ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΚΑΙ ΖΩΗ Πρόλογος Κάθε λαός έχει την παράδοσή του, που δημιούργησε στη διάρκεια της ύπαρξής του. Πάνω σ’αυτή την παράδοση ρυθμίζει τη ζωή του και καταφέρνει έτσι να προχωρεί δημιουργώντας μέσα στο χρόνο. Ο ελληνικός λαός έχει πλούσιες ρίζες, που ομολογουμένως, πάρα πολλές φορές τον βοήθησαν να μεγαλουργήσει και να δημιουργήσει πολιτισμό γόνιμο, του οποίου τα στοιχεία μεταλαμπαδεύτηκαν σ’όλο τον κόσμο.
Τι είναι παράδοση; Από το αρχαίο ρήμα παραδίδωμι παράγεται η λέξη παράδοση. Είναι μεταβίβαση, συνήθως προφορική, απ’τη μια γενιά στην άλλη, δοξασιών, ιδεών, τρόπων δράσης και συμπεριφοράς. Αλλιώς, παράδοση είναι «Ό,τι, όπου και όποτε βιώθηκε και υιοθετήθηκε απ’τους επόμενους». Λέγοντας παράδοση εννοούμε κυρίως: • • • • • •
Την πνευματική παράδοση. Είναι η πνευματική κληρονομιά από γενιά σε γενιά Την πολιτιστική παράδοση: Μεταλαμπάδευση των πολιτιστικών στοιχείων ενός λαού. Τη λαϊκή παράδοση: Περιλαμβάνει όλα τα είδη λαϊκής τέχνης. Την εθνική παράδοση: Συνείδηση των ιστορικών και πολιτιστικών στοιχείων ενός λαού. Τη θρησκευτική παράδοση: Ό,τι έχει σχέση με τη λατρεία του κάθε λαού. Αλλά και τη φιλολογική παράδοση, την παράδοση του καθηγητή, την παράδοση ενός μηνύματος κλπ.
Ιστορική αναδρομή Η παράδοση γεννιέται φυσιολογικά, απ’τις πρώτες στιγμές του πολιτισμού, αφού χάρη σε αυτήν διατηρείται η οικογένεια. Όσο πιο κλειστή είναι η κοινωνία, τόσο περισσότερο μένει προσκολλημένη στις παραδόσεις της, δείχνοντας πεισματική άρνηση όσον αφορά την υιοθέτηση νέων ιδεών. Η σημασία της λαϊκής παράδοσης και ιδιαίτερα της λαϊκής τ΄χνης, συνειδητοποιούνται και τονίζονται τον 18ο19ο αιώνα, όταν αναπτύσσεται το κίνημα του Ρομαντισμού και ο άνθρωπος θέλοντας να ξεφύγει απ’την πραγματικότητα της εποχής, «ανακαλύπτει» στη λαϊκή ψυχή την αγνότητα που είχε χάσει.
Θετικές συνέπειες των παραδόσεων • • • • • • •
Αποτελούν το υπόβαθρο, στο οποίο στηρίζονται οι τέχνες, οι γνώσεις, οι επιστήμες Βοηθούν τον άνθρωπο να μην ξεχνάει τις ρίζες του, οπότε προοδεύει και μεγαλουργεί Οι παραδόσεις αποτελούν εμπειρίες· με αυτή την έννοια συντελούν στην αποφυγή λαθών του παρελθόντος Μικραίνει το χάσμα των γενεών, τάξεων, μορφωτικών ομάδων κλπ. Δίνει στα άτομα την αίσθηση της συνέχειας και της συμμετοχής σε μια κοινωνία Μπορεί να συντελέσει στη δημιουργία νέων ιδεών, αφού παρέχει την πρώτη ύλη, την υποδομή Χαρίζει ποικιλία και πρωτοτυπία. Ομορφαίνει με τις εναλλαγές που προσφέρει, την καθημερινή ζωή μας
1
• •
Αποτελεί θεμέλιο λίθο της εθνικής συνέχειας (π.χ. προσφορά της ορθόδοξης παράδοσης, αλλά και των άλλων παραδόσεων, στα ζοφερά χρόνια της Τουρκοκρατίας Εξανθρωπίζει τον άνθρωπο, τον κάνει αγνοτερο, τον φέρνει πιο κοντά στη φύση Βοηθάει στη σύσφιγξη των ανθρώπινων σχέσεων σε κάθε επίπεδο
Αρνητικές συνέπειες Αυτό συμβαίνει, όταν ο άνθρωπος προσκολλάται στις παραδόσεις, χωρίς να κρίνει με τη δική του λογική τις περιστάσεις της ζωής, οπότε γίνεται δέσμιος της κοινωνίας και του ίδιου του του εαυτού, επειδή δεν σκέφτεται ούτε ενεργεί ελεύθερα, και συνάμα καταπιέζει έμμεσα ή άμεσα αυτούς που βρίσκονται γύρω του. Έτσι έχουμε: • • • • • • • • •
Ανακοπή εξέλιξης των κοινωνικών μορφών και ιδεών, με αποτέλεσμα να κυριαρχούν στην κοινωνία «ταμπού» και προκαταλήψεις Εμποδίζουν τις καινούργιες ιδέες, με αποτέλεσμα να υπάρχει πνευματική στασιμότητα και η παράδοση να γίνεται φρένο για την πρόοδο Έλλειψη διαλόγου, επικράτηση μισαλλοδοξίας και φανατισμού, που οδηγεί σε αδιέξοδα και δημιουργεί αρκετά προβλήματα Η παράδοση γίνεται τυποκρατία, δεν είναι ζωντανή, κυριαρχεί η υποκρισία, το ψέμα και οι σχέσεις είναι τυπικές, επιφανειακές, αβάσιμες, ανειλικρινείς Ο άνθρωπος δεν ζει ενεργητικά τις διάφορες εκφράσεις της ζωής, απλώς μιμείται και πιθηκίζει Πολλές δημιουργικές δυνάμεις μένουν παθητικές, ανεκμετάλλευτες Έλλειψη αυθορμητισμού σε κάθε ενέργεια > καταπίεση > άσχημες ψυχολογικές καταστάσεις Κυριαρχεί ένα συναίσθημα δυστυχίας Δυσχέρειες στις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς και στις σχέσεις διαφορετικών κοινωνιών μεταξύ τους. Δημιουργία τοπικιστικού και σοβινιστικού αισθήματος με άσχημες επιδράσεις στις σχέσεις των κοινωνιών μεταξύ τους
Ποια πρέπει να είναι η θέση του ανθρώπου απέναντι στην παράδοση; Ο άνθρωπος δεν πρέπει να είναι απόλυτος απέναντι σε αυτό το σοβαρό ζήτημα της σύγχρονης ζωής. Με την κριτική του ικανότητα πρέπει να απορρίπτει τα στοιχεία που ανακόπτουν την πρόοδο, και δεν συμφωνούν με τις ανάγκες της ζωής. Στην υιοθέτηση καινούργιων στοιχείων, που μπορούν να ενισχύσουν την παράδοση, πρέπει να είναι πολύ προσεκτικός και δραστήριος. Πάνω από όλα, χρέος του ανθρώπου είναι να γνωρίζει τις παραδόσεις του, και αφού τις αξιολογεί να κρατάει αυτές που του προσφέρουν κάτι. Τις υπόλοιπες πρέπει να έχει την ικανότητα να τις τροποποιεί. Γενικά, πριν να τις αποδεχθεί ως αρχές στη ζωή του, πρέπει να τις ελέγχει αυστηρά.
Ποιοι μπορεί να είναι οι κίνδυνοι που απειλούν την παράδοση στη χώρα μας; Είναι δυνατόν να ληφθούν μέτρα προκειμένου να διατηρηθεί; Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται στη χώρα μας σταδιακή αλλοίωση των παραδόσεών μας. Είναι άραγε συστατικό της νοοτροπίας μας το να μιμούμαστε τρόπους ζωής που δεν είναι καθόλου «στα μέτρα του». Αυτός ο μιμητισμός μας αφαιρεί τη δημιουργική ζωντάνια, με αποτέλεσμα να μην εξελισσόμαστε. Το κακό είναι ότι επηρεαζόμαστε τόσο πολύ από τον ξενόφερτο
2
τρόπο ζωής, ώστε δεν έχουμε τη δυνατότητα να δεχθούμε δημιουργικά αυτές τις επιρροές. Αυτό με τη σειρά του συντελεί στην υποδούλωσή μας σε αυτές και να γινόμαστε παθητικοί δέκτες καινούργιων άστοχων ερεθισμάτων (καινοθηρία). Αυτή η αμφισβήτηση της παράδοσης συμβαίνει περισσότερο στους νέους ανθρώπους, επειδή αισθάνονται ότι ο παραδοσιακός τρόπος ζωής τους δεσμεύει την ελευθερία και δεν τους αφήνει να εξελιχθούν όπως αυτοί θέλουν. Σε ποιους τομείς παρατηρείται αυτή η κρίση; • • • •
• •
• • • • • • •
Στο θεσμό της οικογένειας – γεγονός που έχει αρνητικές επιπτώσεις και στα ίδια τα μέλη της οικογένειας, γιατί δεν υπάρχει αληθινή επικοινωνία, και για την κοινωνία, που σταδιακά αποδιοργανώνεται. Στις καθημερινές σχέσεις των ατόμων (φιλία, έρωτας, εργασία) λείπει ο αυθορμητισμός και η αγνότητα, οι σχέσεις είναι τυπικές. Διαχρονικές ηθικές αξίες καθημερινά παραγκωνίζεται για οικονομικά συμφέροντα ή ατομικά πάθη, και γι’αυτό υπάρχει κλονισμός στην κοινωνία. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται για την έλλειψη πίστης σε κάποιο Θεό. Έτσι ο άνθρωπος χάνει ένα στήριγμα και τηρεί αρνητική στάση απ΄πεναντι στη ζωή. Έτσι αδιαφορεί για τον ψυχικό του κόσμο και προσπαθεί όπωςόπως να ικανοποιήσει τις υλικές ανάγκες του, ακόμη και «πατώντας επί πτωμάτων», αν χρειαστεί. Επέρχεται αλλοτρίωση της εθνικής συνείδησης. Εκλείπει ο παραδοσιακός τρόπος ζωής. Παλιά αρχοντικά, διάφορα νεοκλασικά κτίρια, οι κατοικίες με κεραμιδένια σκεπή, τις ξύλινες καλοδουλεμένες σκάλες και τα ωραία μπαλκόνια λείπουν από την κατοικία του σύγχρονου ανθρώπου και έχουν αντικατασταθεί από «μπετονένια κουτιά», όπου οι άνθρωποι ζουν ασφυκτικά – κυριολεκτικά ο ένας επάνω στον άλλο Η παραδοσιακή ελληνική κουζίνα παραμελείται και πολλοί άνθρωποι ζουν με βιομηχανοποιημένες τροφές, που έχουν αρνητικές επιπτώσεις στην υγεία τους. Ακόμη και καταστήματα με ελληνικά προϊόντα έχουν ξένες επιγραφές στην πρόσοψή τους, ακατανόητες για τον μέσο Έλληνα. Η παραδοσιακή μουσική, οι λαϊκοί χοροί, λίγους ανθρώπους συγκινούν πλέον. Στο παρελθόν η ενδυμασία φανέρωνε τον τρόπο ζωής και την τέχνη της εποχής. Σήμερα δηλώνει την άνεση. Βέβαια, αυτό δεν είναι αρνητικό στοιχείο, αλλά πρέπει να δεχθούμε ότι κάπου χάθηκε η ομορφιά της χειροτεχνίας. Από την καθημερινή ζωή λείπουν τα παλιά έθιμα και οι θεσμοί, που ομόρφαιναν τη ζωή, και που βοηθούσαν το άτομο να ξεφεύγει από τα συνηθισμένα και να έρχεται σε στενότερη επαφή με τους συνανθρώπους του και τη φύση. Η γλώσσα αλλοιώνεται και παρατηρούμε ότι καθημερινές συζητήσεις διανθίζονται κάποτε με τόσες λέξεις από ξένες γλώσσες, ώστε δημιουργείται αταίριαστο και άσχημο μωσαϊκό. Ο τρόπος διασκέδασης άλλαξε και σε διάφορες γιορταστικές εκδηλώσεις η ξένη μουσική κυριαρχεί, αν και συχνά δεν διασκεδάζει τους νεοέλληνες
Αιτίες που οι παραδόσεις δοκιμάζονται στην εποχή μας: •
• • •
Η τεχνολογία (μέσα μαζικής ενημέρωσης, επικοινωνίας) διευκολύνουν εξαιρετικά την εισαγωγή νέων στοιχείων στη χώρα μας. Ο Νεοέλληνας δέχεται παθητικά αυτά τα στοιχεία, δεν έχει όμως πάντα την ικανότητα να τα αφομοιώνει δημιουργικά. Έτσι, «πιθηκίζει» έναν τρόπο ζωής, που συχνά δεν είναι σύμφωνος με τις ανάγκες του. Η δομή της σύγχρονης κοινωνίας, που στη βάση της είναι καταναλωτική, δεν αφήνει στο άτομο περιθώρια για αυθόρμητες και νηφάλιες επιλογές. Η έλλειψη πλατειάς ενημέρωσης και προβολής των ζωντανών στοιχείων της παράδοσης, οξύνει το πρόβλημα. Η σύγχυση και το ανταγωνιστικό πνεύμα της εποχής.
3
• • • •
Η αποκοπή από τη φύση, που πάντα ηρεμούσε ψυχολογικά και ενέπνεε τον άνθρωπο. Η τάση του ανθρώπου για απελευθέρωση από όλες τις καθιερωμένες αξίες. Πολλές φορές μάλιστα η τάση αυτή εκδηλώνεται με αλόγιστες ενέργειες, που έχουν ως συνέπεια την πλήρη απόρριψη της παράδοσης. Ο τουρισμός δεν αξιολογείται με σύνεση. Έτσι αλλοτριώνει με ύπουλο τρόπο κάποιες συνειδήσεις. Η ατομικιστική θεώρηση της ζωής εκ μέρους του σύγχρονου ανθρώπου δεν αφήνει περιθώρια για γνήσια και ειλικρινή σχέση με την παράδοση.
Επίλογος Από τα προηγούμενα διαπιστώνεται ότι ο ρόλος της παράδοσης στη ζωή είναι σημαντικός. Καθήκον του ανθρώπου είναι να μη λησμονεί, αλλά ούτε και να απορροφάται από αυτήν. Με αγωνιστική θέληση και σύνεση, πρέπει να ατενίζει το μέλλον και, αφομοιώνοντας τα θετικά στοιχεία της παράδοσης, να προχωρεί πάντα μπροστά, για να προωθείται ο ίδιος σε όλα τα επίπεδα, αλλά και η κοινωνία να ευημερεί στηριγμένη στις γερές ρίζες, που κληροδότησαν σε αυτήν οι παλαιότεροι, μετά από πολύμοχθες προσπάθειες.
4
Προοδοπληξία και προγονοπληξία Δύο αντίρροπες δυνάμεις δίνουν ώθηση στην κίνηση της ιστορίας, η πρόοδος και η συντήρηση. Η πρώτη επιθυμεί να πλάσσει το νέο, η δεύτερη να προστατέψει το παλαιό.. Αν λείψει η μια, μένει ανεξέλεγκτη η άλλη. Και τούτο είναι επικίνδυνο. Χρειάζεται ασφαλώς η πρόοδος, για να αποτρέψει την ακινησία της συντήρησης. Χρειάζεται όμως και η συντήρηση, για να γεφυρώσει τα άλματα της προόδου. Μέσα από τη δημιουργική τριβή, την αφανάτιστη αντίθεση και τη γόνιμη συναρμογή τους αναβλύζει η εξέλιξη ως ώριμος καρπός, που συνθέτει την ορμητικότητα και τη σοφία, το δυναμισμό και την πείρα, το νέο και το παλαιό. Την πρόοδο επιθυμεί ο προοδευτικός· αυτήν θέλει και ο προοδόπληκτος. Μόνο που ανάμεσά τους υπάρχουν σημαντικές διαφορές. Ο πρώτος θέλγεται από το νέο, αλλά με σύνεση αγωνίζεται να το πραγματώσει. Πρωτύτερα το ελέγχει και κρίνει την αξία του. Αν βεβαιωθεί πως αυτό που οραματίζεται υπερέχει ποιοτικά σε σχέση με αυτό που υπάρχει, προχωρεί στην υλοποίησή του· ειδάλλως το απορρίπτει και αναζητεί κάτι καλύτερο. «Νοσηρή υπερβολή» του προοδευτικού είναι ο προοδόπληκτος, όπως εύστοχα ειπώθηκε. Αυτός δηλώνει υπέρμαχος της προόδου, αλλά η στάση του άλλα μαρτυρεί. Από τον προοδόπληκτο λείπει κάθε ποιοτικό κριτήριο στην επιλογή ή τη δημιουργία του καινούργιου. Όταν όμως η αλλαγή αποκόπτεται από το αίτημα τη βελτίωσης, μετατρέπεται σε δύναμη οπισθοδρόμησης. Εξάλλου, αν βαθύτερα μελετήσουμε τη στάση του, θα δούμε πως το πα΄θος του για το νέο πηγάζει από το μίσος του για το παλαιό και το μίσος στην καλύτερη περίπτωση μπορεί να γκρεμίσει· να χτίσει δε γίνεται. Φυσιολογική και αναπότρεπτη συνέπεια της προοδοπληξίας είναι η εμφάνιση της προγονοπληξίας. Ο προοδόπληκτος στρέφεται στους ξένους και δουλικά τους μιμείται, γιατί ο ίδιος είναι ανίκανος να πλάσσει ό,τι επιθυμεί. Τούτο του φαίνεται και προτιμότερο, γιατί το να δημιουργείς και το να αντιγράφεις είναι το εύκολο, το χρησιμότερο, γιατί τον ανακουφίζει από αισθήματα μειονεξίας που νιώθει μπροστά στους ξένους. Κάτω από αυτές τις συνθήκες δεν είναι αναιτιολόγητο να θεωρεί με αφέλεια πως οτιδήποτε ξενικό είναι ανώτερο και οτιδήποτε παραδοσιακό είναι ξεπερασμένο. Λόγοι πνευματικής αδυναμίας και ψυχικής ανεπάρκειας τον αναγκάζουν. Από την άλλη για τη συντήρηση μοχθεί ο συντηρητικός. Ο πρώτος δεν απορρίπτει
5