maart 2013 nummer 116
we zijn socialer dan we denken talent voor wetenschap en communicatie
AN116.indd 1
3/18/2013 2:52:00 PM
2
In dit nummer Het empathische brein Akademie Nieuws is de nieuwsbrief over de activiteiten van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen en de Akademie-instituten Redactie-adres: knaw, Postbus 19121, 1000 GC Amsterdam T 020 551 0733 F 020 620 4941 communicatie@knaw.nl www.knaw.nl Een abonnement op Akademie Nieuws is gratis. Oplage: 4700 ISSN 0925-7446 Druk: Ten Brink, Meppel
3
Neurowetenschapper Christian Keysers van het Nederlands Herseninstituut kreeg een beurs van bijna twee miljoen van de European Research Council. Hij hoopt er de architectuur van de menselijke empathie mee te ontrafelen.
Digitale geletterdheid
11
Middelbare scholieren zijn heel vaardig met smartphone en social media, maar ze beseffen onvoldoende wat de gevolgen en risico’s zijn van hun digitale gedrag. Een commissie van de KNAW pleit voor herziening van het informaticaonderwijs.
Crowdfunding
13
Particuliere belangstellenden hielpen mee om het boek 1001 vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis gerealiseerd te krijgen. Crowdfunding geeft een hoop extra werk, zegt historica Els Kloek van het Huygens ING, maar het geeft je ook vleugels.
Vormgeving: Ellen Bouma, Alkmaar Omslagfoto: Een fMRI-experiment waarbij proefpersonen kijken naar films (links) van emoties (boven), sensaties (midden) en handelingen (onder). De hersenactiviteit bij mensen die zien wat anderen doen en voelen (blauw), blijkt in de hersenen te overlappen (wit) met de hersenactiviteit wanneer ze zelf dergelijke handelingen verrichten en dergelijke sensaties en emoties voelen (rood). (copyright: Christian Keysers)
Berichten Boeken
7 12
Zesentwintigste jaargang, nr. 116 Maart 2013 AN116.indd 2
3/18/2013 2:52:02 PM
Akademie Nieuws maart 2013
3
Door Niki Korteweg
ERC Starting Grant voor onderzoek naar het empathische brein
Je inleven dankzij je lijf Christian Keysers, onderzoeker bij het Nederlands Herseninstituut van de KNAW, is de drieduizendste ontvanger van een prestigieuze beurs van de European Research Council. Hij wil er de architectuur van de menselijke empathie mee ontrafelen. ‘Hoe zwaar denk je dat deze doos is?’ vraagt Christian Keysers, terwijl hij zijn lange lok achter een oor schuift en een kartonnen doos van de vloer optilt. Ik probeer een glimp van de inhoud op te vangen. Tevergeefs, maar een kilo of wat blijkt goed geschat. ‘Dat lukt je zo goed doordat jij zelf ook dingen kunt optillen. Mensen bij wie de motorische hersenschors niet meer goed werkt, bijvoorbeeld door een bloeding, kunnen dat niet meer. En dan kunnen ze plots ook niet meer goed het gewicht inschatten dat een ander opheft.’ We simuleren een handeling in ons eigen brein om ons in te kunnen leven in anderen. The vicarious brain noemt Keysers dat, het plaatsvervangende brein. ‘Mijn
Een goede beursaanvraag vergt inlevingsvermogen brein neemt als het ware jouw plaats in terwijl ik observeer wat jij doet. Zo voel ik wat jij voelt.’ De 39-jarige hersenonderzoeker bijt zich al dik vijftien jaar vast in empathie. Negen jaar werkte hij in het UMC in Groningen, waar hij in 2007 hoogleraar werd. Sinds een paar jaar is hij hoofd van het Social Brain Lab in het Nederlands Herseninstituut. In de vensterbank van zijn werkkamer in Amsterdam staan drie grote leeggedronken champagneflessen. De tastbare herinneringen aan de vele beurzen die de gedreven wetenschapper al in de wacht sleepte. En symbolen van zijn eigen sterke empathische vermogens: een goede beursaanvraag vergt inlevingsvermogen in wat beoordelaars willen lezen. Zijn laatste triomf is een imposante beurs van de European Research Council (ERC): de ceremoniële uitreiking aan hem, de drieduizendste gelukkige, werd op 15 januari gevierd. Met die 1,8 miljoen wil hij de opbouw van het empathische brein in kaart brengen.
AN116.indd 3
Christian Keysers Foto V. Gazzola
3/18/2013 2:52:03 PM
4
De basis voor het hersenonderzoek naar empathie werd in 1996 in de Italiaanse universiteitsstad Parma gelegd. De neurowetenschappers Giacomo Rizzolatti en Vittorio Gallese hadden een electrode in de hersenschors van een aapje gestoken. Ze wilden metingen doen aan losse zenuwcellen die handbewegingen aansturen. Die zitten in de premotorische hersenschors. Wanneer het dier een rozijntje pakte, knetterde de versterker waaraan de elektrode was gekoppeld: een teken dat de aangeprikte zenuwcel actief was.
Een proefpersoon moest zelfs overgeven in de scanner Door stom toeval ontdekten de Italianen iets bijzonders. De versterker maakte dit geluid ook wanneer de aap zag dat de onderzoeker tegenover hen een rozijn pakte. Keysers, vers gepromoveerd en mateloos aangetrokken door de bevindingen, bemachtigde in 2000 een postdocpositie in Parma. Hij toonde aan dat de versterker zelfs ratelde wanneer de proefdieren alleen maar hoorden dat iemand een rozijn pakte.
emoties Spiegelneuronen noemden de Italianen deze zenuwcellen die het gedrag van een ander reflecteren in het brein. Ze waren op de basis gestuit van ons inlevingsvermogen. ‘In Italië richtten we ons op handelingen’, vertelt Keysers, ‘maar menselijke empathie is vaak gekoppeld aan emoties. Daar wilde ik meer van weten.’ Keysers onderzocht proefpersonen in een fMRIscanner, waarmee in beeld kan worden gebracht welke hersendelen actief zijn bij een bepaalde taak. ‘We lieten mensen in de scanner iets walgelijks ruiken. Een geur van ranzige boter, of van rotte eieren. Iedereen reageerde daarop. Een proefpersoon moest zelfs overgeven in de scanner. Het hersengebied dat hard werkte tijdens die gevoelens van afschuw, de insula, werd ook actief wanneer deze mensen foto’s van in walging vertrokken gezichten zagen. Hetzelfde verband hebben we later aangetoond bij pijn. Wat we zagen voor de motorische hersendelen, gebeurde ook bij deze emoties.’ Inmiddels is duidelijk dat een hele serie hersengebieden betrokken is bij empathie. Een van de vragen die Keysers dolgraag met het Europese geld wil beantwoorden
AN116.indd 4
is hoe al die gebieden samenwerken. Hoe laten ze bijvoorbeeld mensen dingen in synchronie doen? ‘Klap als ik klap’, zegt hij, terwijl hij met zijn handen, onzichtbaar onder de tafel, een onvoorspelbaar ritme klapt. We gaan hopeloos ongelijk. Als hij met zijn handen boven de tafel klapt, gaat het stukken beter. ‘Het duurt ongeveer 200 milliseconden voor je brein een geluid heeft omgezet in een hersensignaal waar jij op kunt reageren. Het duurt een halve seconde voor je me na kunt doen. Maar als je me kunt zien, klappen we bijna synchroon, alsof we één organisme zijn. Alsof de normale fysieke grenzen van de reactietijd verdwenen zijn. We denken dat het brein niet slechts reageert op wat er gebeurt, maar doorlopend anticipeert op wat de ander zal doen.’ Om te bestuderen in welke volgorde de hersengebieden samenwerken, zal hij technieken gebruiken die nauwgezetter de hersenactiviteit registreren dan met fMRI kan. Een daarvan is elektrocorticografie. Hierbij meten onderzoekers de hersenactiviteit direct op het breinoppervlak, onder de schedel. Mensen die een epilepsieoperatie moeten ondergaan, krijgen soms een week lang een matje met elektroden op hun brein. Zo kunnen neurochirurgen zien waar de epilepsiehaard is die ze weg moeten snijden. ‘Tijdens die week zouden we allerlei tests met die patiënten kunnen doen’, zegt Keysers.
kooimaatje Er is nog een tweede vurige wens die hij met de ERCbeurs in vervulling kan laten gaan. Het empathische brein op celniveau uitpluizen in zijn rattenmodel. Is empathie dan niet iets typisch menselijks? ‘Ja, en nee’,
Ratten laten ook iets zien dat op empathie lijkt lacht Keysers. ‘Er zijn verschillende vormen van empathie bij mensen. De eerste is emotionele besmetting. Dat zie je bij kleine kinderen: als een baby begint te huilen, dan zetten omringende kindjes ook een keel op. Maar naarmate een kind ouder wordt, ontwikkelt het ook een volwassen vorm van empathie. Dat voelt het bijvoorbeeld de behoefte om iemand te helpen die pijn heeft.’ ‘Ratten laten ook iets zien dat op empathie lijkt’, vervolgt hij. ‘Als we twee ratten tegenover elkaar zetten, en we geven een van hen een milde elektrische schok aan
3/18/2013 2:52:03 PM
Akademie Nieuws maart 2013
5
zijn poten, dan zal de geschokte rat bewegingloos blijven staan. Dat is een automatische reactie op gevaar van ratten. Als dit een kooimaatje van de andere rat is, zal de andere rat ook “bevriezen”. Maar als het een onbekende
Veel processen van je brein zijn diepgeworteld in het lichaam rat is, gebeurt dit niet. Dit wijst erop dat het bevriesgedrag meer is dan kopieergedrag bij de dreiging van gevaar, of iets dat lijkt op de emotionele besmetting bij baby’s.’ Met het rattenmodel hoopt hij naar meer dan alleen de gekleurde vlekken op hersenscans te kunnen kijken. ‘We willen ontdekken wat er gebeurt in afzonderlijke zenuwcellen als de rat voor het eerst empathie ervaart. Welke neurotransmitters gebruiken ze? Als dat bekend is, kunnen er wellicht medicijnen gemaakt worden die empathie verhogen.’
Een beter inlevingsvermogen, dat kunnen mensen met autisme goed gebruiken. Hun spiegelneuronen ontwikkelen zich langzamer dan normaal, ontdekte Keysers. ‘Op achttienjarige leeftijd is het motorische hersengebied bij autisten minder actief wanneer ze iemand zien lachen, vergeleken met iemand die niet autistisch is. Maar rond de leeftijd van 25, 30 jaar normaliseert het. Behandelaars zien ook vaak dat mensen met autisme met het klimmen der jaren beter worden in sociale dingen. Helaas zijn er tegenwoordig voor kinderen veel meer niet-sociale dingen te doen, zoals computerspelletjes. Dat verergert de trekken van autisme, terwijl kinderen die inlevingsvermogen missen juist extra training zouden moeten krijgen in de sociale wereld.’
robots Ook bij een tweede groep mensen die inlevingsvermogen missen, psychopaten, bestudeerde Keysers met zijn team het brein. Hij rekruteerde zijn proefpersonen onder tbs’ers in de Van Mesdagkliniek in Groningen. ‘Hun spiegelneuronen werden niet actief bij het zien van beelden van mensen die pijn hebben. Maar wanneer we hen vroegen om mee te leven, zagen we nagenoeg normale activiteit. We denken dus dat ze wel in staat zijn tot empathie, maar dat dit niet automatisch gebeurt, zoals bij de meeste mensen. Dat kun je je ook voorstellen. Een gevaarlijke psychopaat moet zich kunnen inleven in een meisje, om ervoor te zorgen dat ze hem vertrouwt en meegaat, een donker steegje in. Pas daar draait hij de knop om.’ Zijn zoektocht naar de basis van empathie heeft zijn kijk op mens-zijn veranderd, zegt Keysers. ‘Ons onderzoek laat zien is dat veel processen van je brein diepgeworteld zijn in het lichaam. Ik begrijp hoe jij je voelt doordat
Hier in Amsterdam ben ik omringd door topmensen Christian Keysers laat ons in Het empathische brein aan de hand van levendige en persoonlijke beschrijvingen van experimenten zien waarom we niet alleen individuen zijn, maar vooral ook sociale wezens. Het empathische brein is verschenen bij uitgeverij Bert Bakker, € 17,95.
AN116.indd 5
ik je houding en je bewegingen zie. Dat simuleer ik op mijn lichaam en zo weet ik wat er in je omgaat. Het brein heeft het lichaam dus nodig. Dit is een interessant inzicht voor robotontwerpers. Robots zijn nog altijd slecht in het begrijpen van emoties, en het imiteren van mensen. Dat komt doordat een robot is gemaakt als een softwareprogramma, dat vervolgens een lichaam bestuurt.
3/18/2013 2:52:03 PM
6
Robot-ingenieurs realiseren zich nu dat ze moeten werken met de feedback van het lichaam van de robot.’
droom Hij prijst zich gelukkig dat hij op het Nederlands Herseninstituut kan werken. ‘Het onderzoekklimaat in Nederland is efficiënt en niet hiërarchisch, waardoor nieuwe ideeën snel opborrelen. Hier in Amsterdam ben ik, net als destijds in Parma, omringd door topmensen, die goede wetenschap bedrijven. Dat inspireert, je krijgt
nieuwe ideeën, en er is veel kennis in huis. Het is altijd mijn droom geweest om in een onderzoeksinstituut te werken, en hier zit ik dan!’ Plotseling duikt Keysers onder de tafel, en graait in de doos die hij kort daarvoor ter demonstratie had opgetild. Hij tovert een exemplaar tevoorschijn van Het empathische brein, de vorig jaar verschenen Nederlandse vertaling van zijn populairwetenschappelijke boek. Ook al prijswinnend. ‘Alsjeblieft’, zegt hij met een lach. Hij voelde aan welke vraag nog in mijn brein was blijven hangen.
Foto- en videowedstrijd Art of Neuroscience Op 13 maart 2013 zijn in het Eye Film Institute in Amsterdam de winnaars bekendgemaakt van de foto- en videowedstrijd Art of Neuroscience. In de categorie Beeld won Annelene Dahl van de Norwegian University of Science and Technology in Trondheim met haar inzending Space and Memory. Haar afbeelding toont twee coupes van de hippocampus, een hersengebied dat belangrijk is voor het kortetermijngeheugen en ruimtelijke navigatie. Door de cellen van een kleur te voorzien brengt Dahl de vezelbanen van de hippocampus naar de nabijgelegen hersenschors mooi in beeld. Een eervolle vermelding kreeg Miriam van Strien (Nederlands Herseninstituut, Amsterdam) met Human Brain Development: Piece by Piece. Haar beeld toont een mozaïek van neuronen en zenuwcellen in het gebied langs de hersenholtes van een menselijk brein. In de categorie Video’s viel Sjoerd Vos van het UMC Utrecht in de prijzen met The Intergalactic Brain. Hij bracht met een MRI-scanner in beeld hoe hersengebieden met elkaar zijn verbonden. Alle inzendingen voor de wedstrijd kunt u bekijken op de website van Art of Neuroscience: http://aon.nin.knaw.nl
AN116.indd 6
3/18/2013 2:52:04 PM
Akademie Nieuws maart 2013
7
Berichten Voorkom witte vlekken in de wetenschap
In een recent rapport over de effecten van universitaire profilering en het topsectorenbeleid waarschuwt de KNAW voor ‘witte vlekken’ op de kaart van de Nederlandse wetenschap. De Nederlandse universiteiten kiezen voor een scherper profiel. Dat is mooi, maar zonder landelijke afstemming kunnen beslissingen van individuele universiteiten om onderzoek af te stoten of opleidingen te sluiten er al snel toe leiden dat (onbedoeld) vakgebieden geheel uit Nederland verdwijnen. Dat gevaar is het nijpendst bij de talen, maar kan ook andere gebieden treffen. Daarom moeten de universiteiten onderling tot een landelijke taakverdeling komen. Vooral in de sociale en geesteswetenschappen moet het veld snel aan de slag. Ook geeft de KNAW in het rapport een eerste analyse van de effecten van het topsectorenbeleid op het fundamenteel onderzoek. Het rapport Effecten van universitaire profilering en topsectorenbeleid op de wetenschap in Nederland. Een eerste kritische reflectie is te bestellen of te downloaden op www.knaw.nl/publicaties. Eind 2014, wanneer de effecten van het beleid zich helderder gaan aftekenen, verschijnt een tweede rapportage.
De waarde van wetenschap Onder voorzitterschap van rector-magnificus Luc Soete van Universiteit Maastricht is in maart de KNAW-commissie ‘Waarde van wetenschap’ van start gegaan. Aanleiding voor het instellen van deze
AN116.indd 7
commissie is de constatering dat bestedingen aan kennis (onderwijs, wetenschap, innovatie) in politiek-bestuurlijk Den Haag veelal worden aangemerkt als kostenpost en niet als investering. De commissie wil beleidsmakers en regeringsadviseurs voorzien van hulpmiddelen waarmee uitgaven aan kennis kunnen worden vertaald in opbrengsten. De commissie start met een verkenning, die moet leiden tot een definitie van de ‘waarde van wetenschap’ – economisch en financieel, maar ook in termen van werkgelegenheid en immateriële aspecten. Vervolgens zal zij haar bevindingen vertalen in concrete aanbevelingen. De verkenningsfase wordt deze zomer afgerond, het advies staat op de rol voor volgend voorjaar.
Kwaliteit van onderzoek in de sociale wetenschappen
Wetenschappelijke kwaliteit laat zich niet alleen meten aan de hand van wetenschappelijke publicaties en citatie-impact. Voor veel disciplines is dat verre van voldoende. De KNAW besteedt al jaren aandacht aan deze problematiek, deze keer in een advies over kwaliteitsbeoordeling van sociaalwetenschappelijk onderzoek. Het advies helpt onderzoekers en bestuurders de kwaliteit van wetenschappelijk onderzoek te beoordelen op een manier die recht doet aan de enorme diversiteit van het onderzoeksveld: van bedrijfseconomie via neuropsychologie tot strafrecht. Ook met belangrijke maatschappelijke ontwikkelingen, zoals de toenemende aandacht voor valorisatie, is in de voorgestelde systematiek rekening gehouden. De KNAW vraagt onderzoekers en bestuurders om met de verschillende methoden te experimenteren, zodat op
de juiste wijze invulling kan worden gegeven aan het nieuwe Standard Evaluation Protocol (SEP), dat in 2015 ingaat. Het advies Naar een raamwerk voor de kwaliteitsbeoordeling van sociaalwetenschappelijk onderzoek en de eerder verschenen adviezen Kwaliteit en relevantie in de geesteswetenschappen (oktober 2011) en Kwaliteitsbeoordeling in de ontwerpende en construerende wetenschappen (november 2010) zijn te bestellen of te downloaden op www.knaw.nl/publicaties.
Wereldoriëntatie in het primair onderwijs Begin dit jaar bracht de KNAW een briefadvies uit over het belang en de mogelijkheden van de wereldoriënterende vakken aardrijkskunde, biologie, geschiedenis, en natuurkunde en techniek in het primair onderwijs. Aanleiding voor het advies zijn zorgen over de kwaliteit van dit onderwijs. De KNAW bepleit eerherstel voor deze vakken. Zij doet vijf aanbevelingen aan staatssecretaris Dekker van OCW: • Behandel de wereldoriënterende vakken net zo als taal en rekenen. • Voorkom, door herijking van de prioriteiten, dat scholen overladen worden. • Benut de synergie tussen rekenen, taal en wereldoriëntatie. • Verbeter de kwaliteit van leermiddelen en het repertoire van leerkrachten. • Verbeter de lerarenopleidingen op het gebied van wetenschap en techniek. Het briefadvies is te vinden op www.knaw. nl/publicaties.
Geschreven sprekende kaart
Het Meertens Instituut bezit ruim duizend uur aan geluidsopnames van dialectsprekers uit alle delen van Nederland. Sinds 2009 zijn de opnames op de
3/18/2013 2:52:06 PM
8
website van het Meertens Instituut beschikbaar via www.meertens.knaw.nl/ soundbites. Dankzij een subsidie van de KNAW worden komend jaar ook alle bijbehorende transcripties op internet beschikbaar gemaakt. In totaal gaat het om meer dan 13.000 scans, die gekoppeld worden aan de geluidsfragmenten van de sprekende kaart. Met deze combinatie van geluid en transcriptie kunnen wetenschappelijk onderzoekers naar Nederlandse dialecten grootschalig fonetisch onderzoek uitvoeren naar bijvoorbeeld variatie in klinkerkwaliteit en klinkerduur en statistisch onderzoek naar woordfrequentie in dialecten van het Nederlands. De ‘geschreven sprekende kaart’ zal op 1 juli 2013 worden opgeleverd.
Biologische oorsprong van muzikaliteit
Wassenaar, een internationale workshop op het Lorentz Center in Leiden, en een prijs van 10.000 euro.
DANS gebruikerspanel Onderzoekers en medewerkers verbonden aan een Nederlandse universiteit, onderzoeksinstelling of vergelijkbaar instituut, zijn van harte welkom bij het DANS gebruikerspanel. Als lid van het gebruikerspanel geeft u feedback op bestaande diensten van DANS (Data Archiving and Networked Services) en draagt u ideeën aan voor nieuwe diensten. Panelleden worden maximaal vijf keer per jaar benaderd, veelal via een online vragenlijst. Ook andere vormen van onderzoek, zoals interviews of paneldiscussies, zijn mogelijk. Een online inschrijfformulier en meer informatie vindt u op http://www.dans.knaw.nl/content/ gebruikerspanel.
Henkjan Honing
NIN = Nederlands Herseninstituut
Ingrid Robeyns
Prof. dr. 1972 (2010) Praktische filosofie (ethiek en sociale, politieke filosofie) Raakvlak van analytische politieke filosofie, ethiek, economie en genderstudies; rechtvaardigheid, op ook immateriëel terrein. Erasmus Universiteit Rotterdam Faculteit der Wijsbegeerte robeyns@fwb.eur.nl 010 408 8969
Alexander Sack
Zijn olifanten muzikaal? Hebben apen, zebravinken en kaketoes maatgevoel en kunnen ze muziek waarderen? Met welke methodes kun je dat testen? En wat kan onderzoek naar andere diersoorten over de evolutionaire oorsprong van muzikaliteit bij de mens vertellen? Dit zijn het soort vragen die Henkjan Honing als Distinguished Lorentz Fellow wil beantwoorden. Henkjan Honing, KNAW-Hendrik Mullerhoogleraar muziekcognitie aan de Universiteit van Amsterdam, gaat een jaar lang onderzoek doen naar de cognitieve en biologische bouwstenen van muzikaliteit. De prijs stimuleert onderzoek dat de kloof tussen alfa-, gamma- en bètawetenschappen overbrugt. Het Distinguished Lorentz Fellowship bestaat uit een residentieel fellowship aan het Netherlands Institute for Advanced Study for Humanities and Social Sciences (NIAS-KNAW) in Bettina Speckmann
Prof. dr. 1972 (2010) Informatica, geometrische algoritmiek Geometrische algoritmiek in de cartografie en geografische analyse. Technische Universiteit Eindhoven Faculteit Wiskunde en Informatica speckman@win.tue.nl 040 247 3076
Marika Taylor
Nederlands Herseninstituut. Dat is de nieuwe naam van het Nederlands Instituut voor Neurowetenschappen van de KNAW. De nieuwe naam doet recht aan de kerntaak van het instituut, namelijk baanbrekend, fundamenteel onderzoek naar de werking van de hersenen. Met de nieuwe naam Nederlands Herseninstituut
Peter-Paul Verbeek
Prof. dr. ir. 1970 (2009) Techniekfilosofie Relatie tussen mens en techniek en de diffuse grens tussen beide. Universiteit Twente Faculteit Gedragswetenschappen P.p.c.c.verbeek@utwente.nl 053 489 4460
Claes de Vreese
Prof. dr. 1972 (2012) Psychologie, neurowetenschappen De relatie tussen het menselijk brein en gedrag, perceptie, cognitie, bij gezonde mensen en patiënten. Universiteit Maastricht Faculty of Psychology & Neuroscience, Department of Cognitive Neuroscience a.sack@maastrichtuniversity.nl 043 388 4267
Dr. 1974 (2009) Theoretische natuurkunde Fysica van zwarte gaten, belangrijk voor de ontwikkeling van kwantumzwaartekracht. Universiteit van Amsterdam Instituut voor Theoretische Fysica Amsterdam (ITFA) m.taylor@uva.nl 020 525 7309
Dr. 1976 (2013) Theoretische sociologie, filosofie, cultuurwetenschappen Wat is een samenleving? Hoe komt het verschil tussen het sociale en het natuurlijke tot stand? Erasmus Universiteit Rotterdam Afdeling Sociologie schinkel@fsw.eur.nl 010 408 1164
Prof. dr. 1973 (2013) Dierecologie Ecologie, fysiologie en evolutie van vogels in uiteenlopende en veranderende leefomgevingen. Rijksuniversiteit Groningen Centrum voor Ecologische en Evolutionaire Studies b.i.tieleman@rug.nl 050 363 8096
Prof. dr. 1976 (2010) Biochemie Aanleg en onderlinge communicatie van verschillende celtypes in het plantenembryo. Wageningen Universiteit & Researchcentrum Laboratorium voor Biochemie dolf.weijers@wur.nl 0317 482 866
Appy Sluijs
Frank van Tubergen
Ysbrand van der Werf
Matthijs van Veelen
Gijs Wuite
Willem Schinkel
Dr. 1980 (2009) Mariene palynologie en paleoceanografie Effecten van hoge CO2 concentraties op klimaat en oceanen in het verleden. Universiteit Utrecht Faculteit Geowetenschappen, departement Aardwetenschappen a.sluijs@uu.nl 030 2532638
Iris Sommer
Prof. dr. 1970 (2011) Biologische aspecten van psychose Ontstaan, verloop en behandeling van schizofrenie. Universitair Medisch Centrum Utrecht Rudolf Magnus Institute of Neuroscience i.sommer@umcutrecht.nl 088 755 6370
dejongeakademie.nl
Irene Tieleman
Prof. dr. 1976 (2011) Sociologie Sociale verschijnselen als integratie, sociale netwerken, taalverwerving, religie en etnische ongelijkheid. Universiteit Utrecht Faculteit Sociale Wetenschappen f.vantubergen@uu.nl 030 253 3809
Dr. 1972 (2012) Economie, theoretische biologie De evolutie van altruïsme en moraliteit. Universiteit van Amsterdam Faculteit Economie en Bedrijfskunde, CREED c.m.vanveelen@uva.nl 020 525 5293
> www.dejongeakademie.nl
AN116.indd 8
de jonge akademie
Prof. dr. 1974 (2009) Communicatiewetenschap, politiek en communicatie Politieke journalistiek, verkiezingscampagnes en de effecten van nieuwsmedia op publieke opinie en gedrag. Universiteit van Amsterdam The Amsterdam School of Communication Research c.h.devreese@uva.nl 020 525 2426
Dolf Weijers
Dr. 1971 (2010) Cognitieve neurowetenschappen Effect van slapen op het functioneren; cognitieve stoornissen bij Parkinson-patiënten. Nederlands Herseninstituut-KNAW, VUmc y.van.der.werf@nin.knaw.nl 020 566 5500
Prof. dr. ir. 1972 (2009) Biofysica Samenwerkende eiwitten zichtbaar maken op DNA met behulp van lasers en nieuwe optische methoden. Vrije Universiteit Amsterdam Faculteit der Exacte Wetenschappen gwuite@nat.vu.nl 020 598 7987
> www.dejongeakademie.nl
2013 2014
wil het KNAW-instituut zich duidelijker positioneren, onder meer met het oog op het aantrekken van externe middelen voor onderzoek. Meer informatie: http://www. herseninstituut.knaw.nl
Spel van de Gouden Eeuw
Oscar Gelderblom, alumnus van De Jonge Akademie, en Joost Jonker doen aan de Universiteit Utrecht onderzoek naar de economie van de Gouden Eeuw. Met de resultaten van hun onderzoek werd het Spel van de Gouden Eeuw gemaakt. Als speler ben je een beginnende koopman in Amsterdam, toen de belangrijkste financiële markt van Europa. De game, via www.spelvandegoudeneeuw. nl gratis te downloaden voor iPhone en iPad, is gebaseerd op historische personages en gegevens uit het onderzoek van Gelderblom en Jonker. De Praktijk, betrokken bij de ontwikkeling van het spel, maakte daarnaast lesmateriaal voor het vak economie in de bovenbouw havo/vwo. De game is mogelijk gemaakt door de Universiteit Utrecht en De Jonge Akademie.
Ledenfolder De Jonge Akademie De Jonge Akademie installeerde op 19 maart opnieuw tien nieuwe leden. Een benoeming is voor vijf jaar. Elk jaar stromen er ook tien leden uit. De vijftig leden van dit moment worden geïntroduceerd in de nieuwe ledenfolder 2013. Deze bevat per lid praktische gegevens over leeftijd, lidmaatschapsjaar, vakgebied, de kern van hun onderzoek, instelling en contactgegevens. Uitgebreide informatie over De Jonge Akademie en haar leden treft u op de website www.dejongeakademie.nl, met veel audiovisueel materiaal, waaronder videoportretten van leden en hun onderzoek. Via de site is ook de ledenfolder aan te vragen.
> www.dejongeakademie.nl
2/21/2013 3:47:19 PM
3/18/2013 2:52:07 PM
Akademie Nieuws maart 2013
9
Lezingen, minicolleges en symposia Frits van Oostrom, hoogleraar Nederlandse letterkunde van de middeleeuwen aan de Universiteit Utrecht en oud-president van de KNAW, geeft op 8 april in het Trippenhuis een openbare lezing over zijn boek Wereld in woorden. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1300-1400. In Paradiso staat nog een aantal Paradisolezingen op de rol. Scheidingstechnoloog Maaike Kroon, kwantumfysicus Leo Kouwenhoven en medisch bioloog Marianne Rots spreken op de zondagochtenden over de bouwstenen van het universum. Verstegen & Stigter culturele projecten en Paradiso organiseren deze serie wetenschapslezingen in Paradiso in Amsterdam, met steun van onder andere de KNAW. Elke derde maandag van de maand bespreken wetenschappers en journalisten live in het KennisCafé in De Balie in Amsterdam een actueel onderwerp. In april gaat het over de fascinatie van mensen en landen met allerlei soorten wapens; in mei over DSM-5, de nieuwe editie van de classificatie van persoonlijkheidsstoornissen. Het KennisCafé is een coproductie van de Volkskrant, KNAW, science center NEMO en De Balie.
Universiteit organiseert de KNAW op 18 april in het Trippenhuis een symposium over herinnering, waarheid en rechtvaardigheid in Argentinië. Op 22 april geven vier jonge onderzoekers uit verschillende wetenschappelijke disciplines in het Trippenhuis een korte presentatie over hun onderzoek. De vier onderzoekers ontvingen allen recent een prestigieuze Starting Grant van de European Research Council.
Met een serie van acht minicolleges wil de KNAW speciale aandacht geven aan de Akademiehoogleraren en hun onderzoek. Het minicollege biedt tevens een podium aan jonge onderzoekers. In mei geeft Joep Leerssen een minicollege over klassieke muziek en het romantisch nationalisme in Europa. In juni staat Bert Brunekreef op de rol. De minicolleges van Eric Bergshoeff, Pieter Muysken en Ewine van Dishoeck en hun promovendi zijn op video vastgelegd. U kunt deze bekijken op ons Vimeo-kanaal: http://vimeo.com/ knaw
onderzoek actief onder de aandacht te brengen van een breed publiek of specifieke doelgroepen, zoals jongeren. Kern van de Academische Jaarprijs is een creatief, doordacht communicatieplan voor onderzoek en een heldere presentatie daarvan. De jury bestaat uit deskundigen uit wetenschap en wetenschapscommunicatie en staat onder leiding van Paul Schnabel, directeur van het Sociaal en Cultureel Planbureau.
Onderzoeksstipendia cultuur en identiteit Iwona Gusc (NIOD-KNAW), Koen Leurs en Barbara Titus (Universiteit Utrecht) ontvangen stipendia voor onderzoek op het terrein van cultuur en identiteit. Een jury van vakgenoten selecteerde hun voorstellen tijdens een presentatiecompetitie, uitgeschreven door de Raad voor Geesteswetenschappen (RGW) van de KNAW. De stipendia van elk 9.000 euro zijn bedoeld ter voorbereiding van een NWO-aanvraag of een aanvraag bij het Europese financieringsprogramma voor onderzoek en innovatie Horizon 2020, dat in 2014 van start gaat. De KNAW wil hiermee enerzijds jonge onderzoekers op weg helpen bij het onzekere proces van het indienen van een subsidieaanvraag, en anderzijds een impuls geven aan de onderzoeksagenda Cultuur en Identiteit.
Eurekaprijs voor wetenschapscommunicatie
Meer informatie over deze en andere bijeenkomsten vindt u op www.knaw.nl/ agenda.
Academische Jaarprijs Op 17 april is er in het Trippenhuis een symposium ‘Science for Affordable Health Care’. Hoe kan onderzoek meer worden gericht op de balans tussen klinische meerwaarde en maatschappelijke betaalbaarheid van de gezondheidszorg? In samenwerking met het Hendrik Muller Vaderlandsch Fonds en de Faculteit Strafrecht en Criminologie van de Vrije
AN116.indd 9
Creatieve onderzoekers die een groot publiek bij hun onderzoek willen betrekken, maken dit jaar opnieuw kans op 100.000 euro om hun communicatieplan te realiseren. Tot en met 2 april kunnen teams zich inschrijven voor de achtste editie van de Academische Jaarprijs. De Academische Jaarprijs wil wetenschappelijk onderzoekers, promovendi en studenten motiveren om de resultaten van hun
Tot en met 1 mei is het mogelijk wetenschappers en journalisten te nomineren voor de Eurekaprijs voor wetenschapscommunicatie 2013. Sinds 2012 reiken NWO en KNAW gezamenlijk een jaarlijkse
3/18/2013 2:52:08 PM
10
KNAW-Beijerinckprijzen voor virologie
Foto Henk Thomas
prijs uit aan een wetenschapper en een journalist voor de beste prestatie in het toegankelijk maken van wetenschappelijke kennis en inzichten voor een breed publiek. De winnaars ontvangen ieder 12.500 euro. Zowel individuen als teams komen voor de prijs in aanmerking. De prijsuitreiking vindt plaats op 1 oktober 2013. De eerste Eurekaprijs werd vorig jaar uitgereikt aan bioloog Freek Vonk en wetenschapsjournalist en programmamaker Rob van Hattum. Meer informatie op www.knaw.nl/eurekaprijs.
Hendrik Muller Prijs De Dr. Hendrik Muller Prijs voor de Gedrags- en Maatschappijwetenschappen (25.000 euro) is een tweejaarlijkse bekroning voor een onderzoeker of team onderzoekers die een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de gedrags- en maatschappijwetenschappen. U kunt tot uiterlijk 1 mei nominaties indienen. Meer informatie en een nominatieformulier vindt u op de website: www.knaw.nl/hmp.
KNAW
De Franse viroloog Felix Rey (op de foto links) van het Institut Pasteur heeft de tweejaarlijkse Beijerinck Virologie Prijs van de KNAW gekregen. De prijs, een bedrag van 35.000 euro, is bestemd voor een internationaal vermaard onderzoeker die een belangrijke bijdrage aan de virologie heeft geleverd. Felix Rey doet onderzoek naar de structuur van virussen. Dat is nodig om vat te krijgen op de interactie tussen virussen en hun gastheer.
KNAW Merianprijs
Merianprijs
Tot 15 mei zijn nominaties welkom voor de KNAW Merianprijs 2013. De prijs, groot 50.000 euro en een sieraad, is bestemd voor een excellente vrouwelijke wetenschapper die als rolmodel andere vrouwen inspireert tot een loopbaan in de wetenschap, en doorstroming naar hogere functies in de wetenschap in het bijzonder. Deze editie staat open voor vrouwen in de alfa- en gammawetenschappen. De laureaat besteedt het prijzengeld aan wetenschappelijke doeleinden en aan activiteiten die zij als ambassadeur van de prijs onderneemt om vrouwen te motiveren voor wetenschappelijk onderzoek. De KNAW Merianprijs, mogelijk gemaakt door SNS REAAL Fonds, ging twee jaar geleden naar hoogleraar biologische psychologie Dorret Boomsma. Meer informatie op www. knaw.nl/merianprijs.
~ voor vrouwen in de wetenschap
Merian, Rupsenboek 1, 1679
2013
AN116.indd 10
De Beijerinck Premie (25.000 euro) voor jonge, excellente Nederlandse onderzoekers in de virologie is toegekend aan Stan Brouns, van het Laboratorium voor Microbiologie van Wageningen University. Hij doet onderzoek naar het afweersysteem van bacteriën tegen virussen. De Beijerinckprijzen zijn ingesteld door het M.W. Beijerinck Virologie Fonds, ter nagedacht van de Nederlandse ontdekker van het virus, Martinus Beijerinck (1851-1931).
3/18/2013 2:52:09 PM
Akademie Nieuws maart 2013
11 Door Bruno van Wayenburg
Digitale geletterdheid in het voortgezet onderwijs
‘Kinderen wisselen wachtwoorden uit, als teken van vriendschap’ Digitale geletterdheid, goed kunnen omgaan met digitale informatie en communicatie, behoort in een informatiemaatschappij tot de basisvaardigheden. Jongeren moeten zich deze op school eigen kunnen maken. De KNAW-commissie die zich over dit onderwerp boog, adviseert de overheid daarom het onderwijs in digitale informatie en communicatie op havo/vwo snel en volledig te herzien. ‘Bij ons op school is informatica populair. Zo’n 170 leerlingen volgen mijn lessen’, zegt Kees Hommel, docent informatica aan de scholengemeenschap De Lage Waard in Papendrecht. ‘Dat komt vermoedelijk door de manier waarop ik het geef: ik laat leerlingen in groepen praktisch bezig zijn. Ze moeten applicaties bouwen en ook aan de praat krijgen. Dat vinden ze leuk: zo’n website als Funda, die kunnen mijn leerlingen op kleine schaal bouwen.’ Vanzelf gaat dat niet. Je moet de groepen wel gericht samenstellen, zegt Hommel: ‘Sommige leerlingen zijn meer gericht op de creatieve kant: het ontwerp en de graphics, anderen meer op het pure programmeren. Maar als je ze samen laat werken, hebben ze vaak heel wat in hun mars.’
informatiemaatschappij Als je Hommel hoort vertellen, zou je zeggen dat er niets mis is met het informatica-onderwijs in Nederland. Toch is dat wel de conclusie van het advies Digitale geletterdheid in het voortgezet onderwijs. Vaardigheden en attitudes voor de 21ste eeuw, dat de KNAW op 29 januari presenteerde. Het vak informatica, dat in de bovenbouw van het vwo en de havo wordt gegeven, is sinds 1995 niet meer noemenswaardig aangepast. Op veel scholen wordt het nauwelijks gevolgd of niet meer gegeven, en datzelfde geldt voor het onderbouwvak informatiekunde. Intussen gaat een generatie
AN116.indd 11
docenten met pensioen, terwijl er nauwelijks nieuwe aanwas is. En dat terwijl ‘digitale geletterdheid’ een voorwaarde is om te kunnen functioneren in de informatiemaatschappij. Net als taalbeheersing en rekenvaardigheid moet je dat gewoon op school leren, bepleit de commissie, overigens in koor met eerdere rapporten en adviezen over dit onderwerp. En ja, er bestaan witte raven zoals Kees Hommel, leraren die het vak desondanks op een inspirerende manier op een hoog niveau doceren. Maar zij vormen de uitzondering, niet de regel, concludeert de commissie onder leiding van informaticus en wiskundige Jan Karel Lenstra. ‘We hebben met zo’n veertig mensen uit het vak gesproken, en die waren het vrijwel unaniem eens’, zegt Lenstra, ‘dat het vak nodig geactualiseerd en verbreed moet worden. Voor sociale en maatschappelijke aspecten van de informatiemaatschappij is nauwelijks aandacht.
algoritmes De commissie adviseert om in de onderbouw het verplichte vak informatie & communicatie in te voeren, waarin de nadruk ligt op digitale geletterdheid. Lenstra: ‘Het huidige onderbouwvak informatiekunde is in de praktijk vaak een Office-cursus. Maar kinderen pikken dat vaak thuis of bij andere vakken al op.’ Dit nieuwe vak is gebaseerd op drie componenten. ‘De eerste component is basiskennis: je ervan bewust zijn hoe
algoritmes informatie verwerken. Daarbij gaat het niet om heel diepgaand computercode leren schrijven, maar wel om te snappen hoe code werkt, hoe algoritmes informatie verwerken, hoe ict’ers redeneren.’ De tweede component is het gebruik van software en onlinetoepassingen. De basiskennis wordt ingezet om je software eigen te maken, om gericht online te zoeken, en om kritisch te zijn over informatie op het internet. Is de eerste Google-hit de beste? Hoe kun je gericht zoeken naar informatie? Waar komt informatie op het internet vandaan? Hoe houd je je kritische blik?
digital native Dat sluit ook aan bij de derde component: gedrag. Digitaal pesten is daar een voorbeeld van, maar ook hoe een leerling omgaat met privégegevens, met vrienden op social media, en dat je stilstaat bij mogelijke onbedoelde gevolgen. Zoals het als ‘openbaar’ aanvinken van een privéfeestje, een foutje dat vorig jaar tot grootscheepse rellen leidde in Haren. Lenstra: ‘We roepen altijd: de jeugd van tegenwoordig is digital native, die hebben dat vanzelf meegekregen. En inderdaad: het is zo dat mijn dochter van dertien handiger is met de smartphone dan ik. Maar gevolgen overzien van digitale acties kunnen kinderen vaak veel minder goed. Zo wisselen kinderen nog wel eens wachtwoorden uit, als teken van vriendschap.’
3/18/2013 2:52:09 PM
12
‘Om ons te oriënteren hebben we ook gekeken naar de situatie in het Verenigd Koninkrijk, Singapore, Finland en nog vier landen, waar ook nagedacht wordt over het vernieuwen van het informaticaonderwijs. En ook daar komen ze vaak op deze drie componenten uit.’
nieuwe vakken De precieze invulling van de adviezen is overigens niet aan de commissie, maar aan docenten en het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Dat reageerde aanvankelijk terughoudend. Het ministerie schrijft geen vakken voor, stelde staatssecretaris Sander Dekker van OCW in een eerste reactie, waarin hij onderzoek aankondigt naar
nieuwe kerndoelen. Maar hij benadrukte ook dat scholen een voorbeeld zouden moeten nemen aan docenten als Hommel. Lenstra vindt dat een te formalistische reactie, die de kern niet raakt. Uiteraard kost het extra werk, en geld, om de vakken te vernieuwen. Toch denkt hij dat het ministerie er eigenlijk niet meer onderuit kan. Lenstra: ‘Het lijkt mij uitgesloten dat ze het precies zo uitvoeren als wij adviseren, maar het lijkt mij ook uitgesloten dat ze er niets mee doen.’ De docenten informatica staan te popelen, concludeert Lenstra uit gesprekken met onder andere Kees Hommel. ‘Het lijkt mij ook een feest om zoiets helemaal opnieuw te mogen ontwerpen.’ Hommel, medeauteur van de lesmethode Informatica Actief, beaamt dat. ‘De voorstellen voor de nieuwe vakken, met bijvoorbeeld de keuzemogelijkheden voor leerlingen met verschillende interesses, spreken me enorm aan.’
Foto Jeroen van Loon
Ook in de bovenbouw zou het vak informatica op de schop moeten. Lenstra: ‘Nu is het vooral gericht op bedrijfsmatige informatica-toepassingen: het ontwerp van softwareprojecten en “code kloppen”.’ Het nieuwe vak informatica moet ook op de drie componenten gebaseerd zijn, en daarnaast beter aansluiten bij andere vakken. Ook zouden er keuzemodules moeten komen die passen bij de interesses van de leerling. Lenstra: ‘Denk aan modules met juridische aspecten voor gammageoriënteerden, of juist wel heel technische informatica voor leerlingen met een Natuur en Techniek-profiel.’
De vraag is wel wie dat allemaal moet gaan doceren. De huidige generatie informaticadocenten, vaak in de jaren tachtig omgeschoold vanuit een ander vak, begint met pensioen te gaan. ‘Tijdens mijn omscholing was ik een van de jonkies’, zegt docent Hommel, ‘nu begint die lichting weg te sijpelen.’ De commissie-Lenstra adviseert dan ook ‘een nieuwe generatie docenten met nieuwe vaardigheden en attitudes’ op te leiden, in samenspraak met de hbo’s en universiteiten.
AN116.indd 12
3/18/2013 2:52:11 PM
Akademie Nieuws maart 2013
13 Door Mariette Huisjes
Historica Els Kloek ontrukt 1001 vrouwen aan vergetelheid
Nieuw licht op de vaderlandse geschiedenis Eindelijk is het er. Na tien jaar lobbyen, zoeken en schrijven presenteert samensteller Els Kloek met trots een vuistdik, prachtig vormgegeven naslagwerk over 1001 vrouwen die ooit hun stempel drukten op de wording van Nederland en zijn overzeese gebiedsdelen. Het boek beoogt een nieuw licht te werpen op de ‘vaderlandse’ geschiedenis.
Els Kloek is in deeltijd hoofd digitale naslagwerken bij het Huygens Instituut voor Nederlandse Geschiedenis van de KNAW en daarnaast ‘historisch ondernemer’. Dit betekent dat ze steeds weer nieuwe projecten opzet om, zoals zij het noemt, ‘de geschiedenis aan de man te
In deze digitale tijd leven we nu eenmaal in één groot lexicon brengen’. Zo stond ze aan de wieg van de populairwetenschappelijke reeks Verloren Verleden, nam ze het initiatief tot de website biografischportaal.nl en schreef ze een biografie van Kenau Simonsdochter Hasselaer en een cultuurgeschiedenis van de Hollandse huisvrouw. Nu zet Kloek dus vrouwen die in hun eigen tijd beroemd of berucht waren maar geen plek kregen in de formele geschiedschrijving, alsnog in de schijnwerper: van abdissen tot actrices, via adellijke dames, dichteressen, dievegges, feministen, gifmengsters, heiligen, martelaressen en
minnen tot zakenvrouwen. Het boek gaat vergezeld van een website, een tentoonstelling bij Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam en een lezingenprogramma door het hele land onder auspiciën van Atria, kennisinstituut van emancipatie en vrouwengeschiedenis. En begin april brengt PostNL een postzegelvel 1001 vrouwen uit.
naslagwerken ondergewaardeerd Na een paar decennia feministische wetenschapskritiek kreeg Els Kloek genoeg van deconstructies en genderanalyses. ‘Eigenlijk is dat theoretiseren niet mijn stiel’, vertelt ze in een kort gesprek tussen de perspresentatie van haar boek en verschillende radio- en televisieoptredens door. ‘Ik ben meer een archiefrat, vind het fijn om als een soort detective feiten boven water te krijgen over individuele levens. Dat theoretiseren laat ik nu graag aan anderen over.’ Behalve dat Kloek zelf houdt van het historisch handwerk vindt ze ook dat de wetenschap zich
vlnr: jacoba van beieren, marie-anne collot, henriette bosmans, keetje hodson, maria gartman en helene kröller-müller
AN116.indd 13
3/18/2013 2:52:11 PM
14
meer aan naslagwerken gelegen zou moeten laten liggen. ‘Je kunt er als wetenschapper niet mee scoren; het beleid is alleen maar gericht op excellentie of valorisatie. Daarmee laten beleidsmakers een steek vallen. In deze digitale tijd leven we nu eenmaal in één groot lexicon. De wetenschap zou aanleg en onderhoud daarvan niet aan amateurs moeten overlaten, maar zelf de kwaliteit ervan
Die 1001 vrouwen lieten elk op een eigen manier hun sporen na moeten borgen. Anders raakt zij haar publieke functie een beetje kwijt.’ Met 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis geeft Kloek in elk geval het goede voorbeeld. Het boek is strak en zakelijk opgebouwd, met gestandaardiseerde lemmata die beginnen met een ‘genealogisch blok’, gevolgd door feitelijkheden over opleiding, familieomstandigheden, rijkdom of gebrek daaraan, prestaties, factoren die daarop van invloed waren, en claim to fame. Juist die droge opsomming – wel voorzien van vaak prachtige, sprekende portretten – is de kracht van 1001 Vrouwen. Er wordt niet geklaagd over achtergestelde posities, niet getreurd om gemiste kansen. Die 1001 vrouwen waren er gewoon en ze lieten elk op een eigen manier hun sporen na. Dat zegt genoeg.
vrouwen in wetenschap Vergeleken bij lotgenoten in andere landen waren Nederlandse vrouwen relatief vrij, stelt Els Kloek. Ze konden gaan en staan waar ze wilden, ze waren geen slavinnen en ze lieten zich niet op hun kop zitten. Ze voerden hun huishouden als een soort onderneming en zetten als weduwe niet zelden het bedrijf van hun echtgenoot voort. Hoewel vrouwen in het openbare leven geen rol van betekenis speelden, kregen meisjes in de welvarende
Els Kloek foto Stef Verstraaten
vlnr: kenau, neel doff, audrey hepburn, therese schwartze, alexandrine tinne en annie m.g. schmid
AN116.indd 14
3/18/2013 2:52:13 PM
Akademie Nieuws maart 2013
15
Nederlanden wel al vroeg een goede opleiding. Dat verklaart volgens Kloek waarom veel vrouwen uit haar lexicon in de culturele sector actief waren. ‘Dan had je die gedegen opleiding, maar dan zat je vervolgens wel thuis. Misschien trouwde je niet, of je kreeg geen kinderen, en je huishouden was geen veeleisende onderneming. Dan ging je proberen op een andere manier je talenten te ontwikkelen.’ Behalve de letteren en de kunsten bood ook de wetenschap getalenteerde vrouwen een toevluchtsoord. Zo kon de (kinderloze) studieuze predikantsvrouw Josina van Lynden in 1770 een officieel erkende Logica of Redenkunde publiceren, een theologisch gekleurde beschrijving van de kunst van het logisch redeneren als middel om geloofswaarden te vinden. Het werk bezorgde Van Lynden in 2003 een plaats in de Dictionary of Seventeenth and Eighteenth-Century Dutch philosophers. In 1903 promoveerde Marie van Baale (1875-1947) als eerste Europese vrouw in de klassieke talen. Ondanks haar cum laude behaalde doctoraat had zij moeite om een positie als docent aan een gymnasium te veroveren en te behouden. Tot twee keer toe riep ze met succes de hulp van de minister van onderwijs in om de weerstand van schoolbestuur en gemeente te breken. Daarmee bereidde Van Baale de weg voor vele vrouwelijke docenten na haar. Maartje Draak (1907-1995), hoogleraar Keltisch, trad in 1955 als eerste vrouw toe tot de KNAW. Dat andere Akademieleden haar niet aanspraken als ‘collega’, maar als ‘juffrouw Draak’ ergerde haar naar verluidt buitengewoon.
crowdfunding
deze zuinige tijden hun toevlucht toe kunnen nemen? Els Kloek sluit het niet uit. Ze was zelf aangenaam verrast door het enthousiasme van haar gevers. ‘Voorwaarde is wel dat je onderwerp mensen iets zegt. Dat ligt met historische vrouwen wellicht meer voor de hand dan als je een of andere bacterie onderzoekt. Tenzij natuurlijk veel mensen daar last van hebben’, voegt ze er met een knipoog aan toe. ‘Een succesfactor is ook dat je je donateurs het gevoel geeft dat ze echt iets bijdragen; dat moet je tastbaar maken. Ik heb dat gedaan door mijn gevers in staat te stellen voor een minimum bedrag van 50 euro een vrouw uit het lexicon te laten “adopteren”. Op web-
Donateurs geven niet alleen geld, ze leven ook met je mee. En dat geeft vleugels. site 1001-vrouwen.nl staat hun naam, met de reden waarom ze voor deze vrouw gekozen hebben. Verder moet je je donateurs persoonlijk bedanken, op de hoogte houden en betrekken bij je project. Maak het spannend; laat het telkens weten als er weer een stapje is gezet. Ik heb stevig gecommuniceerd, met een website, een filmpje, een nieuwsbrief, Facebook en Twitter.’ Crowdfunding kost kortom een hoop extra werk en je moet er zin in hebben. ‘Maar je donateurs geven niet alleen geld, ze leven ook met je mee. En dat geeft vleugels.’ 1001 Vrouwen uit de Nederlandse Geschiedenis is uitgegeven bij Uitgeverij Vantilt en heeft tot 14 mei een introductieprijs van € 39.50 (daarna € 49,50). Voor een overzicht van alle activiteiten rond het boek, zie www.1001vrouwen.nl.
1001 Vrouwen, dat begon als het Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, was er waarschijnlijk nooit gekomen zonder de financiële hulp – in totaal zo’n 75.000 euro – van vele particuliere weldoeners. Is crowdfunding een veelbelovend model, waar ook andere onderzoekers in
vlnr: henriette catharina van oranje-nassau, belle van zuylen, marga klompé, trijn van leemput, margaretha van oostenrijk en mata hari (greetje zelle). foto’s ontleend aan: www.1001-vrouwen.nl
AN116.indd 15
3/18/2013 2:52:13 PM
Akademie Effecten van universitaire profilering en topsectorenbeleid op de wetenschap in Nederland Een eerste kritische reflectie Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW)
Digitale geletterdheid In het voortgezet onderwijs Vaardigheden en attitudes voor de 21ste eeuw Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) Middelbare scholieren worden niet opgeleid in digitale geletterdheid. De KNAW pleit daarom voor een nieuw, verplicht vak in de onderbouw van havo/vwo en grondige vernieuwing van het keuzevak Informatica in de bovenbouw. 44 pp., 978-90-6984-660-6, e-pub op www.knaw.nl/publicaties
Naar een raamwerk voor de kwaliteitsbeoordeling van sociaalwetenschappelijk onderzoek Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) Dit advies helpt onderzoekers en bestuurders de kwaliteit van wetenschappelijk onderzoek te beoordelen op een manier die recht doet aan de enorme diversiteit van het onderzoeksveld. 48 pp., 978-90-6984-667-5, gratis via knaw.nl
NIAS Assessing the Truth Correspondence and Information at the End of the Golden Age Harold Cook Wat hebben meerminnen, oude munten en zeemonsters te maken met Open Access? Harold Cook (Brown University en NIAS-KB Fellow) gaat in de brieven van de Deventer hoogleraar en politicus Gisbert Cuper (1644-1716) op zoek naar de beweegredenen van zeventiende-eeuwse wetenschappers en hun queeste naar waarheid. 47 pp., 978-90-5997-134-9, € 9,50, gratis via nias.knaw.nl
AN116.indd 16
Bundel van 17 oral histories van het dagelijks leven van de Papoea’s. 358 pp., 978-90-6718-393-2, € 34,90
Lachen, huilen, bevrijden De weerspiegeling van de Surinaamse samenleving in het werk van het Doe-theater, 19701983 Annika Ockhorst, m.m.v. Thea Doelwijt Portret van het Doe-theater tegen de achtergrond van een veelbewogen Surinaamse geschiedenis. 156 pp., 978-90-0424-881-6, ill. en dvd, € 27,50
DANS Significance of Visual Interfaces in Institutional and User-generated Databases with Category Structures Akdag Salah, Alkim Almila, Andrea Scharnhorst, Olav ten Bosch, Peter Doorn, Lev Manovich, Albert Ali Salah, and Jay Chow In dit internationale samenwerkingsproject verkennen de auteurs de datastructuur van twee verschillende visuele platforms: een database achter de sociale omgeving van een social networking site (DeviantArt), en de infrastructuur van een onderzoeksinstituut voor de bewaring van gedeponeerde datasets (EASY). 10 pp., 978-1-4503-1594-4, $ 15
Religion in Dutch Society 20112012 Documentation of a National Survey on Religious and Secular Attitudes and Behaviour in 20112012 R. Eisinga, G. Kraaykamp, P. Scheepers with assistance of P. Thijs Documentatie van een landelijk onderzoek naar religieuze en seculiere opvattingen en gedrag in de Nederlandse samenleving 2011-2012. 186 pp., 978-90-8555-077-8, gratis via dans.knaw.nl
Universiteiten en Onderzoeksinstellingen in Nederland 2013 Data Archiving and Networked Services Alle naam- en adresgegevens van universiteiten en
Meertens Instituut Avonturen en structuren Op zoek naar bouwstenen van volksverhalen Theo Meder Nieuwjaarsboekje over actueel volksverhaalonderzoek, waarin met nieuwe technologische methoden oude theorieën over verhaalstructuren onder de loep worden genomen. 978-90-7038-971-0, downloaden via http://depot.knaw.nl/12957 omslag_KNAW_advies_Kennisindicatoren Sociale wetenschappen.indd 1
advies knaw
Het topsectorenbeleid laat weinig vrije ruimte over voor fundamenteel onderzoek. 66 pp., ISBN 978-90-6984-663-7, gratis
Governing New Guinea An Oral History of Papuan Administrators, 1950-1990 Leontine Visser (ed.)
onderzoeksinstellingen in Nederland, inclusief een uitgebreid personen- en zaakregister. 540 pp., 978-90-12-57741-0, € 113,50 en online bij Sdu Uitgevers
naar een raamwerk voor de kwaliteitsbeoordeling van sociaalwetenschappelijk onderzoek
Boeken
KITLV
naar een raamwerk voor de
kwaliteitsbeoordeling van sociaalwetenschappelijk onderzoek
advies
2/21/2013 10:55:30 AM
Fryske Akademy De Vrije Fries Jaarboek, 92ste deel Zeven bijdragen, variërend van ‘Standsbesef en familiebewustzijn van een Franeker regent’ tot ‘Iconografie van Fries Katholiek kerkzilver in de zeventiende en achttiende eeuw’. Daarnaast bevat het jaarboek een archeologische kroniek en het jaarverslag van het Koninklijk Friesch Genootschap. 184 pp., 978-90-6171-018-9, € 16,50
Genealogysk Jierboek 2012 363 pp., 978-90-6273-931-8, € 33,50
PECSRL The Permanent European Conference for the Study of the Rural Landscape, 25th session, 2012 Reflection on Landscape Change; The European Perspective Jacob van der Vaart (red.) Samenvattingen van de lezingen van het samen met de Waddenacademie georganiseerde landschapscongres in Leeuwarden en op Terschelling in 2012. 103 pp.
Meartaligens yn it deistich libben/ Meertaligheid in het dagelijks leven & Meartaligens in’t daagliks leven/ Meertaligheid in het dagelijks leven Idske Bangma Beide boekjes geven informatie over het tweetalig opvoeden van kinderen. Het eerste is in het Fries-Nederlands, het tweede is in het Bilds (een streektaal in Fryslân)-Nederlands. Zowel taalontwikkeling als tips komen aan bod. 43 pp.
3/18/2013 2:52:13 PM