%. W okresie tym wzrós∏
244
Tadeusz Muszkiet
w przemyÊle przeci´tny wspó∏czynnik nak∏adoch∏onnoÊci, pracoch∏onnoÊci, majàtkoch∏onnoÊci i materia∏och∏onnoÊci. Tempo spadku produkcji w rolnictwie w 1990–1991 wynios∏o Êrednio oko∏o 2% w roku. W 1992 r. nastàpi∏o za∏amanie produkcji rolniczej i jej spadek o 11,9%, spowodowane g∏ównie katastrofalnà suszà. W 1992 r. zmniejszy∏a si´ produkcja roÊlinna o 20%, a produkcja zwierz´ca o 3,9%. Nastàpi∏o zmniejszenie robót budowlano-monta˝owych o oko∏o 14% i o tyle zmniejszy∏a si´ dzia∏alnoÊç inwestycyjna przedsi´biorstw. W transporcie w okresie 1990–1992 wystàpi∏ spadek tempa przewozów o 46%. W handlu zagranicznym nastàpi∏a zasadnicza reorientacja eksportu i importu Wschód–Zachód, co spowodowa∏o gwa∏towne pogorszenie struktury towarowej obrotów. Spad∏ udzia∏ eksportu wyrobów elektromaszynowych z 38,4% w 1989 r. do 24,2% w 1992 r., a wyraênie wzrós∏ wyrobów metalurgicznych, przemys∏u mineralnego i drzewno-papierniczego.
8.2 Wp∏yw zmian gospodarczych na zu˝ycie paliw i energii Dokonane przemiany strukturalne i zwiàzane z tym znaczne obni˝enie aktywnoÊci gospodarczej oraz ∏agodne warunki atmosferyczne w ciàgu kilku ostatnich zim spowodowa∏y obni˝enie globalnego zu˝ycia energii pierwotnej (plus salda wymiany pochodnych noÊników energii) o oko∏o 20%. Globalne zu˝ycie energii w ró˝nych jednostkach miary ilustrujà dane zestawione poni˝ej: Globalne zu˝ycie energii PJa mln toeb mln tpuc
1985
1987
1989
1990
1991
1992
5 203,3 124,3 177,5
5 486,0 131,0 187,2
5 108,2 122,0 174,3
4 211,1 100,6 143,7
4 124,4 98,5 140,7
4 079,8 97,4 139,2
a
1 PJ = 1015 J 1 toe = 41,86 GJ = 1,4286 tpu c 1 tpu = 29,3 GJ = 0,7 toe b
Z powodu zmniejszonego globalnego zu˝ycia energii pierwotnej o 20% w latach 1989–1992 zmniejszenie zu˝ycia w´gla kamiennego wy-
Rozdzia∏ 9
Prognoza
Paliwa i energia majà za zadanie zaspokajaç niezb´dne potrzeby kraju stosownie do jego tempa rozwoju, struktury gospodarczej i odpowiedniego standardu ˝ycia spo∏eczeƒstwa. Syntetycznym wskaênikiem makroekonomicznym, do którego nale˝y m.in. przystosowywaç rozwój sektora energetycznego, jest stopa wzrostu produktu krajowego brutto. Ten stan rzeczy w okresie 1989–1995 ilustruje poni˝szy rysunek 9.1. Rysunek 9.1 Stopa wzrostu produktu krajowego brutto w latach 1989–1995 %
10 7,0
5
3,8
4,5
1,5
0,2
0
–5 –7,6
–10 –11,6
–12 1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
èród∏o: Dane dla lat 1989–1992: Ma∏y rocznik statystyczny 1994; dane dotyczàce PKB od 1993 r. oparte sà na nowej metodyce rachunków narodowych wed∏ug sektorów instytucjonalnych, zgodnej z SNA 1993.
258
Tadeusz Muszkiet
W latach 1994–1995 polska gospodarka okaza∏a si´ jednà z najbardziej dynamicznych w Êwiecie. Rekordowe by∏o tempo wzrostu gospodarczego i eksportu. Strategia dla Polski – pakiet 2000 zak∏ada utrzymanie wysokiego tempa rozwoju gospodarczego kraju, tak aby w 2000 r. osiàgnàç skumulowany wzrost produktu krajowego o oko∏o 1/3. Oznacza to, ˝e Êrednie roczne tempo wzrostu PKB powinno wynieÊç w tym okresie nie mniej ni˝ 5,4%. Równie˝ Zarys koncepcji strategii rozwoju kraju do 2010 roku, opracowany przez Centralny Urzàd Planowania, w wersji zaakceptowanej na posiedzeniu Rady Ministrów 16 kwietnia 1996 r. przewiduje: „Wyniki ró˝nego rodzaju symulacji prowadzà w sumie do wniosku, ˝e pomyÊlna finalizacja procesu integracji z Unià Europejskà wymaga∏aby Êredniego rocznego tempa wzrostu PKB Polski do 2010 roku w przedziale mi´dzy 8–12%, co nie jest jak si´ wydaje mo˝liwe do zrealizowania. Wskazuje to jednak na koniecznoÊç poszukiwania wszystkich dróg przyspieszania tempa wzrostu PKB”. Relatywnie dobrze rozpoznane wydajà si´ mo˝liwoÊci rozwoju gospodarki do koƒca wieku. W tym okresie istnieje szansa na utrzymanie tempa wzrostu PKB Polski na poziomie 5,5–7,0%. Równie wa˝nym elementem kszta∏towania zapotrzebowania na paliwa i energi´ sà uwarunkowania wewn´trzne i zewn´trzne, w których b´dzie kszta∏towa∏ si´ rozwój gospodarczy Polski oraz mo˝liwoÊç pozyskania paliw i energii.
9.1 Zapotrzebowanie na paliwa i energi´ pierwotnà do 2010 r. Pewnà podstaw´ rozwa˝aƒ oraz obliczeƒ zapotrzebowania na paliwa i energi´ w okresie prognozy stanowià za∏o˝enia rozwoju gospodarczego Polski, przyj´te w wy˝ej cytowanych dokumentach programowych rzàdu i Sejmu RP. Jednym z g∏ównych za∏o˝eƒ makroekonomicznych wiodàcych do okreÊlenia zapotrzebowania kraju na energi´ pierwotnà jest zak∏adany wzrost PKB. Kraje Europy Ârodkowej, a wi´c i Polska, dà˝àc do integracji z Unià Europejskà b´dà zmierza∏y do wyrównania standardów ˝ycia. Dotyczy to równie˝ zu˝ycia energii, co oznacza koniecznoÊç bardziej efektywne-
Potencja∏ energetyczny Polski i jego wykorzystanie
259
go jej wykorzystania i zmian w strukturze dostaw noÊników energii. Powinien zatem nastàpiç wzrost dostaw gazu ziemnego, produktów naftowych i energii elektrycznej, przede wszystkim na cele komunalno-bytowe. RównoczeÊnie nale˝y pami´taç, ˝e w regionie Europy per saldo b´dzie deficyt energii, z uwagi zatem na bezpieczeƒstwo energetyczne powinien opieraç si´ w znacznej cz´Êci na rodzimych surowcach energetycznych oraz zdywersyfikowanym imporcie paliw. Istnieje przy tym koniecznoÊç radykalnego ograniczenia zanieczyszczenia atmosfery przez wzbogacanie paliw, odsiarczanie, odazotowanie i odpylanie spalin, a tak˝e wzmo˝onà ochron´ wody i ziemi. W zwiàzku z powy˝szym, w niniejszym opracowaniu przeprowadzono analiz´ wielkoÊci zapotrzebowania kraju na energi´ pierwotnà do 2010 r. przy zak∏adanym obecnie tempie rozwoju gospodarki narodowej. Ponadto do obliczenia wielkoÊci zapotrzebowania kraju na energi´ pierwotnà przyj´to znaczne obni˝enie energoch∏onnoÊci wed∏ug nast´pujàcych za∏o˝eƒ: – w 2000 r. energoch∏onnoÊç gospodarki narodowej obni˝y si´ o 10%, a w 2010 r. o 30% w stosunku do energoch∏onnoÊci w 1992 r., – energoch∏onnoÊç w Polsce obni˝y si´ w stosunku do obecnej energoch∏onnoÊci w europejskich krajach OECD z 2,5-krotnej w 1992 r. do oko∏o 1,75-krotnej w 2010 r. Wyniki takich obliczeƒ przedstawiono w tablicy 9.1. Jak wynika z tablicy, zapotrzebowanie kraju na energi´ pierwotnà wyniesie: w 2000 r. 174,8, a 2010 – 211,3 mln tpu. Na podstawie obecnych mo˝liwoÊci pozyskania noÊników energii pierwotnej w kraju i z importu opracowano strukturalny bilans pokrycia zapotrzebowania na energi´ pierwotnà. Dane te zawiera zestawienie w tablicy 9.2. Jak wynika z tablicy 9.1 przy danych wielkoÊciach istnieje mo˝liwoÊç zaspokojenia potrzeb krajowych prognozowanymi dostawami pierwotnych noÊników energii pod warunkiem: – utrzymania wydobycia w´gla kamiennego na poziomie oko∏o 140–150 mln ton, bioràc pod uwag´ utrzymanie korzystnego eksportu na obecnym poziomie 25–30 mln t/rok, – pe∏nego wykorzystania zdolnoÊci wydobywczych kopalƒ w´gla brunatnego, budowy odkrywki Szczerców i zagospodarowania z∏ó˝ satelitarnych w rejonie Konina, – wzrostu importu gazu ziemnego z obecnych 6–7 mld m3/rocznie do oko∏o 10–11 mld m3 w 2010 r., – wzrostu importu ropy naftowej i produktów naftowych z obecnych oko∏o 15 mln t/rok do 25–26 mln ton w 2010–2020 r.
Bibliografia
Bilans gospodarki surowcami mineralnymi w Polsce na tle gospodarki Êwiatowej 1993, Biuletyn Informacyjny CPPGSMiE PAN, Zak∏ad Polityki Surowcowej i Energetycznej, Kraków 1995. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wed∏ug stanu na 31XII1994 r., Ministerstwo Ochrony Ârodowiska, Zasobów Naturalnych i LeÊnictwa, Paƒstwowy Instytu Geologiczny, Warszawa 1995. Biuletyny informacyjne o dzia∏alnoÊci gospodarczej spó∏ek w´glowych i kopalni w´gla kamiennego w likwidacji 1993 r. i 1995 r., Paƒstwowa Agencja W´gla Kamiennego SA. Biuletyny kwartalne i roczne 1992, 1993, 1994 r., Centrum Informatyki Energetyki, Biznes plan dla Zak∏adu Wydobywczego Surowców Mineralnych „Jadwiga” sp. z o.o., ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., Warszawa, styczeƒ 1996. Dokoƒczenie budowy KWK „Bogdanka” oraz jej rozbudowy o cz´Êç obszaru górniczego zaniechanej budowy KWK „Stefanów” w LZW, ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., styczeƒ–marzec 1992 r. Elektrownia „Be∏chatów II” o mocy 2220 MW i odkrywka w´gla brunatnego „Szczerców” o wydobyciu 16–18 mln ton/rok szansa dla energetyki na prze∏omie 2000 r. – Studium techniczno-ekonomiczno-finansowe, ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., Be∏chatów, luty 1994.
Potencja∏ energetyczny Polski i jego wykorzystanie
301
Herer W., Sadowski W., Wp∏yw zmian w strukturze produkcji w latach 1990–1993 na surowcowo-energetycznà barier´ wzrostu gospodarczego, z prac Zak∏adu Badaƒ Statystyczno-Ekonomicznych, G∏ówny Urzàd Statystyczny, Warszawa 1994, z. 219. Lisowski A., Stan i perspektywy przemys∏u w´gla kamiennego w Polsce, G∏ówny Instytut Górnictwa, Rada Strategii Spo∏eczno-Gospodarczej przy Radzie Ministrów. Raport nr 15, Warszawa 1996. Materia∏y robocze dotyczàce perspektyw zapotrzebowania i dostaw gazu ziemnego w okresie do 2020 r., Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo, 1992. Muszkiet T., Stan górnictwa polskiego w latach 1985–1989, PAN, „Gospodarka Surowcami Mineralnymi” 1990, t. 6, z. 3. Muszkiet T., Analiza stanu gospodarki paliwowo-energetycznej w Polsce w latach 1985–1993, Warszawa, styczeƒ 1994. Muszkiet T., Optymalizacja bazy paliwowej dla rozwoju polskiej elektroenergetyki do 2020 r. – uwarunkowania wewn´trzne i zewn´trzne, V Konferencja „Aktualia i perspektywy gospodarki surowcami mineralnymi”, CPPGSMiE PAN, Kraków 1995. Muszkiet T., Bezpieczeƒstwo energetyczne – samowystarczalnoÊç, ekonomia, ekologia, „Militaria” 1996, maj–czerwiec. Ocena przewidywanych nak∏adów inwestycyjnych oraz Êrodków niezb´dnych do zakoƒczenia budowy KWK „BUDRYK” SA, ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., Warszawa–Ornontowice, kwiecieƒ–maj 1994. Oferta na dostaw´ energii elektrycznej z Be∏chatowskiego Okr´gu PaliwowoEnergetycznego od 2000 r., ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., Be∏chatów, listopad 1992. Paliwa p∏ynne – Zaopatrzenie kraju w rop´ naftowà. Biuro Projektów „Naftoprojekt” sp. z o.o. przy wspó∏pracy Biura Konsultingowego Geoland Konsulting International E.M. Makowski, dodatek do „Rzeczypospolitej” z 17 marca 1994 . Polityka energetyczna Polski i zarys programu do roku 2010, Zak∏ad Problemów Energetyki Instytutu Podstawowych Problemów Techniki Polskiej Akademii Nauk, Warszawa, paêdziernik 1993. Polityka paƒstwa i sektora na lata 1996–2000. Program dostosowania górnictwa w´gla kamiennego do warunków gospodarki rynkowej i mi´dzynarodowej konkurencyjnoÊci, Ministerstwo Przemys∏u i Handlu – Górnictwo W´gla Kamiennego, Warszawa, marzec 1996. Polityka przemys∏owa. Za∏o˝enia – program realizacji w latach 1993–1995 (kierunki), Ministerstwo Przemys∏u i Handlu, Warszawa, wrzesieƒ 1993. Raport o stanie polskiego przemys∏u w roku 1993 r., Ministerstwo Przemys∏u i Handlu, Warszawa 1994. Restrukturyzacja górnictwa w´gla kamiennego, cz´Êç I: Realizacja programu powstrzymania upad∏oÊci górnictwa w 1993 r., Ministerstwo Przemys∏u i Handlu, Warszawa, grudzieƒ 1993.
302
Tadeusz Muszkiet
Restrukturyzacja górnicta w´gla kamiennego, cz´Êç II: Program dla realizacji II etapu w okresie 1994–1995, Ministerstwo Przemys∏u i Handlu, Warszawa, styczeƒ 1994. Restrukturyzacja górnictwa w´gla kamiennego, cz´Êç III: Podsumowanie biznes planów spó∏ek w´glowych i spo∏ek kopalƒ, Ministerstwo Przemys∏u i Handlu, Warszawa, grudzieƒ 1993. Strategia dla Polski – pakiet 2000, dokument programowy przyj´ty przez Rad´ Ministrów 7 czerwca 1994. Strategiczne znaczenie Elektrowni Opole S.A. w systemie elektroenergetycznym Polski w okresie do 2020 roku, ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., Warszawa, lipiec 1995. Studium rozwoju podsystemu wytwarzania energii elektrycznej w Polsce. Raport zbiorczy, Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA – Warszawa i VerbundPlan GmBH Consulting Engineers – Vienna, Warszawa, paêdziernik 1994 . Studium skutków ekonomicznych i techniczno-produkcyjnych dla realizacji budowy KWK „BUDRYK”, wynikajàcych z w∏àczenia jej w struktury Gliwickiej Spó∏ki W´glowej S.A., ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o.,Ornontowice–Warszawa, czerwiec–sierpieƒ 1994. Studium techniczno-ekonomiczno-finansowe górnictwa w´gla kamiennego w aspekcie rozwoju gospodarki energetycznej Polski dla Polskiej Akademii Nauk, ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o.,Warszawa, paêdziernik 1994. Za∏o˝enia polityki energetycznej w okresie 2010–2020. Wariant alternatywny – Optymalne wykorzystanie paliw krajowych – Studium techniczno-ekonomiczno-finansowe, ekspertyza wykonana pod kierunkiem T. Muszkieta, Centrum Us∏ug i Doradztwa Ekonomicznego „Strategia” sp. z o.o., Warszawa, listopad 1993 r. Zarys koncepcji strategii rozwoju kraju do 2010 roku, Centralny Urzàd Planowania, Warszawa, maj 1996.
MIECZYS¸AW KABAJ, profesor w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych w Warszawie, doktor habilitowany nauk ekonomicznych. Specjalizuje si´ w ekonomii pracy i problemach polityki spo∏ecznej. Prac´ naukowà rozpoczà∏ w 1955 r. na Uniwersytecie Warszawskim. W latach 1964–1970 by∏ ekspertem Mi´dzynarodowej Organizacji Pracy (MOP) w Genewie; w latach 1971–1980 dyrektorem do spraw badaƒ w Instytucie Pracy i Spraw Socjalnych. Nast´pnie (1984–1991) by∏ ekspertem i dyrektorem projektu pomocy technicznej ONZ i MOP w Afryce. Najwa˝niejsze publikacje: Elementy pe∏nego i racjonalnego zatrudnienia (KiW, Warszawa 1972), Utilisation of Industrial Capacity, Shift Work and Employment Promotion in Developing Countries (ILO, Geneva 1979), System motywacji p∏ac w reformie gospodarczej (PWE, Warszawa 1984), Program przeciwdzia∏ania bezrobociu (IPiSS, Warszawa 1993), Partycypacyjny system wynagrodzeƒ i motywacji – w kierunku kapitalizmu partycypacyjnego, p∏acy godziwej i wydajnej pracy (IPiSS, Warszawa 1995), Searching for a New Results-oriented Wage Negotiation System in Poland (ILO, EC, Budapest 1995), Programmes and Strategies for Counteracting Unemployment and the Promotion of Productive Employment in Poland (ILO, Geneva 1996).
TADEUSZ MUSZKIET, absolwent Wydzia∏u Prawa i Ekonomii Uniwersytetu Jagielloƒskiego w Krakowie, in˝. górnik ds. eksploatacji, docent w Akademii Górniczo-Hutniczej, wyk∏adowca przedmiotu – funkcja surowców mineralnych w gospodarce polskiej, europejskiej i Êwiatowej; generalny dyrektor górniczy I stopnia. Prac´ zawodowà rozpoczà∏ w kwietniu 1940 r. w Kopalni W´gla Kamiennego Niwka w Sosnowcu. Pracowa∏ w Centralnym Zarzàdzie Przemys∏u W´gla Kamiennego, Ministerstwie Górnictwa i Energetyki, w Komisji Planowania przy Radzie Ministrów (1951–1978). W latach 1978–1982 pe∏ni∏ funkcj´ dyrektora polsko-duƒskiej spó∏ki ds. marketingu w´gla. Aktywny uczestnik i cz∏onek wielu rad naukowych: Paƒstwowej Rady Górnictwa, Paƒstwowej Rady ds. Gospodarki Paliwowo-Energetycznej, Komitetu Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN, Komitetu Problemów Energetyki PAN, Rady Techniczno-Ekonomicznej przy Ministrze Górnictwa i Energetyki, Kolegium Doradczego ds. Rozwoju Gazownictwa (doradca Prezydium Sejmu), oraz organizacji mi´dzynarodowych: Komitetu W´glowego Europejskiej Komisji Gospodarczej w Genewie, Komitetu Zasobów Naturalnych Âwiata w Nowym Jorku oraz wielu komitetów i komisji wspó∏pracy gospodarczej z zagranicà. Obecnie konsultant naukowy w Instytucie Rozwoju i Studiów Strategicznych CUP, prezes firmy consultingowej CUiDE „Strategia” sp. z o.o., zast´pca redaktora naczelnego kwartalnika PAN „Gospodarka Surowcami Mineralnymi” oraz redaktor naczelny kwartalnika „Ma∏a Energetyka”. Jest autorem oko∏o 350 publikacji – artyku∏ów, referatów, ekspertyz, w tym trzech w wydaniu ksià˝kowym.
ISBN 83-87251-00-3
CIÑG¸OÂå I TRANSFORMACJA GOSPODARKI
PAWE¸ GLIKMAN, dr hab., profesor zwyczajny w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Swoje zainteresowania naukowe koncentruje na badaniach w trzech nurtach: rozwoju gospodarczego, a w szczególnoÊci reprodukcji zasobów majàtkowych oraz problematyki inwestycji, mi´dzynarodowej wspó∏pracy gospodarczej oraz polityki naukowo-technicznej. Badania te realizowa∏ w Instytucie Planowania, Instytucie Polityki Naukowej i Szkolnictwa Wy˝szego, a od 1982 r. w Instytucie Nauk Ekonomicznych PAN. Jako nauczyciel akademicki wyk∏ada∏ na Uniwersytecie ¸ódzkim oraz na Uniwersytecie w Zagrzebiu. Bra∏ udzia∏ w realizacji szeregu mi´dzynarodowych projektów badawczych i uczestniczy∏ w licznych mi´dzynarodowych konferencjach naukowych. Jest autorem 210 prac, w tym 15 ksià˝ek napisanych samodzielnie oraz we wspó∏autorstwie. Do najwa˝niejszych prac nale˝à: EfektywnoÊç inwestycji zwiàzanych z handlem zagranicznym (PWE, Warszawa 1965), Reprodukcja majàtku trwa∏ego w Polsce (PWE, Warszawa 1987), Science and Technology in Poland (Longman, London 1988), Recessio, Stagnation and Ways Out (M.E. Sharpe, N. York 1993), Systemowe determinanty i kierunki restrukturyzacji majàtku trwa∏ego w przemyÊle (Poltext, Warszawa 1993).
Pawe∏ Glikman Mieczys∏aw Kabaj Tadeusz Muszkiet
CIÑG¸OÂå I TRANSFORMACJA GOSPODARKI ZASOBY KAPITA¸U, PRACY, ENERGII I ICH WYKORZYSTANIE DO ROKU 2000–2010
Wydawnictwo Key Text