Podstawy przedsiebiorczosci demo low2 by keytext

prof. dr hab. El˝bieta Màczyƒska SZKO¸A G¸ÓWNA HANDLOWA

Profesor M. Nasi∏owski nale˝y do nielicznego grona polskich wybitnych ekonomistów potrafiàcych przekazaç Czytelnikowi „magm´” wiedzy ekonomicznej w sposób przyjazny i zach´cajàcy do kreatywnego jej wykorzystywania. „Podstawy przedsi´biorczoÊci” na pewno umocnià pozycj´ Autora jako lidera pod wzgl´dem liczby sprzedanych podr´czników ekonomicznych w Polsce. prof. dr hab. Adam Noga WICEPREZES POLSKIEGO TOWARZYSTWA EKONOMICZNEGO

Ciesz´ si´, ˝e na rynku, wÊród wielu innych publikacji, pojawi si´ podr´cznik znawcy problemów ekonomicznych, pedagoga, który w doskona∏y sposób wyczuwa zainteresowania ucznia, odpowiadajàc przy tym na aktualne treÊci kszta∏cenia. mgr Krzysztof Kowalczyk NAUCZYCIEL PRZEDMIOTÓW EKONOMICZNYCH

Teksty wyk∏adów prezentujàcych poszczególne problemy, teksty zadaƒ i pytaƒ kierowanych do uczniów, podpisy pod ilustracjami, a tak˝e zestawienia i wykresy zosta∏y opracowane niezwykle starannie i napisane wzorowà polszczyznà, zgodnà ze wszystkimi normami wspó∏czesnego j´zyka polskiego.

P O D S T A W Y PRZEDSI¢BIORCZOÂCI Mieczys∏aw Nasi∏owski Podr´cznik dla szkó∏ ponadgimnazjalnych

PRZEDSI¢BIORCZOÂCI

Z wielkà satysfakcjà mo˝na odnotowaç fakt, ˝e przygotowany podr´cznik do nauki przedsi´biorczoÊci mo˝na zaleciç nie tylko szko∏om Êrednim, a tak˝e szerszemu gronu czytelników. Napisany jest bowiem przyst´pnie, a przy tym ma charakter kompleksowy, tj. zawiera zagadnienia niezb´dne nie tylko w zrozumieniu samej przedsi´biorczoÊci, ale instytucjonalnego uk∏adu gospodarki. Autorem ksià˝ki jest wybitny ekonomista, doÊwiadczony dydaktyk, znany i ceniony twórca wielu dzie∏, w tym podr´czników i innych publikacji z zakresu ekonomii.

P O D S T A W Y

Profesor dr hab. Mieczys∏aw Nasi∏owski – kierownik Katedry Teorii Systemu Rynkowego przy Kolegium Zarzàdzania i Finansów Szko∏y G∏ównej Handlowej. Autor ksià˝ek naukowych, licznych wydaƒ podr´czników z dziedziny ekonomii, artyku∏ów naukowych i publicystycznych. W latach 1990–2001 opublikowa∏: Ekonomi´ w procesie przekszta∏ceƒ systemowych, Transformacj´ systemowà w Polsce, Ekonomi´ dla licealistów, Histori´ myÊli ekonomicznej oraz wielokrotnie wznawiany podr´cznik dla studentów System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii.

prof. dr hab. Józef Porayski-Pomsta INSTYTUT J¢ZYKA POLSKIEGO UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

ISBN 83-87251-73-9

WYDAWNICTWO KEY TEXT WARSZAWA

P O D S T A W Y

PRZEDSI¢BIORCZOÂCI Mieczys∏aw Nasi∏owski

Podr´cznik dla szkó∏ ponadgimnazjalnych

P O D S T A W Y

PRZEDSI¢BIORCZOÂCI Mieczys∏aw Nasi∏owski

Podr´cznik dla szkó∏ ponadgimnazjalnych

Wydawnictwo Key Text Warszawa 2002

Redaktor Teresa Zwierzyƒska-Buba∏∏o Opracowanie graficzne Jacek Tarasiewicz Opracowanie techniczne Jolanta Ugorowska Anna Wojda

Podr´cznik dopuszczony do u˝ytku szkolnego przez ministra w∏aÊciwego do spraw oÊwiaty i wychowania i wpisany do wykazu podr´czników szkolnych przeznaczonych do kszta∏cenia ogólnego do nauczania podstaw przedsi´biorczoÊci (w zakresie podstawowym) na poziomie liceum ogólnokszta∏càcego, liceum profilowanego i technikum, na podstawie recenzji rzeczoznawców: mgr. Krzysztofa Kowalczyka, prof. dr hab. El˝biety Màczyƒskiej – z rekomendacji Polskiej Akademii Nauk, prof. dr. hab. Adama Nogi – z rekomendacji Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, prof. dr. hab. Józefa Porayskiego-Pomsty – z rekomendacji Towarzystwa Kultury J´zyka. Nr dopuszczenia: 86/02

ISBN 83-87251-73-9

Ark. wyd. 18, ark. druk. 17 Sk∏ad i ∏amanie: Wydawnictwo Key Text sp. z o.o., ul. ˚elazna 58/62, 00-866 Warszawa, tel. 620-66-24, 654-83-34 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl Druk: P.P. Evan, ul. Pilicka 13, Warszawa

Spis treÊci

Wprowadzenie do nauki o przedsi´biorczoÊci

. . . . . . . . . . . . 11

1. Z jakimi problemami ekonomicznymi mamy do czynienia w ka˝dym gospodarstwie domowym . . . . 15 1.1. Skàd gospodarstwo domowe mo˝e czerpaç dochody . . . 1.2. Na jakie cele sà przeznaczane wydatki gospodarstw domowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.3. Jaki jest wp∏yw wykszta∏cenia na podejmowane decyzje w gospodarstwie domowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.4. Jakie miejsce zajmujà gospodarstwa domowe w strukturze organizacyjnej gospodarki narodowej . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15 18 20 21 24

2. Jakie rodzaje przedsi´biorstw i instytucji wyst´pujà w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27 2.1. Ile ró˝nych przedsi´biorstw funkcjonowa∏o w Polsce w 1999 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.2. Jakie spó∏ki osobowe wyst´pujà w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 2.3. Jak funkcjonujà spó∏ki kapita∏owe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.4. Korporacje transnarodowe (wielonarodowe) . . . . . . . . . . . . 2.5. Na jakich zasadach funkcjonujà przedsi´biorstwa paƒstwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.6. Czym si´ ró˝nià od siebie przedsi´biorstwa komunalne, spó∏dzielcze i samorzàdowe ................... 2.7. Jakà rol´ odgrywajà ma∏e jednoosobowe firmy w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.8. W czym wyra˝a si´ dzia∏alnoÊç innowacyjna przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2.9. Przedsi´biorczoÊç wirtualna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27 29 30 34 35 36 38 38 39

Przedsi´biorczoÊç

2.10. Fundacje i stowarzyszenia pozarzàdowe . . . . . . . . . . . . . . . 2.11. Samorzàdy terytorialne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

41 42 45

3. Na jakich podstawach ekonomicznych sà podejmowane decyzje w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . .

3.1. Co stanowi g∏ówny cel przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . 3.2. Jak si´ liczy koszty w∏asne produkcji w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.3. Od czego zale˝y wielkoÊç zysku w przedsi´biorstwie . . 3.4. W jaki sposób wp∏ywajà ró˝ne formy konkurencji na zyski w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.5. Jak wp∏ywajà p∏ace pracowników na zyski w przedsi´biorstwie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.6. Dlaczego p∏ace pracowników powinny byç zró˝nicowane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.7. W jaki sposób i na jakiej podstawie mo˝na oceniç efektywnoÊç funkcjonowania przedsi´biorstwa . . . . . . . . 3.8. Zagro˝enia upad∏oÊci przedsi´biorstw . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.9. Jak przekroczyç pierwszy próg rentownoÊci przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3.10. Dlaczego nie nale˝y przekraczaç drugiego progu rentownoÊci przedsi´biorstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4. Jak funkcjonuje rynek

......................................

4.1. Co powinniÊmy wiedzieç o dzia∏aniu rynku . . . . . . . . . . . . 4.2. Jakie sà zwiàzki mi´dzy popytem, poda˝à i cenà . . . . . . . 4.3. Dlaczego cena ustala si´ na poziomie równowagi popytu z poda˝à . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.4. Kiedy op∏aca si´ podwy˝szaç, a kiedy obni˝aç cen´ . . . 4.5. Co poza cenami wp∏ywa na zmian´ równowagi rynku 4.6. Dlaczego rynek jest najsprawniejszym mechanizmem regulacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.7. Co mo˝e uzasadniaç administracyjne regulowanie cen nie gwarantujàcych utrzymania równowagi rynkowej. . 4.8. Jak rosnàce dochody konsumenta wp∏ywajà na struktur´ jego wydatków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.9. Jak obliczamy zmian´ p∏ac realnych w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4.10. Jak ros∏y ceny i p∏ace realne w Polsce w latach 1990–2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47 48 52 53 57 58 62 66 68 70 74 75 77 77 79 82 84 85 86 88 89 91 93

Spis treÊci

4.11. Jakie funkcje spe∏niajà ceny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98

5. Podstawowe problemy rynku pracy w Polsce . . . . . . . 99 5.1. Jak si´ kszta∏tuje struktura ludnoÊci zawodowo czynnej w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 5.2. Skala bezrobocia w Polsce i w krajach uprzemys∏owionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 5.3. Dlaczego bezrobocie pojawi∏o si´ w Polsce . . . . . . . . . . . . . 103 5.4. Jak mo˝na zwalczaç bezrobocie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 5.5. Praktyczne wskazówki przy poszukiwaniu atrakcyjnej pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108 5.6. Jak za∏o˝yç w∏asnà firm´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 5 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112

6. Oszcz´dnoÊci i rynek papierów wartoÊciowych . . . . . 113 6.1. Kto i dlaczego oszcz´dza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .114 6.2. Co mo˝na zrobiç z oszcz´dnoÊciami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6.3. Jak funkcjonuje rynek papierów wartoÊciowych . . . . . . . . 119 6.4. Jak si´ ustala kurs obligacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 6.5. Jak si´ ustala kurs akcji na gie∏dzie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 6.6. Co to sà bony lokacyjne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127 6.7. Jakie sà rodzaje weksla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128 6.8. Na czym polega mechanizm rozliczania i obiegu czeków 129 6.9. Na czym polega praktyczne znaczenie metody dyskonta 131 6.10. Stary i nowy system emerytalny w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . 133 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137 Zadania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

7. Produkt krajowy brutto – jego tworzenie i podzia∏ 139 7.1. Sposób obliczania produktu krajowego brutto . . . . . . . . . . 139 7.2. Ruch okr´˝ny dochodów i wydatków w gospodarce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 7 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

8. Czym ró˝ni si´ wzrost od rozwoju spo∏eczno-gospodarczego kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.1. Jak si´ mierzy wzrost gospodarczy kraju . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.2. W jakim tempie wzrasta polska gospodarka w porów151

Przedsi´biorczoÊç

naniu z niektórymi krajami wysoko uprzemys∏owionymi 8.3. Jaki dystans dzieli Polsk´ od krajów najbardziej rozwi- 153 ni´tych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.4. Co rozumiemy przez rozwój spo∏eczno-gospodarczy 155 kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.5. Jakie sà g∏ówne przyczyny g∏´bokich wahaƒ koniunk- 158 turalnych w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8.6. Dlaczego zmniejszy∏y si´ wahania koniunkturalne po 163 II wojnie Êwiatowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167

9. Co to jest bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa . . . . . . . .

167 9.1. W jaki sposób jest uchwalany bud˝et paƒstwa . . . . . . . . . . 9.2. Poznajemy struktur´ dochodów i wydatków bud˝e- 168 tu paƒstwa w Polsce na przyk∏adzie 2000 r. . . . . . . . . . . . . . 171 9.3. Kiedy powstaje deficyt, a kiedy nadwy˝ka bud˝etowa 9.4. Jakie sà sposoby finansowania deficytu bud˝etu paƒ- 174 stwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176 9.5. Jakie p∏acimy podatki bezpoÊrednie w Polsce . . . . . . . . . . 178 9.6. Jak sà obliczane podatki poÊrednie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.7. Na jakich ogólnych zasadach powinna si´ opieraç po- 181 lityka podatkowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9.8. Zapoznaj si´ z zasadami wype∏niania formularza rocz- 182 nego zeznania podatkowego (PIT) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .188 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 9 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

10. Co powinniÊmy wiedzieç o roli pieniàdza i znacze- 189 niu banków w gospodarce rynkowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189 10.1. Jakie funkcje spe∏nia pieniàdz w gospodarce . . . . . . . . . . . 10.2. Jakie instytucje pieni´˝ne dzia∏ajà w gospodarce rynko- 192 wej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.3. Jakimi instrumentami pieni´˝nymi pos∏uguje si´ bank 194 centralny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10.4. W jaki sposób bank centralny mo˝e wp∏ywaç na ko- 197 niunktur´ gospodarczà kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 10 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201

11. Dlaczego i w jaki sposób nale˝y zwalczaç inflacj´

11.1. Jak si´ kszta∏tuje przeci´tne tempo wzrostu cen w ró˝- 201 nych krajach Êwiata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 11.2. Jakie sà g∏ówne przyczyny wzrostu cen . . . . . . . . . . . . . . . . .207

Spis treÊci

11.3. Jakie sà negatywne skutki inflacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .209 11.4. Jak mo˝na skutecznie zwalczaç inflacj´ . . . . . . . . . . . . . . . . . 211 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 11 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

12.Jakà rol´ odgrywa bilans p∏atniczy w stosunkach fi- 213 nansowych z innymi krajami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.1. Jakie korzyÊci przynosi handel zagraniczny gospodar- 213 ce narodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.2. Jakie sà najwa˝niejsze sk∏adniki bilansu p∏atnicze- 215 go kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.3. Dlaczego dochód narodowy wytworzony w kraju nie musi si´ pokrywaç z dochodem wykorzystanym w cià- 217 gu roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.4. W jaki sposób relacje wzrostu cen towarów eksportowanych do wzrostu cen towarów importowanych wp∏y- 219 wajà na bilans p∏atniczy kraju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12.5. W jaki sposób sytuacja w bilansie p∏atniczym kra- 221 ju wp∏ywa na zmian´ kursu wymiennego walut obcych 225 Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13.Jakie przemiany instytucjonalne dokona∏y si´ w kra- 227 jach uprzemys∏owionych po II wojnie Êwiatowej 13.1. Jakà rol´ we wspó∏czesnym Êwiecie odgrywa Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Âwiatowy . . . . . 13.2. Dlaczego Stany Zjednoczone zosta∏y zmuszone do przejÊcia od sta∏ego do p∏ynnego kursu walut . . . . . . . . . . . 13.3. Jak si´ rozwija∏a integracja gospodarcza krajów Europy Zachodniej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13.4. Dlaczego Polska powinna si´ integrowaç z Unià Europejskà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14.Jak jest budowana gospodarka rynkowa w Polsce

227 230 232 234 238 239

14.1. Dlaczego gospodarka centralnie zarzàdzana okaza- 240 ∏a si´ nieefektywna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .242 14.2. Jak uruchomiono mechanizm rynkowy w Polsce . . . . . . . . 14.3. Dlaczego i jak prywatyzuje si´ przedsi´biorstwa paƒ- 250 stwowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257 14.4. Jakà gospodark´ rynkowà chcemy budowaç w Polsce 14.5. Jakie sà uwarunkowania rozwoju gospodarczego 262 w Polsce w perspektywie lat 2001–2020 . . . . . . . . . . . . . . . . 266 . Pytania sprawdzajàce do rozdzia∏u 14 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Wprowadzenie do nauki o przedsi´biorczoÊci Przedsi´biorczoÊç – rozwój – praca to program d∏ugofalowego dzia∏ania rzàdu i spo∏eczeƒstwa w Polsce Nauka o przedsi´biorczoÊci ma umo˝liwiç uczniowi opanowanie podstawowej wiedzy ekonomicznej, która pozwoli mu zrozumieç mechanizmy funkcjonowania gospodarki rynkowej w Polsce. Powinna tak˝e wyzwoliç w nim po skoƒczeniu szko∏y inicjatyw´ aktywnego poszukiwania odpowiedniej pracy. W ten sposób z lepszym zrozumieniem i z korzyÊcià dla siebie w∏àczy si´ on w dzia∏alnoÊç gospodarczà w miejscu zatrudnienia. Wiedza ta mo˝e równie˝ pomóc mu w wyborze Êcie˝ki zawodowej polegajàcej na dobrym przygotowaniu do kontynuowania nauki w wybranej szkole wy˝szej. Byç przedsi´biorczym to znaczy byç innowacyjnym, aktywnym i zaradnym na ka˝dym odcinku dzia∏alnoÊci w celu uzyskania jak najwi´kszego dochodu i zrealizowania ˝yciowych aspiracji oraz zaspokojenia potrzeb w∏asnych i najbli˝szej rodziny. Potrzeby ludzkie sà niezwykle ró˝norodne. Dotyczà one przede wszystkim takich potrzeb materialnych, jak jedzenie, ubieranie si´, posiadanie w∏asnego mieszkania oraz korzystanie z nowoczesnych Êrodków ∏àcznoÊci i transportu. Poza tym ka˝dy cz∏owiek pragnie zaspokojenia ró˝nych potrzeb kulturalnych i duchowych wynikajàcych z okreÊlonego systemu wartoÊci. Oczekuje akceptacji, poczucia przynale˝noÊci, szacunku i ˝yczliwoÊci wobec siebie i innych. Dà˝y tak˝e do rozwijania w∏asnej osobowoÊci i stania si´ tym, na co go potencjalnie staç. To rodzi potrzeb´ indywidualnej wolnoÊci oraz poczucia bezpieczeƒstwa. Istniejàcy system demokracji parlamentarnej w Polsce stwarza instytucjonalne i prawne ramy urzeczywistnienia wolnoÊci ka˝dego cz∏owieka, tzn. swobody g∏oszenia swoich poglàdów, wyboru miejsca zamieszkania i miejsca pracy, rodzaju i struktury konsumpcji, stylu ˝ycia, a tak˝e mo˝liwoÊci przynale˝noÊci do ró˝nych organizacji i partii politycznych odpowiadajàcych jego przekonaniom. Korzystanie z tej wolnoÊci nie powinno jednak przekraczaç powszechnie uznanych norm etycznych i obowiàzujàcych norm prawnych. WolnoÊç nieograniczona tymi normami mog∏aby przerodziç si´ w anarchi´ zagra˝ajàcà porzàdkowi publicznemu.

Przedsi´biorczoÊç

Potrzeba wolnoÊci wià˝e si´ tak˝e z potrzebà stworzenia warunków bezpieczeƒstwa, którego zapewnienie powinno si´ staç jednym z najwa˝niejszych obowiàzków paƒstwa. Potrzeba bezpieczeƒstwa ma wymiar nie tylko policyjno-prawny zwiàzany z ochronà przed fizycznym i psychicznym zagro˝eniem. Istnieje tak˝e wa˝ny jej aspekt spo∏eczny. Chodzi bowiem o zagwarantowanie bezpieczeƒstwa socjalnego ludziom starym, chorym, niezdolnym do pracy oraz dotkni´tym ró˝nymi wypadkami losowymi, którzy wymagajà pewnej pomocy lub wr´cz opieki ze strony powo∏anych do tego instytucji publicznych. W gospodarce rynkowej podstawà zaspokajania indywidualnych potrzeb ka˝dego cz∏owieka mogà byç dochody osiàgane przez niego dzi´ki osobistej zaradnoÊci, przedsi´biorczoÊci i inicjatywie dzia∏ania. Zaspokojenie potrzeb zbiorowych czy publicznych wymaga ogromnych Êrodków finansowych zgromadzonych w formie podatków, a nast´pnie racjonalnego ich rozdzielania pomi´dzy najwa˝niejsze i najpilniejsze cele spo∏eczne. WielkoÊç tych Êrodków mo˝e byç wypracowana tylko dzi´ki przedsi´biorczoÊci wszystkich pracowników i wszystkich przedsi´biorstw dzia∏ajàcych w kraju. To w∏aÊnie w przedsi´biorstwach wytwarza si´ ró˝norodnà produkcj´, Êwiadczy rozmaite us∏ugi, osiàga dochody z pracy i z w∏asnoÊci. Tylko dzi´ki tym dochodom mo˝liwe staje si´ nabycie ró˝nych dóbr i us∏ug, jak równie˝ sfinansowanie instytucji publicznych gwarantujàcych nam wolnoÊç i bezpieczeƒstwo. Nauk´ o przedsi´biorczoÊci zaczniemy od interpretacji najprostszego i nalepiej znanego podmiotu gospodarczego, jakim jest gospodarstwo domowe. Tutaj rodzà si´ podstawowe potrzeby zwiàzane z utrzymaniem rodziny i wychowaniem jej cz∏onków na prawych i przedsi´biorczych obywateli kraju. W atmosferze rodzinnej kszta∏tujà si´ odpowiednie postawy moralne i etyczne oraz zainteresowania, a tak˝e dziedziczone sà doÊwiadczenia pracy na w∏asny rachunek lub u innego przedsi´biorcy. Gospodarstwa domowe zg∏aszajà na rynku gotowoÊç do podj´cia pracy (poda˝ pracy) o ró˝nym poziomie kwalifikacji, zg∏aszajà tak˝e popyt na ró˝norodne produkty i us∏ugi. Cz∏onkowie rodzin p∏acà podatki do urz´du skarbowego i lokujà w bankach cz´Êç zarobionych dochodów z myÊlà o lepszym zaspokojeniu potrzeb w przysz∏oÊci. Jednym s∏owem – ka˝de gospodarstwo domowe jest podmiotem gospodarczym podejmujàcym wa˝ne decyzje, które wywierajà istotny wp∏yw na zachowanie si´ przedsi´biorstw i banków na rynku, a tym samym na sposób funkcjonowania ca∏ej gospodarki narodowej. Przedsi´biorczoÊç w sferze gospodarowania oznacza w praktyce umiej´tnoÊç poszukiwania i odkrywania wcià˝ nowych atrakcyjnych rynków zbytu oraz nieustanne zabieganie o klienta. W tym celu kierownictwo przedsi´biorstwa jest zmuszone doskonaliç metody wytwa-

Wprowadzenie

rzania, unowoczeÊniaç organizacj´ pracy i sposoby zarzàdzania, podnosiç jakoÊç produkcji i mo˝liwie szybko dostosowywaç struktur´ asortymentowà produkcji do zmiennych wymagaƒ rynku. Tylko dzi´ki tego rodzaju innowacjom przedsi´biorstwo jest w stanie przetrwaç i umocniç swojà pozycj´ konkurencyjnà na rynku oraz sprostaç wyzwaniom konkurencji zagranicznej. Tak rozumiana przesi´biorczoÊç narodzi∏a si´ w konkurencyjnej gospodarce kapitalistycznej. To w∏aÊnie gospodarka kapitalistyczna wyzwoli∏a wyjàtkowà zdolnoÊç do przekszta∏cenia ludzkiej ch´ci osiàgania jak najwi´kszego zysku w nieskoƒczenie wiele umiej´tnoÊci produkcyjnych i us∏ugowych. ˚adna administracyjna w∏adza centralna nie jest w stanie wyzwoliç takiej sprawnoÊci i innowacyjnoÊci, jak bezlitosna walka o zysk i dà˝enie do pomna˝ania indywidualnego bogactwa, jakie zrodzi∏ kapitalizm oparty na prywatnej w∏asnoÊci Êrodków produkcji. Zrozumienie mechanizmów przedsi´biorczoÊci dzia∏ania wymaga poznania praw rynku, nie tylko ich pozytywnych skutków, ale i zagro˝eƒ, zw∏aszcza dla tych podmiotów gospodarczych i tych pracowników, którzy nie umiejà lub nie zdo∏ajà si´ dostosowaç do jego konkurencyjnych wymagaƒ. Funkcjonowanie rynku towarowego wià˝e si´ nierozerwalnie z rynkiem pracy, rynkiem kapita∏owym i rynkiem pieni´˝nym, a tak˝e z rynkiem dewizowym, bowiem ka˝dy kraj prowadzi rozwini´tà wymian´ handlowà z innymi krajami. Bez uwzgl´dnienia tych ró˝nych rynków i odpowiadajàcych im instytucji nie bylibyÊmy w stanie zrozumieç mechanizmów wymuszajàcych przedsi´biorczoÊç dzia∏ania w ka˝dym ogniwie gospodarki narodowej. Takie ca∏oÊciowe spojrzenie na funkcjonowanie ró˝nych rynków i wzajemnych zwiàzków mi´dzy nimi jest niezb´dne do zrozumienia zagro˝eƒ zwiàzanych z wystàpieniem bezrobocia i wzrostem cen, pog∏´biajàcych si´ nierównoÊci w podziale dochodów mi´dzy ró˝ne grupy ludnoÊci itp. Jest ono równie˝ niezb´dne do stosowania skutecznych sposobów zwalczania lub ograniczania ró˝nych innych negatywnych zjawisk towarzyszàcych rozwojowi gospodarki kapitalistycznej. Poznanie mechanizmów przedsi´biorczoÊci dzia∏ania wymaga zrozumienia roli ró˝nych instytucji fiansowych, w tym zw∏aszcza roli banku centralnego i bud˝etu paƒstwa w gospodarce narodowej, roli paƒstwa w podziale wytworzonych dochodów w celu bardziej sprawiedliwego zaspokojenia ro˝norodnych potrzeb publicznych, a tak˝e zrozumienia koniecznoÊci integrowania si´ polskiej gospodarki z krajami Unii Europejskiej. Problematyka przedsi´biorczoÊci b´dzie w programie nauczania rozpatrywana na ró˝nych p∏aszczyznach: w skali mikro, tzn. w odniesieniu do ró˝nych podmiotów gospodarczych, i skali makro – obejmujàcej ca∏à gospodark´ narodowà oraz jej uwarunkowania i powiàzania z problemami ekonomicznymi gospodarki Êwiatowej.

Przedsi´biorczoÊç

Zapami´tajmy wi´c na wst´pie, ˝e przedsi´biorczoÊç nie jest celem samym w sobie, ale jest Êrodkiem, za którego poÊrednictwem jest mo˝liwe osiàgni´cie ró˝nych celów indywidualnych cz∏owieka oraz celów wspólnych ca∏ego spo∏eczeƒstwa. Tylko takie ca∏oÊciowe spojrzenie na z∏o˝one zjawisko przedsi´biorczoÊci mo˝e zapewniç uczniowi u˝ytecznà wiedz´ i lepiej go przygotowaç do znalezienia w∏aÊciwego miejsca pracy w ró˝nych dziedzinach gospodarki narodowej. Opanowanie tej wiedzy b´dzie wymagaç systematycznej nauki, gdy˝ nic, co w ˝yciu ma jakàkolwiek wartoÊç, nie mo˝e byç osiàgni´te bez wysi∏ku.

Z jakimi problemami ekonomicznymi mamy do czynienia w ka˝dym gospodarstwie domowym W Polsce w 2000 r. ˝y∏o 38 670 tys. osób. Wszyscy mieszkaƒcy kraju sà zorganizowani w rodzinach tworzàcych gospodarstwa domowe, których liczba w tym czasie wynosi∏a 12 500 tys. Oznacza to, ˝e przeci´tnie na jedno gospodarstwo domowe przypada∏o 3,1 osoby. Oko∏o 42% to gospodarstwa jednoi dwuosobowe, zaÊ ponad 58% – wieloosobowe. Gospodarstwa domowe sà samodzielnymi podmiotami kszta∏tujàcymi poziom i struktur´ konsumpcji w zale˝noÊci od osiàganego dochodu. Brak dochodu lub jego ograniczonoÊç w gospodarstwie domowym zmusza cz´sto do trudnych wyborów spoÊród potrzeb, które mogà byç zaspokojone.

1.1

Skàd gospodarstwo domowe mo˝e czerpaç dochody Nabycie niezb´dnych do ˝ycia ró˝norodnych towarów i us∏ug wymaga odpowiedniej iloÊci pieni´dzy. Pieniàdze te mo˝na uzyskaç z ró˝nych êróde∏. Pewna cz´Êç gospodarstw domowych posiada okreÊlony majàtek w formie w∏asnoÊci ziemi, warsztatów, sklepów, przedsi´biorstw, udzia∏ów we wspólnej w∏asnoÊci itp. Majàtek ten przynosi mniejszy lub wi´kszy dochód w postaci zysków, procentów, czynszów lub dywidend od posiadanych papierów wartoÊciowych. Liczba w∏aÊcicieli pracujàcych na w∏asny rachunek w 2000 r. wynosi∏a w Polsce 5624 tys. osób, w tym gospodarstw indywidualnych w rolnictwie a˝ 4073 tys. osób.

Przedsi´biorczoÊç

Przewa˝ajàca liczba cz∏onków gospodarstw domowych nie posiada ˝adnej z wymienionych form kapita∏u i jedynym êród∏em ich dochodu jest praca najemna u tych, którzy prowadzà okreÊlonà dzia∏alnoÊç produkcyjnà lub us∏ugowà. Liczba zatrudnionych na podstawie stosunku pracy w 2000 r. obejmowa∏a 10 169 tys. osób. Liczba osób zawodowo czynnych w 2001 r. wynosi∏a 15 345 tys., co stanowi∏o oko∏o 40% ogó∏u ludnoÊci w kraju, zaÊ liczba zarejestrowanych bezrobotnych osiàgn´∏a oko∏o 17% zasobów si∏y roboczej, tj. oko∏o 3 mln osób. Liczba ludnoÊci utrzymujàcej si´ z emerytur i rent finansowanych ze Êrodków zgromadzonych w Funduszu Ubezpieczeƒ Spo∏ecznych wynosi∏a w tym czasie 9435 tys. osób. Jest to ludnoÊç zawodowo bierna, która ∏àcznie z liczbà bezrobotnych stanowi∏a prawie 80% ludnoÊci zawodowo czynnej. Przyjrzyjmy si´ obecnie strukturze rozporzàdzalnych dochodów gospodarstw domowych w Polsce w 2000 r. Tablica 1.1 NierównoÊci w poziomie dochodów w Polsce w 2000 r. èród∏a dochodów gospodarstw domowych 1. Przedsi´biorcy dzia∏ajàcy na w∏asny rachunek 2. Pracownicy najemni 3. Emeryci 4. Niezdolni do pracy 5. Rolnicy 6. Bezrobotni

Przeci´tny dochód miesi´czny przyj´ty za 100 125 110 105 79 73 47

èród∏o: Sytuacja bytowa gospodarstw domowych w 2000 r., GUS, Warszawa 2001, s. 3.

Dane tablicy 1.1 wykazujà, ˝e stosunkowo w najlepszej sytuacji materialnej znajdujà si´ przedsi´biorcy zajmujàcy si´ dzia∏alnoÊcià gospodarczà na w∏asny rachunek. Nale˝à do nich drobne i ma∏e przedsi´biorstwa rodzinne. Dane te nie uwzgl´dniajà wielkiego biznesu, w którym prezesi, dyrektorzy i pozosta∏a kadra kierownicza zarabiajà czasami trudne do wyobra˝enia sumy, bowiem te grupy spo∏eczne nie sà obj´te tymi badaniami statystycznymi. Przeci´tne dochody miesi´czne pracowników najemnych (fizycznych i umys∏owych) sà tylko niewiele mniejsze od miesi´cznych dochodów drobnych przedsi´biorców. Tymczasem ryzyko prowadzenia dzia∏alnoÊci gospodarczej na w∏asny rachunek jest o wiele wi´ksze ni˝ wykonywanie pracy na cudzy rachunek. Sytuacja materialna emerytów w porównaniu z pracownikami najemnymi jest tylko nieznacznie gorsza, co prawdopodobnie wynika stàd, ˝e wÊród tej grupy ludnoÊci jest wielu pracowników z by-

Jakie rodzaje przedsi´biorstw i instytucji wyst´pujà w Polsce Przedsi´biorstwo jest podmiotem dzia∏ania zbiorowego w tym sensie, ˝e osoby zajmujàce si´ przedsi´biorczoÊcià sà zmuszone wchodziç w ekonomiczne kontakty z innymi uczestnikami procesu produkcji, podzia∏u i wymiany. Ludzie nie tworzà gospodarki narodowej, ale zak∏adajà przedsi´biorstwa i w nich uprawiajà jakiÊ wyspecjalizowany rodzaj przedsi´biorczoÊci czy to w sferze produkcji i handlu czy te˝ bardzo szeroko rozumianej sfery us∏ug oferowanych na rynku. Przedsi´biorstwa sà wi´c podstawowà formà organizacyjnà w ka˝dej gospodarce narodowej. W nich ludzie urzeczywistniajà swojà przedsi´biorczoÊç, czyli swojà inicjatyw´ i wol´ aktywnego i innowacyjnego dzia∏ania, i tam otrzymujà dochody, które sà g∏ównym êród∏em utrzymania oraz wzrostu standardu ˝yciowego ich rodzin. W ka˝dej gospodarce narodowej wyst´puje du˝a liczba przedsi´biorstw ró˝niàcych si´ od siebie nie tylko formà w∏asnoÊci, ale tak˝e skalà produkcji oraz prawno-organizacyjnymi zasadami funkcjonowania.

2.1 Ile ró˝nych przedsi´biorstw funkcjonowa∏o w Polsce w 1999 r. W ka˝dym kraju struktura przedsi´biorstw pod wzgl´dem form organizacyjnych i form w∏asnoÊci jest bardzo zró˝nicowana. W tej ró˝norodnoÊci form ka˝dy ma szanse znaleêç dla siebie najbardziej odpowiadajàce jego mo˝liwoÊciom i zainteresowaniom miejsce aktywnoÊci gospodarczej i urzeczywistnienia swojej przedsi´bior-

Przedsi´biorczoÊç

czoÊci. W Polsce w 1999 r. w rejestrze REGON (czyli w spisie numerów identyfikacyjnych jednostek prowadzàcych dzia∏alnoÊç gospodarczà) zanotowano nast´pujàcà liczb´ przedsi´biorstw: Spó∏ki osobowe 291 701 Spó∏ki kapita∏owe z ograniczonà odpowiedzialnoÊcià (z o.o.) 138 109 Spó∏ki akcyjne (SA) 77 666 Razem spó∏ki 437 376 Oprócz ró˝nych spó∏ek, jako zwiàzku co najmniej dwóch, a w praktyce znacznie wi´kszej liczby osób zorganizowanych w celu prowadzenia okreÊlonej w umowie dzia∏alnoÊci gospodarczej, wyst´powa∏y tak˝e inne rodzaje przedsi´biorstw. Mo˝na je tak˝e podzieliç na trzy grupy: Przedsi´biorstwa paƒstwowe Przedsi´biorstwa spó∏dzielcze Przedsi´biorstwa jednoosobowe Razem przedsi´biorstw

2 600 19 328 2 417 737 2 439 665

¸àcznie wszystkich zarejestrowanych podmiotów gospodarczych zajmujàcych si´ produkcjà dóbr materialnych lub Êwiadczàcych us∏ugi by∏o pod koniec 1999 r. nieco ponad 2877 tys. Liczba ta w ka˝dym roku si´ zmienia, poniewa˝ wcià˝ powstajà nowe przedsi´biorstwa, niektóre z nich zmieniajà form´ w∏asnoÊci, a tak˝e wiele przedsi´biorstw bankrutuje. Ma∏e firmy majà najwi´kszà szans´ utrzymania si´ w strukturach konkurencyjnych, a nawet dalszego rozwijania si´, jeÊli potrafià umiejscowiç swojà dzia∏alnoÊç w niszach rynkowych, w których mo˝na wzgl´dnie bezpiecznie wspó∏istnieç z silnymi konkurentami o du˝ej skali produkcji lub us∏ug. Zgodnie z prawem o dzia∏alnoÊci gospodarczej, obowiàzujàcym w Polsce od listopada 1999 r., za ma∏ego przedsi´biorc´ uwa˝a si´ przedsi´biorc´, który zatrudnia∏ Êrednio rocznie mniej ni˝ 50 pracowników oraz osiàgnà∏ przychód netto ze sprzeda˝y towarów i us∏ug nie przekraczajàcy równowartoÊci 7 mln euro przeliczonych na walut´ krajowà. Za Êredniego przedsi´biorc´ uwa˝a si´ przedsi´biorc´ nie b´dàcego ma∏ym przedsi´biorcà i który zatrudnia∏ Êrednio rocznie mniej ni˝ 250 pracowników oraz osiàga∏ przychód netto ze sprzeda˝y towarów i us∏ug nieprzekraczajàcy 40 mln euro przeliczonych na walut´ krajowà. Oznacza to, ˝e wszystkie przedsi´biorstwa zatrudniajàce ponad 250 pracowników i osiàgajàce przychód netto ze sprzeda˝y towarów i us∏ug ponad 40 mln euro, sà zaliczane do wielkich przedsi´-

Na jakich podstawach ekonomicznych sà podejmowane decyzje w przedsi´biorstwie Przedsi´biorstwem nazywamy takà zorganizowanà dzia∏alnoÊç gospodarczà, która jest nastawiona na dostarczanie towarów lub us∏ug na rynek w celu osiàgni´cia mo˝liwie najwi´kszej sumy zysku. Przedsi´biorstwo jest z∏o˝onym systemem obejmujàcym aspekty ludzkie, techniczne, produkcyjne, organizacyjne, prawne i finansowe. Ka˝dy z wymienionych aspektów wywiera okreÊlony wp∏yw na ekonomicznà sytuacj´ przedsi´biorstwa i jego zdolnoÊci do pomna˝ania zysków. Musimy zatem zapoznaç si´ z najwa˝niejszymi elementami rachunku ekonomicznego na szczeblu przedsi´biorstwa, który stanowi podstaw´ trafnoÊci dokonywanych wyborów i podejmowanych decyzji zapewniajàcych najwy˝szy zysk w∏aÊcielom przedsi´biorstwa.

3.1

Co stanowi g∏ówny cel przedsi´biorstwa G∏ównym celem dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa jest osiàganie jak najwi´kszego zysku w stosunku do ponoszonych nak∏adów. Zysk mo˝na dok∏adnie obliczyç, gdy˝ w ka˝dym przedsi´biorstwie prowadzi si´ ksi´gowoÊç, która umo˝liwia obliczenie nie tylko kosztów w∏asnych wytwarzanej w przedsi´biorstwie produkcji dóbr lub us∏ug, ale tak˝e utargów pochodzàcych ze sprzedanej produkcji. W tym celu kierownictwo przedsi´biorstwa dà˝y do tego, aby koszt wytworzenia produkcji by∏ mo˝liwie najni˝szy, zaÊ utargi ze sprzedanej produkcji by∏y jak najwi´ksze. Pociàga to za sobà okreÊlone ryzyko, bowiem: wytworzona produkcja mo˝e nie znaleêç odpowiedniego nabywcy lub te˝

Przedsi´biorczoÊç

producent nie mo˝e uzyskaç na rynku takiej ceny, która pokryje wszystkie koszty produkcji i zapewni odpowiedni zysk, producent bardzo cz´sto jest zmuszony konkurowaç z towarami importowanymi z zagranicy, które dla konsumenta mogà wydawaç si´ bardziej atrakcyjne ni˝ produkty krajowe. Od trafnoÊci decyzji przedsi´biorcy, jakoÊci i atrakcyjnoÊci wytworzonych w przedsi´biorstwie dóbr lub Êwiadczonych us∏ug zale˝y wysokoÊç osiàganego zysku. JeÊli przedsi´biorca trafnie ocenia ch∏onnoÊç rynku i dobrze rozpoznaje potrzeby odbiorców oraz wytwarza atrakcyjne towary po niskich kosztach produkcji, mo˝e osiàgnàç wysoki zysk. Dà˝enie do osiàgni´cia zysku nie jest jedynym celem dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa. W wielkich spó∏kach akcyjnych mened˝erowie k∏adà du˝y nacisk na rozwój firmy, wzrost produkcji i sprzeda˝y na wielkà skal´, na umacnianie pozycji konkurencyjnej i zdobywanie wcià˝ nowych rynków zbytu. Tego rodzaju sukcesy sà dowodem Dà˝enie do osiàgni´cia sprawnoÊci zarzàdzania na powierzonym odcinku prazysku nie jest jedynym cy. Podnosi to presti˝ zawodowy kadry zarzàdzajàcej celem dzia∏alnoÊci i umacnia jej pozycj´ w ocenie kierownictwa spó∏ki. przedsi´biorstwa Stanowi to warunek awansu i uzyskiwania wysokich honorariów za efektywnie wykonywanà prac´. Umacnianie w∏asnego wizerunku sprawnego pracownika, który przyczynia si´ do poprawienia wskaênika efektywnoÊci w przedsi´biorstwie i tym samym powi´kszenia jego zysku, staje si´ wa˝nym celem i wa˝nym motywem dzia∏ania nie tylko kadry zarzàdzajàcej, ale tak˝e personelu wykonawczego. Bez wzgl´du na ró˝ne cele szczegó∏owe i ambicje personalne, ostatecznie osiàgany zysk jest miernikiem zbiorowego sukcesu i si∏à nap´dowà rozwoju ka˝dego przedsi´biorstwa. Stàd koniecznoÊç dok∏adnego wyjaÊnienia metody obliczania zysku w przedsi´biorstwie i wszystkich innych podstawowych kategorii ekonomicznych zwiàzanych bezpoÊrednio lub poÊrednio z zyskiem.

3.2

Jak si´ liczy koszty w∏asne produkcji w przedsi´biorstwie Kosztami produkcji nazywamy wszystkie wydatki zwiàzane z funkcjonowaniem przedsi´biorstwa i wytwarzaniem produkcji.

Koszty te w ka˝dym przedsi´biorstwie dzielà si´ na:

koszty materia∏owe Km, amortyzacja Am, koszty osobowe Ko, koszty finansowe Kf.

Jak funkcjonuje rynek

Rynek, ogólnie rzecz bioràc, jest miejscem, w którym spotykajà si´ kupujàcy i sprzedajàcy. Kupujàcy zg∏aszajà popyt, który znajduje pokrycie w wysokoÊci rozporzàdzalnego dochodu, zaÊ sprzedajàcy oferujà poda˝ wytworzonej produkcji lub Êwiadczonych us∏ug. W dalszej cz´Êci wyjaÊnimy, ˝e na tak rozumianym rynku dzia∏ajà prawa popytu i poda˝y, które tworzà niewidzialny mechanizm koordynacyjny w gospodarce. W praktyce ogromne znaczenie odgrywa poj´cie rynku jako pewnego obszaru geograficznego, jest to np. rynek wiejski, rynek miejski, rynek europejski, rynek globalny, rynek wschodni. Poj´cie rynku odnosi si´ tak˝e do rodzaju dzia∏alnoÊci gospodarczej, np. prowadzimy dzia∏alnoÊç na rynku meblarskim, rynku samochodowym, rynku ˝ywnoÊciowym. Umiej´tnoÊç stwierdzenia, na jakim rynku dzia∏amy, na czym polegajà trudnoÊci wejÊcia na dany rynek i jakie sà perspektywy rozwoju okreÊlonego rynku, jest wielkà sztukà biznesowà, której opanowanie jest dowodem liczàcej si´ przedsi´biorczoÊci.

4.1

Co powinniÊmy wiedzieç o dzia∏aniu rynku Samodzielni producenci zorganizowani w ró˝nego typu przedsi´biorstwach, warsztatach i gospodarstwach codziennie rozstrzygajà o tym: co, jak i dla kogo produkowaç, kierujàc si´ zasadà maksymalizacji zysku.

Przedsi´biorczoÊç

Konsumenci, dysponujàc okreÊlonymi dochodami, wydatkujà je na rynku w sposób wynikajàcy z poziomu cen oferowanych towarów oraz indywidualnych preferencji (czyli gustów, nawyków, naÊladowaƒ, mody itp.). W ten sposób rynek jest miejscem codziennych kontaktów milionów ludzi, których interesy sà bardzo ró˝ne. Producent chcia∏by sprzedaç towar po jak najwy˝szej cenie, konsument zaÊ chcia∏by nabyç towar po jak najni˝szej cenie i jak najlepiej zaspokoiç swoje potrzeby, osiàgnàç najwy˝szà satysfakcj´ z nabytego towaru. W tym pozornym chaosie sprzecznych dà˝eƒ panuje okreÊlony ∏ad ekonomiczny, który wyra˝a si´ w tym, ˝e odpowiednie towary sà na czas wytwarzane i dostarczane na rynek ku zadowoleniu konsumentów. Konsument otrzymuje bogatà ofert´ ró˝norodnych towarów i nie czeka w kolejce na ich dostaw´. Producenci szybko reagujà na zamówienia sprzedawców i produkujà wi´cej, gdy popyt roÊnie, zaÊ kurczà produkcj´, gdy popyt spada. W wyniku wzajemnego oddzia∏ywania nabywców, sprzedawców i producentów kszta∏tujà si´ ceny poszczególnych towarów na poziomie równowagi. Równowaga wyst´puje wówczas, gdy towary nie czekajà zbyt d∏ugo na konsumentów, a konsumenci nie czekajà na dostaw´ towarów, ceny zaÊ, po których sprzedaje si´ towary, sà op∏acalne dla producentów i akceptowane przez konsumentów.

O tym, co si´ produkuje w gospodarce rynkowej, decyduje konsument za pomocà wydawanych przez siebie pieni´dzy. JeÊli u konsumenta wyst´puje gotowoÊç kupna towarów, to u producenta pojawia si´ bardzo szybko gotowoÊç produkcji i dostarczenia poszukiwanego towaru na rynek. O tym, jak si´ produkuje, tzn. za pomocà jakich narz´dzi pracy i z jakiego surowca i materia∏u, decyduje konkurencja mi´dzy producentami. Ka˝dy z producentów stara si´ stosowaç takie Zysk decyduje o tym: metody wytwarzania, które przy danej cenie rynkowej co, jak i dla kogo minimalizujà koszty produkcji i zapewniajà mo˝liwie wytwarzaç najwy˝szy zysk. Producenci, którzy nie umiejà lub nie chcà doskonaliç metod wytwarzania, majà wysokie koszty produkcji i ni˝szà jakoÊç wyrobów w stosunku do producentów stale unowoczeÊniajàcych technologi´ produkcji i dlatego wczeÊniej czy póêniej b´dà wypierani z rynku. O tym, dla kogo produkowaç, decydujà wynagrodzenia czynników produkcji. W∏aÊciciele kapita∏u otrzymujà zyski, procenty i dywidenty. W∏aÊciciele ziemi otrzymujà dochód w postaci renty gruntowej, zaÊ ludzie ˝yjàcy wy∏àcznie z pracy najemnej otrzymujà p∏ace. LudnoÊç zawodowo bierna – emeryci i renciÊci – otrzymuje emerytury i renty. Pew78

Podstawowe problemy rynku pracy w Polsce

Po zapoznaniu si´ z zasadami funkcjonowania rynku towarowego zajmiemy si´ obecnie analizà rynku pracy w Polsce. Przyjrzyjmy si´ najpierw strukturze zatrudnienia oraz skali bezrobocia w Polsce na tle bezrobocia w niektórych krajach wysoko rozwini´tych. Zach´ci to nas do poszukiwania odpowiedzi dotyczàcych zagro˝eƒ spo∏ecznych towarzyszàcych bezrobociu oraz sformu∏owania najbardziej skutecznych sposobów zwalczania bezrobocia.

5.1

Jak si´ kszta∏tuje struktura ludnoÊci zawodowo czynnej w Polsce LudnoÊç zawodowo czynna zatrudniona w ró˝nych sferach gospodaki narodowej w Polsce w 2000 r. wynosi∏a 15 345 tys. osób (tablica 5.1). Stanowi∏o to 40% ogólnej liczby ludnoÊci kraju. W strukturze zatrudnienia zwraca uwag´ bardzo wysoki udzia∏ ludnoÊci pracujàcej w rolnictwie polskim, co Êwiadczy o jego zacofaniu technicznym. W dziale tym pracuje prawie tyle samo ludnoÊci zawodowo czynnej co w przemyÊle wydobywczym, przetwórczym i budownictwie. Tymczasem w dziale rolniczym wytwarza si´ zaledwie 4% rocznej wartoÊci produktu krajowego, podczas gdy w przemyÊle i budownictwie odsetek ten wynosi ponad 32%. W krajach Europy Zachodniej odsetek ludnoÊci zajmujàcej si´ rolnictwem kszta∏tuje si´ w granicach 4–8%. Rolnictwo zachodnioeuropejskie jest zatem bardziej zmechanizowane i bardziej wydajne ni˝ rolnictwo polskie, w którym ludzka praca odgrywa nadal du˝à rol´. UnowoczeÊnienie polskiego rolnictwa, do-

Przedsi´biorczoÊç

Tablica 5.1 Struktura zatrudnienia w gospodarce narodowej w Polsce w 2000 r. Wyszególnienie 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

Rolnictwo, leÊnictwo i rybo∏ówstwo Przemys∏ wydobywczy i przetwórczy Budownictwo Handel hurtowy i detaliczny Transport i ∏àcznoÊç PoÊrednictwo finansowe Obs∏uga nieruchomoÊci i firm Administracja publiczna i obrona narodowa Edukacja Ochrona zdrowia i opieka socjalna Pozosta∏a dzia∏alnoÊç us∏ugowa, komunalna i socjalna

Ogó∏em

Pracownicy w tys.

4 306 3 214 844 2 346 802 345 809 493 903 890 393

28,0 20,9 5,5 15,3 5,2 2,3 5,3 3,2 5,9 5,8 2,6

15 345

100,0

èród∏o: Ma∏y rocznik statystyczny 2001, GUS, Warszawa 2001, s. 140.

100

konanie w nim szybkiego post´pu agrotechnicznego b´dzie nieuchronnie prowadzi∏o do zmniejszenia liczby rolników. Obecnie tylko stosunkowo niewielka cz´Êç ludnoÊci rolniczej, i to odpowiednio wykszta∏conej, b´dzie mog∏a znaleêç prac´ w zawodach miejskich. Dla przewa˝ajàcej cz´Êci ludnoÊci wypieranej z produkcji rolnej trzeba b´dzie stworzyç mo˝liwoÊci zatrudnienia w ró˝nego rodzaju us∏ugach obs∏ugujàcych unowoczeÊniajàce si´ rolnictwo. W przeciwnym przypadku mog∏oby to spowodowaç znaczny wzrost bezrobocia na wsi. Wynika stàd wa˝ny wniosek, ˝e przed polskà gospodarkà stoi niezwykle trudne i pilne zadanie kierowania znacznie wi´kszej iloÊci Êrodków (kapita∏ów) nie tylko w celu unowoczeÊnienia samego rolnictwa, ale tak˝e w celu rozwijania nowoczesnych us∏ug obs∏ugujàcych rolnictwo i modernizujàcych polskà wieÊ. Tego rodzaju us∏ugi mogà stanowiç powa˝ny rezerwuar wch∏aniajàcy nadwy˝ki si∏y roboczej na wsi i otwierajàcy mo˝liwoÊci poprawy warunków ˝yciowych ludnoÊci wiejskiej. Zwróçmy uwag´, ˝e bezpoÊrednio w wytwarzaniu ró˝norodnych dóbr materialnych zaang˝owanych by∏o w 2000 r. ponad 54% ludnoÊci zawodowo czynnej. Sà to trzy pierwsze dzia∏y gospodarki narodowej. Oznacza to, ˝e w szeroko rozumianej sferze us∏ug, gdzie nie wytwarza si´ dóbr materialnych, zatrudnionych by∏o oko∏o 46% ludnoÊci zawodowo czynnej. Do us∏ug bezpoÊrednio zwiàzanych ze sferà materialnà nale˝à transport i ∏àcznoÊç oraz handel, które ∏àcznie zatrudniajà ponad 20% ludnoÊci zawodowo czynnej.

Oszcz´dnoÊci i rynek papierów wartoÊciowych

Jednym z istotnych warunków zmniejszania bezrobocia jest utrzymanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego. Tempo to w du˝ej mierze jest uzale˝nione od ciàg∏ego zwi´kszania nak∏adów inwestycyjnych. Finansowanie tych nak∏adów wymaga uprzedniego nagromadzenia oszcz´dnoÊci. Oszcz´dnoÊci mogà pochodziç z trzech g∏ównych êróde∏: gospodarstw domowych, przedsi´biorstw, sektora publicznego. W Polsce udzia∏ wszystkich oszcz´dnoÊci w dochodzie narodowym kszta∏tuje si´ w granicach 20%. Natomiast udzia∏ oszcz´dnoÊci samych gospodarstw domowych kszta∏tuje si´ w granicach 10% ich dochodów osobistych. Jest to znacznie mniej ni˝ w wielu innych krajach. Na przyk∏ad w Japonii lub w wielu krajach azjatyckich gospodarstwa domowe oszcz´dzajà nawet do 30–35% swoich osobistych dochodów1. 1 W najbardziej rozwini´tym kraju Êwiata, w Stanach Zjednoczonych, udzia∏ oszcz´dnoÊci w osobistych dochodach gospodarstw domowych kszta∏tuje si´ wyjàtkowo nisko, w granicach 5–6%, przy czym oszcz´dnoÊci te rozk∏adajà si´ bardzo nierównomiernie. Oszcz´dzajà przede wszystkim rodziny najbogatsze. Rodziny Êrednio zamo˝ne ˝yjà w du˝ym stopniu na kredyt. Powszechnie stosowana karta kredytowa pozwala niemal wszystko kupowaç na kredyt – samochody, sprz´t gospodarstwa domowego, a nawet mieszkania (pod zastaw hipoteczny). Zad∏u˝enie gospodarstw domowych w USA w 1998 r. osiàgn´∏o bezprecedensowy poziom 89% osobistych dochodów ludnoÊci. Przeci´tni Amerykanie muszà pracowaç, aby sp∏acaç odsetki i nale˝ne raty kredytu, który ju˝ dawno wydali na zakupy. Jedynie najubo˝sze 20% gospodarstw domowych nie jest zad∏u˝onych, gdy˝ na skutek braku majàtkowego zabezpieczenia ˝aden bank nie chce im udzieliç kredytu. E. Luttwak, Turbokapitalizm. Zwyci´zcy i przegrani Êwiatowej gospodarki, Wroc∏aw 2000, s. 242.

113

Przedsi´biorczoÊç

6.1

Kto i dlaczego oszcz´dza Oszcz´dzanie w gospodarstwach domowych to rezygnacja z pewnej cz´Êci bie˝àcych wydatków konsumpcyjnych. Im wi´cej si´ oszcz´dza z bie˝àcego dochodu, tym mniej si´ wydaje na bie˝àcà konsumpcj´. Jakimi motywami kierujà si´ ludzie oszcz´dzajàcy cz´Êç swoich dochodów? Mo˝e to byç motyw ostro˝noÊci lub przezornoÊci wynikajàcy z potrzeby finansowego zabezpieczenia si´ przed trudnymi do przewidzenia wydatkami, jak choroba lub utrata pracy. Mo˝e to tak˝e wynikaç z potrzeby Oszcz´dnoÊci pochodzà z trzech zabezpieczenia si´ na staroÊç i powi´kszeg∏ównych êróde∏ – gospodarstw nia w ten sposób w przysz∏oÊci skromnej domowych, przedsi´biorstw i sektora publicznego emerytury. Istotnà rol´ mogà tu odgrywaç plany dokonania wi´kszych zakupów w przysz∏oÊci dotyczàcych dóbr konsumpcyjnych trwa∏ego u˝ytkowania, jak budowa domu lub zakup mieszkania, wyposa˝enia mieszkania w ró˝ny sprz´t u˝ytkowy, kupno samochodu itp. Wielu ludzi oszcz´dza na cele turystyczno-wypoczynkowe, aby regenerowaç si∏y do aktywnej pracy, poznawaç lepiej swój kraj, a tak˝e wyje˝d˝aç za granic´ w celu bli˝szego zapoznania si´ z kulturà i osiàgni´ciami cywilizacyjnymi innych krajów. W wielu rodzinach oszcz´dza si´ na cele edukacyjne dzieci lub wnuków. Wynika to z przezornoÊci d∏ugofalowego myÊlenia i s∏usznego przekonania, ˝e wykszta∏cenie najbli˝szych cz∏onków rodziny stanowi swoiste inwestycje w cz∏owieka, w jego wiedz´, w jego kwalifikacje. Jest to najlepsza, czyli najbardziej skuteczna forma zabezpieczenia przysz∏oÊci. Daje ona bowiem stosunkowo najwi´kszà gwarancj´ znalezienia dobrze p∏atnej pracy. Oszcz´dzanie mo˝e tak˝e wynikaç z motywów spekulacyjnych, czyli z dà˝enia do pomno˝enia nagromadzonych oszcz´dnoÊci w drodze spekulacyjnej gry na gie∏dzie papierów wartoÊciowych, ró˝nych gier losowych, a nawet z czystego hazardu. Oszcz´dnoÊci wyst´pujà nie tylko w gospodarstwach domowych, ale tak˝e w przedsi´biorstwach, instytucjach finansowych i ubezpieczeniowych oraz w instytucjach rzàdowych i samorzàdowych. Struktur´ tych oszcz´dnoÊci w Polsce wyra˝onà w procentach liczonych w stosunku do dochodu narodowego wytworzonego w ciàgu roku w ca∏ej gospodarce narodowej, ilustruje tablica 6.1. W Polsce sk∏onnoÊç do oszcz´dzania w porównaniu z krajami wysoko rozwini´tymi jest stosunkowo ma∏a, co wià˝e si´ zapewne z niskim stopniem zamo˝noÊci spo∏eczeƒstwa. G∏ównym êród∏em oszcz´dnoÊci w Polsce sà gospodarstwa domowe. 114

Produkt krajowy brutto – jego tworzenie i podzia∏

Zacznijmy od pytania, dlaczego powinniÊmy si´ zajàç tworzeniem i podzia∏em produktu krajowego brutto (PKB). Jest to bowiem warunek zrozumienia wielu wa˝nych zagadnieƒ dotyczàcych wzrostu i funkcjonowania gospodarki narodowej. Procentowy wzrost PKB dostarcza znaczàcych informacji ekonomistom na temat tempa rozwoju ca∏ej gospodarki narodowej. Na tej podstawie rzàd formu∏uje g∏ówne za∏o˝enia makroekonomicznej polityki paƒstwa. Znajduje to swój wyraz przy opracowywaniu bud˝etu paƒstwa (dochodów i wydatków). Bank centralny (NBP) opracowuje plan regulacji dop∏ywu poda˝y pieniàdza w obiegu w Êcis∏ym zwiàzku z przewidywanym wzrostem PKB. Wszystko to z kolei wywiera istotny wp∏yw na tempo wzrostu cen (inflacj´), wzrost dochodów realnych ludnoÊci, wysokoÊç p∏aconych podatków, a tak˝e pozostaje w Êcis∏ym zwiàzku z op∏acalnoÊcià produkcji w przedsi´biorstwach, wielkoÊcià zatrudnienia i bezrobocia. W ostatecznym rachunku kszta∏tuje to sytuacj´ materialnà gospodarstw domowych. Dlatego przy nauczaniu podstaw przedsi´biorczoÊci trzeba mo˝liwie dok∏adnie zapoznaç si´ ze sposobem liczenia i zasadami podzia∏u PKB.

7.1

Sposób obliczania produktu krajowego brutto Podstawowym êród∏em danych niezb´dnych do obliczenia PKB sà ró˝nego typu przedsi´biorstwa: przemys∏owe, rolne, budowlane, transportowe, ∏àcznoÊciowe, handlowe, bankowe itp. W ka˝dym przedsi´biorstwie jest prowadzona dok∏adna ewidencja nak∏adów

139

Przedsi´biorczoÊç

i wyników, na podstawie której oblicza si´ wielkoÊç wytworzonej produkcji lub Êwiadczonych us∏ug. Roczna wartoÊç produkcji przedsi´biorstwa nazywa si´ produkcjà globalnà. Liczy si´ jà wed∏ug nast´pujàcej formu∏y: Qg = Qt + DPn + Qw,

(1)

gdzie: Qg – roczna produkcja globalna, Qt – produkcja towarowa przeznaczona na sprzeda˝, DPn – przyrost produkcji nie zakoƒczonej, czyli ró˝nica mi´dzy stanem produkcji w toku na poczàtku i na koƒcu danego roku, Qw – cz´Êç produkcji globalnej, która zosta∏a zu˝yta na wewn´trzne potrzeby przedsi´biorstwa, a wi´c nie sprzedana na zewnàtrz. Najwa˝niejszà cz´Êcià produkcji globalnej jest produkcja towarowa Qt. Przedsi´biorstwo organizuje si´ w tym celu, aby wytwarzaç produkcj´ znajdujàcà ∏atwy zbyt na Produkcja globalna nie pokrywa si´ z produkcjà rynku i osiàgaç na tej podstawie mo˝liwie najwi´ktowarowà, a produkcja szy zysk. towarowa z produkcjà Produkcja sprzedana Qs nie musi si´ pokrysprzedanà waç z produkcjà towarowà Qt. Mo˝e ona byç mniejsza od produkcji towarowej Qt, gdy cz´Êç produkcji towarowej nie b´dzie sprzedana i b´dzie si´ znajdowaç w magazynie wyrobów gotowych. Mo˝e ona byç równa produkcji towarowej: Qs = Qt, gdy ca∏oÊç zakoƒczonej produkcji zostaje w tym roku sprzedana. Mo˝e tak˝e byç wi´ksza: Qs > Qt, gdy przedsi´biorstwo sprzedaje nie tylko ca∏à produkcj´ zakoƒczonà w tym roku, ale tak˝e mo˝e sprzedaç cz´Êç produkcji wytworzonej w roku ubieg∏ym, której wówczas nie uda∏o si´ sprzedaç. WartoÊç produkcji sprzedanej Qs obejmuje nast´pujàce sk∏adniki:

140

Qs = Km + Am + Wp + Zb, (2) gdzie: Km – wartoÊç zu˝ytych w produkcji sprzedanej kosztów materia∏owych (surowców, materia∏ów, energii, paliw, kosztów transportu, komunikacji itp.); Am – amortyzacja reprezentujàca wartoÊç zu˝ytych Êrodków trwa∏ych w przedsi´biorstwie; Wp – wynagrodzenie wszystkich pracowników w przedsi´biorstwie ∏àcznie ze sk∏adkami pracodawców na ubezpieczenia spo∏eczne;

Czym ró˝ni si´ wzrost od rozwoju spo∏eczno-gospodarczego kraju

Dotychczas analizowaliÊmy tworzenie i podzia∏ produktu krajowego brutto (PKB). Obecnie zajmiemy si´ analizà czynników jego wzrostu. O ile wzrost gospodarczy dotyczy g∏ównie zagadnieƒ iloÊciowych, o tyle rozwój gospodarczy dotyczy jakoÊciowych przemian w ca∏ej gospodarce narodowej. Poj´cie rozwoju spo∏eczno-gospodarczego jest znacznie szersze i o wiele trudniejsze do wyjaÊnienia ni˝ poj´cie wzrostu gospodarczego. Ca∏a trudnoÊç wynika stàd, ˝e wzrost gospodarczy mo˝emy doÊç dok∏adnie mierzyç, natomiast do tej pory nie znaleziono dobrej miary rozwoju spo∏eczno-gospodarczego kraju.

8.1

Jak si´ mierzy wzrost gospodarczy kraju Wzrost gospodarczy we wszystkich krajach mierzy si´ tempem wzrostu produktu krajowego brutto.

Mo˝na to wyraziç za pomocà nast´pujàcej formu∏y: —Y, R=D Y

(1)

gdzie: R – tempo wzrostu PKB, DY – przyrost PKB w ciàgu roku, Y – poziom PKB osiàgni´ty w poprzednim roku (który w dalszym ciàgu b´dziemy oznaczali przez Y). Powstaje pytanie: jakie czynniki decydujà o tempie wzrostu PKB?

147

Przedsi´biorczoÊç

Poziom wytworzonego PKB rozpatrywany od strony nak∏adów i efektów zale˝y od liczby pracowników zawodowo czynnych oraz od ich przeci´tnej wydajnoÊci pracy. Mo˝na to zapisaç w postaci: Y = Z ◊ W, (2) gdzie: Z – liczba pracowników zatrudnionych w gospodarce narodowej; W – przeci´tna wydajnoÊç pracy mierzona wielkoÊcià wytworzonego PKB na jednego pracownika zawodowo czynnego; jest to miara efektywnoÊci ludzkiej pracy. Z formu∏y (2) ∏atwo obliczyç przeci´tnà wydajnoÊç pracy: Y = W. — (3) Z W celu ustalenia formu∏y tempa wzrostu Poziom wytworzonego PKB trzeba najpierw wyznaczyç zale˝noÊç PKB zale˝y od liczby mi´dzy przyrostem produktu krajowego pracowników zawodowo brutto DY a przyrostem zatrudnienia D Z czynnych i przede wszystkim od oraz przyrostem wydajnoÊci pracy DW. T´ ich przeci´tnej wydajnoÊci pracy zale˝noÊç wyra˝a nast´pujàca formu∏a: DY = Z ◊ DW + D Z ◊ W. (4) Wynika z niej, i˝ przyrost PKB DY w ciàgu roku zale˝y nie tylko od tego, o ile przyros∏a wydajnoÊç pracy DW dotychczas zatrudnionych pracowników Z, ale tak˝e, jakà wydajnoÊç W osiàgajà dodatkowo zatrudnieni pracownicy D Z. JeÊli podzielimy formu∏´ przyrostu (4) przez formu∏´ okreÊlajàcà poziom PKB (2), uzyskamy formu∏´ tempa wzrostu PKB:

DY Z ◊ DW D Z ◊ W —– = ——— + ———. Y Z◊W Z◊W

(5)

Po uproszczeniu otrzymujemy:

DY DW D Z —– = —– + —–, Y W Z

(6)

gdzie: DW – tempo wzrostu wydajnoÊci pracy, —– W DZ – tempo wzrostu zatrudnienia w gospodarce narodowej. —– Z Stàd wniosek, ˝e tempo wzrostu PKB jest sumà tempa wzrostu wydajnoÊci pracy i tempa wzrostu zatrudnienia. Wzrost wydajnoÊci pracy jest rezultatem oddzia∏ywania du˝ej liczby ró˝norodnych czynników1. Tutaj ograniczymy si´ do wymie-

148

1 Mi´dzynarodowe Biuro Pracy w Genewie wymienia oko∏o 100 ró˝norodnych czynników wp∏ywajàcych na wzrost wydajnoÊci pracy.

Co to jest bud˝et i polityka fiskalna paƒstwa

Polityka fiskalna, zwana tak˝e politykà skarbowà, obejmuje wszystkie posuni´cia rzàdu w sferze wp∏ywów i wydatków bud˝etowych w celu dokonania redystrybucji znacznej cz´Êci dochodu narodowego z punktu widzenia ogólnych potrzeb spo∏ecznych i gospodarczych kraju. Polityka fiskalna jest czasem nies∏usznie uto˝samiana z politykà podatkowà. Polityka podatkowa jest jedynie cz´Êcià polityki fiskalnej. Drugà jej cz´Êcià jest polityka wydatkowania dochodów bud˝etowych na ró˝ne konkurencyjne cele.

9.1

W jaki sposób jest uchwalany bud˝et paƒstwa Bud˝etem paƒstwa nazywamy zestawienie wszystkich dochodów i wydatków paƒstwa.

Projekt bud˝etu (zwany preliminarzem) jest opracowywany przez ministerstwo finansów i zatwierdzany przez rzàd. Nast´pnie jest on dok∏adnie dyskutowany i ostatecznie zatwierdzany przez parlament (w Polsce przez Sejm). Dyskusja nad bud˝etem (czyli nad finansami paƒstwa) jest w ka˝dym demokratycznym kraju najwa˝niejszà debatà parlamentarnà, gdy˝ ujawniajà si´ tam ró˝ne interesy i ró˝ne koncepcje polityki gospodarczej. Po uwzgl´dnieniu i przeg∏osowaniu wszystkich zg∏oszonych poprawek zatwierdzony przez parlament bu-

167

Przedsi´biorczoÊç

d˝et jest obowiàzujàcà ustawà. Rzàd nie mo˝e wówczas samowolnie zmieniaç ani zasad opodatkowania, ani ustalonych proporcji rozdzia∏u Êrodków finansowych pod groêbà odpowiedzialnoÊci konstytucyjnej premiera rzàdu i ministra finansów. JeÊli w ciàgu roku zachodzà wa˝ne wyda˝enia gospodarcze lub polityczne wymagajàce zmiany ustaleƒ przyj´tych w zatwierdzonym bud˝ecie, wówczas mo˝liwa jest nowelizacja bud˝etu na mocy nowej uchwa∏y parlamentu. Bud˝et paƒstwa ma swój rachunek bie˝àcy w banku centralnym. Oznacza to, ˝e przyjmuje on wszystkie jego wp∏ywy i realizuje wydatki oraz przechowuje czasowo wolne Êrodki pieni´˝ne. Bank ten nie decyduje jednak ani o wp∏ywach, ani o wydatkach bud˝etu. Mo˝e natomiast spe∏niaç funkcj´ doradcy w sprawach dotyczàcych g∏ównie sposobu finansowania deficytu w bud˝ecie paƒstwa. Wszystkie niezgodnoÊci mi´dzy rzàdowà i bankowà politykà pieni´˝nà sà konsultowane i rozstrzygane w drodze poszukiwania kompromisu. Jedynie w przypadkach bardzo konfliktowych i niemo˝noÊci znalezienia kompromisu jedna ze stron, s∏absza, musi podaç si´ do dymisji.

Bud˝et to plan finansowy paƒstwa

9.2

Poznajemy struktur´ dochodów i wydatków bud˝etu paƒstwa w Polsce na przyk∏adzie 2000 r. Spróbujmy obecnie zapoznaç si´ z podstawowà strukturà dochodów i wydatków bud˝etu paƒstwa w Polsce na przyk∏adzie 2000 r. Rokrocznie zmienia si´ zarówno procentowa struktura dochodów, jak i przede wszystkim wydatków, ale wymienione w niej pozycje stanowià na ogó∏ trwa∏à Dochody bud˝etu paƒstwa cz´Êç sk∏adowà ka˝dego bud˝etu. Doobejmujà niemal wy∏àcznie wp∏ywy w postaci ró˝nych podatków k∏adniejsze poznanie sk∏adników bud˝ep∏aconych przez wszystkie podmioty tu umo˝liwia lepsze zrozumienie politygospodarcze ki fiskalnej paƒstwa, a tak˝e granic jego mo˝liwoÊci finansowych. Dochody bud˝etu paƒstwa obejmujà niemal wy∏àcznie wp∏ywy w postaci ró˝nych podatków p∏aconych przez wszystkie podmioty gospodarcze. Dominujàcà pozycj´ zajmujà podatki poÊrednie p∏acone przez nabywców w cenie zakupywanych towarów i us∏ug. Wyst´pujà one w formie podatku VAT (podatek od wartoÊci dodanej), podatku akcyzowego (obcià˝ajàcego nabywców napojów alkoholowych, wyrobów tytoniowych, benzyny itp.) oraz c∏a podwy˝szajàcego cen´ nabywanych towarów importowanych z zagranicy. ¸àcznie podatki poÊrednie przynios∏y w 2000 r. 61,9% dochodów bud˝etowych. 168

Co powinniÊmy wiedzieç o roli pieniàdza i znaczeniu banków w gospodarce rynkowej

Pieniàdz w gospodarce rynkowej odgrywa najwa˝niejszà rol´. Za jego poÊrednictwem sà za∏atwiane ró˝ne transakcje handlowe i finansowe. Ch´ç zdobycia odpowiedniej iloÊci pieniàdza wyzwala ró˝ne pok∏ady przedsi´biorczoÊci nie tylko wÊród producentów, handlowców i bankierów, ale tak˝e pracowników najemnych. Zastanówmy si´ wi´c, jakie funkcje spe∏nia pieniàdz i jak mo˝e byç wykorzystany do kierowania gospodarkà narodowà.

10.1

Jakie funkcje spe∏nia pieniàdz w gospodarce Pieniàdz to wszelkiego rodzaju Êrodki wymiany i Êrodki p∏atnicze, które majà zdolnoÊç zwalniania z zobowiàzaƒ powsta∏ych z tytu∏u kupna towaru lub us∏ugi, zaciàgni´tego kredytu w banku, nale˝nego podatku lub c∏a przy imporcie towaru z zagranicy itp.

Bank centralny w ka˝dym kraju ma monopol na emisj´ pieniàdza papierowego i czyni go prawnym Êrodkiem p∏atniczym niezale˝nie od tego, czy jest on wymienialny na waluty innych krajów, czy nie i czy znajduje pokrycie w z∏ocie, czy te˝ nie ma ˝adnego pokrycia w z∏ocie. W czasach staro˝ytnych i Êredniowieczu pieniàdz by∏ bity ze z∏ota lub srebra (a tak˝e z mniej szlachetnych metali) o ró˝nej wartoÊci nominalnej w celu obs∏ugiwania transakcji kupna i sprzeda˝y oraz re-

189

Przedsi´biorczoÊç

gulowania ró˝nych zobowiàzaƒ. Pieniàdz z∏oty lub srebrny by∏ ∏atwo przenoÊny, trwa∏y i nie podlegajàcy rdzewieniu ani szybkiemu zu˝yciu. Najwa˝niejsze by∏o to, ˝e ma∏a iloÊç szlachetnego kruszcu reprezentowa∏a sobà du˝à i ∏atwo podzielnà na ró˝ne jednostki wartoÊç, gdy˝ by∏ to metal rzadki i do jego znalezienia oraz wydobycia niezb´dne by∏y du˝e nak∏ady pracy i kapita∏u. Od czasu wojen napoleoƒskich, oprócz pieni´dzy bitych ze szlachetnego kruszcu, w obiegu zacz´∏y kursowaç tak˝e pieniàdze papierowe, zwane banknotami. Banknot wymienialny na z∏oto sta∏ si´ wygodnym sposobem zast´powania z∏ota w obiegu. PoczàtKonieczne by∏o kowo rosnàca poda˝ z∏ota by∏a wystarczajàcym zabezpieprzejÊcie od waluty czeniem wymienialnoÊci banknotów na z∏oto. W miar´ z∏otej do waluty rosnàcych obrotów krajowych i zagranicznych nie zdo∏apapierowej no zapewniç p∏ynnej wymienialnoÊci banknotów na z∏oto, co prowadzi∏o do ró˝nych zaburzeƒ gospodarczych w postaci rosnàcych wahaƒ cen, produkcji, zatrudnienia itp. W okresie I wojny Êwiatowej kraje uczestniczàce w niej zawiesi∏y wymienialnoÊç pieniàdza papierowego na z∏oto i po jej zakoƒczeniu ponownie wprowadzono mniej lub bardziej ograniczonà wymienialnoÊç. Okres wielkiego kryzysu gospodarczego (1929–1933) spowodowa∏ powszechne odejÊcie od zasady obowiàzujàcej wymienialnoÊci pieniàdza papierowego na z∏oto. Odtàd we wszystkich krajach Êwiata w obiegu znajduje si´ pieniàdz papierowy, którego iloÊç jest ÊciÊle regulowana przez bank centralny, bez koniecznego zwiàzku z posiadanymi zapasami z∏ota. Obieg pieniàdza podlega okreÊlonym prawom ekonomicznym i przestrzeganie tych praw jest warunkiem pomyÊlnego funkcjonowania gospodarki narodowej. Istota pieniàdza przejawia si´ w jego funkcjach. G∏ównà funkcjà pieniàdza jest funkcja miernika wartoÊci wszystkich towarów i us∏ug. Dzi´ki istnieniu pieniàdza pojawia si´ kategoria ceny. Cenà nazywamy wartoÊç towaru wyra˝onà w okreÊlonej sumie pieniàdza.

190

Z poprzednich rozwa˝aƒ wiemy, ˝e cena towaru zale˝y od kosztów wytwarzania oraz od popytu na dany towar i jego poda˝y na rynku. Dodatkowym czynnikiem wp∏ywajàcym na ceny jest iloÊç pieniàdza papierowego w obiegu, która decyduje o jego wartoÊci. Wiemy z doÊwiadczenia, ˝e w ró˝nych okresach za t´ samà sum´ pieniàdza mo˝na nabyç wi´kszà lub mniejszà iloÊç towarów i us∏ug, co wynika ze zmiany jego si∏y nabywczej. Dzi´ki zdolnoÊci pieniàdza do mierzenia wartoÊci ró˝nych towarów i us∏ug mo˝e on jednoczeÊnie spe∏niaç drugà wa˝nà funkcj´ –

Dlaczego i w jaki sposób nale˝y zwalczaç inflacj´

Ogólnie mo˝emy powiedzieç, ˝e inflacja jest nast´pstwem tego, i˝ zbyt du˝o pieni´dzy poluje na zbyt ma∏o towarów. Inflacja jest wówczas mierzona Êrednim rocznym tempem wzrostu cen towarów i us∏ug nabywanych przez ludnoÊç. Dlatego jest ona traktowana jako miernik kosztów utrzymania, które stanowià podstaw´ do obliczenia zmian przeci´tnego poziomu p∏ac realnych lub realnych dochodów ludnoÊci w danym kraju. RealnoÊç dochodów gospodarstw domowych zale˝y bowiem od poziomu i tempa wzrostu cen kupowanych towarów i us∏ug w ciàgu roku. Musimy zatem wyjaÊniç zarówno najwa˝niejsze przyczyny, jak i ekonomiczno-spo∏eczne skutki wzrostu cen. Wzrost cen jest zjawiskiem wysoce niepo˝àdanym, gdy˝ ˝adne spo∏eczeƒstwo nie jest zadowolone, gdy rosnà ceny sprzedawanych towarów. Zwalczanie inflacji musi byç wa˝nym zadaniem dla polityki fiskalnej rzàdu oraz dla polityki pieni´˝nej banku centralnego.

11.1

Jak si´ kszta∏tuje przeci´tne tempo wzrostu cen w ró˝nych krajach Êwiata Tempo wzrostu cen towarów i us∏ug konsumpcyjnych nabywanych przez ludnoÊç mo˝na z pewnym przybli˝eniem traktowaç jako miar´ stopnia zrównowa˝enia lub niezrównowa˝enia gospodarki. Mo˝na zauwa˝yç pewnà prawid∏owoÊç, ˝e w krajach badziej rozwini´tych gospodarczo stopa inflacji jest na ogó∏ ni˝sza ni˝ w krajach ni˝ej rozwini´tych (zob. tablica 11.1). Mo˝liwoÊci kontroli procesów inflacyjnych przez rzàd i bank centralny sà bowiem wi´ksze w tych krajach, które nagromadzi∏y wi´ksze zasoby i majà lepiej rozwini´ty system pieni´˝no-kredytowy.

201

Przedsi´biorczoÊç

Przeci´tne tempo wzrostu cen w krajach Unii Europejskiej (poz. 15) kszta∏towa∏o si´ w granicach 1,2–3,1% z wyraênà tendencjà malejàcà. W podobnych granicach utrzymywa∏a si´ stopa inflacji w Stanach Zjednoczonych. Stosunko niskie tempo wzrostu cen nazywamy inflacjà pe∏zajàcà, przy której obcià˝enia kosztami utrzymania gospodarstw domowych sà ma∏o odczuwalne. Tablica 11.1 Ârednie roczne tempo wzrostu cen towarów i us∏ug konsumpcyjnych nabywanych przez ludnoÊç w latach 1995–2000, w % Kraj 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20.

Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania W∏ochy Unia Europejska Polska Stany Zjednoczone Meksyk Turcja W´gry

1995

1996

1997

1998

1999

2,2 1,5 2,1 1,0 1,7 8,8 4,6 2,0 2,5 1,8 4,2 2,5 3,5 5,2 3,1 27,8 2,5 35,5 88,0 28,2

1,5 2,1 2,1 0,6 2,0 8,2 3,6 2,0 1,7 1,4 3,1 0,8 2,4 4,0 2,5 19,9 2,9 34,4 80,0 23,6

1,3 1,6 2,2 1,2 1,2 5,5 2,0 2,2 1,4 1,8 2,3 0,5 3,1 1,7 2,0 14,9 2,3 20,6 84,8 18,3

0,9 1,0 1,9 1,4 0,7 4,8 1,8 2,0 2,4 0,9 2,8 0,0 3,4 1,8 1,8 11,8 1,6 15,9 86,2 14,3

0,6 1,1 2,4 1,2 0,6 2,7 2,3 2,2 1,6 0,6 2,3 0,3 1,6 1,6 1,2 7,3 1,5 12,3 65,0 11,2

2000 2,1 2,3 2,7 3,6 1,8 3,0 3,6 2,7 5,6 2,0 3,0 1,0 3,2 2,6 2,5 10,1 1,7

60,2 9,8

èród∏o: Informacja o sytuacji spo∏eczno-gospodarczj kraju. Rok 2000, GUS, Warszawa 2001, s. 85.

W Meksyku, a tym bardziej w Turcji, stopa inflacji by∏a w badanym okresie stosunkowo wysoka, dotkliwie obcià˝ajàca spoZwalczanie infalcji ∏eczeƒstwo. Meksyk zdo∏a∏ w ostatnich latach znacznie objest g∏ównym celem ni˝yç stop´ inflacji. Turcja zaÊ poczyni∏a nieznaczne popolityki pieni´˝nej st´py w zwalczaniu inflacji. Stopa inflacji w tym kraju jest banku centralnego nadal bardzo wysoka. Przesz∏o 60-procentowa stopa inflacji jest inflacjà galopujàcà, co Êwiadczy o du˝ych i utrzymujàcych si´ trudnoÊciach zrównowa˝enia ró˝nych dziedzin gospodarki narodowej. Polska w ciàgu minionych 5 lat dokona∏a du˝ego post´pu w zwalczaniu inflacji. Nadal jednak 10-procentowe tempo wzrostu cen nale˝y uwa˝aç za wysokie. Jest ono bowiem 4–5-krotnie wy˝sze w porównaniu z przeci´tnym tempem wzrostu cen w krajach Unii Europejskiej. Z tak wysokà stopà inflacji Polska nie mo˝e byç przyj´ta do Unii Europejskiej. Dlatego niezwykle wa˝nym zadaniem dla rzàdu 202

Jakà rol´ odgrywa bilans p∏atniczy w stosunkach finansowych z innymi krajami W dotychczasowych rozwa˝aniach abstrahowaliÊmy od stosunków gospodarczych z zagranicà, tzn. od importu i eksportu dóbr i us∏ug oraz mo˝liwoÊci zaciàgania kredytów zagranicznych i koniecznoÊci ich sp∏acania. Tym samym nie uwzgl´dnialiÊmy korzyÊci, jakie przynosi handel zagraniczny gospodarce narodowej. Nie rozpatrywaliÊmy wzajemnych zwiàzków, jakie zachodzà mi´dzy kursem wymiennym walut a bilansem p∏atniczym kraju. Sà to problemy niezmiernie wa˝ne i bardzo cz´sto wywierajà one decydujàcy wp∏yw na sytuacj´ gospodarczà kraju.

12.1

Jakie korzyÊci przynosi handel zagraniczny gospodarce narodowej Podstawowym zadaniem handlu zagranicznego jest zmiana rzeczowej struktury dochodu narodowego, tzn.: eksportowanie za granic´ tych towarów, w których produkcji dany kraj si´ wyspecjalizowa∏ i które znajdujà ∏atwy zbyt na rynkach Êwiatowych, oraz importowanie tych towarów, których z ró˝nych powodów nie wytwarza si´ w kraju, a sà one niezb´dne do zaspokojenia wielu potrzeb konsumpcyjnych i produkcyjnych. Wszystkich produktów nie daje si´ wytworzyç w kraju zarówno ze wzgl´du na warunki geologiczne, klimatyczne, jak i technologiczne, i nie wszystkie produkty op∏aca si´ wytwarzaç w kraju. Tymcza-

213

Przedsi´biorczoÊç

sem potrzeby spo∏eczeƒstwa sà niezwykle ró˝norodne. To uzasadnia koniecznoÊç importowania wielu produktów. Za importowane produkty trzeba p∏aciç walutà wymienialnà, którà mo˝na uzyskaç dzi´ki eksportowi w∏asnych produktów. ˚aden kraj nie powinien izolowaç si´ od wymiany zagranicznej i prowadziç polityki samowystarczalnej. By∏aby to polityka krótkowzroczna, bardzo niekorzystna dla gospodarki, gdy˝ uniemo˝liwia∏aby korzystanie z owoców dokonujàcego si´ post´pu technicznego i cywilizacyjnego w krajach wy˝ej rozwini´tych lub majàcych szczególne osiàgnićia w okreÊlonych dziedzinach produkcji. Oznacza∏oby to bowiem niewykorzystanie wszystkich mo˝liwoÊci rozwoju gospodarczego lub wrćz marnotrawstwo niektórych zasobów naturalnych, produkcyjnych i ludzkich. Bez dop∏ywu nowych technologii z zagranicy wielu krajom, które nie dysponujà ani wystarczajàcymi kapita∏ami, ani zasobem wysoko wykwalifikowanych kadr, by∏oby trudno wejÊç na rynki mi´dzynarodowe i eksportowaç produkty bardziej przetworzone. Kraje te by∏yby skazane na eksport surowców (jeÊli takie posiadajà) lub produktów nisko przetworzonych. Eksploatacja surowców wymaga nie tylko du˝ych kapita∏ów, ale tak˝e nowoczesnej technologii, którà mo˝na kupiç tylko w krajach uprzemys∏owionych. Jednym s∏owem, bez importu nowoczesnej technologii kraj nie mo˝e wyrwaç si´ z zacofania gospodarczego, nie mo˝e istotnie zwi´kszyç wydajnoÊci pracy, obni˝yç kosztów produkcji, podnieÊç jakoÊci wyrobów i wzbogaciç ich struktur´ asortymentowà. Rozwijanie handlu zagranicznego nie ogranicza si´ tylko do importu i eksportu oraz mo˝liwoÊci uzyskania kredyRozwini´ta wymiana tów inwestycyjnych na cele rozwojowe. Powodumi´dzynarodowa jest nie je ono tak˝e tworzenie sprzyjajàcych warunków tylko niezb´dna, ale i bardzo do bezpoÊrednich inwestycji obcego kapita∏u. korzystna dla wszystkich W krajach s∏abiej rozwini´tych, a nawet w takrajów uczestniczàcych kim kraju jak Polska, w∏asne Êrodki sà niewystarw tej wymianie czajàce do rozbudowy i modernizacji produkcji przemys∏owej o przeznaczeniu eksportowym. Dlatego paƒstwo odpowiedzialne za d∏ugofalowy rozwój gospodarczy powinno stwarzaç sprzyjajàce warunki finansowe, prawne, instytucjonalne itp. w celu zachćenia obcego kapita∏u do bezpoÊrednich inwestycji w dziedzinach decydujàcych o rozwoju proeksportowej struktury gospodarczej kraju. Nie ulega wić wàtpliwoÊci, co potwierdza doÊwiadczenie wszystkich krajów Êwiata, ˝e rozwini´ta wymiana mi´dzynarodowa, tzn. import i eksport towarów konsumpcyjnych, us∏ug transportowych, nowoczesnej technologii itp., jest nie tylko niezb´dna, ale i bardzo korzystna dla wszystkich krajów uczestniczàcych w tej wymianie. 214

Jakie przemiany instytucjonalne dokona∏y si´ w krajach uprzemys∏owionych po II wojnie Êwiatowej

Okres mi´dzywojenny (lata 1918– –1939) charakteryzowa∏ si´: stagnacjà gospodarczà, niszczàcymi kryzysami oraz masowym bezrobociem. Towarzyszy∏y temu silne nastroje nacjonalistyczne, które uniemo˝liwia∏y wspó∏prac´ gospodarczà mi´dzy uprzemys∏owionymi krajami Europy Zachodniej i Ameryki Pó∏nocnej. W tym okresie ukszta∏towa∏y si´ totalitarne ustroje: komunistyczny w ZSRR i faszystowski we W∏oszech, w Niemczech i Japonii. Dà˝enie do ekspansji, do podboju innych krajów Êwiata i stworzenie dla siebie nowych êróde∏ surowców strategicznych oraz taniej, niewolniczej si∏y roboczej sta∏y si´ przyczynà najwi´kszej w historii ludzkoÊci wojny Êwiatowej. Demokratyczne kraje zachodnie, a przede wszystkim Stany Zjednoczone, nauczone smutnym doÊwiadczeniem II wojny Êwiatowej, postanowi∏y po jej zakoƒczeniu utworzyç nowy porzàdek ekonomiczny, wyra˝ajàcy si´ w wi´kszej wspó∏pracy finansowej i gospodarczej ró˝nych krajów Êwiata.

13.1

Jakà rol´ we wspó∏czesnym Êwiecie odgrywa Mi´dzynarodowy Fundusz Walutowy oraz Bank Âwiatowy W lipcu 1944 r. w Bretton Woods (niewielkie miasteczko we wschodniej cz´Êci Stanów Zjednoczonych) zebra∏o si´ 730 delegatów z 44 krajów Êwiata, ˝eby ustaliç regu∏y funkcjonowania nowe-

227

Przedsi´biorczoÊç

go ∏adu finansowego w stosunkach mi´dzynarodowych1. Efektem mi´dzynarodowego porozumienia by∏o stworzenie Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW) oraz Mi´dzynarodowego Banku Odbudowy i Rozwoju (MBOiR), zwanego w skrócie Bankiem Âwiatowym (BÂ). Stany Zjednoczone, dysponujàce najwi´kszym potencja∏em produkcyjnym w Êwiecie oraz najwi´kszymi rezerwami z∏ota, zobowiàza∏y si´ na tej konferencji do zagwarantowania wymienialnoÊci dolara na z∏oto na ka˝de ˝àdanie w relacji 35 dol. za 1 uncj´ z∏ota (2,98 grama z∏ota). W ten sposób dolar amerykaƒski sta∏ si´ tak dobry jak z∏oto. Cieszy∏ si´ powszechnym zaufaniem i jego kurs przez d∏ugi okres nie ulega∏ zmianie. Kursy wszystkich innych walut zosta∏y ustalone w stosunku do dolara, np. 2,5 funta szterlinga lub 4 marki zachodnioniemieckie za 1 dolara. G∏ównym zadaniem powo∏anego Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego sta∏o si´ zapewnienie wymienialnoÊci walut krajów cz∏onkowskich i utrzymanie ich stabilnego kursu wymiennego. Sta∏e kursy walut sprzyja∏y rozwojowi wymiany mi´dzynarodowej, przep∏ywowi kapita∏ów z jednego kraju do innego, a tak˝e stabilizacji cen. W przypadku gdy któryÊ z krajów cz∏onkowskich mia∏ du˝y deficyt w bilansie p∏atniczym i pojawia∏y si´ trudnoÊci utrzymania sta∏ego kursu waluty, wówczas MFW udziela∏ mu pomocy finansowej w celu zmniejszenia deficytu bilansu p∏atniczego i niedopuszczenia do dewaluacji waluty. JeÊli udzielana pomoc by∏a niewystarczajàca do istotnego zmniejszenia deficytu bilansu p∏atniczego, kraje cz∏onkowskie, za zgodà MFW, mog∏y dewaluowaç swojà walut´ w celu zwi´kszenia op∏acalnoÊci eksportu i zmniejszenia skali deficytu w bilansie p∏atniczym. Oprócz tych funkcji regulacyjnych i kredytowych, MFW spe∏nia tak˝e funkcj´ konsultacyjnà w rozwiàzywaniu k∏opotów finansowych ró˝nych krajów. Bank Âwiatowy zosta∏ powo∏any w tym samym MFW i BÂ odgrywajà czasie. Jego pierwotnym zadaniem by∏o udzielabardzo wa˝nà rol´ nie po˝yczek na odbudow´ i modernizacj´ we wspó∏czesnym Êwiecie zniszczonych wojnà gospodarek krajów europejskich. Od lat szeÊçdziesiàtych rola Banku Âwiatowego skoncentrowa∏a si´ na udzielaniu po˝yczek rozwijajàcym si´ krajom Trzeciego Âwiata w celu prze∏amania bariery zacofania gospodarczego. Natomiast od lat dziewi´çdziesiàtych w kr´gu zainteresowaƒ MFW oraz Banku

228

1 WÊród sygnatariuszy porozumienia z Bretton Woods by∏a tak˝e Polska, która pod naciskiem Zwiàzku Radzieckiego zmuszona zosta∏a do wystàpienia z MFW w 1949 r. Polska ponownie wstàpi∏a do MFW w 1987 r.

Jak jest budowana gospodarka rynkowa w Polsce

W Polsce w latach 1947–1989 funkcjonowa∏ system gospodarki centralnie planowanej, wzorowanej na systemie gospodarki radzieckiej. Nie wynika∏ on z wyboru spo∏eczeƒstwa polskiego, lecz z uk∏adów politycznych, jakie ukszta∏towa∏y si´ w Europie Wschodniej po II wojnie Êwiatowej, w rezultacie których Polska znalaz∏a si´ w orbicie silnych wp∏ywów Zwiàzku Radzieckiego. System gospodarki centralnie planowanej stwarza∏ poczàtkowo warunki do szybkiego uprzemys∏owienia kraju, chocia˝ ogranicza∏ swobody obywatelskie i nie odpowiada∏ idea∏om niepodleg∏oÊciowym Polaków. Szybko okaza∏o si´ jednak, ˝e rozwój przemys∏owy kraju by∏ w du˝ym stopniu podporzàdkowany militarnym celom Zwiàzku Radzieckiego kosztem narodowych interesów i aspiracji konsumpcyjnych spo∏eczeƒstwa oraz wysokiego stopnia zniszczenia naturalnego Êrodowiska cz∏owieka. Spróbujmy zatem odpowiedzieç na pytania: Dlaczego system gospodarki centralnie planowanej okaza∏ si´ nieefektywny i dlaczego wi´kszoÊç spo∏eczeƒstwa domaga∏a si´ zastàpienia go przez system oparty na regu∏ach gospodarki rynkowej? Jakie koszty spo∏eczne pociàga za sobà budowa gospodarki rynkowej w Polsce i dlaczego koszty te trzeba ponieÊç, aby zbudowaç sprawnie dzia∏ajàce mechanizmy regulacyjne zdolne zapewniç d∏ugofalowy rozwój spo∏eczno-gospodarczy i osiàgnàç dobrobyt materialny w przysz∏oÊci i w ten sposób nadrobiç wiekowe zacofanie cywilizacyjne kraju w stosunku do krajów Europy Zachodniej?

239

Przedsi´biorczoÊç

14.1

Dlaczego gospodarka centralnie zarzàdzana okaza∏a si´ nieefektywna Planowanie centralne mia∏o charakter nakazowo-rozdzielczy. Polega∏o ono na centralnym ustalaniu oraz rozdzielaniu zadaƒ i Êrodków realizowanych w formie nakazów, które by∏y przekazywane ze szczebla centralnego za poÊrednictwem du˝ej liczby wàsko wyspecjalizowanych ministerstw oraz zjednoczeƒ przemys∏owych do jednostek wykonawczych, zwanych przedsi´biorstwami. W ten sposób planowanie centralne, obejmujàce wszystkie dziedziny ˝ycia gospodarczego, by∏o równoczeÊnie narz´dziem bezpoÊredniego zarzàdzania gospodarkà z jednego, centralnego oÊrodka w∏adzy politycznej. W∏adza polityczna by∏a w r´kach jednej partii marksistowsko-leninowskiej, która mia∏a swoisty monopol w sprawowaniu kontroli nad sejmem, rzàdem i sàdownictwem. Takie instytucje, jak zwiàzki zawodowe, organizaGospodarka centralnie zarzàdzana opiera∏a si´ na monopolu w∏adzy, cje m∏odzie˝owe, zwiàzki twórcze, a takmonopolu w∏asnoÊci paƒstwowej, ˝e partie i stronnictwa polityczne, pomonopolu ideologii komunistycznej zbawione by∏y mo˝liwoÊci wyra˝ania i monopolu handlu wewn´trznego w∏asnych interesów i formu∏owania nieoraz zagranicznego zale˝nych opinii. Monopol w∏adzy politycznej oznacza∏ wyeliminowanie wszelkiej realnej opozycji, zdolnej przeciwstawiç si´ odgórnym zarzàdzeniom w∏adzy i upowszechniç w spo∏eczeƒstwie inne programy rozwoju spo∏eczno-gospodarczego kraju ni˝ te, jakie g∏osi∏a Polska Zjednoczona Partia Robotnicza. Sposób kierowania paƒstwem, gospodarkà narodowà i spo∏eczeƒstwem by∏ zaprzeczeniem wszelkich zasad demokracji. Fundamentem gospodarki centralnie planowanej by∏a bezwzgl´dna dominacja paƒstwowej formy w∏asnoÊci. Przedsi´biorstwa paƒstwowe by∏y zarzàdzane przez rozbudowany aparat urz´dniczy w pe∏ni kontrolowany przez aparat partyjny. Zatrudnieni w przedsi´biorstwach pracownicy nie czuli si´ wspó∏w∏aÊcicielami i nie ponosili ˝adnej odpowiedzialnoÊci za podejmowane decyzje. W∏asnoÊç paƒstwowà traktowali oni jako „w∏asnoÊç niczyjà”. Oprócz dominujàcej w∏asnoÊci paƒstwowej, wyst´powa∏a tak˝e w∏asnoÊç spó∏dzielcza, przede wszystkim w zaopatrzeniu rolnictwa w Êrodki produkcji i skupie produktów rolnych, handlu detalicznym, budownictwie mieszkaniowym itp. Spó∏dzielczoÊç by∏a równie˝ podporzàdkowana obowiàzujàcym regu∏om nakazowego planowania i centralnego rozdzielnictwa Êrodków. Istnia∏a nomenklatura stanowisk, co oznacza∏o, ˝e wszystkie kierownicze stanowiska paƒstwowe, a tak˝e kierownicze stanowiska 240

prof. dr hab. El˝bieta Màczyƒska SZKO¸A G¸ÓWNA HANDLOWA

P O D S T A W Y PRZEDSI¢BIORCZOÂCI Mieczys∏aw Nasi∏owski Podr´cznik dla szkó∏ ponadgimnazjalnych

PRZEDSI¢BIORCZOÂCI

P O D S T A W Y

prof. dr hab. Józef Porayski-Pomsta INSTYTUT J¢ZYKA POLSKIEGO UNIWERSYTETU WARSZAWSKIEGO

ISBN 83-87251-73-9

WYDAWNICTWO KEY TEXT WARSZAWA