Cabir bin hayyan

MEŞHUR TÜRK VE İSLAM KİMYA BİLGİNLERİNİN HAYATLARI VE KİMYA İLMİNE KATKILARI CABİR BİN HAYYAN (721–805) Horasan’da doğdu. Kufe’de vefat etti.

Kimya ilminin babasıdır. Türk bilim adamıdır. Büyük dâhidir.

Dönemin en büyük ilim merkezlerinden Harran Üniversitesi’nin rektörüdür. Adı Latince’ye Geber diye geçmiştir.

Cabir bin Hayyan’ın başta kimya olmak üzere tıp, eczacılık, fizik, astronomi, matematik, felsefe ve eğitim alanlarında çok hizmetleri olmuştur.

Bunların içinde şüphe yok ki en önemlisi atomla ilgili buluşudur.

Yunanlı bilginler maddenin en küçük parçasına, bölünemeyen en küçük parçacık anlamına gelen atom demişlerdi. İslam bilginleri, bu kelimeyi o zamanın bilim dili olan Arapçaya çevirirken cüz–ü layetecezza dediler. Cüz–ü layetecezzanın diğer adı cüz–ü ferttir. Hem atom hem de molekül yerine kullanılabilir. Cabir bin Hayyan ise Yunanlıların atomun parçalanamayacağı yolundaki teorilerine karşı çıktı.

Bu konuda gerçek mahiyeti asırlar sonra anlaşılabilecek farklı görüşü ortaya koydu.

Günümüz dünyasında, atomla ilgili ilk çalışmaların İngiliz kimyager John Dalton (1766–1844) tarafından yapıldığı, uranyumun çekirdeğinin parçalanabileceği fikrinin de 1944 Nobel Kimya Ödülü sahibi Alman kimyacı Otto Hahn (1879– 1968) tarafından ortaya atıldığı fikri yaygındır.

Hâlbuki onlardan 1000 yıl önce yaşamış olan Müslüman kimyacı Cabir Bin Hayyan’ın aşağıdaki sözleri asrımızın ilim adamlarını dahi hayrete düşürecek mahiyettedir: “Maddenin en küçük parçası olan cüz–ü layetecezzada yoğun bir enerji vardır. Yunan bilginlerinin iddia ettiği gibi bunun parçalanamayacağı söylenemez. O da parçalanabilir. Parçalanınca da öylesine bir 1

enerji meydana gelir ki Bağdat’ın altını üstüne getirebilir. Bu, Allah’ın bir kudret nişanıdır.”

Cabir bin Hayyan da simyacılar gibi kalay, kurşun, demir ve bakırdan altın elde edilebileceğini düşünüyordu. Ancak bunun yolunun atomların kontrol altında parçalanıp değerlerinin değiştirilmesiyle olacağını belirtmekteydi.

Günümüzde nükleer laboratuvarlarda kontrollü çekirdek reaksiyonlarıyla yeni yapay elementler veya mevcut elementlerin yapay izotopu elde edilmektedir. İleride altın da elde edilebilir. Simyacılar, fiziksel veya kimyasal yolla elementleri altına çevirmek istedikleri için boşuna uğraşıyorlardı.

Yine kontrolsüz çekirdek reaksiyonlarının atom bombası olduğu da bilinmektedir. Cabir bin Hayyan, çok eski yıllarda bütün bunlardan söz etmişti.

Cabir bin Hayyan, Lavoisier’den önce Lavoisier kanununu (kütlenin korunumu kanunu) ifade etmiştir; Newton’dan önce Newton kanununu (yer çekimi kanunu) açıklamıştır; Gay Lussac’dan önce Gay Lussac kanunundan (gazlarda basınç– sıcaklık ilişkisi) söz etmiştir.

Güneş enerjisinden faydalanma çığırını açmıştır.

Kimya ilminin hem teorik hem de pratik alanda büyük gelişimine sebep olmuştur. Cabir bin Hayyan’ın en bariz vasfı deneyciliğidir.

Modern kimya laboratuvarını ilk kuran kişidir.

Cabir bin Hayyan’ın kimyadaki diğer hizmetlerini şöyle sıralayabiliriz: 1* HCl formülüyle gösterilen hidroklorik asidi (tuz ruhu) elde etmiştir.

2* HN03 formülüyle gösterilen nitrik asidi (kezzap) elde etmiştir.

3* 3 hacim derişik HCl ile 1 hacim derişik HN03 karışımından oluşan, günümüzde de bütün dünyada kullanılan kral suyunu keşfetmiştir.

4* Altın, yalnız kral suyuyla kimyasal reaksiyona girer; başka hiçbir elementle reaksiyona girmez. Kral suyu, hem altının saf olup olmadığının anlaşılmasında hem de altın 2

alaşımlarındaki altının yüzde bileşim miktarının bulunmasında kullanılır. Altının saflığının belirlenmesi ve sahteciliğin önlenmesinde bugün de kullanılan en yaygın yoldur.

5* Üretilen asitler sayesinde, hem Cabir bin Hayyan hem de günümüze kadar bütün kimyacılar bazı metal bileşiklerini elde edebildiler.

6* Cabir bin Hayyan’ın elde ettiği bazı bileşikler şunlardır: Şap (KAlSO4), nişadır (NH4Cl), gümüş nitrat (AgNO3) vb.

7* Cabir bin Hayyan kristalizasyon, süzme, eritme, buharlaştırma, süblimleştirme, damıtma, çözme vb. metotları geliştirdi veya kimya ilmine kazandırdı.

8* George Sarton (Corc Sörtın), “Fen Bilimleri Tarihine Giriş” adlı önemli çalışmasında 750 ile 800 yılları arasındaki dönemin en önemli ilim adamı olarak Cabir bin Hayyan’ın adını vermiştir.

9* Bir kısım tabirler vardır ki Cabir bin Hayyan ve diğer kimyacılar sayesinde Batı dillerine geçmiştir. Bunlardan bir kısmı şunlardır: 10* Alcohol (Arapça aslı el kuhl) 11* Alkali (Arapça aslı el kali) 12* Kimya (Arapça aslı kimie) 13* Alembic (Arapça aslı el imbik) 14* Paslanmayan çelik alaşımı elde etmiştir. Çeliklerde paslanmayı önlemiştir.

Görülüyor ki Cabir, günümüzün modern ilminin dayanmış olduğu gözlem ve deney metotlarını, asırlarca önce kullanmıştır. Ünlü Fransız bilim tarihçisi Marcellin Berthelot (1827–1907) Cabir bin Hayyan hakkındaki düşüncelerini şöyle açıklamıştır: "Aristo'nun mantık ilmindeki yeri neyse, Cabir bin Hayyan'ın kimya ilmindeki yeri de odur. Aristo, mantığın kurucusu ve üstadı olarak kabul edildiği gibi Cabir bin Hayyan da kimyanın 3

kurucusu ve üstadıdır."

Alman oryantalist ve fen bilimleri tarihçisi Julius Ruska da (1867–1949), kimyanın temellerinin Yunanca tercümelerle atılmadığını, Arapça eserlerin tercümeleriyle atıldığını belirtmektedir.

Ortaçağ felsefecilerinin önemli isimlerinden olan ve felsefenin görevini; “insanı Tanrı bilgisine götürme ve insanı O'nun hizmetine koşturma” olarak dile getiren Roger Bacon (1214– 1294), Cabir bin Hayyan'ı “ustaların ustası” olarak anmaktadır.

RAZİ (864–925)’NİN KİMYA İLMİNE HİZMETLERİ Razi’nin önemi büyüktür.

Asırlar boyunca Avrupa’ya ders veren Arap kimyager ve doktordur.

Tahran’a yakın Rey’de doğdu, Bağdat’ta vefat etti.

Asıl adı Ebubekir Muhammed bin Zekeriya’dır. Doğum yerinden dolayı Razi adını almıştır. İskit Türklerindendir.

H2S04, etil alkol, antiseptik vb. kimyasal maddeleri keşfetmiştir.

Devrinin en büyük bilginidir.

Doğum günü olan 27 Ağustos İran’da her sene Tıp Bayramı olarak kutlanır.

230 kitabı vardır. Bu kitaplardan 12 adedi kimya eseridir. Kitab– ül Esrar (Sırların Kitabı) adındaki en meşhur kimya kitabı, 14. asra kadar kimya ilminin baş eseri olarak Batı’da okutulmuştur.

Kimyayı tıbbın hizmetine sunmuştur.

Bütün eşyayı fiziksel ya da kimyasal yolla altına çevirme iddiasında olan simyacıların saçma düşünceleriyle mücadele etmiştir.

4

En büyük hizmeti tıp sahasında olmuştur.

Böbrek mesanedeki taşları ilaçla parçalıyor veya cerrahi müdahale ile çıkarıyordu; bundan dolayı operatörlüğün ilerlemesine katkısı büyüktür.

Hayvan bağırsağından ameliyat ipliği (katgüt) yapılarak cerrahide kullanılması, onunla tıp tarihine girmiştir.

Bitkiden ilaç yapmayı ilk geliştirendir. Bir ilaç terkibi yaparken onu önce hayvanlar üzerinde denerdi. Bitkilerden ilaç yapma konusunda İbni Sina, Razi’den çok daha ileridedir.

George Sarton, An Introduction to the History of Sciences (Fen Bilimleri Tarihine Giriş) adlı kitabında 750 ile 1100 yılları arasında geçen 350 senelik ilim tarihinin her birini 50 yıllık 7 döneme ayırmış ve her bir döneme o dönemdeki en önemli ilim adamının ismini vermiştir. 850 ile 900 yılları arasını da Razi’nin adıyla anmıştır.

İBNİ SİNA (980–1037)’NIN KİMYA İLMİNE HİZMETLERİ İslam hükemasının Eflatun’udur. Filozofların üstadıdır.

Eserleri Avrupa üniversitelerinde 600 sene temel kitap olarak okutulmuştur.

Doktorların sultanı unvanıyla anılmıştır. En büyük hizmeti tıp sahasındadır. Çağların en büyük tıp araştırmacısıdır. Tıp noktasında “Tıp ilmini iki satırda topluyorum. Sözün güzelliği kısalığındadır. Yediğin vakit az ye. Yedikten sonra dört, beş saat kadar yeme. Şifa hazımdadır. Kolayca hazmedeceğin miktarı ye.

Nefse ve mideye en ağır ve yorucu hâl, taam taam üzerine yemektir.” demiştir. Yemek konusunda vücuda en zararlı olan, dört, beş saat ara vermeden yemek yemek veyahut lezzet için çeşitli yemekleri birbiri üstüne mideye doldurmaktır.

Kimya ilmini tıbbın hizmetine sokmada, Razi’yi örnek almıştır; bu konuda dünyada Razi’den sonra ikincidir diyebiliriz.

Zamanının en büyük dâhisidir.

5

Tıp ve kimya ilminden başka felsefe, jeoloji, coğrafya, fizik, matematik, botanik, zooloji, müzik dallarında da çok araştırma ve keşifleri vardır.

Isı ve gaz basıncı konularında keşifleri olmuştur. Toriçelli’den önce açık hava basıncını ölçmüştür.

Suların temizlenmesiyle ilgili çalışmalar yapmıştır. İçme suyunun, sağlık üzerindeki etkisini araştırarak suyun kalitesinin önemini belirtmiştir.

Farklı branşlardaki 29 meselede Avrupalı bilim adamlarına öncülük yapmıştır.

Tıp alanında onlarca hastalığı ilk teşhis ve tedavi etmiştir. Örneğin; şeker hastalığında, idrarda şeker bulgusunun varlığını ilk keşfeden odur. Bulaşıcı hastalıklara küçük mikroorganizmaların sebep olduğunu tespit etmiştir.

Ameliyatlardan önce hastaya anestezik ilaç yapmak da onun buluşudur. Etil alkolü tıpta steril amaçlı olarak ilk kullanandır.

Damar içine yapılan şırınga da İbni Sina’nın icadıdır.

Koruyucu hekimlik ve tedavide İbni Sina’nın belirttiği 780 ilacın istisnasız hepsi günümüzde kullanılmaktadır.

Batılılar ona Avicenna derler.

EBU’L HEYSEM (965–1051) 15*

Atmosfer basıncıyla ilgili öncü çalışmalar yapmıştır.

EBU'L VEFA (940–988) 16* Matematik ve astronomi âlimidir.

17* Yoğunluk ölçmeye yarayan piknometre aletini ilme kazandırmıştır.

TÜRK VE İSLAM BİLGİNLERİ; KİMYA İLMİNİN 6

GELİŞMESİNE ZEMİN HAZIRLAMIŞLAR, BÜYÜK KATKIDA BULUNMUŞLARDIR VE BU KATKIYI BATILI BİLİM ADAMLARI ONAYLAMIŞLARDIR MEŞHUR TÜRK–İSLAM KİMYACILARININ ÖZDEYİŞLERİ Maddenin en küçük parçası olan atomda yoğun bir enerji vardır. Yunan bilginlerinin iddia ettiği gibi bunun parçalanamayacağı söylenemez. O da parçalanabilir. Parçalanınca da öylesine bir enerji meydana gelir ki Bağdat’ın altını üstüne getirebilir.

Cabir bin HAYYAN* (721–805) •

Kimya ilminin babası, Türk bilim adamı, büyük dâhi, Harran Üniversitesi rektörü.

Ben gerçek düşünür diye kimya ilmini bilene derim.

Razi* * Arap kimyager, Tahran’a yakın Rey’de 864’te doğdu, 925’te Bağdat’ta vefat etti, asıl adı Ebubekir Muhammed bin Zekeriya’dır, doğum yerinden dolayı Razi denmiştir.

H2S04, etil alkol, antiseptik vb. kimyasal maddelerin mucididir. Doğum günü olan 27 Ağustos İran’da her sene Tıp Bayramı olarak kutlanır. 230 kitabı vardır.

Maddenin içi, dolu gözüktüğü hâlde aslında boştur. İmam Rabbani* (1563–1624) 7

* İkinci bin yılının müceddididir. Türkistanlı mutasavvıftır. Evren ve nesnelerin oluşumuyla ilgili düşünceleri günümüze ışık tutmaktadır.

Madde, sonsuz denecek ölçüde parçalanabilir.

Nazzam* (792–845) * İslam âlimi, Basra’da doğdu, Basra’da yaşadı, hayatının son devresini Bağdat’ta geçirdi.

NAZZAM “MADDE, SONSUZ DENECEK ÖLÇÜDE PARÇALANABİLİR.” DEMEKLE NELERİ SÖYLEMİŞTİR? 1* 1. Atomun parçalanabileceğini belirtmiştir.

2* 2. Atom altı parçacıklara işarette bulunmuştur.

3* 3. Maddenin bir başlangıçtan itibaren var olduğunu ifade etmiştir.

4* 4. Yarı ömürden söz ettiği düşünülebilir.

MEŞHUR TÜRK–İSLAM KİMYACILARINI TASDİK EDEN BATILILARDAN BAZILARININ SÖZLERİ Kimya Müslümanlar tarafından kurulmuştur.

Müslümanlar binlerce keşif ve metotlarıyla kimya ilminin kuruluşuna yardım etmişlerdir.

William James Durant* (Vilyım Ceymıs Dürant) (1885–1981)

8

*Amerikalı filozof, tarihçi, yazar.

Orta çağda İbni Sina tıp yazarlarının en büyüğü, Razi en büyük Doktor, Beyruni en büyük astronom, İbni Heysem en büyük optik âlimi, Cabir bin Hayyan en büyük kimyagerdi.

William James Durant* (Vilyım Ceymıs Dürant) (1885–1981) * Amerikalı ilim tarihi araştırmacısı.

Kimya İbni Sina’nın buluşlarıyla bugünkü seviyesine ulaşabilmiştir.

Berthold Schwartz* (1318–1384) *Barutu bulan Alman kimyager.

Kimyanın babası Cabir bin Hayyan’dır.

Britannica Ansiklopedisi

Razi modern kimyanın kurucusudur.

Eric John Holmyard* (Erik Caan Homyard) (1891–1959) *İngiliz bilim adamı, kimya tarihçisi.

Cabir’den sonra yaşayan Razi kimya ilminin büyük kurucularındandır.

Eilhard Wiedemann* (1852–1928) 9

*Alman fizikçi.

İslam kimyacılarının kendilerinden sonra gelenlere bıraktıkları miras saymakla bitmez.

ROGER GARAUDY* (1913–2012) * Fransız filozof ve yazar, 1982’de Müslüman oldu, Müslüman olmadan önce Marksizmin önemli savunucularındandı.

Gerçek kimyager Razi’dir.

Dr. Sigrid Hunke* (1913–1999) * Alman felsefeci, Avrupa Üzerine Doğan İslam Güneşi kitabının yazarı.

Müslümanlardan önce kimyanın mevcut olmadığını söylersek mübalağa etmiş olmayız.

Haydar Bammat* (1890–1965) * Dağıstan’da doğdu, Paris’te yaşadı, devlet adamı, diplomat, yazar.

Şimdiki kimyayı deney malzemeleriyle ilk defa kuranlar Müslümanlar olmuştur.

Corci Zeydan* (1861–1914) *Hıristiyan Arap tarihçi, Beyrut doğumlu.

Müslümanların ayrı bir mesai gösterip geliştirdikleri İslam’da ilk ele alınan disiplinlerden biri kimyadır.

Dr. Philip K. Hitti* (1886–1978) 10

*Arap tarihçisi.

Kimyaya deneyciliği kazandıran Müslümanlardır. Cabir bin Hayyan kimya ilmine buharlaştırma, süzme, saflaştırma, eritme, damıtma, kristalizasyon metotlarını keşfederek uygulamaya soktu.

Max Meyerhof* (1884–1951) *Alman bilim adamı.

11