KARIŞIMLAR ÜNİTENİN BÖLÜM BAŞLIKLARI
• 1. KARIŞIMLARIN SINIFLANDIRILMASI • 2. KARIŞIMLARIN AYRILMASI 1. KARIŞIMLARIN SINIFLANDIRILMASI KARIŞIM NEDİR?
• Karışım, birden fazla maddenin kimyasal özellikleri değişmeyecek şekilde bir araya gelmesiyle oluşan madde topluluğudur. Saf maddeler element ve bileşiklerden oluşur. Fakat maddelerin çoğu ne tek bir elementtir; ne de tek bir bileşiktir. Maddelerin çoğu saf madde olmayan karışımlardır.
KARIŞIMLARIN ÖZELLİKLERİ
• 1- Yapılarında iki ya da daha fazla madde bulundururlar. • 2- İstenilen oranda karıştırılırlar. 1
• 3- Fiziksel olarak karışırlar. • 4- Kendini oluşturan maddelerin özelliklerini taşırlar. • 5- Kendini oluşturan maddelere fiziksel yöntemlerle ayrıştırılabilirler.
• 6- Saf değildirler. • 7- Belli erime ve kaynama noktaları yoktur. • 8- Yapı taşları element ya da moleküllerdir. • 9- Belli bir formülleri yoktur. KARIŞIMLAR
• •
HOMOJEN KARIŞIMLAR HETEROJEN KARIŞIMLAR
HOMOJEN KARIŞIMLAR
• Her tarafında aynı özelliği gösteren, tek bir madde gibi gözüken karışımlardır.
• Karışımı meydana getiren maddeler gözle veya optik aletlerle görülemezler.
2
• Homojen karışımlara genel olarak “çözeltiler” de denir. • Tuzlu su, şekerli su, alkollü su, çeşme suyu ile içerisinde bulunduğumuz havayı homojen karışıma örnek verebiliriz. ÖRNEK SU + TUZ = TUZLU SU (Bileşik)+(Bileşik)=(HOMOJEN KARIŞIM)
ÇÖZELTİ TANIMI
• Çözücü ve çözünenin oluşturduğu homojen karışımlara çözelti denir.
• Maddelerin katı-gaz hâlleri hariç diğer tüm hâlleri homojen olarak karışarak çözeltileri oluştururlar.
ÇÖZELTİNİN BİLEŞENLERİ
• Çözeltilerin iki bileşeni vardır. • 1– Çözücü • 2– Çözünen • Çözücü: Genelde miktarı çok olan ve diğerini çözen maddedir.
• Çözünen: Genelde miktarı az olan ve diğeri tarafından 3
çözülen maddedir. ÖRNEK SU + TUZ = TUZLU SU (ÇÖZÜNEN) + (ÇÖZÜCÜ) = (ÇÖZELTİ)
DOYGUNLUĞA GÖRE ÇÖZELTİ TİPLERİ
• • •
DOYMAMIŞ ÇÖZELTİ DOYMUŞ ÇÖZELTİ AŞIRI DOYMUŞ ÇÖZELTİ
DOYMAMIŞ ÇÖZELTİ
• Belli şartlarda bir çözücüde, çözünebilenden daha az madde çözünmüş ise bu tip çözeltilere doymamış çözeltiler denir.
DOYMUŞ ÇÖZELTİ
• Belli şartlarda bir çözücüde, çözünebilen kadar madde çözünmüş ise, bu tip çözeltilere doymuş çözeltiler denir.
AŞIRI DOYMUŞ ÇÖZELTİ
• Şartlar değiştirilerek, bir çözücüde çözünebilenden daha 4
fazla madde çözünmüş ise bu tip çözeltilere aşırı doymuş çözeltiler denir.
• Aşırı doygunluk hâli kararsız hâl olup çözeltiyi aşırı doygun hâle getiren faktörler ortadan kaldırılırsa çözelti tekrar doygun hâle döner.
• Bal, pekmez ve reçel örnek verilebilir. DERİŞİME GÖRE ÇÖZELTİ TİPLERİ
• •
SEYRELTİK ÇÖZELTİ DERİŞİK ÇÖZELTİ
SEYRELTİK ÇÖZELTİ Çözüneni çok az, çözücüsü fazla olan çözeltilere denir.
DERİŞİK ÇÖZELTİ Çözüneni fazla, çözücüsü az olan çözeltilere denir.
ALAŞIMLAR
• Katı ile katı arasındaki homojen karışımlara alaşım denir. • Alaşımı oluşturan elementler, kristal yapılarını kaybetmezler. • Sıcaklık yükselince metalin kristal formu değişebilir. 5
• Yüzey merkezli küp, düzgün sekiz yüzlü (oktahedral) vb. metal kristal tipleri vardır.
ALAŞIM ÇEŞİTLERİ
• Yer değiştirme alaşımları: Alaşımı oluşturmadan önce kristal yapıları aynı olan alaşımlardır. Bu çeşit alaşımlarda, alaşımı oluşturan element atomlarının yarıçapları en fazla %15 farklılık gösterir.
• Konumlar arası alaşımlar: Kullanılmayan boşluklara küçük elementler yerleşir. Örneğin; çelikte boşluklara karbon atomları yerleşmiştir.
ÇELİĞİN PASLANMAMASI
• Çelik, demire göre daha kararlı olduğundan kimyasal tepkimelere karşı ilgisiz hâle gelir.
BAŞLICA ALAŞIMLAR ALAŞIMIN ADI
BİLEŞİMİ
PİRİNÇ
% 63 Cu % 37 Zn % 70–95 Cu % 5–30 Sn % 60 Sn % 40 Pb
BRONZ (TUNÇ) LEHİM
6
SAÇMA MATBAA HARFİ AMALGAM DİŞ DOLGUSU 22 AYAR ALTIN
% 99,5 Pb % 0,5 As % 73 Pb % 15 Sb % 12 Sn % 40–55 Hg % 45–60 Ag % 91,7 Au % 5 Ag % 2 Cu % 1,3 Zn
ALTIN ALAŞIMLARI Renk Ayar Alışımdaki Elementlerin Yüzdeleri Sarı 22 Altın 91,67% Gümüş 5% Bakır 2% Çinko 1,33% Kırmızı 18 Altın 75% Bakır 25% Gül
18
Altın 75% Bakır 22,25% Gümüş 2,75%
Renk
Ayar
Alışımdaki Elementlerin Yüzdeleri
Pembe
18
Altın 75% Bakır 20% Gümüş 5%
7
Beyaz
18
Beyaz
18
Gri– Beyaz
18
Yeşil
18
Renk
Ayar Alışımdaki Elementlerin Yüzdeleri
Açık Yeşil 18 Yeşil
18
Koyu Yeşil 18
Beyaz– 18 Mavi veya Mavi Mor –
Renk
Ayar
Altın 75% Palladyum veya Platin 25% Altın 75% Palladyum 10% Nikel 10% Çinko 5% Altın 75% Demir 17% Bakır 8% Altın 75% Gümüş 25%
Altın 75% Bakır 23% Kadmiyum 2% Altın 75% Gümüş 20% Bakır 5% Altın 75% Gümüş 15% Bakır 6% Kadmiyum 4% Altın 75% Demir 25% Altın 80% Alüminyum 20% Alışımdaki Elementlerin Yüzdeleri
8
Sarı
22
Sarı
18
Yoğun Sarı
22
Sarı
14
Koyu Sarı
9
Altın 91,6% Gümüş 5,5% Bakır 2,9% Altın 75% Gümüş 16% Bakır 9% Altın 91,6% Gümüş 3,2% Bakır 5,1% Altın 58,5% Gümüş 30% Bakır 11,5% Altın 37,5% Gümüş 31,25% Bakır 31,25%
ALTIN ALAŞIMI FOTOĞRAFLARI
Mor
Beyaz
Mavi – Yeşil – Pembe
Gül
Sarı (24 Ayar) Sarı (22 Ayar) 9
HETEROJEN KARIŞIMLAR HETEROJEN KARIŞIMLARIN TANIMI VE ÇEŞİTLERİ
• Her tarafta aynı özelliği göstermeyen ve içindeki taneciklerin gözle görülebildiği karışımlardır. 4 grupta incelenir.
• • • • •
Süspansiyon Emülsiyon Aerosol Koloit Adi karışım
SÜSPANSİYON
• Katı-sıvı heterojen karışımlara denir. ÖRNEK
• Tebeşir tozu- su • Su-talaş • Ayran 10
YAŞAMIMIZDAKİ SÜSPANSİYONLAR
• Ca(OH)2 (KALSİYUM HİDROKSİT) SÜSPANSİYONU: Sönmüş kireç ismiyle satılan, suda çözünmeyen beyaz tozun suyla karıştırılması ile oluşur. Kireç denince, sönmüş kireç anlaşılır. Badana yapımında kireç süspansiyonu kullanılır.
• Mg(OH)2 (MAGNEZYUM HİDROKSİT) SÜSPANSİYONU: Magnesi kalsine adıyla bilinen antiasit mide süspansiyonudur.
• BaSO4 (BARYUM SÜLFAT): Ameliyat esnasında kullanılan sargı bezi, pamuk, makas vb. steril ameliyat malzemeleri baryum sülfat çözeltisine batırılmıştır. Ameliyat esnasında vücudun içinde unutulan ameliyat malzemelerini, röntgen çekiminde BaSO4 gösterir. Ayrıca BaSO4 süspansiyonu ve hint yağı karışımı; XM solüsyonu adındaki ilaçtır. Röntgen filmi çekiminden az önce hastaya içirilir. İçirilen sıvının mideden bağırsağa kaç dakikada geçtiği BaSO4 ile anlaşılır; geçiş süresine göre hastalığa teşhis konur.
EMÜLSİYON
• Sıvı-sıvı heterojen karışımlara denir. ÖRNEK
• Zeytinyağı–su karışımı • Lipo ve hidro olmak üzere iki çeşittir. 11
• Lipo, yağ içindeki su emülsiyonudur. Bazı kremler örnek verilebilir.
• Hidro, su içindeki yağ emülsiyonudur. Balık yağı örnek verilebilir.
AEROSOL
•
Katı-gaz ya da sıvı-gaz heterojen karışımlara denir.
ÖRNEK
• Duman • Sis • Spreyli parfümler • Spreyli böcek ilaçları KOLOİT
• Çıplak gözle bakıldığında heterojen olduğu anlaşılmayan katı-sıvı karışımlara denir.
• Koloitlerde çözünen madde ancak mikroskopla görülebilir. ÖRNEK
• Duman 12
• Boya • Süt • Krema • Koloitlerde, katı tanecikler bir sıvı içerisinde çıplak gözle görülemeyecek kadar küçük tanecikler hâlinde heterojen olarak dağılmıştır.
ADİ KARIŞIM
• Süspansiyon ve emülsiyon özelliği göstermeyen karışımlara denir. ÖRNEK
• Salata ÇÖZÜNÜRLÜK
• Belirli bir sıcaklık ve basınçta 100 gram suda çözünen en fazla maddenin kütlesine o maddenin çözünürlüğü denir.
•
Çözünürlük = Çözünebilenin kütlesi(g) / 100 g su
ÇÖZÜNÜRLÜĞE ETKİ EDEN FAKTÖRLER 13
• • •
Sıcaklık Basınç Çözücü ve Çözünenin Cinsi
SICAKLIK
• Katı ve sıvıların sudaki çözünürlükleri sıcaklıkla genellikle artar.
• Gazların sudaki çözünürlükleri ise sıcaklıkla azalır; çünkü gazların, sıvılardaki çözünürlüğü ekzotermiktir.
BASINÇ
• Katı ve sıvıların sudaki çözünürlükleri basınçla değişmez. • Gazların sudaki çözünürlükleri ise basınçla artar. ÇÖZÜCÜ VE ÇÖZÜNEN CİNSİ
• Genel olarak benzer maddeler birbiri içinde iyi çözünür. Polar, polarda iyi çözünür. Apolar, apolarda iyi çözünür.
• Tuz, suda iyi çözünür; çünkü her ikisi de polardır. • Alkol, suda iyi çözünür; çünkü iki molekül bir biriyle hidrojen 14
bağı oluşturur.
• Naftalin suda iyi çözünmez; çünkü iki molekül arasında bir benzerlik yoktur.
2. KARIŞIMLARIN AYRILMASI KARIŞIMLARIN BAZI AYIRMA TEKNİKLERİ
• Suyla yıkayarak sürükleme: Altının kumdan temizlenmesi • Ekstraksiyon: Şeker pancarından şeker elde edilmesi • Eleme • Durultma: Katının sıvıdan ayrılması yöntemi • Santrifüjleme: Santrifüj cihazıyla yapılan çabuk çöktürme • Kurutma ile ayırma: Etüv cihazında yapılan; rutubetin giderilmesi, suyun süratle uçurulması gibi işlere yarayan metot
• Flotasyon: Genelde madencilikte cevherdeki bazı maddeleri elde etmek için kullanılan yüzdürme ile ayırma yöntemi
15
AZOT VE OKSİJEN GAZLARININ ELDE EDİLMESİ
• Hava yüksek basınçta sıvılaştırılır. Sıvı havanın ayrımsal damıtılmasıyla azot ve oksijen gazları, linde cihazında elde edilir.
• Azotun kaynama noktası –194 °C, oksijenin kaynama noktası ise –183 °C’tır. Bu nedenle önce azot gazı, sonra oksijen gazı ele geçer.
• Sıvı hava; dewar (devar) kaplarında saklanır. UÇUCU YAĞIN SUYU, ÖRNEĞİN; GÜL SUYU, KEKİK SUYU NASIL ELDE EDİLİR?
• Bitkisel uçucu yağlar, ayrımsal damıtmayla elde edilir. • Bu yağlar uçucu olduklarından, ayrımsal damıtma esnasında su üstünde toplanmalarına özen gösterilir. Böylece hem israf önlenmiş hem de yeni bir ürün ortaya çıkmış olur.
• Ayrımsal damıtmanın sonunda uçucu yağ üstten alınır. • Uçucu yağlar, suda çözünmemelerine rağmen, su ile temas hâlinde olduklarından zamanla; doymamış veya doymuş gül yağı çözeltisi, kekik yağı çözeltisi vb. uçucu yağ çözeltileri alttaki kısımda elde edilir ki, işte bunlara gül suyu, kekik suyu vb. isimler verilir. 16
KARIŞIMLAR ÜNİTESİ LE İLGİLİ SOSYAL ALANDA KULLANILAN KİMYA KELİME VE DEYİMLERİ
• Yumuşak alaşımlı üslup: Herkesin birbirine karşı ses tonunu yükseltmeden sevgi ruhu ile hareket etmesi, her söylenene laf yetiştirme yerine, dövene elsiz, sövene dilsiz olma hâli (Yumuşak alaşımlı üslup mevzuu herkesten beklenemez; özellikle zihniyet değişikliği gereksinimini hissetmek lazımdır).
17