Όνομα:
τμήμα:
Α. ΕΚΘΕΣΗ Στην κρίσιμη εποχή που ζούμε οι διαφορές και οι ιδιαιτερότητες των κρατών και των εθνών (πολιτισμικές, πολιτικές, κοινωνικές και άλλες) επιβάλλεται να αποτελούν όχι αφορμές για άγονη αντιπαράθεση και βίαιες συγκρούσεις, αλλά παράγοντες για την πρόοδο και την ευημερία της ανθρωπότητας. Να αναπτύξετε τις απόψεις σας για τη θέση αυτή και να αναφέρετε τρόπους, με τους οποίους αυτές οι διαφορές και οι ιδιαιτερότητες μπορούν να λειτουργήσουν γόνιμα και δημιουργικά.
Β. ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΑΣΚΗΣΕΙΣ Β.1. ΚΕΙΜΕΝΟ «... Είπαμε πως η αυτογνωσία μιας κοινωνίας εξαρτάται κατά πολύ από τη γνώση που έχει για την ιστορία της. Αλλά η γνώση αυτή ούτε πλήρης είναι ποτέ ούτε εντελώς ξεκάθαρη. Η ιστορία επηρεάζεται από τον ιδεολογικό τρόπο με τον οποίο την αντιλαμβάνεται η ίδια η κοινωνία. Επηρεάζεται, επίσης, και από τις ιδεολογικές προκαταλήψεις αυτών που γράφουν την ιστορία. Ένα από τα καθήκοντα των ιστορικών είναι, επομένως, να ελέγχουν συνεχώς τις ιδεολογικές πλάνες που οι προηγούμενες γενιές ιστορικών υπέθαλψαν ή και δημιούργησαν. Έτσι, μια κοινωνία μπορεί να οδηγηθεί, μέσα από αλλεπάλληλες ιδεολογικές καθάρσεις, σε μιαν αυτογνωσία πληρέστερη, γνησιότερη, αυθεντικότερη. Αλλιώς η ιστορική γνώση είναι μια συνεχής συλλογική πλάνη, μια κοινωνική συνείδηση κίβδηλη. Οι σκέψεις αυτές θυμίζουν, αναπόφευκτα, τη σημερινή Ελλάδα: μια κοινωνία με ιστορική γνώση αποσπασματική και διαστρεβλωμένη. Εδώ και δύο αιώνες η κοινωνία αυτή άρχισε να αναζητεί την ταυτότητά της πρώτα στο αρχαιοελληνικό, μετά και στο βυζαντινό παρελθόν. Η αναζήτηση ακολούθησε δρόμους που άνοιγαν, σε όλον τον κόσμο, η ιστορική και η λαογραφική επιστήμη· αλλά σύντομα παρεξέκλινε προς διαστρεβλώσεις. Διαστρεβλώσεις της ιστορίας. Από το Διαφωτισμό, που ανέστησε την κλασική
Όνομα:
τμήμα:
αρχαιότητα, από τον ρομαντισμό, που δημιούργησε το σύγχρονο, ιστορικό εθνικισμό, οδηγηθήκαμε στην προγονολατρεία και στο σοβινισμό. Από την ωραία σύλληψη της Ελλάδας ως γέφυρας μεταξύ Ανατολής και Δύσης, αντίληψη του 19ου αιώνα, φτάσαμε στον τρίτο ελληνικό πολιτισμό του Μεταξά και στον ελληνοχριστιανικό πολιτισμό των συνταγματαρχών. Με τον εθνικιστικό ιστορισμό, συντηρητικό αλλά και αριστερό, σχηματίσαμε τις έμμονες ιδέες της ξενικής εξάρτησης και της ξενικής επιβουλής, αλλά και το έμμονο ερώτημα εάν «ανήκομεν εις την Δύσιν» και την έμμονη φοβία για το «ανάδελφον έθνος» μας. Διαστρεβλώσεις της λαογραφίας. Το όνομά της είναι εύγλωττο, ιδίως αν παραβληθεί με τις ονομασίες των γειτονικών της επιστημονικών κλάδων: λαογραφία, εθνο-γραφία και εθνο-λογία και, πιο σύγχρονο και ουδέτερο, ανθρωπολογία. Από τις αρχές του αιώνα μας ένας από τους βασικούς στόχους της λαογραφικής επιστήμης ήταν να συνταιριάξει τις παλαιότερες «εθνικές» με τις νεαρότερες «λαϊκές» ρίζες. Η υπερβολική ιδεοληπτική εμμονή στον στόχο αυτό οδήγησε στην ταύτιση του εθνικού με το λαϊκό, του λαού με το έθνος. Η υπερβολική έμφαση στην εθνικιστική διάσταση οδήγησε, εξάλλου, σε παντοειδείς διαστρεβλώσεις. Μία από αυτές ήταν η δοξολογία του λαϊκού, που εξέθρεψε μαζί με πολλαπλά άλλα αίτια τον λαϊκισμό, ανερχόμενη ιδεολογία της εποχής. Στο γόνιμο αυτό έδαφος αναπτύχθηκαν έκτοτε η μισαλλοδοξία, η ξενοφοβία, ο φυλετισμός: οι εκ γενετής βάρβαροι Τούρκοι αλλά και οι κουτόφραγκοι· αργότερα οι τουρκόσποροι, μετά οι εαμοβούλγαροι, τελευταία οι εκ φύσεως εγκληματίες Αλβανοί και Γύφτοι, το «κρατίδιο» και όχι το κράτος των Σκοπίων. Αυτά ως προς τις συλλογικές συνειδήσεις. Τι θα μπορούσαμε να πούμε για το συλλογικό ασυνείδητο; Υπάρχει, άλλωστε, τέτοιο πράγμα; Νομίζω πως μπορούμε τουλάχιστον να το υποθέσουμε σε ένα κείμενο σαν τούτο εδώ: η δοκιμή, το δοκίμιο, δεν είναι επιστημονική πραγματεία είναι σύγκλιση της απορίας με την υπόθεση. Στο πεδίο του συλλογικού ασύνειδου, λοιπόν, μου φαίνεται πως οι διαστρεβλώσεις αυτές δείχνουν εσωστρέφεια, ανασφάλεια και αυτοπεριφρόνηση, άλλο αν συγκαλύπτονται από ένα ευάλωτο σύμπλεγμα ανωτερότητας. Είπαμε: εδώ και διακόσια χρόνια, η ελληνική κοινωνία ταυτίζεται με τα προγονικά της πρότυπα, βυζαντινά και κυρίως αρχαιοελληνικά - σε αυτό
Σελίδα 2
Όνομα:
τμήμα:
μάλιστα μας ενεθάρρυνε, για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ένα άλλο μεγάλο μας πρότυπο: η πεφωτισμένη Ευρώπη. Πρόκειται για βαρύτατο φορτίο. Οι συγκρίσεις του νεοελληνικού παρόντος με το προγονικό κλέος ήταν συντριπτικές και οι συγκρίσεις με το συγχρονικό μας πρότυπο, την Ευρώπη, ήταν και αυτές τραυματικές. Και ήταν φυσικό να προξενήσουν, τελικά, ανασφάλεια και μια ανομολόγητη αυτοπεριφρόνηση. Γι’ αυτό η σημερινή ελληνική κοινωνία τείνει πλέον να απορρίψει, ουσιαστικά, το αρχαιοελληνικό της παρελθόν: διατηρεί τα σύμβολα και τον τύπο, την αρχαιολατρία, απορρίπτοντας την αρχαιογνωσία. Για τους ίδιους συμπλεγματικούς λόγους απορρίπτουμε και την Ευρώπη, φτάνοντας ως τον αντιευρωπαϊσμό: διατηρούμε ακόμη μία περίεργη ευρωλαγνεία, ως γνήσιοι απόγονοι του Διός και της Ευρώπης, αλλά αγνοούμε την ευρωγνωσία, τη βαθύτερη γνώση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, όπως αυτός διαμορφώθηκε με την πτώση της Ρώμης. Δεν πρόκειται για νεόκοπο πρόβλημα: ας θυμηθούμε τα λόγια του Σεφέρη ήδη από το 1949: «Είτε θα αντικρίσουμε το δυτικό πολιτισμό, που είναι και κατά μέγα μέρος και δικός μας, μελετώντας με λογισμό και νηφάλιο θάρρος τις ζωντανές πηγές του (...) είτε θα του γυρίσουμε τις πλάτες και θα τον αγνοήσουμε, αφήνοντάς τον να μας υπερφαλαγγίσει, με κάποιον τρόπο από τα κάτω, με τη βιομηχανοποιημένη, την αγοραία, τη χειρότερη μορφή της επίδρασής του.» (Πρόλογος από την Έρημη Χώρα του Έλλιοτ) Ανασφάλεια, που συγκαλύπτεται ωστόσο από σύμπλεγμα κατωτερότητας. Καλό παράδειγμα, ο μύθος του «Δαιμονίου της Φυλής»: είναι ένα από τα εθνικιστικά μας ιδεολογήματα. Με όλες τις εγγενείς του πλάνες, βεβαίως, ένα ιδεολόγημα αντανακλά πάντοτε και μία πραγματικότητα - θολή και διαστρεβλωμένη, αλλά όχι εντελώς φανταστική. Αυτό που εμείς ονομάσαμε «Δαιμόνιο» υπάρχει και είναι απλώς η πολιτισμική ιδιομορφία της κοινωνίας μας. Αλλά η πολιτισμική ιδιομορφία μιας κοινωνίας, μεταβάλλεται διαρκώς, εμπλουτίζεται, αφομοιώνει και διαμορφώνει συνεχώς νέα στοιχεία - αλλιώς απολιθώνεται και πεθαίνει. Εμείς, όμως, κατασκευάζοντας το ιδεολόγημά μας, προσδώσαμε στην πολιτισμική μας ιδιομορφία ένα αναλλοίωτο, φυλετικό στοιχείο
Σελίδα 3
Όνομα:
τμήμα:
και την ονομάσαμε «Δαιμόνιο της Φυλής»: δαιμόνιον και φυλετικόν, εκ Θεών και εκ Φύσεως, εκπορευόμενο από το Δωδεκάθεο και ριζωμένο στην Οδύσσεια. Είναι κρίμα. Γιατί θα μπορούσαμε να έχουμε μια πιο ισορροπημένη σχέση με το αρχαιοελληνικό παρελθόν αυτού του τόπου και, μέσα στη μεταγενέστερη και σύγχρονη ιστορία του, να ανακαλύπταμε στοιχεία αυτοσεβασμού σημαντικότερα από τον φυλετισμό και την αρχαιολατρία. Αρκεί να αφήναμε τους ενδόξους προγόνους μας, αρχαίους και Βυζαντινούς, και να σκεφτόμασταν, επιτέλους, προγόνους ταπεινότερους, όσους έζησαν μετά το σύντομο αρχαιοελληνικό θαύμα και μετά τη χιλιετή αυτοκρατορία του Βυζαντίου. Οι ταπεινοί αυτοί πρόγονοί μας των τελευταίων πέντε αιώνων αφομοίωσαν τον χώρο τους και αφομοιώθηκαν από αυτόν, ώσπου δέθηκαν, με παρόμοιες αμφίδρομες αφομοιώσεις, και με την ελληνική γλώσσα - και τη διατήρησαν ολοζώντανη· όπως διατήρησαν και παραδόσεις και αξίες πανάρχαιες και δημιούργησαν νέες· όπως δημιούργησαν και τραγούδι, ποίηση, θέατρο· και όλα αυτά, όχι μόνο σε καιρούς αίσιους αλλά και σε αιώνες χαλεπούς· και μάλιστα χωρίς να περάσουν Αναγέννηση, χωρίς να σωρεύσουν τον πλούτο της Δύσης, χωρίς να προστατεύονται από ένα δικό τους Κράτος. Όλα αυτά θα ήταν, νομίζω, αρκετά για να συνεχίζουμε, με επίγνωση αρετών και ελαττωμάτων, τον αγώνα μας με τον ελληνικό χώρο, με το φως του, με την ευμορφία του, με τη γλώσσα μας, με τις παραδόσεις και τις αξίες μας, με τον πολιτισμό που κληρονομήσαμε από παλιά, με αυτόν που δημιουργήσαμε εμείς οι ίδιοι και με αυτόν που προσλάβαμε από τη Δύση. Δεν έγιναν έτσι τα πράγματα, Αντιθέτως, ταυτιστήκαμε με προγονικά πρότυπα που είχε εξιδανικεύσει (δικαιολογημένα ή όχι, δεν έχει σημασία) όχι μόνον η δική μας κοινωνία, αλλά και η πεφωτισμένη Ευρώπη, ο δυτικός κόσμος, ο περιβάλλων πολιτισμός. Η ταύτιση με πρότυπα τόσο απλησίαστα δεν μπορούσε παρά να είναι νευρωτική: και η μετάθεση προς τη συμπλεγματική προγονοπληξία, αναπόφευκτη. Και καθώς, στην προσπάθειά μας να τους μοιάσουμε, η χιμαιρικοί μας πρόγονοι απομακρύνονταν όλο και περισσότερο, μόνη διέξοδος απέμεινε η προγονοκτονία.
Σελίδα 4
Όνομα:
τμήμα:
Όχι ομολογημένη, βεβαίως: τους διατηρήσαμε στο θρόνο αγνοώντας τους. Και σε διπλανό βάθρο ορθώσαμε, εδώ και λίγες δεκαετίες, τα νέα είδωλα της οικονομικής προόδου και του πλούτου. Με φτενό κέλυφος την κούφια αρχαιολατρία, ο εθνικισμός παρέμεινε κυρίαρχο ιδεολόγημα, με συγκυρίαρχο, όμως, τώρα πλέον, τον οικονομικό και ατομιστικό υλισμό, κακό μείγμα ...».
Γ. Β. Δερτιλής, Αεί παίδες απαίδευτοι; , εκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1996, σσ. 23-27.
Β.2. ΑΣΚΗΣΕΙΣ 1. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η Ελλάδα είναι «μια κοινωνία με ιστορική γνώση αποσπασματική και διαστρεβλωμένη». Αφού μελετήσετε το απόσπασμα, να αποδώσετε περιληπτικά το νόημά του. 2. (α) Να σχολιάσετε την προηγούμενη διαπίστωση του συγγραφέα(100-120 λέξεις) και (β) Να ερμηνεύσετε τις ακόλουθες λέξεις και εκφράσεις: 1.
αυτογνωσία
Η γνώση του εαυτού μας, των αρετών ή των αδυναμιών του
2.
έμμονες ιδέες
παθολογικά επίμονες ιδέες, που μας βασανίζουν
3.
επιβουλή
Ύπουλη, δόλια σκέψη ή ενέργεια εναντίον κάποιου
4.
επιστημονική πραγματεία
Σύγγραμμα, ενδελεχής μελέτη ενός επιστημονικού θέματος
5.
ιστορισμός
6.
κίβδηλος
Η εξέταση της πραγματικότητας σε σχέση με τις ιστορικές συνθήκες δημιουργίας της || η αναγωγή όλων των πνευματικών εκδηλώσεων του ανθρώπινου πνευματικού βίου σε ιστορικά αίτια, ιστοριοκρατία Μη γνήσιος, νοθευμένος με άλλα ευτελή μέταλλα, κάλπικος || ψεύτικος, απατηλός
7.
λαϊκισμός
Επιφανειακή μίμηση λαϊκών προτύπων
8.
μισαλλοδοξία
Μίσος προς αλλόθρησκους ή προς όσους πρεσβεύουν άλλες αρχές
9.
προγονολατρεία
Λατρεία των προγόνων, απόδοση θρησκευτικών τιμών στους προγόνους || προγονοπληξία
10.
σοβινισμός
Φανατική εξύμνηση κάθε όψης της εθνικής ζωής και υποτίμηση και καταπολέμηση κάθε ξένου στοιχείου, τυφλός εθνικισμός
Σελίδα 5
Όνομα:
τμήμα:
Σελίδα 6