Oman in transitie

geograďŹ e Special Oman in transitie Rentenieren | Olie- en gasreserves | Stammen en staat | Oases | Internationalisering hoger onderwijs | Cruisetoerisme | En verder: De klimaatbestendige stad | The Human Scale Uitgave van het KNAG | jaargang 23 | nummer 2 | februari 2014

Inleiding

Oman Marike Bontenbal & Otto Verkoren

D

e Arabische Golfregio profileert zich steeds duidelijker op het wereldtoneel. Denk aan het wereldkampioenschap voetbal in Qatar in 2022, de aanschaf van het duurste schilderij ter wereld door Sjeika Al-Mayassa van Qatar (De Kaartspelers van Paul Cézanne), en de aankopen van (Europese) voetbalclubs, chique warenhuizen en hotelketens. Met zijn oliedollars staat de regio bekend als rijk en (vrij) stabiel – de Arabische lente bleek hier van weinig betekenis.

Binnen de groep van Golfstaten – Kuwait, Saudi-Arabië, de Verenigde Arabische Emiraten, Bahrein, Qatar en Oman – wordt de laatste vaak beschouwd als het kleine, sympathieke broertje, met name wat betreft modernisering en economische ontwikkeling. In Oman vloeit de olie minder rijkelijk, veranderingsprocessen verlopen er minder heftig en het ‘Dubai-effect’ van luxe, blingbling en een onroerendgoedbubbel speelt een geringere rol.

Toch zijn ook de veranderingen in Oman ongekend. In Geografie juni 1995 schreef Ben de Pater daar al over. Binnen veertig jaar heeft het sultanaat een indrukwekkende welvaartsgroei doorgemaakt, dankzij de vondst van olie, maar zeker ook door de enorme investeringen in onderwijs, gezondheidszorg en infrastructuur. Olie-inkomsten, economische groei, en modernisering hebben de Omaanse samenleving ingrijpend veranderd.

Toch maakt het land, dat berust op eeuwenoude samenlevingsvormen en traditionele normen, zich ook nadrukkelijk sterk voor het behoud van traditie en cultuur. Soms wringt dat.

Deze special van Geografie brengt een aantal artikelen samen die de continuïteit en verandering van Omans economie en samenleving belichten, inclusief de uitdagingen waarvoor het land staat.

Marike Bontenbal laat zien hoe olie-inkomsten de verhouding tussen staat en samenleving beïnvloeden en welke problemen dit oplevert op de arbeidsmarkt, waar migranten het meeste werk verzetten, terwijl hoogopgeleide Omani werkloos thuiszitten.

6

FOTO: ANDREA MORONIBANDYTAM

in transitie

Alle tijd voor een spelletje met vrienden in de schaduw op een hete namiddag in Muttrah.

Veronika Deffner en Carmella Pfaffenbach maken duidelijk wie deze migranten zijn en hoe zij in Oman wonen en werken.

Ondanks hun aanwezigheid is de traditionele stammenstructuur nog steeds een pijler van de samenleving, zo schrijft Corien Hoek. Zij belicht tevens het proces van staatsvorming in Oman.

Wiekert Visser laat zien hoe het land omgaat met de eindigende voorraden olie en gas. Kennis, technologie en innovatie moeten een centrale rol gaan spelen. Jürgen Werner beschrijft de opmars van hoger onderwijs, met als voorbeeld GUtech, een van de vele privé-universiteiten die recentelijk zijn gesticht.

Ook toerisme is belangrijk voor de verdere economische diversificatie van Oman. Manuela Gutberlet vertelt over het cruisetoerisme in de soek van Mutrah. Otto Verkoren beschrijft het transformatieproces van de vele Omaanse oases, die de storm van verstedelijking en modernisering toe nu toe weten te doorstaan. •

geografie | februari 2014

Oman

Staatsburgers in Oman hebben een bruin leven. Gratis onderwijs en zorg, land en huisvesting, geen belastingen en als het even kan een inkomen voor het leven. Die luxe wordt mogelijk gemaakt door olie-inkomsten en expatriates die de economie draaiend houden. De overheid probeert ook de Omani aan het werk te krijgen, maar dat valt tegen.

Rentenieren aan de Golf HET SOCIAALECONOMISCHE DILEMMA VAN OMAN Figuur 1: Oman 300 km

Marike Bontenbal iran

Madha Fujairah

Dubai

doha

Golf van Oman

a

Shinas

ti

n Suhar a h Saham - k u

abu dhabi

st Barka' Mutrah

ja

verenigde arabische emiraten

Muscat

b

al

ak Halban hd Al Hamra a r fahud

Nizwa

Sur

OMAN al-sharqiyah

ramlat al ghirbaniyat

saudi arabië

OMAN ©2014 GEOGRAFIE & B.J. KÖBBEN

German University of Technology, Oman

Perzische Golf

B

qatar

Khasab

z u f a r

Arabische Zee jemen

geografie | februari 2014

Salalah Bron: UN Carto, naturalearthdata.com

O

man heeft de laatste veertig jaar een ongekende sociaaleconomische groei doorgemaakt. Met de vondst van olie vanaf de jaren 60 en het aantreden van sultan Qaboos bin Sai’d in 1970 begon een fase van snelle ontwikkeling waarbij grootschalig geïnvesteerd werd in de aanleg van infrastructuur, gezondheidszorg en onderwijs. De transitie van het land dat destijds tot de armste van de wereld behoorde, was ongekend. In 2010 had Oman de snelste verbetering wereldwijd van de human development index gerealiseerd. De HDI meet sociaaleconomische ontwikkeling af aan levensverwachting, genoten onderwijs en gemiddeld inkomen per capita. Waar veertig jaar terug de levensverwachting rond de 50 jaar lag, is deze nu gestegen tot 73. En waar begin jaren 80 de bevolking gemiddeld drie jaar onderwijs genoot, is dit nu veertien jaar. De kindersterfte is sinds 1980 gedaald met bijna 90%. Een gemiddeld jaarinkomen van 24 duizend dollar per hoofd van de bevolking en een jaarlijkse economische groei van rond de 5% duiden op een voortdurende welvaartsgroei.

Maar het model waarop de sociaaleconomische ontwikkeling is gebaseerd, begint steeds meer barsten te vertonen. De sterke afhankelijkheid van olie-inkomsten en de dreigende olietekorten in de nabije toekomst (zie Wiekert Visser op pag. 15) brengen

7

FOTO: LUMIXANE

Urban sprawl

O

man heeft een snelle verstedelijking doorgemaakt. De aride regio kende al een historische concentratie van de bevolking aan de kust en in oases, waar water aanwezig was en landbouw en visserij in een bestaan konden voorzien. Deze kernen vormden een solide basis van waaruit verdere verstedelijking optrad. In 1960 woonde slechts 16% van de bevolking in steden, nu gaat het inmiddels om drie van de vier inwoners (figuur 2).

Begin 1970 was leegloop van het platteland waarschijnlijk de belangrijkste oorzaak van de snelle verstedelijking. Maar vandaag de dag zijn dat vooral de snelle natuurlijke bevolkingsgroei en de aanwas van migranten. Natuurlijke bevolkingsgroei treedt vooral op in stedelijke gebieden, waar de economie het hardst groeit en waar vrouwen in de vruchtbare leeftijd wonen, studeren en werken. Ook migranten trekken voornamelijk naar de stedelijke gebieden. De grootste agglomeraties (Muscat, de dichtbevolkte Batinahkust en Salalah) herbergen gezamenlijk 74% van de expatriates in het land. Meer dan 40% woont in Muscat.

De snelle expansie van steden in Oman is ook een direct effect van het verzorgingsstaatmodel. Immers, alle

De overheid stelt burgers gratis grond beschikbaar. In Muscat ontstaan in snel tempo nieuwe woonwijken met een lage bebouwingsdichtheid.

burgers komen in aanmerking voor een gratis stuk grond van de overheid waarop zij een woning kunnen bouwen. In Muscat heeft dit geleid tot een ongebreidelde urban sprawl. In snel tempo ontstaan nieuwe woonwijken aan de rand van de hoofdstad. Volgens de laatste volkstelling van 2010 is het aantal huizen in het land met 28% toegenomen ten opzichte van zeven jaar eerder.

Omani kunnen zich inschrijven voor een stuk grond dat via een loting wordt toegewezen. Tot 2008 kwamen hiervoor alleen mannen in aanmerking, maar sinds-

Figuur 2: Verstedelijking in Oman (1950-2015)

% stedeijke bevolking

80 70 60 50 40 30 20 10 0

1950

'55

'60

'65

'70

'75

'80

'85

'90

'95

2000

'05

'10

'15

Bron: UN Department of Economic and Social Affairs, Population Division

8

dien ook vrouwen. De overheid maakt het land beschikbaar en bebouwbaar, en verdeelt het in stukken van gelijke grootte.

Ging het in 1970 om percelen van 150 m2, in de jaren 80 was dat 320 m2. In 1990 verdubbelde dat andermaal tot 600 m2.

Dit leidt tot een snelle stedelijke uitbreiding met een lage bebouwingsdichtheid. De grondstukken mogen namelijk vaak maar voor 30% bebouwd worden, en maximaal twee verdiepingen hoog zijn, typische familiewoningen dus. In 2009 werden 136.000 grondstukken vrijgegeven, elk met een oppervlakte van 20 bij 30 m, wat leidde tot 82 km2 urban sprawl in één jaar.

De vrijstaande gezinswoning op een groot stuk land, ommuurd en afgeschermd van de buitenwereld, vertegenwoordigt de aspiratie van de Omaanse middenklasse.

Deze vorm van verstedelijking heeft echter grote milieu- en sociale gevolgen, zoals een hoger energiegebruik, autoafhankelijkheid en langere afstanden, en sociale isolatie door de lage bebouwingsdichtheid, gebrek aan wijkvoorzieningen en het gesloten karakter van de ommuurde woningen.

geografie | februari 2014

Oman in een wankele positie. Daarbij leunt het land zwaar op migranten om de economie draaiend te houden, er heerst een hoge werkloosheid onder de eigen bevolking, en de snelle bevolkingsgroei legt een grote druk op voorzieningen zoals onderwijs, en werkgelegenheid.

Net als andere Arabische Golflanden is Oman een rentier state.

De inkomsten van het land komen niet voort uit arbeid en productie, maar uit het genereren van inkomsten van buitenaf, ofwel ‘rente’. Voor Oman zijn dit de inkomsten van de uitvoer van olie en gas, momenteel goed voor meer dan de helft van het bruto nationaal product en 80% van de staatsinkomsten. In een renteniersstaat is de overheid de belangrijkste ontvanger van externe inkomsten, en verantwoordelijk voor de verdeling daarvan onder de bevolking. De staatskas wordt niet gespekt door binnenlandse productie en belastingen, maar door de ‘rente’ op de uitvoer uit natuurlijke hulpbronnen. In renteniersstaten draagt het overgrote deel van de bevolking niet bij aan het creëren van economische waarde. Ze bereikt welvaart door optimaal mee te delen in de extern gegenereerde staatsinkomsten.

Dit vertaalt zich in Oman in een tamelijk extreme verzorgingsstaat, met een breed scala gratis voorzieningen voor de bevolking, gratis land en huisvesting, het ontbreken van inkomsten- en vermogensbelasting, en voor velen een gegarandeerde baan bij de overheid. De lijst van voorzieningen en regelingen is indrukwekkend. Om te beginnen hoeven burgers in Oman niet te betalen voor onderwijs en gezondheidszorg. Dat geldt voor publieke scholen en overheidsziekenhuizen, maar ook voor de staatsuniversiteit waar studenten met de beste schoolresultaten gratis kunnen studeren en wonen. Daarnaast kan elke Omaanse staatsburger aanspraak maken op een stuk grond, waarop hij met een gunstige overheidslening een huis kan neerzetten (kader Urban sprawl). Water en elektriciteit zijn spotgoedkoop. Ook de benzine aan de pomp is zo zwaar gesubsidieerd dat de overheid op elke liter toelegt.

Maar mogelijk het sterkste kenmerk van het verzorgingsmodel is dat de staat zich ook ontfermt over de salarisstrookjes van haar onderdanen. Door continu banen te creëren bij de overheid heeft vrijwel elke Omaanse familie een gegarandeerd inkomen. Het leger en de politie bieden vooral plek aan laaggeschoolde Omani uit de binnenlanden. Hoger opgeleiden kunnen terecht bij ministeries en andere overheidsinstanties. Overheidsbanen zijn populair: het salaris is niet altijd gunstig, maar de arbeidsvoorwaarden zijn goed, met een aanstelling voor het leven, een solide pensioen na twintig jaar dienstverlening, en korte werkdagen van zes uur die het velen mogelijk maken er een lucratieve business bij te doen.

EX PATRI AT E S De vondst van olie en de modernisering van de staat brachten een enorme instroom van migranten op gang die emplooi vonden in de olieproductie, de aanleg van wegen, gebouwen en huizen, en de

geografie | februari 2014

Voor de aanleg van de industriële haven van Sohar, 220 kilometer ten noordwesten van Muscat worden overwegend Indiërs en Pakistani ingeschakeld.

FOTO: RINGOGOINGO

REN TENIE R E N

De Omani delen mee in de inkomsten, maar dragen er niet aan bij

groeiende dienstensector (zie Veronika Deffner en Carmella Pfaffenbach op pag. 12). De bevolking in de Arabische Golfregio heeft het hoogste aandeel migranten ter wereld. In Qatar, Koeweit en de Verenigde Arabische Emiraten is de buitenlandse beroepsbevolking zelfs vele malen groter dan de autochtone bevolking.

Sinds 1980 is in Oman het aandeel migranten (expatriates) gegroeid van 18% naar zo’n 30% vandaag de dag (kader Bevolkingsgroei en scheefgroei, pag. 10). Drie van de vier banen in het land worden door expats bezet.

De baangarantie voor Omani bij de overheid, en de import van arbeid voor hoog- en laagwaardig werk in de dienstensector en de bouw hebben geresulteerd in een sterk gesegmenteerde arbeidsmarkt. In de publieke sector werken bijna uitsluitend Omani, in de private sector vullen zij slechts 12% van de banen.

Expats zijn hier de motor – als bouwvakkers, fabrieksarbeiders, winkelpersoneel, huishoudsters, maar ook ingenieurs en geologen, IT-specialisten en topmanagers. De nationale economie zag in 2011 zeven miljard US dollar aan remittances naar het buitenland verdwijnen.

OM ANI S ATI E Vanwege de sterke afhankelijkheid van geïmporteerde arbeid voert de overheid sinds de jaren 90 een beleid van ‘Omanisatie’. Ze wil de arbeidsparticipatie van de eigen burgers bevorderen door scholing en training, en een systeem van quota en boetes voor bedrijven die te weinig Omani in dienst hebben. Maar migranten zijn ruim

9

Bevolkingsgroei en scheefgroei

Figuur 3: Bevolkingspiramides van Omani en totale bevolking in Oman (2010) omani vrouwen

80+

mannen

75-79 70-74 65-69

E

euwenlang was de Arabische Golfregio dunbevolkt. Met de vondst van olie en de daarmee gepaard gaande ontwikkelingen vanaf de jaren 70 ontstond een ongekende bevolkingsgroei. Omans bevolking verdrievoudigde in veertig jaar tijd van 128 naar 359 miljoen mensen. Zowel de natuurlijke bevolkingsgroei als de instroom van migranten heeft bijgedragen aan de bevolkingsexplosie. Het groeipercentage ligt ook nu nog boven het gemiddelde van andere landen in ontwikkeling.

In de natuurlijke bevolkingsgroei zijn grofweg drie fasen te onderscheiden.

Tussen 1950 en 1970 kende Oman een stagnerende en zelfs negatieve bevolkingsgroei. Geboortecijfers waren hoog, maar sterftecijfers lagen soms nog hoger door slechte leefomstandigheden, gebrek aan gezondheidszorg en politieke onrust en stammenstrijd. In deze periode vertrokken veel Omani naar andere landen van het Arabisch Schiereiland en de kust van Oost-Afrika.

Vanaf 1970, toen de huidige sultan Qaboos aan de macht kwam, verviervoudigde de bevolking van ongeveer een half miljoen eind jaren 60 tot twee miljoen in 1990. Dit waren de jaren van de ‘wederopstand’, met een enorme natuurlijke bevolkingsgroei en dito toename van de migrantenbevolking. De sterftecijfers daalden in rap tempo dankzij de groeiende welvaart en verbeterde gezondheidszorg. De daling van geboortecijfers bleef in deze periode echter achter.

In de jaren 90 normaliseerde de natuurlijke bevolkingsgroei enigszins. De vruchtbaarheid daalde onder invloed van de toegenomen welvaart, de emancipatie van vrouwen door onderwijs en werk, veranderende sociaal-culturele normen en waarden, en een groeiende acceptatie van het gebruik van anticonceptie. Vrouwen krijgen nu gemiddeld 3,2 kinderen. Dat is veel vergeleken met Europa, waar veel landen inmiddels worstelen met een negatieve bevolkingsgroei, maar weinig vergeleken met de zeven kinderen per vrouw begin jaren 70.

10

voorhanden, goedkoper en makkelijker in te zetten, en vaak beter opgeleid. Bovendien 50-54 wachten veel Omani net zo lang met werken 45-49 tot ze een baan bij de overheid bemachtigd 40-44 35-39 hebben. De media leveren sinds kort milde 30-34 kritiek op dit negatieve arbeidsethos.

25-29 20-24 Wekelijks staan er in de krant berichten 15-19 als: ‘Het ministerie van Arbeid heeft 237 10-14 werkzoekenden uitgenodigd voor een 5-9 0-4 sollicitatiegesprek. Slechts 37 kwamen 250 200 150 100 50 0 0 50 100 150 200 250 300 350 400 (x 100.000 inwoners) (x 100.000 inwoners) opdagen en 14 accepteerden een baan’. totale bevolking In een land waar men opgroeit met een 80+ vrouwen mannen 75-79 Srilankaanse nanny, een Egyptische leraar, 70-74 een Indiase straatveger en Filipijnen achter 65-69 de toonbank, heerst de hardnekkige over60-64 55-59 tuiging dat je bepaalde banen nu eenmaal 50-54 overlaat aan anderen.

45-49 40-44 Ondertussen neemt de werkloosheid 35-39 onder Omani schrikbarend toe. Elk jaar 30-34 25-29 betreden zo’n 45.000 schoolverlaters de 20-24 arbeidsmarkt. De komende jaren worden 15-19 dit er alsmaar meer. De kinderen uit de 10-14 5-9 geboortegolf van de jaren 80 en 90 (kader 0-4 Bevolkingsgroei en scheefgroei) studeren de 250 200 150 100 50 0 0 50 100 150 200 250 300 350 400 (x 100.000 inwoners) (x 100.000 inwoners) komende jaren af en voeren de druk verder Bron: Oman Statistisch Jaarboek (2011) op. Bovendien is hoger onderwijs voor Omani nu eerder regel dan uitzondering.

De bevolking is hoger opgeleid, maar de De snelle bevolkingsgroei eind voriarbeidsmarkt lijkt zich niet aan te passen. De publieke sector is inge eeuw heeft zijn weerslag op de huidimiddels verzadigd en kan de werkzoekenden niet langer opvangen. ge en toekomstige bevolkingssamenHet IMF schat dat 24% van de Omani momenteel zonder baan is. stelling van Oman. Het land kampt met Het Omanisatiebeleid faalt op meerdere fronten. Tussen 2003 en een youth bulge (jongerenoverschot).

2010 groeide het aandeel migranten van 23 tot 28%. In de private De kinderen die in de jaren 70 en 80 sector werkt het beleid een kunstmatige vraag naar Omani in de geboren zijn, doen nu een beroep op hand. Om te voldoen aan de quota, en boetes te ontlopen, hebben voorzieningen als onderwijs, huisvesveel bedrijven een leger aan Omaanse receptionistes, chauffeurs, ting en werkgelegenheid. Volgens de bewakers en ander laagbetaald personeel in dienst. De salarissen census van 2010 is 35% van de bevolzijn laag, het personeelsverloop is hoog. De quota hebben een king jonger dan 15 jaar. Twee derde van negatief effect op de werksfeer en arbeidsproductiviteit – receptiode Omani is jonger dan 30. nistes die zich zichtbaar vervelen en ondersteunend personeel dat Het aantal migranten neemt zowel niet gemotiveerd is. Niet hun kwaliteit of productiviteit maar het absoluut als relatief nog steeds toe. In Omaanse staatsburgerschap rechtvaardigt hun aanwezigheid.

2010 telde Oman 816.000 migranten, S TAATS BUR GER S C HAP bijna 30% van de totale bevolking. De 60-64 55-59

instroom van migranten heeft ook geleid tot scheefgroei. Driekwart van de migranten betreft werkzame mannen tussen de 20 en 55 jaar die zonder familie in Oman zijn. De bevolkingspiramides van 2010 illustreren dit (figuur 3).

Staatsburgerschap als economisch goed is een sleutelkenmerk van de renteniersstaten van de Arabische Golf. De voorzieningen van de verzorgingsstaat en de verdeling van de olie-inkomsten zijn enkel bestemd voor staatsburgers. Migranten zijn uitgesloten van deze voordelen en vrijwel niemand kan zich laten naturaliseren – zelfs niet na twintig of dertig jaar dienstverlening. Veel Omani zetten hun staatsburgerschap ook in door als zogenoemde sponsor te fungeren van niet-Omaanse bedrijven en buitenlandse inves-

geografie | februari 2014

FOTO: SALIM AL-HARTHY/ WWW.SALIMPHOTO.COM

Het sultanisme is een eeuwenoud sociaal, cliëntelistisch contract waarbij de sultan (hier zijn paleis in Muscat) verantwoordelijk is voor het welzijn van zijn volk, in ruil voor loyaliteit en erkenning van zijn gezag.

teerders die zonder hen niet kunnen opereren. Het is een lucratief businessmodel waarbij de sponsor een groot deel van de bedrijfswinst opstrijkt, terwijl migranten het werk doen.

Het sociaaleconomische ontwikkelingsmodel van Oman wankelt echter. Werkloosheid in combinatie met een jonge bevolking zal de druk op banen, huizen, gezondheidszorg en andere voorzieningen de komende jaren opvoeren. ’s Lands economie is sterk afhankelijk van olie en geïmporteerde arbeid. Het werkgelegenheidsbeleid wordt continu ondermijnd door de verleidingen van het welvaartsmodel. Een voortdurende investering in onderwijs, het stimuleren van de private sector en ondernemerschap, en het verder ontwikkelen van niet-oliegerelateerde economische sectoren zoals industrie, havens, logistiek en toerisme moeten in de toekomst steviger ankers bieden.

De staat moet ondertussen voorzichtig manoeuvreren. Toen Oman in 2011 een milde versie van de Arabische lente beleefde, werden in alle haast duizenden nieuwe banen bij de overheid gecreëerd om demonstranten tevreden te stellen. Sinds deze demonstraties heeft de overheid gezorgd voor zo’n 100.000 nieuwe banen in zowel de publieke als private sector. Ook gingen het minimumloon en de werkloosheidsuitkering omhoog. Het illustreert hoe een renteniersstaat de ‘rente’ als politiek middel kan inzetten.

en politieke verantwoording afkopen. Hoe meer olie, des te minder vrijheid. Maar dit is te kort door de bocht. Oman is nooit een democratisch land geweest – ook vóór de vondst van olie niet.

Hier is sultanisme de staatsvorm (zie Corien Hoek op pag. 18).

In Oman is het niet per se de olie die de totstandkoming van een democratische staat ondermijnt, maar een eeuwenoud sociaal, cliëntelistisch contract tussen sultan en volk. De sultan is verantwoordelijk voor het welzijn van zijn volk, in ruil voor loyaliteit en erkenning van zijn gezag. Deze oude ‘overeenkomst’ tussen volk en leider verklaart ook waarom de Arabische lente in Oman meer een uiting was van ontevredenheid om economische redenen dan om politieke redenen. Wel kan de sultan de olie-inkomsten in zijn voordeel laten werken. Hij kan de wederzijdse afhankelijkheid versterken via de verdeling van olie-inkomsten onder de bevolking in de vorm van gratis onderwijs, huisvesting, land en gezondheidszorg, en werkgelegenheid. Binnen deze traditionele politieke kaders, rente-afhankelijke economische kaders en beleidskaders van onderwijs, werkgelegenheid en economische diversificatie moet de toekomst van Oman gestalte krijgen. • Marike Bontenbal werkt bij de German University of Technology in Oman als Assistent Professor in het Department of Sustainable Tourism and Regional Development. In onderwijs en onderzoek houdt zij zich bezig met stedelijke en regionale ontwikkeling, arbeidsmarkt en bevolkingsvraagstukken van de Arabische

S U LTA N IS M E

Golflanden. Zij promoveerde in 2009 bij International Development Studies van

Er is veel geschreven over het mogelijke verband tussen olie en autocratische regimes, waarbij vaak de conclusie wordt getrokken dat staatshoofden met oliedollars hun bevolking tevreden houden

de afdeling Sociale Geografie en Planologie aan de Universiteit Utrecht.

geografie | februari 2014

B RO N N EN Z IE W W W. G EO G RA FIE. N L

11

Geografie is hĂŠt tijdschrift over actuele ruimtelijke vraagstukken

Word lid van het KNAG en ontvang Geografie 9 keer per jaar, 48 bladzijden dik

Kijk op www.geografie.nl