H oδός Πειραιώς: Το γραμμικό, αστικό παλίμψηστο & η μεταβιομηχανική εκδοχή του by Konstantina cham

Η ΟΔΟΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ | ΤΟ ΓΡΑΜΜΙΚΟ ΑΣΤΙΚΟ ΠΑΛΙΜΨΗΣΤΟ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗ ΕΚΔΟΧΗ ΤΟΥ

Διάλεξη Φεβρουάριος 2018 3

Η πραγματοποίηση αυτής της εργασίας δε θα ήταν εφικτή χωρίς την καθοδήγηση και τη βοήθεια των δύο υπέυθυνων καθηγητών μας, κο Παναγιώτη Τουρνικιώτη και κο Κωνσταντίνο Μωραΐτη. Τους ευχαριστούμε, λοιπόν, θερμά για τη συνεργασία, για τις εποικοδομητικές συζητήσεις, για τη μετάδοση του τρόπου σκέψης τους και τις στοχευμένες παρατηρήσεις τους. 5

Περιεχόμενα 01 | Εισαγωγή |

σελ.11

1.1 Αντικείμενο 1.2 Αφορμή 1.3 Σκοπιμότητα 1.4 Μεθοδολογία της εργασίας

02 | Ο αστικός χώρος ως παλίμψηστο επάλ ληλων εγγραφών | σελ.15

03 | Εγγραφές |

σελ.19

3.1 εγγραφή πρώτη: Μακρά Τείχη 3.2 εγγραφή δεύτερη: ανοικοδόμηση του άξονα-πορεία προς τη βιομηχανία 3.2.1 Τα βουλεβάρτα που δεν έγιναν ποτέ 3.2.2 Οι καμινάδες αρχίζουν να καπνίζουν

3.3 εγγραφή τρίτη: η πραγματικότητα του σήμερα-πολιτιστικές κλίσεις 3.3.1 Αναλυτική περιγραφή-Χωρισμός σε τμήματα 3.3.2 Θεσμικό πλαίσιο-Προτάσεις 3.3.2.1 Σημερινά αποτελέσματα-κριτική προτάσεων

04 | Προ ς τ η μετα-βιο μ ηχα ν ι κ ή π όλ ηΑστικές ζυμώσεις της αποβιομηχάνισης| σ ελ.

4.1 Μετα-βιομηχανικό αστικό τοπίο 4.1.1 Τι είναι τοπίο; 4.1.2 Το αστικό τοπίο 4.1.3 Το μεταβιομηχανικό αστικό τοπίο

05 | Προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάςΠρακτικές επεμβάσεων σε πρώην βιομηχανικές περιοχές | σελ.95 5.1 Οι πρώτες κινήσεις 5.2 Τι ορίζεται ως βιομηχανική κληρονομιά; 5.3 Αξίες βιομηχανικής κληρονομίας 5.4 Οι κατευθύνσεις που πρέπει να ακολουθούνται 5.5 Το βρετανικό παράδειγμα 5.6 Τι συμβαίνει στον ελ λαδικό χώρο

06 | Συμπεράσματα-Προβληματισμοί | σελ.111 Βιβλιογραφία | σελ.117

01 Εισαγωγή

1. Εισαγωγή

1.1 Αντικείμενο

1.2 Αφορμή

Το αντικείμενο της διάλεξης, όπως γίνεται φανερό και από τον τίτλο της, είναι η οδός Πειραιώς. Σε πρώτο επίπεδο, εξετάζεται η ιστορική της πορεία μέχρι σήμερα, με εκτενή ανάλυση της τελευταίας φάσης της, επισημαίνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της και κατανοείται η προβληματική της.

Γιατί διαλέξαμε να ασχοληθούμε με την οδό Πειραιώς;

Κατόπιν, δίνεται έμφαση στην τελευταία ενεργή της κατάσταση που σε μεγάλο βαθμό διαμόρφωσε η αποβιομηχάνιση αφήνοντας και τα πιο άμεσα εμφανή ίχνη επάνω της: τα εγκαταλελειμμένα βιομηχανικά κελύφη. Ακολουθεί, λοιπόν, αρχικά, μία ανασκόπηση των κοινωνικοοικονομικών και χωρικών μετασχηματισμών που έφερε η αποβιομηχάνιση με σκοπό την καλύτερη κατανόηση και ορισμό του «μεταβιομηχανικού τοπίου» -πολλά στοιχεία του οποίου συναντάμε σε αυτό της Πειραιώς-. Το κεφάλαιο αυτό συνοδεύει μία μελέτη των πρακτικών επανάχρησης και γενικότερα επέμβασης σε πρώην βιομηχανικές περιοχές και μία σύντομη ματιά σε παραδείγματα αντιμετώπισης τέτοιων ζητημάτων. Τέλος, εξετάζοντας τα πορίσματα που βγήκαν από την αρχική ανάλυση, επιχειρούμε, σε έναν πρώτο βαθμό, να απαντήσουμε στα ερωτήματα που θέτει η οδός στο αύριο της με τρεις βασικούς άξονες: -- Τη χωρική και νοηματική πλέξη των ιστορικών της εγγραφών για την αποκάλυψη της εσωτερικής διάρθρωσης του όλου της και την ενδυνάμωση της συλλογικής μνήμης της πόλης -- Tην επανανοηματοδότηση του άξονα και την ανάδειξη του ενεργού του ρόλου στον αστικό χώρο -- Tην αξιοποίηση του βιομηχανικού κτιριακού αποθέματος μέσω της εφαρμογής νέας χρήσης, ώστε να εξασφαλιστεί η διάρκειά του στο χρόνο.

Για την ιστορία που κουβαλάει αυτός ο δρόμος –αρχαία και νεότερη– και τη σημασία που έχει για την πόλη, από την ίδρυση της. Για τη μοναδικότητα του ως παράδειγμα. Πρώην βιομηχανικές κεντρικές αρτηρίες υπάρχουν και άλλες ανά τον κόσμο, αλλά καμία δε φέρει την τιμή να έχει υπηρετήσει συνάμα, ως ομφάλιος λώρος, την αρχαία συνθήκη που γέννησε την πρώτη δημοκρατία (αφού μέσω αυτής η Αθήνα τρεφόταν και επικοινωνούσε με τη θάλασσα). Για την προβληματική σημερινή εικόνα του δρόμου, που θέτει ερωτήματα σχετικά με τη συνέχεια του στο αστικό πεδίο. Ερωτήματα στα οποία έχει επιχειρηθεί ως τώρα να δοθούν απαντήσεις, αλλά για διάφορους λόγους, πέτυχαν μόνο έως ένα βαθμό. Αφορμή, επίσης, αποτέλεσαν οι αξίες της βιομηχανικής κληρονομιάς του δρόμου, αξίες όχι μόνο κτιριακού αποθέματος, αλλά και αξίες κοινωνικές και συλλογικής μνήμης.

1.3 Σκοπιμότητα Σκοπός,

λοιπόν,

της

διάλεξης

είναι:

-- Η συνειδητοποίηση της σημασίας του άξονα και της δυναμικής που έχει για το μέλλον μέσα από την κατανόηση των ζητημάτων εκείνων στα οποία νοσεί. -- Η ευαισθητοποίηση στο θέμα της υγιούς διαχείρισης της βιομηχανικής κληρονομιάς και ο προσδιορισμός των «καλών 11

πρακτικών» για επεμβάσεις σε πρώην βιομηχανικές περιοχές -- Η προτροπή για εφαρμογή αυτών των πρακτικών στο πεδίο της Πειραιώς και η διατύπωση αρχικών/γενικών κατευθύνσεων με στόχο τη συνέχεια που τόσο επιζητά ο δρόμος.

1.4 Μεθοδολογία της έρευνας Χρησιμοποιήσαμε σαν υπόβαθρο τη μεταφορική χρήση του παλίμψηστου, για να εξετάσουμε τις διαδοχικές φάσεις στο βίο της Πειραιώς και την διαπλοκή τους στο χώρο σήμερα. Στο παλίμψηστο, λοιπόν, της Πειραιώς, αναγνωρίζουμε τρεις κύριες εγγραφές. Για την περαιτέρω ανάλυση της τελευταίας, αυτής του σήμερα δηλαδή, σε μία λογική τομογραφική, εντοπίσαμε κομβικά σημεία 1 που εμπεριέχουν αρκετά στοιχεία για να περιγράψουν τη συνολική εικόνα. Στα σημεία αυτά, πραγματοποιήσαμε τομές τις οποίες αξιοποιήσαμε σαν αστικά καρότα/δοκίμια για να εξάγουμε γενικότερα συμπεράσματα.

1 Τα σημεία αντιστοιχούν σε αυτά της πρότασης ανάπλασης του 1995

02 Ο αστικός χώρος ως παλίμψηστο επάλληλων εγγραφών

2. Ο αστικός χώρος ως παλίμψηστο επάλληλων εγγραφών Με τον όρο παλίμψηστο αναφερόμαστε συνήθως σε χειρόγραφα από παλαιότερες εποχές (γραμμένα πάνω σε περγαμηνή κυρίως ή και σε πάπυρο) τα οποία έχουν επικαλυφθεί με άλλο κείμενο ή υλικά ώστε να χρησιμοποιηθούν ως βάση για την καταγραφή καινούριων έργων. Η λέξη «παλίμψηστο» συντίθεται από τις λέξεις «πάλιν» (πάλι) και «ψάω» (ξύνω) δηλαδή ξύνω, καθαρίζω και χρησιμοποιώ ξανά μία επιφάνεια πληροφορίας. Το παλίμψηστο, λοιπόν, είναι ένα προοδευτικό αποτέλεσμα πολλών επιστρώσεων και επανεγγραφών πάνω σε μία επιφάνεια. Κατά την διάρκεια κατασκευής του, νέες στρώσεις αντικαθιστούν παλαιότερες οι οποίες αποδυναμώνονται. Έτσι προκύπτει ένα σύνολο από στρώσεις, όπου άλλες είναι έντονα διακριτές, άλλες λιγότερο και άλλες έχουν χαθεί.2 Είναι μία διαδικασία που εφαρμόστηκε και συνεχίζει να εφαρμόζεται ακόμα και σήμερα πάνω σε επιφάνειες πληροφοριών. Αν όμως εστιάσει κανείς σε αυτήν την διαδικασία και τα στάδια της θα ανακαλύψει πως ο όρος «παλίμψηστο» αποκτά ευρεία χρήση, εμφανίζεται σε πολλούς τομείς με μεταφορική συχνά διατύπωση και μπορεί να χαρακτηρίσει πολλές διαδικασίες της καθημερινότητας. Έτσι, χρησιμοποιείται ως μεταφορά για να περιγράψει μία διαδικασία στην οποία εφαρμόζονται επαναλαμβανόμενες δράσεις σε συγκεκριμένο χώρο (φυσικό ή φανταστικό) με αποτέλεσμα η μία να επηρεάζει την άλλη και τέλος όλες αυτές να παράγουν και να περιγράφουν ένα σύνολο, μία οντότητα. Οι επιμέρους εγγραφές αντιτίθενται μέσα στο χώρο, αλληλεπικαλύπτονται, αναιρούνται, μετασχηματίζονται αμοιβαία, εμφανίζονται σημειακά με διακριτό τρόπο, αφήνουν

ελεύθερα χωρία. Συνιστούν επομένως μία δομή, στην οποία παρεμβάλλονται ασυνέχειες και ρηγματώδεις καταστάσεις, η διαπίστωση των οποίων εμφανίζεται ως γοητευτική προοπτική πολύπλευρης συνειδητοποίησης περιεχομένου. «Αιώνια στρώματα από ιδέες, εικόνες, συναισθήματα. Κάθε διαδοχή φαίνεται να θάβει όλο όσα υπήρχαν. (...) Και όμως στην πραγματικότητα, καμία εγγραφή δεν έχει θαφτεί. Δεν είναι νεκρές. μα σε αδράνεια.»3 Ένα παράδειγμα μεταφορικής χρήσης του παλίμψηστου αποτελεί η διακειμενικότητα. Η διακειμενικότητα πραγματεύεται τα στοιχεία που θέτουν ένα κείμενο σε ρητή ή άρρητη σχέση με άλλα κείμενα. Καταγράφοντας την επαλληλία διαφορετικών κειμενικών συγκροτήσεων, ουσιαστικά αποδεικνύονται οι προφανείς ή λανθάνουσες επιρροές παλαιότερων εκφραστικών προσεγγίσεων στη λογοτεχνία ή σε οποιαδήποτε μορφή γραπτού λόγου.

Σκίτσο του Κωνσταντίνου Μωραΐτη για το παλίμψηστο

2 Θεωδορακάκης, Τ., Πόλη-Παλίμψηστο-Ταυτότητα. Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών , 2012 3 De Quincey, T., The Palimpsest of the human brain, (δοκίμιο) 1845

Αν λοιπόν, κυριολεκτικά η περγαμηνή ή μεταφορικά το γραπτό κείμενο αποτελούν τρόπους για να δει κανείς μέσα από αυτά παλιότερες στιγμές της ανθρώπινης ιστορίας, ίσως το σημαντικότερο σε έκταση και σε δυνατότητα πολλαπλών εγγραφών παλίμψηστο, είναι ο αστικός τόπος. Η πολιτιστική ιστορία εγγράφεται και επανεγγράφεται επάνω του· εμπλουτίζει με το αποτύπωμα κάθε μεμονωμένης γραφής τα πρωταρχικά ίχνη της ανθρώπινης δράσης πάνω στο φυσικό τοπίο. Ώστε, ο σύγχρονος αστικός ιστός εμφανίζεται ως ένα πολύπλοκο σύστημα διαδοχικών τομών, ρηγμάτων, αλληλοεπικαλύψεων, αυτούσιο αντικείμενο μελέτης της διαδικασίας του παλίμψηστου. Επομένως, η πόλη, και ιδιαίτερα η ιστορική πόλη, μπορεί να διεκδικήσει το χαρακτηρισμό ενός δομικού παλίμψηστου, όπου οι ιστορικοί περίοδοι καταθέτουν σε επάλληλα στρώματα την εγγραφή τους, διατυπώνοντας τους όρους λειτουργίας της αστικής διακειμενικότητας. Στα πλαίσια αυτά, η αρχιτεκτονική, ως διαδικασία παραγωγής χώρου, αναγνωρίζεται ως εκφραστική περιοχή συνεχών επαναδιατυπώσεων με διάρκεια στο χρόνο. Αποδεχόμαστε λοιπόν, τον αστικό χώρο σαν ένα «κείμενο» επάλληλων εγγραφών στον οποίο το ζητούμενο δεν είναι αποκλειστικά ο επαναπροσδιορισμός κάθε στοιχείου, αλλά κυρίως η ανίχνευση της διασποράς τους και η διατύπωση των μεταξύ τους σχέσεων. Κάθε εγγραφή επηρεάζει την προηγούμενη και επηρεάζεται από αυτήν.

Εικόνα 1 | the urban palimpsest

03 Εγγραφές

3.Εγγραφές

3.1 εγγραφή πρώτη: Μακρά Τείχη

Εν προκειμένω, η οδός Πειραιώς είναι ένα από τα πλέον σημαντικά αστικά παλίμψηστα, καθώς εγγράφονται πάνω στο πεδίο της αρχαίες και νέες, νεοκλασικές και μοντέρνες, ιερά λιθοκτισμένες, αλλά και γρασαρισμένες στιγμές. Έχει την ικανότητα να αποτυπώνει στο χώρο την τρέχουσα κοινωνικοπολιτική κατάσταση της Αθήνας και συνάμα να πληροφορεί για τις προηγούμενες. Ακολουθεί η ανάγνωση των τριών ισχυρότερων εγγραφών επάνω στην «περγαμηνή» του δρόμου.

Η οδός Πειραιώς υπάρχει «πάντα», από τη αρχή των ιστορικών χρόνων τουλάχιστον. Αρχαίος δρόμος, εγγράφεται στην ακολουθία που ορίζουν τα Μακρά Τείχη, με άκρα το λιμάνι του Πειραιά και το λόφο της Ακρόπολης. Τα Μακρά Τείχη, μήκους 40 σταδίων, δηλαδή 7 χιλιομέτρων, είχαν απόσταση ενός σταδίου μεταξύ τους(184 μέτρα) και συνέδεαν την Αθήνα με το λιμάνι της , δύο μέρη τα οποία αποτελούσαν μία ενότητα, κεφαλή και σώμα, πάντα ενωμένα. Οι ισχυρές πόλεις της εποχής είχαν άμεση σχέση με το νερό. Η Αθήνα παρουσίαζε μία διαφορετική εκδοχή αυτής της σχέσης. Έχοντας τη χώρα εσώτερα της ακτογραμμής, εξασφάλιζε ένα κέντρο - οχυρό το οποίο της παρείχε προστασία από τυχούσες επιδρομές. Ταυτόχρονα, ζούσε με τις προμήθειες που έφταναν από τη θάλασσα στον Πειραιά και μέσω των Μακρών Τειχών στην πόλη. Σε περίοδο κρίσης όλος ο πληθυσμός της Αττικής μπορούσε να βρει καταφύγιο εντός των Τειχών και να επιβιώνει με τις προμήθειες που έρχονταν μέσω θαλάσσης. Με το απόρθητο φρούριο στην ενδοχώρα και τον ισχυρό στόλο στο Αιγαίο, λειτουργούσε επιτυχώς το δίπτυχο πόλη-λιμάνι. Η Αθήνα εξαρτώταν πλήρως από τη ναυτική της δύναμη, κύριο στοιχείο της οποίας ήταν η τριήρης· το πολεμικό της πλοίο, ένα άρτιο τεχνολογικό κατασκεύασμα που είχε καθοριστική σημασία για την εξέλιξη της πόλης. Πρόκειται για ένα «δημοκρατικό» πλεούμενο, αφού σε αυτό κωπηλατούν ελεύθεροι Αθηναίοι πολίτες. Όμως ο «οίκος» της τριήρους, και άρα της ναυτικής δύναμης, βρίσκεται στο λιμάνι του Πειραιά και ο δρόμος που το ενώνει με το θρησκευτικό και διοικητικό κέντρο είναι τα Μακρά Τείχη. Η Αθήνα, λοιπόν, όφειλε σε μεγάλο βαθμό την παντοδυναμία της στα Τείχη της. Χαρακτηριστικά, ο Θουκυδίδης αναφέρει πως ομάδες Αθηναίων και μαζί τους το κόμμα της ολιγαρχίας 19

θεωρούσαν πως τα Τείχη και η λειτουργία του διπτύχου Αθήνα-λιμάνι είναι ένα από τα πιο σημαντικά σύμβολα της Δημοκρατίας και ήταν ενάντια στην οικοδόμηση τους εξαρχής. Η σημασία τους διαφαίνεται και στον όρο που έθεσαν οι Σπαρτιάτες μετά τη νίκη τους στον Πελοποννησιακό πόλεμο: την καταστροφή των Μακρών Τειχών, τα οποία αποσυντέθηκαν το 404 π.Χ. Στα επόμενα χρόνια, οι Αθηναίοι γρήγορα ανέκτησαν μέρος από την ισχύ και την αυτονομία τους και άρχισαν την ανακατασκευή των Τειχών. Τα Τείχη διατηρήθηκαν μέχρι και τις αρχές του 1ου αι. π.Χ. Όταν η Αθήνα πολιορκείται και καταλαμβάνεται από τον Ρωμαίο στρατηγό Σύλλα, το 86 π.Χ., τα Τείχη γκρεμίζονται εκ νέου (ανοικοδομήθηκαν ξανά μετά από κάποια χρόνια) και η πόλη χάνει προσωρινά την αίγλη της.4

3.2 εγγραφή δεύτερη: ανοικοδόμηση του άξονα-πορεία προς τη βιομηχανία Στις μετέπειτα περιόδους, η οδός δεν έχασε ποτέ τη σημασία της. Στο Μεσαίωνα, το λιμάνι του Πειραιά ονομαζόταν Πόρτο Δράκο (ή Πόρτο Λεόνε) και για το λόγο αυτό η οδός Πειραιώς παλαιότερα ονομαζόταν και οδός του Δράκου.

3.2.1 Τα βουλεβάρτα που δεν έγιναν ποτέ Η εξέχουσα θέση του Πειραιά και η ανάγκη σύνδεσης του με την Αθήνα προβάλλει και πάλι με τη σύσταση του ελληνικού κράτους και την ανακήρυξη της Αθήνας ως πρωτεύουσας του, το 1834. Πριν την ανοικοδόμηση της οδού Πειραιώς, μέχρι και το 1835, ο δρόμος ήταν αδιάβατος για τροχοφόρα. Χρειάζεται κάποιος μία ώρα και ένα τέταρτο για να φτάσει στην Αθήνα. Αποφασίζεται, λοιπόν, η ανακατασκευή του δρόμου Αθήνας –Πειραιά μήκους 8 χιλιομέτρων.

Εικόνα 2 | Φανταστική απεικόνιση του Πειραιά με τα Μακρά Τείχη

Από την άνοιξη του 1831, οι «αρχιτέκτονες της Κυβερνήσεως» Σταμάτης Κλεάνθης και Εδουάρδος Σάουμπερτ ετοίμαζαν ένα μνημειώδες σχέδιο για τον αρχαίο δρόμο. Στα σχέδια τους τοποθέτησαν τα χειμερινά ανάκτορα στη σημερινή πλατεία Ομονοίας, και τα θερινά στην σημερινή πλατεία Καραϊσκάκη του λιμανιού. Φαντάστηκαν το μεγάλο άξονα Αθήνας –Πειραιά με “βουλεβάρτα” στην αρχή και στο τέλος, με πλατείες και μέγαρα. Ο «βασιλικός σύμβουλος» Λέο φον Κλέντζε, ήλθε στην Ελλάδα το 1834, για να προσγειώσει τα οραματικά σχέδια των δύο νέων αρχιτεκτόνων, που είχαν ξεσηκώσει τους ιδιοκτήτες γης στην Αθήνα και τον Πειραιά. Οι βασικές αρχές σχεδιασμού

Εικόνα 3 | | Τοπογραφικό διάγραμμα παρουσιάζει την πορεία των Μακρών Τειχών

του δρόμου, ο οποίος θα ένωνε την πρωτεύουσα με το επίνειο διατηρήθηκαν οι

4 Conwell, D. H., Connecting a City to the Sea: The History of the Athenian Long Walls. χ.τ.:Brill Academic Pub, 2008

ίδιες, με λίγες τροποποιήσεις, στα δύο άκρα του. 5 Ο Φον Κλέντζε πρότεινε τη χωροθέτηση των ανακτόρων στον Κεραμεικό, μαζί με το αυλαρχείο και τα υπουργεία. Από την άλλη πλευρά της Πειραιώς, όπου βρίσκονται σήμερα το Γκάζι και η διασταύρωση της Ιεράς Οδού τοποθετούσε τη Βουλή και τη Γερουσία. Παρόλα αυτά το σχέδιο δεν πραγματοποιήθηκε παρά μόνο ως προς τις βασικές χαράξεις των οδών του, αλλά όχι ως προς τα πλάτη τους. Υλοποιήθηκε επίσης η πλατεία Ομονοίας, με μικρότερες διαστάσεις, και η πλατεία Λουδοβίκου, η μετέπειτα Κουμουνδούρου. Στο τελικό σχέδιο της πόλης, ο Φρίντριχ φον Γκέρτνερ τοποθέτησε τα ανάκτορα

στη συνέχεια της διασταύρωσης των οδών Σταδίου, (περιφερειακής οδού τότε) και Ερμού, πάνω στον αυχένα που σχηματίζεται μεταξύ των λόφων Λυκαβηττού και Ακρόπολης και τα πλάνα για ανάκτορα σε Ομόνοια ή Κεραμεικό εγκαταλείφθηκαν οριστικά.6 Η Πειραιώς θα αποτελέσει τον πρώτο τεχνικό δρόμο που θα κατασκευαστεί στη νέα Ελλάδα. Βαυαροί στρατιώτες και σκαπανείς του μηχανικού με επικεφαλής τον Βαυαρό Λοχαγό Σπις, κατασκευάζουν το δρόμο και μένουν σε παράγκες ανάμεσα στις ελιές που κυριαρχούσαν τότε, σχηματίζοντας έναν τεράστιο ελαιώνα μεταξύ Πειραιά και Αθήνας.

Εικόνα 4 | Tο σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, 1832

Εικόνα 5 | Tο σχέδιο Klenze 1834

Εικόνα 6 | Βαυαροί στρατιώτες κατασκευάζουν την οδό Πειραιώς 5 Μπελαβίλας, Ν., Ο δρόμος με τις φάμπρικες. Αθήνα: Καθημερινή, 2002 6 Μπίρης, Κ. Η., Αι Αθήναι, από τον 19ον εις τον 20ον αιώνα. Αθήνα: Μέλισσα, 2005

Το μηχανικό των Βαυαρών ξεκινά από την Ομόνοια κατευθυνόμενο νότια σε μία ευθεία ως τον Πειραιά. Βρίσκει λίγο μετά την αφετηρία ελώδες, υγρό έδαφος στη σημερινή περιοχή του Ελαιώνα, παρεκκλίνει από το αρχικό σχέδιο, κάνει στροφή προς τα κάτω -εξού και η στροφή της Πειραιώς- και συναντά έτσι, τα ίχνη του Βορείου Μακρού Τείχους. Με την ολοκλήρωση της κατασκευής, το 1836, ένας Βαυαρός επιχειρηματίας, ο Στρογκ συστήνει υπηρεσία πολυφορείων ή παντοφορείων, δηλαδή ιππήλατων λεωφορείων. Στις 19 Σεπτεμβρίου άρχισε η τακτική κυκλοφορία τους, με αφετηρία τη γωνία Ερμού κα Αιόλου και τέρμα την προβλήτα Μακράς Στοάς στο λιμάνι.7

γαν οι αμαξάδες. Συνήθως, δίπλα στην παράγκα υπάρχει πηγάδι και προσφέρονται σταφύλια, λουκούμια, κρύα λεμονάδα και ρακί.9

Εικόνα 7 | Το πολυφορείο στην Πειραιώς

«ΩΡΑΙ ΑΝΑΧΩΡΗΣΕΩΣ ΕΞ ΑΘΗΝΩΝ : 07.30 ΠΜ, 10.00 ΠΜ, 02.00 ΜΜ, 04.30 ΜΜ ΕΚ ΠΕΙΡΑΙΩΣ : 08.30 ΠΜ, 11.00 ΠΜ, 03.00 ΜΜ, 05.30 ΜΜ Αποσκευαί εάν δεν είναι πολύ ογκώδεις και βαρειαί μπορούν να τοποθετηθούν εις την οροφήν. Το κάπνισμα απαγορεύεται εις το πολυφορείον και δεν επιτρέπονται σκύλοι. Μικρά δέματα μπορούν να σταλούν με το όχημα αντί μικράς επιβαρύνσεως και υπό την επίβλεψη του οδηγού. Το Πολυφορείο αναχωρεί από την γωνίαν της Ερμαϊκής και Αιολικής οδού εν Αθήναις και από την αγοράν εν Πειραιεί και θα αναμένει 5 λεπτά εις κάθε στάσιν κατά την διάρκεια των οποίων θα σαλπίζη ο οδηγός.

Εν Αθήναις, 29 Σεπτεμβρίου 1836...»8 Με τις τότε συνθήκες, τα πολυφορεία κάλυπταν την απόσταση σε μία ώρα. Το καλοκαίρι η σκόνη αποτελεί μεγάλο πρόβλημα. Αναπόφευκτο για όλους τους ταξιδιώτες είναι η στάση στις παράγκες. Επρόκειτο για μία στάση «για τα άλογα», όπως έλε-

Η ανάγκη δημιουργίας του δρόμου είναι προφανής. Ήταν μία εποχή που το μεγαλύτερο μέρος των μεταφορών στο νέο κράτος γινόταν δια θαλάσσης. Η πρωτεύουσα έπρεπε να έχει επίνειο και καλή σύνδεση μαζί του. Έτσι, ο δρόμος αποτέλεσε τον κύριο άξονα μεταφοράς των εμπορευμάτων του λιμανιού στην Αθήνα αλλά και των μεγάλων φορτίων και οικοδομικών υλικών για το κτίσιμο της πρωτεύουσας. Αγκωνάρια από τα νταμάρια της Πειραϊκής, πουριά από την Αίγινα και τα νησιά, θηραϊκή γη, ασβέστης, τούβλα και κεραμίδια από τα ασβεστοκάμινα και τα πλινθοκεραμοποιεία του Πειραιά, μεταφέρονταν με κάρα στην Αθήνα μέσω της Πειραιώς.10 Ο Χανς Κρίστιαν Άντερσεν που επισκέφθηκε την Αθήνα, στις 19 Μαρτίου 1841, την περιγράφει ως εξής: «Ο δρόμος περνούσε μέσα από τα απομεινάρια των αρχαίων τειχών, χτισμένα με ένα κίτρινο πέτρωμα, που ακόμα και σήμερα αποτελεί το υλικό των βράχων εδώ. Καλπάζαμε γρήγορα και ένα σύννεφο σκόνης σηκωνόταν πίσω μας, μα ήταν βέβαια κλασική σκόνη!»

7 Μπελαβίλας, Ν., όπ.αν. 8 http://pireorama.blogspot.gr 9 Μιχελή, Λ., Πειραιάς - Από το Πόρτο Λεόνε στη Μαγχεστρία της Ανατολής. χ.τ.: Γαλάτεια, 1993 10 Μπελαβίλας, Ν., όπ.αν.

Το 1842 η Πειραιώς λιθοστρώθηκε και παράλληλα επιβλήθηκαν διόδια για τις διερχόμενες άμαξες. Το κόστος για κάθε ζώο που περνούσε ήταν πέντε δραχμές. 11 Σε λιγότερο από δέκα χρόνια, το 1845, ο δρόμος, ασυντήρητος, βρισκόταν σε κακή κατάσταση. Αδιάβατος πολλές φορές το χειμώνα από τις πλημμύρες του έλους, με παγίδες για τις ρόδες των οχημάτων, γεμάτος σκόνη το καλοκαίρι. Λίγες λεύκες στις πλευρές του, ήταν τα μοναδικά σημάδια βλάστησης και σκιάς. Παρόλα αυτά η κυκλοφορία ήταν έντονη. Γνωρίζουμε ότι το 1855, ανεβοκατέβαιναν στη διαδρομή Αθήνα-Πειραιά 900 άλογα την ημέρα. Το 1857 ορίστηκε μία ζώνη 200 μέτρων, στην πλευρά της οδού Πειραιώς, όπου επιτρεπόταν η εγκατάσταση κεραμιδοποιείων.12 Η απόφαση αυτή έχει ενδιαφέρον γιατί αποτελεί μία από τις πρώτες ενδείξεις για τις μελλοντικές χρήσεις του δρόμου.

3.2.2 Οι καμινάδες αρχίζουν να καπνίζουν Η φυσιογνωμία της οδού Πειραιώς επρόκειτο να αλλάξει ριζικά τα χρόνια που ακολούθησαν. H Βιομηχανική Επανάσταση 13 -παγκόσμιο φαινόμενο- που εμφανίστηκε στα τέλη του 18ου αιώνα, ήταν η βασική αιτία για αυτή την αλλαγή. Αφορά την τεχνολογική πρόοδο που επέφερε τη ραγδαία ανάπτυξη των βιομηχανιών και την εκμηχάνιση της παραγωγής, με σκοπό τη διαρκή αύξηση και την αυτοματοποίηση της.

οι προϋποθέσεις για συγκέντρωση της βιομηχανικής δραστηριότητας στην οδό Πειραιώς, αλλά και στην ευρύτερη περιοχή της. Η επιλογή της οδού ως βιομηχανικού άξονα δεν ήταν τυχαία. Σε αυτό συνετέλεσε ο συνδετικός της ρόλος ανάμεσα στην Αθήνα και στο λιμάνι του Πειραιά και η ύπαρξη δικτύου μεταφορών, με την κατασκευή και του σιδηροδρόμου Αθηνών-Πειραιώς το 1869, πάνω στο ίχνος του νότιου σκέλους των Τειχών.Πρώτες ύλες, μηχανήματα, μέταλλα μεταφέρονταν με πολλή ευκολία στην οδό. Η απαρχή της βιομηχανικής δραστηριότητας, η οποία χαρακτήρισε τον άξονα για περίπου έναν αιώνα, ξεκινάει, λοιπόν, στα μέσα του 19ου αι. 14. Η εποχή αυτή μπορεί να χωριστεί σε δυο επιμέρους περιόδους, με πρώτη τα χρόνια μέχρι την έλευση των προσφύγων, κατά το 1922, και δεύτερη αυτά που ακολούθησαν μέχρι την αποβιομηχάνιση και την εγκατάλειψη των βιομηχανιών κατά μήκος του άξονα. Την πρώτη περίοδο χαρακτηρίζει η καθοριστικής σημασίας εγκατάσταση του εργοστασίου φωταερίου στα τότε όρια της πόλης, η παράλληλη εγκατάσταση κεραμοποιείων και εργοστασίων κλωστοϋφαντουργίας, καθώς και η δημιουργία ενός πυρήνα αλευρόμυλων και κεραμοποιείων στο νότιο τμήμα 15. Η κατασκευή του σιδηροδρόμου δημιουργεί ακόμα ευνοϊκότερες συνθήκες για την εκβιομηχάνιση αλλά και τη συγκέντρωση ανεπιθύμητων χρήσεων όπως βυρσοδεψία, σφαγεία και πυρηνελουργεία.

Οι εξελίξεις αυτές δεν αργούν να έρθουν και στον ελλαδικό χώρο. Το φαινόμενο εξαπλώθηκε ταχύτατα και από τα μέσα του 19ου αιώνα, αρχίζουν να δημιουργούνται 11 Γιοχάλας, Θ., Καφετζή Τ., Αθήνα : Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία. Αθήνα: Εστία, 2013 12 Μπελαβίλας, Ν., όπ.αν. 13 Ο όρος «Βιομηχανική Επανάσταση» καθιερώθηκε από τον Άγγλο ιστορικό A. Toynbee (1852-1883) για να περιγράψει την οικονομική ανάπτυξη της Αγγλίας από το 1760 μέχρι το 1840 14 Λεοντίδου, Λ., Πόλεις της σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ, 2001 15 Βαταβάλη Φ., Μπελαβίλας Ν., To Τέλος των Γιγάντων. Βιομηχανική Κληρονομιά και Μετασχηματισμοί των Πόλεων. Βόλος, 2007

Εικόνα 8 | Ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος

Εικόνα 9 | Εργάτες στα Σφαγεία του Ταύρου

Εικόνα 10 | Το εργοστάσιο φωταερίου

Εικόνα 11 | Γυναίκες εργάτριες στο εργοστάσιο αγγειοπλαστικής ‘ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ’

Η δεύτερη περίοδος σημαδεύτηκε από την ανάπτυξη της λεγόμενης «βαριάς βιομηχανίας» που περιελάμβανε κυρίως βιομηχανίες μετάλλου, οικοδομικών υλικών και χημικών οι οποίες εκτείνονταν από το Ρουφ μέχρι το Φάληρο. Κατά την περίοδο του μεσοπολέμου, σπουδαίο ρόλο έπαιξε η έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και η εγκατάσταση της πλειονότητάς τους σε Αθήνα και Πειραιά λόγω της γειτνίασης με τις αναπτυσσόμενες βιομηχανίες. Ο υπέρμετρος αριθμός των προσφύγων υπαγόρευσε την οργανωμένη από το κράτος δημιουργία προσφυγικών οικισμών 16 για τη στέγασή σε περιοχές γειτονικές των εργοστασίων όπως ο Ταύρος, ο Άγιος Ιωάννης Ρέντης, το Φάληρο, τα Καμίνια και άλλες.

Εικόνα 12| Μικρασιάτες πρόσφυγες

Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος βρίσκει την οδό Πειραιώς με τον εντυπωσιακό αριθμό των 63 εργοστασίων, εγκαταστημένων στο μήκος της, από τη γέφυρα Καλαμάκη στον Πειραιά μέχρι τη συμβολή της Ιεράς Οδού στην είσοδο του κέντρου της Αθήνας. «Η ιστορική εξέλιξη, λοιπόν, της Πειραιώς θα μπορούσε να είναι ένα γοητευτικό παραμύθι, ταυτισμένο με την Αθήνα και τον Πειραιά και την ασύλληπτη ανάπτυξη που γνώρισαν μαζί τα τελευταία 170 χρόνια, με τα iχνη των αρχαίων τειχών στα κράσπεδά της και με τους ανάλογους συμβολισμούς. Θα μπορούσε όμως να είναι και ένα θλιμμένο παραμύθι για τον δρόμο που, για γενιές Αθηναίων και Πειραιωτών, δεν έπαψε να είναι λασπωμένος, καπνισμένος και σκονισμένος. Είναι ο δρόμος, που οι «καθώς πρέπει» απέφευγαν, ο μοναδικός όπου ακούς ακόμα το «σφύριγμα της φάμπρικας» και βλέπεις εργάτες να περνούν πύλες εργοστασίων. Σε αυτόν τον δρόμο, οι αστικές συνοικίες της μεταπολεμικής αντιπαροχής δεν κατόρθωσαν να πλησιάσουν λόγω της υποβάθμισης και μόνο κάποιοι Μικρασιάτες πρόσφυγες τον έκαναν γειτονιά τους.»17

Εικόνα 13 | Το εργοστάσιο της ΒΙΟΣΩΛ

Εικόνα 14 | Το εργοστάσιο ΑΗΣ Ν. Φαλήρου 16 Τρόβα, Β., Των ταπεινών και καταφρονεμένων. Αθήνα: Καθημερινή, 2002 17 Μπελαβίλας, Ν., όπ.αν.

Εικόνα 8 | Ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος

Δ ια φημίσε ις από εργο στάσι α τη ς Π ε ι ρ α ιώς Ιδία επε ξε ργασί α

3.3 εγγραφή τρίτη: η πραγματικότητα του σήμερα-τάσεις πολιτισμού/πολιτιστικές κλίσεις Γενική ατμόσφαιρα Τρίτη και τελευταία εγγραφή, το τώρα. Φυσικά και δεν θα μπορούσαμε να μεταπηδήσουμε κατευθείαν εδώ, παραλείποντας τις δύο προηγούμενες, γιατί η κατανόηση της ιστορίας του δρόμου είναι απαραίτητη για την κατανόηση του «σήμερα», των προβλημάτων αλλά και της δυναμικής του. Οι χωρικές, αλλά και οι οικονομικές και κοινωνικές μεταλλαγές που ακολούθησαν την αποβιομηχάνιση έχουν διαμορφώσει τη σημερινή εικόνα. Πρωτεύοντα ρόλο σε αυτές τις μεταβολές είχε η αλλαγή χρήσεων και η εγκατάσταση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στα άδεια βιομηχανικά κελύφη κατά μήκος του, δράση που είχε προτείνει ήδη από το 1985 το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών (ΡΣΑ) (ΦΕΚ 18/Α/1985). Κατά τη δεκαετία του ‹80 παρατηρείται με πολλή μικρή συστηματικότητα η εγκατάσταση των πρώτων πολιτιστικών λειτουργιών, κυρίως στο τμήμα κοντά στην πλατεία Ομονοίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του ‹90 οι τάσεις αυτές εντείνονται ωθώντας προς μία προοπτική νέας μητροπολιτικής ανάπτυξης.18 Μεγάλης κλίμακας εγκαταστάσεις πολιτισμού και εκπαίδευσης χωροθετήθηκαν, όντως, την τελευταία δεκαπενταετία κατά μήκος της οδού Πειραιώς και μαζί με αυτές αναπτύχθηκαν, εν μέρει σε απόκλιση ως προς το θεσμικό πλαίσιο, και μεγάλες χρήσεις εμπορίου (εμπορικά κέντρα, καταστήματα μεγάλης επιφάνειας) ή μαζικής αναψυχής. Οι ιδιωτικές επενδύσεις στη βιομηχανία της διασκέδασης χωροθετού-

νται σε παλιά εργοστάσια ή αποθηκευτικούς χώρους που ανακαινίζονται. 19 Καθοριστικής σημασίας μπορεί να χαρακτηριστεί η μετεγκατάσταση της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών στο βιομηχανικό κέλυφος των ελληνικών υφαντηρίων Σικιαρίδη το 1995, ενώ τρία χρόνια αργότερα, στο παλιό εργοστάσιο της ΒΙΩΣΟΛ, εγκαινιάστηκε το κέντρο πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος» του ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού. Η δεκαετία πριν το 2000 σηματοδοτήθηκε επίσης από την επαναλειτουργία του εργοστασίου του Γκαζιού, ως εκθεσιακού χώρου και χώρου πολιτισμού και εκδηλώσεων μετά από την ανάπλαση των κελυφών του και τη διαμόρφωση του εξωτερικού χώρου. Από το 2004 μέχρι και το 2010 η συγκέντρωση πολιτιστικών ιδρυμάτων υπερτοπικής σημασίας εντάθηκε. Κυριότερα παραδείγματα αποτελούν το νέο μουσείο Μπενάκη και το Ίδρυμα Μιχάλης Κακογιάννης, καθώς και η χρήση διαμορφωμένων χώρων στα εργοστάσια Τσαούσογλου και Σάνιτας από το Φεστιβάλ Αθηνών. Αυτές οι αστικές παρεμβάσεις, όμως, κρίνονται σήμερα ως αποσπασματικές. Αν και η ανάπτυξη της Πειραιώς ως «πολιτιστικού άξονα» έχει ήδη λάβει χώρα σε σημαντικό βαθμό, μέχρι το «σπάσιμο» της οδού (στην Καλών Τεχνών), ο χαρακτήρας αυτός δεν έχει αποκτήσει πρόσωπο προς το δημόσιο χώρο, ούτε και υποστηρίζεται από τα φυσικά χαρακτηριστικά του άξονα και τις αστικές του υποδομές20. Τα αποτελέσματα είναι εμφανή στον αστικό ιστό ο οποίος έχει μετατραπεί σε ένα μωσαϊκό ετερογενών και αντιθετικών χρήσεων. Αν μπορούσαμε να αποσυνθέσουμε το δρόμο στα συστατικά του μέρη, θα ξεχωρίζαμε ερειπωμένα εργοστάσια, χαλάσματα, μάντρες, συνεργεία αυτοκινήτων από ελενίτ, γιγαντοαφίσες για λαϊκά σχήματα και

18 Σουλιώτης, Ν., Ερευνώντας την πολιτιστική υποδομή της Αθήνας: οι χώροι των ιδιωτικών ιδρυμάτων μη-κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών, 2008 19 ΕΜΠ, Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Φάση Β: Εμβάθυνση, Ανάλυση, Διασύνδεση. (Ερευνητικό πρόγραμμα) Επιστημονικός Υπεύθυνος: Τουρνικιώτης Π., Αθήνα: ΕΜΠ, 2012 20 ΕΜΠ, Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Φάση Γ: Στρατηγική, Ανασύνθεση, Ολοκλήρωση, Συνολική Προσέγγιση2. (Ερευνητικό πρόγραμμα) Επιστημονικός Υπεύθυνος: Τουρνικιώτης Π., Αθήνα: ΕΜΠ, 2012

φωτεινές επιγραφές που αναβοσβήνουν «ΡΕΖΕΡΒΟΥΑΡ», κινητές καντίνες και μπάζα πλάι σε προεξοχές αρχαίων λιθοδομών, μουσεία τέχνης, σχολές θεάτρου και τεχνών. Πρόκειται για μία περιοχή που υφίσταται εισβολή επενδύσεων και κεφαλαίου, με ότι αυτό συνεπάγεται στην κοινωνική δομή και στην πολεοδομική της έκφραση· είναι περιοχή συνεχώς μεταβαλλόμενη και σε εξέλιξη. Η ανάπτυξη μεγάλης κλίμακας εγκαταστάσεων συνοδεύεται από λειτουργικά προβλήματα προσβασιμότητας, κυκλοφοριακών φόρτων και κάποιες φορές προβλήματα στάθμευσης που επιβαρύνουν τις γύρω περιοχές.Σε αυτό ευθύνεται η χωροθέτηση

τους που προγραμματίστηκε χωρίς μέριμνα για τη χωρική ένταξή τους στον αστικό ιστό και την οργανική διασύνδεση τους με τις γύρω περιοχές. Έτσι, σε πολλά σημεία του ο δρόμος λειτουργεί ως ένα ισχυρό χωρικό όριο, με νησίδες χρήσεων που δεν λειτουργούν συνεργατικά με τον περιβάλλοντα χώρο. Συνοψίζοντας, η Πειραιώς αποτελεί πλέον έναν αποβιομηχανοποιημένο κεντρικό αθηναϊκό άξονα που βρίσκεται σε διαδικασία ραγδαίου μετασχηματισμού των χρήσεών του, μη έχοντας όμως ακόμα αποκτήσει τη νέα του ταυτότητα· μία νέο-αστική συνθήκη μετάλλαξης και αναμονής.

Διάγραμμα 1 | Η πύκνωση των χρήσεων πολιτισμού, αναψυχής και εστίασης στη συνοικία του Γκαζιού

Εικόνα 15 | Συναυλία στην Τεχνόπολη το 2016ασία

Η σημασία της για την πόλη παραμένει κρίσιμη, γιατί συγκεντρώνει μητροπολιτικές επιχειρηματικές δραστηριότητες και δεν ακολουθεί τη λογική διάχυσης της πόλης στις παρυφές της, αλλά ενισχύει τις ήδη υπάρχουσες και ιστορικά διαμορφωμένες κεντρικότητες. Πέραν της μεταβατικής κατάστασης που τη χαρακτηρίζει, οφείλουμε να παρατηρήσουμε και την προβληματική της διασύνδεση με τους δύο πόλους που την περικλείουν, τόσο σε επίπεδο χρήσεων, όσο και σε ευρύτερο χωρικό / κυκλοφοριακό. Η είσοδος στην πόλη του Πειραιά και αντιδιαμετρικά σε αυτήν της Αθήνας, αλλά και η παρακολούθηση των ιχνών των αρχαίων Τειχών, παραμένουν ασθενικές και ανεπεξέργαστες, με αξιοσημείωτο ωστόσο λανθάνον δυναμικό. 21 Σε βιωματικό επίπεδο, ένα στοιχείο που μπορεί να περιγράψει το χώρο είναι οι μυρωδιές του. Στην Πειραιώς, η μία μυρωδιά διαδέχεται την άλλη. Από δυσάρεστες σειρές απροκάλυπτων υπονόμων σε γράσα και λαδιές συνεργείων κι από καυσαέρια σε λαδομπογιές κοντά στην Καλών Τεχνών. Το βράδυ, σειρά έχουν οι γκριλιέρες στις καντίνες έξω από τις λαϊκές πίστες, ενώ κοντά σε εργοστάσια ή εργαστήρια κατεργασίας τροφίμων, το άμυλο αφήνει μία γλύκα στον αέρα. Ακόμα κι οι μυρωδιές αφήνουν τα ίχνη τους στη μνήμη, και ισχυρά μάλιστα. Οι κάτοικοι χαρακτηριστικά θυμούνται ακόμα τη μυρωδιά της σοκολάτας, που έβγαινε από τη σοκολατοποιία Παυλίδη.22

Εικόνα 16 | Μουσείο Μπενάκη

Εικόνα 17 | Κέντρο Πολιτισμού «Ελ ληνικός Κόσμος»

Εικόνα 18 | Πειραιώς 260

Εικόνα 19 |Ανώτατη σχολή Καλών Τεχνών

21 στο ίδιο 22 Αργυρακάκη Π., Λαγόπουλος Α., Οδός Πειραιώς, Επανάχρηση Βιομηχανικών Κτιρίων, 5 παραδείγματα χρήσεων. Αθήνα: ΕΜΠ, 2009

Χαρακτήρας της οδού Πειραιώς σήμερα Ιδία επεξεργασία

Χαρακτήρας οδού Πειραιώς σήμερα Ιδία επεξεργασία

Πολεοδομική Ανάλυση Η Πειραιώς, με μήκος 8 χμ, διασχίζει τέσσερεις (πλέον) δήμους: Αθηναίων, Ταύρου-Μοσχάτου, Αγ.Ιωάννη Ρέντη (Νίκαιας-Αγ. Ι. Ρέντη) και Πειραιά, τα κέντρα των οποίων όμως, εξαιρώντας του Ταύρου, βρίσκονται μακριά από τον άξονα. Μελετώντας τους χάρτες όπου καταγράφονται οι χρήσεις, ο αστικός ιστός, η πυκνότητα δομημένου χώρου και ο αριθμός ορόφων/κτίριο (χάρτες 2,3,4,5), εξάγονται πολύτιμα συμπεράσματα αναφορικά με τα χαρακτηριστικά του δομημένου περιβάλλοντος εκατέρωθεν του άξονα της Πειραιώς. Tα μεγέθη των οικοπέδων και το ποσοστό κάλυψης σχετίζεται άμεσα με το είδος χρήσεων που φιλοξενούν. Συγκεκριμένα η βιομηχανική ζώνη, που εντοπίζεται κυρίως στο μέσο του δρόμου, χαρακτηρίζεται από μεγάλες οικοπεδικές εκτάσεις, με χαμηλά κτιριακά ύψη και υψηλό ποσοστό κάλυψης. Αντίθετα, τα μικρά και πυκνά στοιχισμένα τεμάχια, πλησιάζοντας προς την Αθήνα και τον Πειραιά, μαρτυρούν αστική περιοχή όπου επικρατούν χρήσεις

κατοικίας, εμπορευματικές, κ.α. Όμως, στο μέτωπο της, όπως είπαμε, η αστική περιοχή φτάνει μόνο σε λίγες περιπτώσεις (όπως σε αυτήν των προσφυγικών του Ταύρου). Συνολικά, και στο μεγαλύτερο τμήμα της, τα κτιριακά ύψη δεν παρουσιάζουν μεγάλες διακυμάνσεις (από 2-4 ορόφους), με εξαίρεση το κομμάτι προς τη Αθήνα (7-8 ορόφων), χωρίς όμως να λείπουν και σημεία στα οποία, από όχθη σε όχθη, η απόκλιση ξενίζει. Γενικά διατηρείται μία ζώνη χαμηλού ύψους (ισόγεια-διώροφα) ενώ μπορεί από πίσω να υψώνονται πολυώροφα κτίρια. Στο επίπεδο της κυκλοφορίας, μία σειρά από ρυθμίσεις αλλοιώνουν τη συγκοινωνιακή δυναμικότητά του δρόμου ενώ με τη δημιουργία ανισόπεδων κόμβων διακόπτεται απότομα η συνέχεια του αστικού ιστού. Τα ίδια τα φυσικά χαρακτηριστικά του άξονα, που σε μεγάλο του μέρος δεν έχει πεζοδρόμια (ή είναι κατεστραμμένα

Χάρτης 1 | Δήμοι τους οποίους διασχίζει η οδός Πειραιώς

ή στενά), διαβάσεις, νησίδες, φυτεύσεις, παρόδιους χώρους για προσωρινή στάθμευση, στάση ή φορτοεκφόρτωση, δυσχεραίνουν ή και αποτρέπουν την διέλευση των πεζών κατά μήκος και διά μέσου του.

Εικόνα 20 | Αφιλόξενα πεζοδρόμια

Εικόνα 21 | Πειραιώς και Χαμοστέρνας

Εικόνα 22 | Πειραιώς στο ύψος της ΧΡΩ.ΠΕΙ.

Οι αποστάσεις, επομένως, μοιάζουν μεγαλύτερες, ο δρόμος είναι αφιλόξενος για περπάτημα και υστερεί στην άμεση σύνδεση κεντρικών σημείων κατά μήκος του. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως τη συνολική διαδρομή της Πειραιώς καλύπτει μία μόνο λεωφορειακή γραμμή (049). Ο χώρος δεν έχει μία συνέχεια· θυμίζει αμερικάνι-

κο δρόμο: πάω με το αυτοκίνητο μου στο σημείο που με ενδιαφέρει, σταματάω και ύστερα παίρνω το αυτοκίνητό μου για να πάω στο επόμενο σημείο. Ένας δρόμος σημείων και όχι ένα δίκτυο. Λειτουργεί σε ωράρια εργασίας και ερημώνει μετά τις μεσημβρινές ώρες. Ένα άλλο στοιχείο που ορίζει την διαδρομή της Πειραιώς είναι οι διαδοχικές κομβικές διασταυρώσεις της με σημαντικούς κυκλοφοριακούς άξονες, οδικά και οπτικά ανοίγματα στις εκατέρωθεν περιοχές που την πλαισιώνουν και την τροφοδοτούν, αλλά ταυτόχρονα κάθετα ρήγματα ή φράγματα ανάμεσα σε τμήματα του αστικού ιστού. Από αυτούς θα ξεχωρίσουμε την Ιερά Οδό, τη Χαμοστέρνας, που διαχωρίζει τον Ταύρο από τα Πετράλωνα στη συνάντηση των αρχαίων Μακρών Τειχών με τον Ιλισό ποταμό, και βέβαια τη Γεωργίου Παπανδρέου και την Κηφισού που οδηγούν στην κεντρική Λαχαναγορά. Τελευταίο, αλλά σημαντικότατο, αυτό της Μικράς Ασίας που πρακτικά αποτελεί συνέχεια της Πειραιώς, αλλά παραλαμβάνει και την παραλιακή κυκλοφορία από την Ποσειδώνος, πάντα προς το λιμάνι. Το όριο αυτό αποτελεί εμπόδιο στη σύνδεση του άξονα με τον Πειραιά. Σε θέμα χρήσεων, το εμπόριο επί της Πειραιώς έχει ενδυναμωθεί τα τελευταία χρόνια. Εμπορικές επιχειρήσεις δείχνουν επενδυτικό ενδιαφέρον για τη δημιουργία πολυκαταστημάτων, καθώς προσφέρονται μεγάλες εκτάσεις γης σε άμεση σύνδεση με το κέντρο της Αθήνας. Λόγω των περιορισμών και το χαρακτηρισμό πολλών βιομηχανικών κτιρίων ως διατηρητέα, αποφεύχθηκε μεν η αλλοίωση και κατεδάφιση τους, δρομολογήθηκαν δε κινήσεις δημιουργίας μεγάλων καταστημάτων στα παράπλευρα αυτών, ελεύθερα οικόπεδα, ενισχύοντας την αίσθηση της αντίφασης που επικρατεί.

Εικόνα 23 | Πολυκαταστήματασία

Εικόνα 24 | Αντιπροσωπεία αυτοκινήτων σε εγκαταλελειμμένο εργοστασιακό χώρο

Εικόνα 26 | Χρήσεις που αφορούν τα αυτοκίνητα

Εικόνα 25 | Γραφεία και εμπορικοί χώροι ‘‘shop and trade’’

Στον αντίποδα των πολυκαταστημάτων, το λιανικό εμπόριο εμφανίζεται αποσπασματικό και αποδυναμωμένο επί της Πειραιώς, καλύπτοντας κυρίως τις τοπικές ανάγκες και αυτές των επί μέρους βιοτεχνιών. Χρήσεις σχετικές με το αυτοκίνητο εμφανίζονται σταθερά σε όλο το μήκος της οδού, είτε ως αντιπροσωπείες και συνεργεία, είτε ως σταθμοί υγρών καυσίμων. Οι γραφειακές χρήσεις εμφανίζουν σποραδικές πυκνώσεις, κυρίως στο τμήμα Ιεράς Οδού - Σφαγείων Ταύρου. Έχει γίνει ήδη λόγος για τη συγκέντρωση χρήσεων πολιτισμού και αναψυχής, κυρίως στο άνω άκρο προς την πλευρά της Αθήνας το οποίο έχει παραλάβει έναν αναδυόμενο πολιτιστικό χαρακτήρα, καθώς και για την διόγκωση των νυχτερινών κέντρων διασκέδασης γύρω από το σταθμό του μετρό Κεραμεικού. Ανεβαίνοντας κλίμακα, η οδός Πειραιώς είναι σημαντικότατη, διότι έχει καθορίσει τη χρήση μίας πολύ μεγάλης δομημένης έκτασης, πλάτους 150 μέτρων και μήκους 8 χιλιομέτρων. Η περιοχή αυτή οριοθετείται από δύο μόνο άξονες μεταφοράς (την οδό Πειραιώς και το σιδηροδρομικό δίκτυο) και άρα τυχούσα αλλαγή της σημασίας και της χρήσης της θα σημάνει και αλλαγή χρήσης ολόκληρης της περιοχής.

Xάρτης 2 | Χρήσεις

Χάρτης 3 | Όροφοι

Διάγραμμα 2 | Αριθμός ορόφων επί της Πειραιώς (απόλυτη συχνότητα)

Χάρτης 4 | Αστικός ιστός

Χάρτης 5 | Δομημένος/ Αδόμητος χώρος

Ίχνη Μακρών Τειχών Η διατήρηση του ίχνους των Μακρών Τειχών στο χάρτη της Αθήνας μαρτυρά τη σπουδαιότητα ενός άξονα κίνησης που δεν εγκαταλείφθηκε ποτέ κατά τη συνεχή κατοίκηση, στην ιστορική εξέλιξη της πόλης. Παρά τη σημασία του και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα με τον οποίο φορτίζει τη ζώνη ανάμεσα στην Πειραιώς και τις γραμμές του ΗΣΑΠ, είναι ένα γεγονός που παραμένει ασχολίαστο στη σημερινή πόλη. Χονδρικά, το νότιο σκέλος των Μακρών Τειχών βρίσκεται κάτω από τις γραμμές του τρένου και το βόρειο κάτω από την οδό Πειραιώς και την οδό Κύπρου στο Μοσχάτο.

Εικόνα 27 | Τα Μακρά Τείχη στον Πειραιά

Μελετώντας το χάρτη και το υπόμνημα των ευρημάτων των Τειχών (χάρτης 6), συμπεραίνουμε ότι υπάρχει ένας μεγάλος αριθμός ανοιχτών ανασκαφών, που είναι διάσπαρτες στην περιοχή και θα μπορούσαν να αποτελέσουν, αν τις θεωρούσαμε συνολικά, μία ενότητα ικανή να αποκαλύψει το ίχνος των Τειχών στη σύγχρονη πόλη. Μεγάλο μέρος αυτών των ευρημάτων παραμένει εκτεθειμένο, από τη στιγμή της ανασκαφής, χωρίς κάποια ανάδειξη. Βρίσκονται είτε σε εγκαταλειμμένα οικόπεδα, είτε σε χαμηλότερη στάθμη από το αστικό έδαφος, σε πιλοτές πολυκατοικιών ή, όπως στην περίπτωση του εμπορικού καταστήματος «Jumbo», σε υπόγειο parking. Άλλη κατηγορία ευρημάτων είναι εκείνη των κενών οικοπέδων (χωρίς δόμηση ή χρήση), κάτω από τα οποία είναι γνωστό ότι βρίσκονται τμήματα των Τειχών. Μεταξύ αυτών, είναι το οικόπεδο αποθηκών της ΧΡΩΠΕΙ και το οικόπεδο του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Φαλήρου, το μοναδικό σημείο σε όλο το μήκος του άξονα όπου θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί η φανέρωση και των δύο σκελών των τειχών. Πέρα από αυτές τις περιπτώσεις, είναι καταγεγραμμένα και ορισμένα τμήματα κάτω από συμπαγή οικοδομικά τετράγωνα, χάρη σε έργα που έγιναν κατά καιρούς, και άλλα κάτω από δημόσιους χώρους23.

Εικόνα 28 | Τα Μακρά Τείχη στις γραμμές του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου

Εικόνα 29 | Τα Μακρά Τείχη σε υπόγειο πολυκαταστήματος

23 ΕΜΠ, Φάση Γ όπ.αν.

Τι γίνεται με τη βιομηχανία; Η βιομηχανική εποχή της Πειραιώς ανήκει στο παρελθόν. Επιπλέον, η διάσταση του ρόλου της Πειραιώς ως μεταφορικού δρόμου του φορτίου των εμπορικών πλοίων που φτάνουν στον Πειραιά δεν υπάρχει πια. Εδώ και χρόνια, το λιμάνι άλλαξε· εμφανίστηκε το container(εμπορευματοκιβώτιο) και το εμπορικό κομμάτι έχει μεταφερθεί έξω από τον κεντρικό λιμένα της πόλης, στο Κερατσίνι και στο Πέραμα. Οι περισσότερες βιομηχανίες, λοιπόν, δε λειτουργούν πλέον. Η βιομηχανική / βιοτεχνική ζώνη έχει αφήσει τα βασικά της ίχνη, σποραδικά στο σκέλος από τον Κεραμεικό ως τον Κηφισό, με σχετική πύκνωση και με μεγαλύτερες μονάδες στο τελευταίο τμήμα, σε κάθε περίπτωση πριν τη στροφή προς το λιμάνι. Σήμερα, το καθεστώς των βιομηχανικών κελυφών, είτε τείνει στην ενεργοποίηση του σε άλλη λειτουργική κατεύθυνση (επανάχρηση), είτε παραμένει στατικά κενό, ενώ κάποιες λίγες επιχειρήσεις εξακολουθούν ακόμη να λειτουργούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο κόμβος στον Κηφισό όπου η τριπλή αυτή συνθήκη εντοπίζεται ακέραια.Προχωρώντας προς την Αθήνα, το φαινόμενο αυτό εντατικοποιείται, γεγονός που επιβεβαιώνει μία μικτή κατάσταση για όλο το μήκος του άξονα. (βλ.χάρτη βιομηχανικών κτιρίων, σελ. 51) Στο βορειοδυτικό τμήμα συναντούμε βιομηχανικές συγκεντρώσεις –κάποιες φορές αναμεμειγμένες με θύλακες κατοικίας- σε άμεση σύνδεση με τη βιομηχανική περιοχή του Ελαιώνα. Το καθεστώς λειτουργίας, όπως το είδος και η κλίμακα της βιομηχανικής εγκατάστασης ποικίλλει, παράγοντας μία σύνθετη εικόνα24. Ανάμεσα στις βιομηχανίες που λειτουργούν ακόμα, αξιόλογα παραδείγματα εί-

ναι το εργοστάσιο Παυλίδη, η ΧΑΛΚΟΡ στον Ταύρο, η ΕΛΑΪΣ στον Πειραιά και η ΙΟΝ, αναβαθμίζοντας, μάλιστα, κάποιες από αυτές τις υποδομές τους. Με μέτρα προστασίας του περιβάλλοντος, ανάπλαση των ιστορικών τους κτιρίων και νέες ενταγμένες στο υπάρχον ιστορικό τοπίο επεμβάσεις, δημιούργησαν όρους για μία ευρύτερη δυναμική, οι οποίοι όμως δεν βρήκαν ανταπόκριση από τον επιχειρηματικό κόσμο.25 Αξίζει, εδώ, να τονιστεί ότι οι παραγωγικές δραστηριότητες του δευτερογενούς τομέα κρίνονται αναγκαίες και επιθυμητές για το κέντρο πόλης, μεταξύ άλλων, για λόγους πολυλειτουργικότητας και ζωτικότητας που προκύπτει από αυτήν καθ› όλη τη διάρκεια της ημέρας, τόνωσης της οικονομίας της πόλης και υποστήριξης άλλων, ειδικότερων χρήσεων. Ειδικά, μάλιστα, για τον άξονα της οδού Πειραιώς, η παραγωγή φέρει μέσα της ένα ιστορικό βάθος άμεσα συνυφασμένο με την εξέλιξη και τον πολιτισμό της πόλης. 26 Όπως αναφέρθηκε, στο τέλος της δεκαετίας του ΄90 ξεκινούν οι πρώτες αποκαταστάσεις εργοστασίων και προσπάθειες επανάχρησής τους. Μελετώντας την γκάμα των νέων χρήσεων που έχουν δοθεί ως σήμερα, με στατιστικά στοιχεία (Διάγραμμα 3) παρατηρείται ότι από ένα σύνολο εξήντα δύο στατικώς ικανοποιητικών κτηρίων τα οποία καταγράφηκαν, τα οκτώ έχουν χρήση πολιτιστικού χαρακτήρα, δεκαέξι έχουν χρήση ως επαγγελματικοί χώροι, δύο χρησιμοποιούνται από το Δημόσιο ή από δημόσιες επιχειρήσεις ενώ τέλος πολλά χρησιμοποιούνται ως χώροι διασκέδασης. Όσον αφορά τη διάσωση της βιομηχανικής κληρονομιάς του δρόμου, το διάγραμμα 4 δείχνει ότι, δυστυχώς, οι διοικήσεις μόνο πέντε εκ των είκοσι έξι κελυφών σε επανάχρηση διεξάγουν προγράμματα εκπαίδευσης σχετικά με τη βιομηχανική κληρονομιά της οδού.27

24 Μοσχούτη, Ε., Αστική Αναζωογόνηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών: Η περίπτωση του Ταύρου στην οδό Πειραιώς. Αθήνα: ΕΜΠ, 2012 25 Βαταβάλη Φ., Μπελαβίλας Ν., όπ.αν 26 ΕΜΠ, Φάση Γ όπ.αν. 27 Τσαγκαράκη, Κ., Η Αναγέννηση των Γιγάντων: Ζητήματα Επανάχρησης και Αξιοποίησης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Μελέτη της περίπτωσης της Οδού Πειραιώς. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, 2010

Διάγραμμα 3 | Χρήσεις σε βιομηχανικά κτίρια σήμερα

Διάγραμμα 4 | Κελύφη σε επανάχρηση που διεξάγουν προγράμματα εκπαίδευσης για τη βιομηχανική κληρονομιά

Γραμμικές απεικονίσεις σημαντικών βιομηχανικών κτιρίων της οδού Πειραιώς

Αποθήκες Χαράκογλου

Πολιτιστικό κέντρο Μελίνα Μερκούρη | πρώην εργοστάσιο Πουλόπουλου

Εργοστάσιο ΕΛΑΪΣ

Εργοστάσιο ΙΟΝ

Πρώην εργοστάσιο ΕΛΒΥΝ

Σοκολατοποιία ‘Παυλίδης’

Πειραιώς 260 | πρώην επιπλοποιία Τσαούσογλου

Πρώην οξοποιία ‘ΗΒΗ’

Πρώην εργοστάσιο ‘ΧΡΩΠΕΙ’

Εικόνα 30 | Εργοστάσιο ‘‘Παυλίδης’’

Εικόνα 32 | Εργοστάσιο ΙΟΝ

Εικόνα 31 | Εργοστάσιο ‘‘Ελαΐς’’

Τι γίνεται με την κατοικία; Η κατοικία ακολουθεί συνολικά την ιστορία του άξονα. Τα νεοκλασικά γύρω από την Κουμουνδούρου, οι εργατικές/προσφυγικές κατοικίες που κτίστηκαν κατά την βιομηχανική περίοδο (Ταύρος, Ρέντη, λιγότερο Καλλιθέα και Μοσχάτο) και η αναπτυσσόμενη κατοικία μικρομεσαίων μεσαίων στρωμάτων (ιδιαίτερα στο τμήμα βόρεια της οδού Κύπρου και ενδιαμέσως των δύο ορίων Πειραιώς – ΗΣΑΠ) κατά την σταδιακή αποβιομηχάνιση του άξονα καταλήγουν στις πρόσφατες μετατροπές των βιοτεχνικών κτιρίων σε «lofts», κυρίως γύρω από την περιοχή του Γκαζιού.28 Στην πρώτη περίπτωση, η Οδός έχει να επιδείξει σημαντικά κτίρια κατοικίας τα οποία κτίσθηκαν στο τμήμα από την πλατεία Ομονοίας έως την πλατεία Κουμουνδούρου. Περιλαμβάνουν κυρίως νεοκλασικά κτίσματα ομογενών, κατά το πλείστον, οι οποίοι μετοίκησαν στην Αθήνα και επέλεξαν ως τόπο κατοικίας τους την ευρύτερη περιοχή του (μέχρι τότε) τόπου εγκατάστασης του νέου χειμερινού ανακτόρου29. Αναπτύχθηκε, έτσι, ένα νεοκλασικό μέτωπο με διοικητικές και άλλες χρήσεις, αν και με μικρό βάθος, καθώς ήδη σε απόσταση ενός οικοδομικού τετραγώνου, πλαισιωνόταν από τις λαϊκές γειτονιές του Ψυρρή και του Μεταξουργείου. 30 Αν ιδωθεί από κοινωνιολογική σκοπιά, γίνεται φανερό ότι η συγκέντρωση πολυτελών οικιών της εποχής μόνο σε αυτό το τμήμα της Οδού δεν είναι τυχαία: Το εργοστάσιο αεριόφωτος διέκοψε την επέκταση του αστικού ιστού προς τα νότια και λειτούργησε ως νοητό σύνορο των δύο (τρόπον τινά) κόσμων, αυτού της τότε αστι κής τάξης των νεοκλασικών οικημάτων και αυτού της εργατικής τάξης των παραπηγμάτων κοντά στα βιομηχανικά κτίρια. Ο λόγος για τον οποίο υπήρχε αυτό το νοητό σύνορο είναι η αρχική πρόθεση, όπως ήδη διατυπώθηκε, των αρχιτεκτόνων της

Εικόνα 33 | Οικία Τσοποτού,σήμερα κατεδαφισμένη

Εικόνα 34 | Ταύρος 1929-1932

Εικόνα 35 | Προσφυγικές κατοικίες στην οδό Ταύρου

28 Τουρνικιώτης, Π., όπ.αν. 29 Οικονομοπούλου, Μ., Οδός Πειραιώς: από την Βιομηχανία στον Πολιτισμό. Αθήνα: ΕΜΠ, 2006 30 ΕΜΠ, Φάση Β όπ.αν.

Οδού να εγκατασταθεί το ανάκτορο στην πλατεία Ομονοίας, οπότε κατασκευαστήκαν σε κοντινή απόσταση από την πλατεία τα πρώτα νεοκλασικά κτίρια. Ύστερα, όμως, από την αλλαγή της απόφασης σχετικά με την εγκατάσταση του ανακτόρου, πολλά από τα νεοκλασικά εγκαταλείφθηκαν. 31 Μετέπειτα, η δόμηση οικιών περί την οδό συνδέθηκε με την ανάπτυξη της βιομηχανίας και την εξυπηρέτησή της. Η σχέση κατοικίας-βιομηχανίας στην οδό Πειραιώς είναι αμφίδρομη και εμπεριέχει έντονο το στοιχείο της προσφυγιάς. Μπορεί η ύπαρξη της βιομηχανίας να λειτούργησε αρχικά ως κριτήριο χωροθέτησης της προσφυγικής κατοικίας, αλλά και οι συvοικίες των προσφύγων λειτούργησαν ως πόλος έλξης και περιτριγυρίστηκαν με τη σειρά τους από νέες βιομηχανίες. Οι αρχικοί θύλακες, από συγκεντρώσεις προσφύγων που αναζητούσαν στοιχειώδη στέγαση και εργασία, μεταμορφώθηκαν σε οικισμούς, απόθεμα εργατικής δύναμης. Μεταπολεμικά, ο Ταύρος και ο Ρέντης ανήκαν στις μεγάλες εργατικές γειτονιές της πρωτεύουσας32. Στην τελευταία περίπτωση, σήμερα, στην περιοχή αρχίζει να αναπτύσσεται η τυπολογία των loft κατοικιών 33. Στην Πειραιώς, στο ύψος του Γκαζιού, χωροθετούνται εκτός από μικρότερα loft, τρία μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών αυτού του τύπου (The hub-πρώην εργοστάσιο της ΡαΙcο, Thission lofts-πρώην βιομηχανικό κτίριο, και το My loft-παλιό εργοστάσιο φανελοποιίας). Τα περισσότερα από τα συγκροτήματα συνδυάζουν χώρους κατοικίας με χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού, έτσι ώστε να γίνουν ελκυστικότερα. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι αξίες αγοράς στα lofts

είναι αυξημένες και μπορούν να φτάσουν και στα 5.000 ευρώ ανά τ.μ., τιμές που απευθύνονται σε όλο και μικρότερο αγοραστικό κοινό. 34

Εικόνα 36 | Κατοικίες, Thission Lofts

Εικόνα 37 | Κατοικίες , The Hub

31 Μπελαβίλας, Ν., όπ.αν. 32 Τρόβα, Β., όπ.αν. 33 τυπολογία που διαφοροποιείται από την παραδοσιακή όσον αφορά το μέγεθος κτισμένης επιφάνειας (π.χ. Το Thission lofts είναι από 80 έως 370 τ.μ.) και τις κοινωνικές ομάδες που απευθύνεται. Πρόκειται κυρίως για διαμερίσματα, αλλά και γραφεία που στεγάζονται σε υπάρχοντα κελύφη -βιομηχανικούς χώρους, αποθήκες, κτίρια γραφείων και χαρακτηρίζονται από ενιαίους χώρους μεγάλου ύψους που αποκτούν πιο ευγενείς χρήσεις από αυτές που παραδοσιακά φιλοξενούσαν, με εξέχουσα την κατοικία. 34 ΕΜΠ, Φάση Β όπ.αν.

3.3.1 Αναλυτική περιγραφή-Χωρισμός σε τμήματα Η οδός Πειραιώς τεμαχίζεται, κατά κάποιον τρόπο, σε δύο μεγάλα τμήματα. Το πρώτο από την πλατεία Ομονοίας έως το ύψος του Σεράφειου Κολυμβητηρίου, στα όρια, δηλαδή, του Δήμου Αθηναίων, και το δεύτερο, από τον κόμβο της οδού Χαμοστέρνας έως την απόληξη της στον Πειραιά. Το πρώτο τμήμα είναι το κομμάτι της Πειραιώς που τέμνει κεντρικές γειτονιές και συνοικίες της Αθήνας που συγκεντρώνουν μεγάλο αριθμό επισκεπτών τόσο λόγω της εγγύτητας με σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους (π.χ. Κεραμεικός) όσο και εξαιτίας της υψηλής πυκνότητας σε κέντρα αναψυχής και διασκέδασης. Το τμήμα αυτό, λοιπόν, χαρακτηρίζεται περισσότερο εμπορικό, διοικητικό, κατοικίας και πολιτισμού αλλά και με παρουσία δημόσιων χώρων, ενώ οι βιομηχανικές λειτουργίες είναι αρκετά περιορισμένες. Τα ύψη των κτηρίων φτάνουν μέχρι και τους 8 ορόφους και η δόμηση είναι αρκετά πυκνή, ειδικά στο τμήμα που γειτνιάζει άμεσα με την πλατεία Ομονοίας. Η πορεία, συνεπώς, καθώς πλησιάζει στην Αθήνα τροφοδοτείται σταδιακά με ένα χαρακτήρα τοπικής αστικότητας, αλλοιώνοντας το γενικότερο χαρακτήρα της Πειραιώς ως υπερτοπικού άξονα διέλευσης και σε αυτό συμβάλλει και η φυσική απομάκρυνση του ορίου του ΗΣΑΠ (υπερύψωση)1. Στο πρώτο τμήμα ανήκει και η περιοχή του Ταύρου, η οποία χαρακτηρίζεται επίσης από εμπορική δραστηριότητα, κυρίως ως ισόγεια χρήση, ενώ έντονη είναι και η χρήση της κατοικίας και της διοίκησης. Στο σημείο αυτό κάνουν την εμφάνιση τους αρκετές μικρές βιοτεχνίες, αποθήκες και μάντρες ενώ έντονη είναι η απουσία δημόσιων χώρων. Τα ύψη των κτηρίων δεν ξεπερνούν στο μέτωπο της οδού τους τέσσερεις ορόφους. Το πέρασμα από τον Κηφισό, μέσω της οδού Πειραιώς ή με το τρένο, θα έλεγε κα1 ΕΜΠ, Φάση Γ όπ.αν.

νείς ότι σηματοδοτεί το πέρασμα από την ευρύτερη περιοχή της Αθήνας σε αυτήν του Πειραιά. Αποτελεί ένα έντονο οπτικό και ηχητικό όριο με ξεχωριστή ταυτότητα. Η απαγόρευση της διέλευσης διά μέσου του έχει ως αποτέλεσμα την απότομη διακοπή της γραμμικής πορείας της οδού Θεσσαλονίκης, μίας οδού με αξιόλογα στοιχεία αστικού δρόμου (φύτευση, πεζοδρόμιο, αναλογία υψών), και γενικότερα του αστικού ιστού λειτουργώντας σαν ένα χάσμα ανάμεσα στο Μοσχάτο και το Ν. Φάληρο. Προχωρώντας προς το λιμάνι του Πειραιά, ο χαρακτήρας ομογενοποιείται τόσο ως προς τις χρήσεις όσο και ως προς την τυπολογία. Στις περιοχές του Μοσχάτου, Αγ. Ιωάννη Ρέντη και Πειραιά κυριαρχεί η εμπορική δραστηριότητα, η βιομηχανία, η βιοτεχνία και οι αποθήκες ως χρήσεις ισογείου ενώ ως χρήσεις ορόφων επικρατούν οι αποθήκες, το εμπόριο, αλλά και η κατοικία, περισσότερο όμως στο τμήμα του δήμου Πειραιά. Τα ύψη των κτηρίων είναι σαφώς χαμηλότερα και δεν ξεπερνούν τους 4 με 5 ορόφους. Λείπουν και εδώ οι χώροι πρασίνου, ενώ συναντώνται αρκετά αδόμητα οικόπεδα. Τις μη εργάσιμες ώρες, η περιοχή συνιστά ένα ιδιότυπο «βιομηχανικό πάρκο», αμήχανο κατά τα άλλα και σε κάθε περίπτωση μακριά από οποιαδήποτε αίσθηση ή λειτουργία κεντρικότητας και αναφοράς στο συζυγές κέντρο, πέραν της κυκλοφοριακής. Το μόνο διαρκές σημείο που υπενθυμίζει ακόμα και σήμερα αυτή τη λανθάνουσα σχέση, είναι η οπτική φυγή προς το βράχο της Ακρόπολης που υφίσταται καθ’ όλο το μήκος και συνεχίζει στην οδό Κύπρου, καθώς και η περιστασιακή εμφάνιση του Τείχους σε κενά οικόπεδα. Προβληματική κρίνεται η απόληξη στον Πειραιά. Καθοριστική για αυτή τη σχέση υπήρξε ιστορικά η διαμόρφωση των γραμμών του ηλεκτρικού που απέκοψαν την παλιά πόλη από την επέκταση προς Βορρά αλλά και τη δυνατότητα μελλοντικής επέκτασης της Πειραιώς προς το λιμάνι. 55

Η σημερινή διαδρομή παρακολουθεί αμήχανα επί του κυκλοφοριακού κόμβου πρώην βιομηχανικά μέτωπα, για να καταλήξει μέσα από λιγότερο ή περισσότερο κεντρικούς εμπορικούς και επιχειρηματικούς άξονες στα λιμάνια της πόλης του Πειραιά. Το κυμαινόμενο εύρος της ζώνης που σχηματίζεται ανάμεσα στις γραμμές του ΗΣΑΠ και τη λεωφόρο Πειραιώς ορίζει μία αντίστοιχη εγκάρσια μετάβαση, λιγότερο ή περισσότερο διαπερατή. Όσο στενεύει αυτή η ζώνη κυριαρχούν οι βαριές χρήσεις, ενώ όσο διευρύνεται επικρατεί μία μίξη. Σε κάθε περίπτωση, όμως, οι ράγες του ΗΣΑΠ αποτελούν το ένα άκρο της ζώνης που από εκεί και έπειτα, προς τα ανατολικά, η πολεοδομική κατάσταση αλλάζει ριζικά και εξομαλύνεται. Ουσιαστικά, το βασικό χαρακτηριστικό του αστικού αυτού τείχους είναι μία καθολική πολεοδομική μετάπτωση.

Διάγραμμα 5 | Πληθυσμός ανα οικοδομικό τετράγωνο εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς

ΚΟΥΜΟΥΝΔΟΥΡΟΥ Το κομμάτι αυτό τέμνει κεντρικές συνοικίες της Αθήνας· έχει αστικό χαρακτήρα με πυκνή δόμηση και μεγάλα ύψη (πάνω από 4 ορόφους). Οι εμπορικές χρήσεις είναι έντονες, υπερτοπικές στο μέτωπο της Πειραιώς, τοπικές στις πλάτες της. Συναντούμε επίσης διοικητικές λειτουργίες, ενώ μεγάλο ποσοστό κτιρίων παραμένουν κενά. Η παρουσία χρήσεων εστίασης δικαιολογεί την κίνηση που υπάρχει κατά τη διάρκεια της ημέρας. Ο δημόσιος χώρος και το αστικό πράσινο εντοπίζονται κυρίως στην πλατεία Κουμουνδούρου.

ΓΚΑΖΙ Καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη αυτής της περιοχής έπαιξαν η επανάχρηση του εργοστασίου γκαζιού σε χώρο πολιτισμού, και η κατασκευή του σταθμού του μετρό «Κεραμεικός››. Παρατηρείται πύκνωση κέντρων αναψυχής γύρω τους καθώς και κατοικιών τύπου loft τα τελευταία χρόνια. Οι γραμμές του ηλέκτρικου αποτελούν εμφανές όριο διακοπής του αστικού ιστού. Η διαμόρφωση του πάρκου της Κορεάτικης αγοράς συμβάλει στην ομαλή απόληξη της οδού Ερμού.

ΣΕΡΑΦΕΙΟ Στο σημείο αυτό αρχίζει να εμφανίζεται η μικτή κατάσταση που επικρατεί στον άξονα. Το μουσείο Μπενάκη γειτνιάζει με κέντρα διασκέδασης που δικαιολογούν και την έντονη βραδινή κίνηση, ενώ απέναντι βρίσκεται το εργοστάσιο Παυλίδη που λειτουργεί ακόμα, με πρόσφατη αναβάθμιση των εγκαταστάσεών του. Αμέσως πιο κάτω , συναντούμε χώρους αθλητισμού και το νεόδμητο Σεράφειο κολυμβητήριο.

ΧΑΜΟΣΤΕΡΝΑΣ Ο κόμβος καθίσταται σχεδόν αδιάβατος από τους πεζούς, με την οδό Χαμοστέρνας να λειτουργεί επίσης σα χάσμα ανάμεσα στις γειτονιές των Πετραλώνων και του Ταύρου. Τον κυκλοφοριακό φόρτο αυξάνει η παρουσία ενός μεγάλου εμπορικού κέντρου, ακριβώς πριν τον κόμβο. Η ζώνη αυτή εγκλωβίζεταιι ανάμεσα στις γραμμές του ΗΣΑΠ και τις γραμμές του προαστιακού σιδηροδρόμου.

ΣΦΑΓΕΙΑ Οι

εργατικές

κατοικίες

αποτελούν

μία από τις λίγες περιπτώσεις στις οποίες η κατοικία φτάνει στο μέτωπο της Πειραιώς. Κυριαρχούν οι χρήσεις εμπορίου. Παρατηρείται αλλαγή στην κλίμακα: μεγάλα και άναρχα οικοδομικά τετράγωνα στη δυτική πλευρά τα οποία φανερώνουν την ύπαρξη βιομηχανικών χρήσεων και αποθηκευτικών χώρων.

ΚΑΛΩΝ ΤΕΧΝΩΝ Κατά σειρά, συναντούμε πρώην βιομηχανικά κτίρια με νέα χρήση: το πολιτιστικό κέντρο «Ελληνικός Κόσμος», τη Σχολή Καλών Τεχνών και το Πειραιώς 260, κτίριο που χρησιμοποιείται από το Φεστιβάλ Αθηνών. Γύρω τους κυριαρχούν λειτουργίες σχετικές με το αυτοκίνητο: συνεργεία, σταθμοί υγρών καυσίμων, καθώς και αποθήκες που εντείνουν την αντιφατική ταυτότητα του δρόμου και την αυτοαναφορικότητα

των

προσπαθειών

επανάχρησης. Σε αυτό το σημείο πραγματοποιείται και η στροφή του άξονα, που συναντά το ίχνος του βόρειου Μακρού Τείχους στη συμβολή με την οδό Κύπρου, και το ακολουθεί μέχρι τον Πειραιά. 69

ΚΗΦΙΣΟΣ Ο Κηφισός και η διερχόμενη λεωφόρος αποτελούν ένα ισχυρό οπτικό και χωρικό ρήγμα που διακόπτει τον οικιστικό ιστό και σταματάει απότομα την οδό Θεσσαλονίκης, στην οποία παρατηρούμε αξιόλογη φύτευση. Πίσω από τον Κηφισό βρίσκεται ο Ατμοηλεκτρικός Σταθμός Ν. Φαλήρου και στην απέναντι πλευρά δύο μεγάλα εμπορικά πολυκαταστήματα.

ΧΡΩΠΕΙ Στο κομμάτι αυτό εντοπίζονται σημαντικά βιομηχανικά κτίρια, της ΧΡΩΠΕΙ και της ΗΒΗ, των οποίων το μέλλον είναι απροσδιόριστο. Στο οικόπεδο τους βρίσκονται ίχνη των αρχαίων τειχών. Έντονες έιναι, και εδώ, οι χρήσεις σχετικές με το αυτοκίνητο όπως και οι εμπορικές και βιομηχανικές.

ΑΛΙΠΕΔΙ Η είσοδος στον Πειραιά και η κατάληξη στα λιμάνια του εμφανίζεται αμήχανη, αφού

οδός

μικρότερους

κατακερματίζεται

άξονες

και

συγκρούεται/σβήνει

με

Ασίας.

αυτό

Στο

σημείο

μετά τη

σε από

Μικράς

κάνει

την

εμφάνιση του ο οικιστικός ιστός του Πειραιά, τα τετράγωνα μικραίνουν ξανά και η δόμηση γίνεται πιο πυκνή.

3.3.2 Θεσμικό πλαίσιο-Προτάσεις Το θεσμικό πλαίσιο και οι μελέτες που εκπονήθηκαν από το ΥΠΕΧΩΔΕ και την ΕΑΧΑ Α.Ε. (Ενοποίηση Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας) την τελευταίο εικοσαετία, είχαν αποφασιστική σημασία για το μετασχηματισμό της οδού. Όπως είδαμε, θεσμική κινητικότητα παρατηρείται ήδη από το 1985 με το Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών να προτείνει αλλαγή χρήσεων και εγκατάσταση πολιτιστικών δραστηριοτήτων στα άδεια βιομηχανικά κελύφη .

Η πρόταση ανάπλασης του 1995 Το 1995 και παράλληλα με προγράμματα ανάπλασης που είχαν ήδη ξεκινήσει σε γειτονικές περιοχές όπως στον Ελαιώνα, ολοκληρώνεται η μελέτη του ΥΠΕΧΩΔΕ που αφορά την ανάπλαση του άξονα Πειραιώς από την πλατεία Ομονοίας μέχρι τη λεωφόρο Γρηγορίου Λαμπράκη στον Πειραιά («Ανάπλαση και ανάδειξη της ταυτότητας της οδού Πειραιώς»). Βασική ιδέα ήταν η ανάδειξη του δρόμου σε άξονα υπερτοπικού πόλου πολιτισμού, αναψυχής, εκπαίδευσης και πρασίνου παράλληλα με τη διατήρηση της «υγιούς» και μη ρυπαίνουσας βιομηχανικής δραστηριότητας. Ήταν η πρώτη προσπάθεια συντεταγμένου κρατικού πολεοδομικού σχεδιασμού για το μέλλον ενός μεγάλου “brownfield”(βλ. ορισμό σελ.92),η οποία άρχισε ενώ ακόμα βρίσκονταν σε λειτουργία αρκετές βιομηχανικές μονάδες. Η αναγνώριση επίσης της αξίας της αρχιτεκτονικής φυσιογνωμίας του βιομηχανικού αποθέματος του δρόμου και η πρόθεση προστασίας, αποκατάστασης και επανάχρησης του, όπως περιλαμβάνεται στους στόχους της μελέτης, αποτελεί καινοτομία η οποία εντάσσεται μέσα στο ευρύτερο πλαίσιο εκείνης της περιόδου, εκτίμησης της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου.

Για την υλοποίηση αυτών των στόχων προτάθηκαν μία σειρά μέτρων: • Χαρακτηρισμός της οδού Πειραιώς ως παραδοσιακού ιστορικού τμήματος της πόλης και καθορισμός ζώνης προστασίας αυτού. • Ρύθμιση των χρήσεων γης στην κατεύθυνση της αποθάρρυνσης των επαγγελματικών εκείνων δραστηριοτήτων που δημιουργούν προβλήματα οπτικής ή άλλης ρύπανσης, της διατήρησης της κατοικίας του λιανικού εμπορίου και των γραφείων και της τόνωσης της εκπαίδευσης, του αθλητισμού, της αναψυχής εν γένει και ιδιαίτερα των πολιτιστικών δραστηριοτήτων. • Καθορισμός ειδικών όρων δόμησης για την διατήρηση στην περιοχή της κλίμακας που διαμορφώνεται από τους παλιούς κτιριακούς όγκους. • Καθορισμό ειδικών όρων και περιορισμών καθώς και γενικών παρεμβάσεων που θα συντελέσουν στην αισθητική αναβάθμιση του δρόμου. • Προστασία και αποκατάσταση των αξιόλογων κελυφών και του περιβάλλοντος χώρου αυτών. Για την επανάχρησή τους προτείνονται χρήσεις αναψυχής και πολιτισμού. • Κυκλοφοριακές ρυθμίσεις που περιλαμβάνουν πεζοδρόμους, παράπλευρους δρόμους και χώρους στάθμευσης. • Ενίσχυση του πρασίνου με καθορισμό και οργάνωση κοινοχρήστων χώρων αναψυχής και στάσης του κοινού, παράλληλα με την ανάπτυξη πολιτιστικών ή αθλητικών δραστηριοτήτων. • Σημειακές παρεμβάσεις μεγάλης κλίμακας για εννέα σημεία (αντίστοιχα με αυτά που αναλύσαμε στις τομές) κατά μήκος του άξονα, με στόχο να αναδειχθούν σε πόλους δραστηριοτήτων και πρασίνου. Στο πλαίσιο όσων προβλέπονταν από τη μελέτη, χαρακτηρίστηκε ως παραδοσιακό ιστορικό τμήμα της πόλης η ζώνη εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς και σε όλο το μήκος της . Επίσης χαρακτηρίστηκαν ογδόντα οκτώ κτίρια ως διατηρητέα, ενώ

σε άλλα δέκα κτίρια χαρακτηρίστηκε διατηρητέα μόνο η όψη τους . Από αυτά, τα 45 είναι βιομηχανίες. Πρόκειται για τον πλέον εκτεταμένο χαρακτηρισμό βιομηχανιών που έχει γίνει στη χώρα μας. Τα δε υπόλοιπα είναι τα νεοκλασικά του αστικού τμήματος της Αθήνας, μεταξύ των οποίων ξενοδοχεία, αστικά μέγαρα, το Βρεφοκομείο και άλλα κτίρια βόρεια της Ιεράς Οδού μέχρι την Ομόνοια. Παράλληλα αναστάλθηκε η έκδοση οικοδομικών αδειών για ένα μεγάλο διάστημα, έως ότου διαμορφωθεί το νέο θεσμικό πλαίσιο που θα περιγράφει τη νέα φυσιογνωμία του άξονα. Εν όψει των Ολυμπιακών Αγώνων της Αθήνας το 2004, εκπονήθηκε άλλη μία μελέτη για την ανάπλαση της οδού Πειραιώς, η οποία είχε ως αντικείμενο την ανάπλαση των κτιριακών όψεων και των κοινόχρηστων χώρων, ενώ η ΕΑΧΑ ΑΕ ανέλαβε την ανάπλαση δύο κεντρικών πλατειών της Αθήνας στην οδό Πειραιώς, την πλατεία Κουμουνδούρου και την πλατεία Κεραμεικού. Ακολουθώντας την ίδια πορεία, στο τέλος του 2004 το νέο θεσμικό πλαίσιο ολοκληρώθηκε με το επονομαζόμενο «διάταγμα της οδού Πειραιώς» για «Τροποποίηση του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου των Δήμων Αθηναίων, Ταύρου, Αγ. Ι. Ρέντη,

Μοσχάτου, και Πειραιά Ν. Αττικής» , στο τμήμα της οδού Πειραιώς που είχε χαρακτηριστεί ως παραδοσιακό. Με αυτό το διάταγμα ορίστηκαν νέες χρήσεις γης και νέοι συντελεστές δόμησης. Με τον καθορισμό των νέων χρήσεων γης κατά μήκος του δρόμου, είναι εμφανής η πρόθεση του ΥΠΕΧΩΔΕ να εφαρμόσει τους στόχους οι οποίοι είχαν τεθεί από τη μελέτη του 1995. Επιχειρείται να υλοποιηθεί η αρχική ιδέα της ανάπλασης με έμφαση στις χρήσεις βιομηχανίας «προς εξυγίανση» η οποία προβλέπεται να συνυπάρχει με χρήσεις πολιτισμού και αναψυχής στα νότια, στον Πειραιά και στο Μοσχάτο και πολιτισμού, ήπιας αναψυχής, διοίκησης και υπηρεσιών στα βόρεια, στο Δήμο Αθηναίων. Στο μέσον περίπου του δρόμου, στον κόμβο Χαμοστέρνας, ορίστηκαν χρήσεις πολεοδομικού κέντρου. Σε όλο το μήκος του δρόμου επιχειρήθηκε να αποτραπεί η δημιουργία μεγάλης κλίμακας χώρων αναψυχής, πολυκινηματογράφων και μεγάλης κλίμακας εμπορικών κέντρων, με εξαίρεση το τμήμα της Χαμοστέρνας.

Εικόνα 38 | Τροποποίηση του Γ.Π.Σ. εκατέρωθεν της Οδού Πειραιώς

Η κλιμάκωση των συντελεστών δόμησης και η εντυπωσιακή σε κάποιες ζώνες μείωση τους που έφθασε έως και το 47% υπηρετεί τον ίδιο σκοπό: τον προσανατολισμό της νέας δόμησης, δηλαδή, σε μικρής κλίμακας κτίρια και την αποτροπή κατεδάφισης εργοστασίων, καθώς η νέα δόμηση δεν αποδίδει σε επιπλέον επιφάνειες . Παρά όλα αυτά, το χρονικό διάστημα μέχρι τη θεσμοθέτηση του 2004 είχε αποφασιστική σημασία, καθώς μέσα από νομικά κενά κατεδαφίστηκαν εργοστάσια, ανεγέρθηκαν εμπορικά κέντρα κ.ο.κ. Το επόμενο ΦΕΚ του 2007 για την περιοχή κινείται στην ίδια κατεύθυνση (ΦΕΚ 103/2007). Πραγματοποιήθηκε τροποποίηση της Υπουργικής Απόφασης του 2004 με την οποία προστέθηκαν μεταξύ άλλων, χρήσεις γης όπως κέντρα διασκέδασης και υπεραγορές τροφίμων εκεί όπου πριν δεν προβλέπονταν ή εκεί όπου ρητά εξαιρούνταν .

3.3.2.1 Σημερινά αποτελέσματακριτική προτάσεων Αντιμετωπίζοντας την ανάπλαση της οδού Πειραιώς ως εξελισσόμενη διαδικασία, διαπιστώνεται εκ πρώτης όψης η διατήρηση της αρχική ιδέας. Η συμπερίληψη της οδού στο πρόγραμμα ενίσχυσης των νέων «πολιτιστικών διαδρομών» αλλά και σε επιπλέον χωρικές παρεμβάσεις για την Ανασυγκρότηση των κέντρων Πόλης Αθήνας και Πειραιά, επιβεβαιώνει ότι σε μητροπολιτικό επίπεδο η οδός συγκαταλέγεται μαζί με την οδό Συγγρού στους «χώρους συγκέντρωσης σημαντικών πολιτιστικών εγκαταστάσεων, δραστηριοτήτων και μνημείων, οι οποίοι συνδέουν τις επιμέρους κεντρικότητες και πόλους». Όμως, οι προβλεπόμενες θεσμικά κατευθύνσεις, αν και ορίζουν αυτή τη μετάβαση, ένα συνδυασμό χρήσεων πολιτισμού και κατοικίας, δεν στηρίζονται σε κατάλληλα αστικά εργαλεία και παραμένουν τυπικά παθητικές. Η μετάλλαξη των ορίων που βρίσκεται σε εξέλιξη, έχει καταγράψει ήδη αποτυχί-

ες βιωσιμότητας, αφού, ενώ σε επίπεδο χρήσεων συμβαίνει μία αναδιάταξη, σε επίπεδο χαρακτήρα η αυτοαναφορικότητα επικρατεί. Μελανό σημείο αποτελεί η ανάπτυξη εμπορικών κέντρων, πολυκινηματογράφων ή άλλων χώρων της «βιομηχανίας αναψυχής» αμφιβόλου πολιτισμικής ποιότητας σε περιοχές όπου ούτε οι χρήσεις γης το επιτρέπουν αλλά ούτε τα λειτουργικά και μορφολογικά στοιχεία που συγκροτούν τη σημερινή εικόνα και το χαρακτήρα της. Ο άστοχος αυτός διαμοιρασμός των χρήσεων στον άξονα δείχνει την ανάγκη μίας ευρύτερης πολεοδομικής ανασύνταξης. Οι πολλαπλοί χαρακτήρες και ταυτότητες των επιμέρους τμημάτων μοιάζει να είναι αναπόφευκτοι και ιστορικά τεκμηριωμένοι, ωστόσο μία ενιαία προσέγγιση των επιμέρους χαρακτηριστικών και προβλημάτων στην κατεύθυνση της αστικής συνέχειας, που θα επιχειρήσει να περιγράψει τη δυναμική αυτή εσωτερική διαφορά, μοιάζει να είναι εφικτή. Η βούληση για μία πιο ολοκληρωμένη πολιτική αναβάθμισης της περιοχής, φαίνεται να απουσιάζει και το παραγόμενο τοπίο εμφανίζει ανομοιογένεια ως προς την όψη και τις χρήσεις του. Η μίξη των χρήσεων γης είναι σίγουρα θεμιτή, αρκεί να υπάρχει έλεγχος και να μην οδηγεί την περιοχή σε υποβάθμιση. Αναλύοντας κάπ οια σημειακά αποτελέσματα της ανάπλασης, βρίσκουμε θετική τη συμβολή του πάρκου της Κορεάτικης Αγοράς απέναντι από το Γκάζι, στην αναβάθμιση των ελεύθερων χώρων κατά μήκος του άξονα της Πειραιώς. Η έξοδος του αρχαιολογικού περιπάτου της Αθήνας, μέσω του πεζοδρόμου της Ερμού, στην Πειραιώς και η δημιουργία του πάρκου ενοποίησε την περιοχή από το Γκάζι μέχρι το Πιλοποιείο Πουλόπουλου και τον Κεραμεικό αναβαθμίζοντας σημαντικά το βόρειο άκρο. Διαφορές παρατηρούνται στο βαθμό υλοποίησης της ανάπλασης κατά μήκος του άξονα. Ενώ στο τμήμα πλησίον της Αθήνας, φαίνεται ότι η ανάπλαση προχώρησε, 79

στην περιοχή του Πειραιά, του Ρέντη και του Μοσχάτου υπήρξαν ελάχιστες εξελίξεις στην κατεύθυνση αυτή. Η ιδιωτική πρωτοβουλία δεν έχει κινηθεί μέχρι στιγμής με έντονο τρόπο, όπως στο βόρειο κομμάτι. Έχει παραβιάσει σε αρκετές περιπτώσεις το θεσμικό πλαίσιο όσον αφορά τους όρους δόμησης και τις επιτρεπόμενες χρήσεις γης, οικοδομώντας, για παράδειγμα, πολυώροφα εμπορικά καταστήματα. Εκκρεμεί ακόμη το μέλλον εξαιρετικών βιομηχανικών μνημείων, όπως ο ΑΗΣ Νέου Φαλήρου της ΔΕΗ, η ΧΡΩΠΕΙ, η Ήβη, οι αποθήκες Χαράκογλου, οι Μύλοι Γεωργή-Νικολετόπουλου, η ανάπλαση των οποίων ενδέχεται να έχει αποφασιστική σημασία για το μετασχηματισμό της ευρύτερης περιοχής. Αβέβαιες είναι οι μελλοντικές χρήσεις, ακόμη και η επιβίωση συγκροτημάτων όπως η καπνοβιομηχανία Κεράνη, οι ελαιουργίες «Μάνος», «Ολίβα», η χημική βιομηχανία ΕΛΒΥΝ. Αναφορικά με την προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς του δρόμου, πάντως, η έναρξη της διαμόρφωσης του πλαισίου και τα αποτρεπτικά πολεοδομικά μέτρα πριν την επίθεση της κτηματαγοράς που κορυφώθηκε σε όλη την Αθήνα το 2004, σε κάποιο βαθμό πέτυχε. Ο συνδυασμός διατήρησης ενός ολόκληρου τοπίου, ελέγχου των χρήσεων και μείωσης των υψών και της δόμησης κατ’ αρχήν αποθάρρυνε την κερδοσκοπική κτηματαγορά. Η αποτυχία μεγάλων κατασκευαστικών εταιρειών να οικοδομήσουν σχεδόν άνευ όρων σε χώρους που ελέγχονταν από τους πολεοδομικούς περιορισμούς (π.χ. οικόπεδο της ΧΡΩΠΕΙ) οδήγησε τις μεσιτικές ιστοσελίδες να προειδοποιούν χαρακτηριστικά τους επενδυτές: «προσοχή υπάρχουν δεσμεύσεις». Η κατάσταση αυτή έδωσε δυνατότητα σε δημόσιες ή ημιδημόσιες επενδύσεις διοίκησης (ΕΣΥΕ, Δημόσια Διοίκηση, ΣΔΟΕ) και πολιτισμού (Μπενάκη, Ταινιοθήκη, Φεστιβάλ Αθηνών, Κακογιάννης, Ελληνικός Κόσμος, Καλών Τεχνών κ.α.) να εγκατασταθούν στην περιοχή, καθώς οι πολεοδομικές και αρχαιολογικές δεσμεύσεις αφενός κατέβασαν για 80

κάποια περίοδο τις αξίες των οικοπέδων, αφετέρου αποθάρρυναν τις μεγάλες κατασκευαστικές εταιρείες και τις εταιρείες ανάπτυξης ακινήτων από την ανάληψη επενδυτικών πρωτοβουλιών. Με την εγκατάσταση των πολιτιστικών χρήσεων, οι αξίες άρχισαν να ανεβαίνουν, όμως την ίδια στιγμή το ιστορικό τοπίο και η βιομηχανική κληρονομιά είχε θωρακιστεί σε σημαντικό βαθμό, όχι βέβαια απόλυτα. Η θωράκιση αυτή δημιούργησε ένα περιβάλλον με χαρακτηριστικά ιστορικού κέντρου . Δυστυχώς, όπως αναφέρθηκε, η ύπαρξη καθυστερήσεων στη θεσμοθέτηση του διατάγματος, δεν μπόρεσε να ανατρέψει σε μερικά σημεία την πραγματοποίηση κατεδαφίσεων και τη χωροθέτηση νέων ασύμβατων χρήσεων ως «εξαιρέσεων» (νέα εμπορικά κέντρα, κέντρα αναψυχής), παραβαίνοντας έτσι τις ρυθμίσεις του σχεδιασμού και της ανάπλασης. Τέτοια παραδείγματα είναι η εξαίρεση από την ανάπλαση με διοικητικές αποφάσεις του οικοδομικού τετραγώνου στη συμβολή Κηφισού και Πειραιώς που μάλιστα συνοδεύεται από κατεδάφιση εργοστασίων, και νοτιότερα, σχεδόν ταυτόχρονα με τον χαρακτηρισμό, η ανέγερση εμπορικών κέντρων, η μετατροπή βιομηχανικών χώρων σε χώρους μαζικής αναψυχής. Συνοψίζοντας, διαπιστώνουμε ότι, αν και ο ρυθμιστικός της χαρακτήρας όπως αναλύθηκε, επέδρασε σημαντικά στην πρόληψη αρνητικών φαινομένων μεγέθυνσης των κτιριακών όγκων και αλλοίωσης του χαρακτήρα της οδού, η απουσία παράλληλων παρεμβάσεων αναζωογόνησης με άμεσα αποτελέσματα στον δομημένο και τον αδόμητο χώρο είναι αισθητή.

Διάγραμμα 6 | Συνολική απεικόνιση των ιστορικών εγγραφών της οδού Πειραιώς

04 Προς τη μετα-βιομηχανική πόλη | Αστικές ζυμώσεις της αποβιομηχάνισης 85

4.Προς τη μετα-βιομηχανική πόλη/Αστικές ζυμώσεις της αποβιομηχάνισης Από την ανάλυση της σημερινής κατάστασης, παρατηρούμε ότι η Πειραιώς συνιστά ένα τοπίο διαμορφωμένο από τις χωρικές και κοινωνικοοικονομικές ζυμώσεις της αποβιομηχάνισης, με έντονα ακόμα τα ίχνη της βιομηχανικής εποχής στο χώρο και στη μνήμη. Παρακάτω, λοιπόν, θα μελετήσουμε αυτές τις ζυμώσεις καθώς και τους όρους που περιγράφουν το μεταβιομηχανικό τοπίο, αφού το τοπίο της Πειραιώς σήμερα μπορεί σε μεγάλο βαθμό να χαρακτηριστεί ως τέτοιο. Στα τέλη του 18ου με αρχές 19ου αιώνα, ραγδαίες εξελίξεις στον κοινωνικό, πνευματικό, οικονομικό, και τεχνικό τομέα οδήγησαν στην έκρηξη της Βιομηχανικής Επανάστασης στη Δυτική Ευρώπη και τις ΗΠΑ, προκαλώντας έντονες αλλαγές στο

τοπίο των πόλεων. Βιομηχανικές μονάδες εγκαθίστανται κοντά σε πόλεις, περιοχές γιγαντώνονται εξαιτίας της βιομηχανικής δραστηριότητας. Την περίοδο αυτή, η επιλογή της περιοχής εγκατάστασης μίας βιομηχανικής μονάδας, επηρεάζεται από κριτήρια που αφορούν την ύπαρξη επαρκούς εργατικού δυναμικού, τη δυνατότητα εύκολης προμήθειας πρώτων υλών, αλλά και την προσβασιμότητα. Το μοντέλο ανάπτυξης κατά το μεσοπόλεμο και μέχρι τη δεκαετία του 1960, είναι ο λεγόμενος Φορντισμός35, με χαρακτηριστικά τη μαζική παραγωγή σχετικά ομοιογενών εμπορευμάτων «για όταν χρειαστεί» (just in case), την αλυσίδα παραγωγής, την αποθήκευση έτοιμων προϊόντων και την επαναλαμβανόμενη ρουτίνα στη διαδικασία παραγωγής.

Εικόνα 39 | Εργοστάσιο της εταιρίας Ford 35 «To “φορντικό” ή “βορειοκεντρικό” πρότυπο ανάπτυξης, χαρακτηρίζεται από τους εξής παράγοντες: η παραγωγή βασίζεται στη βιομηχανία και τις υπηρεσίες, κυριαρχούν οι μεγάλες μονάδες, με μεγάλο αριθμό εργαζομένων, που είναι μισθωτοί και κυρίως άνδρες, οι αντιθέσεις κεφαλαίου/ εργασίας ρυθμίζονται κυρίως μέσω των αντιπροσωπευτικών οργάνων των ενδιαφερόμενων μερών (κοινωνικοί εταίροι) και μέσω συλλογικών συμβάσεων, οι μισθοί συμβαδίζουν με την παραγωγικότητα, ενώ το κράτος παρεμβαίνει για να εξασφαλίσει τον ανταγωνισμό και την, ως ένα βαθμό, αναδιανομή του κοινωνικού πλούτου (κράτος πρόνοιας)» από το Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ., Το ζήτημα της αποβιομηχάνισης. Αθήνα: ΕΜΠ, 2006

Από τη δεκαετία του 1960 και μετά, η βιομηχανία βρίσκεται σε στάδιο παρατεταμένης κρίσης, αναδιάρθρωσης και γεωγραφικής αναδιάταξης, όπου σε συνδυασμό με τον κορεσμό της αγοράς την περίοδο της οικονομικής κρίσης και τις πιέσεις του εργατικού συνδικαλισμού που ακολούθησαν την από-ειδίκευση, δημιούργησαν τάσεις αποκέντρωσης του κεφαλαίου και επιβράδυναν την παραγωγικότητα στις ανεπτυγμένες χώρες, με σημαντικές μεταβολές στον αστικό χώρο. Έτσι, ξεκινάει η μετάβαση προς το καθεστώς της ευέλικτης συσσώρευσης που υιοθετεί ένα σύστημα παραγωγής «τότε που χρειάζεται» (just in time), ώστε ο τύπος των προϊόντων και οι διαδικασίες παραγωγής να προσαρμόζονται στη ζήτηση36. Μέχρι τη δεκαετία του ’60 η χωρική οργάνωση της βιομηχανίας ήταν η εξής: ολοκληρωμένη παραγωγή σε ένα εργοστάσιο, σε αυτόνομη επιχείρηση που χωροθετείται σε μία περιφέρεια 37. Με την εξέλιξη της τεχνολογίας, η οργάνωση αυτή καταλύεται σταδιακά. Η παραγωγική διαδικασία μετασχηματίζεται οδηγώντας σε μία νέα χωρική διαίρεση, όπου ανάμεσα στο επίπεδο της σύλληψης (διανοητική εργασία) και της εκτέλεσης (χειρωνακτική εργασία), δημιουργείται ένα τρίτο επίπεδο ειδικευμένης χειρωνακτικής παραγωγής που απαιτεί την ανάλογη ειδικευμένη εργασία. Oι διαδικασίες που δεν την απαιτούν αρχίζουν να αποκεντρώνονται, αρχικά προς εσωτερικές περιφέρειες και αργότερα προς υποανάπτυκτες χώρες. Η νέα αυτή χωρική και λειτουργική πραγματικότητα, αποτέλεσε προσπάθεια των επιχειρήσεων να ξεπεράσουν την κρίση, να βελτιώσουν την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων τους μέσω φθηνότερων πρώτων υλών και εργατικών χεριών.

Με τη συνεχή ανάπτυξη της τεχνολογίας και των καινοτομιών στις μορφές παραγωγής, οι επιχειρήσεις τείνουν όλο και περισσότερο να παράγουν εκεί που το κόστος παραγωγής είναι μικρότερο.38 Η απομάκρυνση των βιομηχανιών από τα αστικά κέντρα επέφερε φαινόμενα ερημοποίησης, αφού γιγαντιαίες κτιριακές εγκαταστάσεις και το αχανές περιβάλλον τους εγκαταλήφθηκαν. Παραδέιγματα εγκαταλελειμμένων αστικών περιοχών συναντάμε στον ευρωπαϊκό χώρο (Β.Α. Αγγλία, Β. Γαλλία, τρίγωνο Ιταλικού Βορρά: Μιλάνο-Τορίνο-Γένοβα), αλλά και ολόκληρων πόλεων (Ντιτρόιτ), μίας και κατά το «φορντικό» πρότυπο οι βιομηχανικές δραστηριότητες ήταν τοπικά συγκεντρωμένες. Η αποβιομηχάνιση, λοιπόν, οδηγεί και σε απο-αστικοποίηση, καθώς με την απομάκρυνση των παραγωγικών διαδικασιών, απομακρύνονται και οι πληθυσμοί που συνδέονταν με εκείνες. Η ραγδαία αυτή αποκέντρωση του δευτερογενούς τομέα, σε συνδυασμό με το μοντέλο της προαστιοποίησης και της χαμηλής οικιστικής πυκνότητας, είχε ως συνέπεια την οριζόντια επέκταση των αστικών κέντρων (urban sprawl). Ειδικά στο ελληνικό αστικό τοπίο, το φαινόμενο αυτό είχε μεγάλο αντίκτυπο, αφού «η διαδικασία της εκβιομηχάνισης στον ελλαδικό χώρο δεν ξεκινά από τις αγροτικές περιοχές, όπως στη Δυτική Ευρώπη. Ακολουθεί τις πόλεις.» 39. Πόλεις που περιφερειακά ευημερούσαν αλλά στερούνταν ευκαιριών και επενδύσεων στον πυρήνα τους, παρουσίαζαν την εικόνα ενός «ντόνατ» (donut city effect). Την τρύπα του «ντόνατ» αποτελούν τα αστικά κενά που δημιουργήθηκαν: ανενεργές ζώνες, «νεκρές στιγμές της δυναμικής της πόλης».40

36 Λεοντίδου, Λ., Το μεταμοντέρνο κίνημα στη γεωγραφία. Ο χώρος ως καλειδοσκόπιο μεταφορντιστικών τοπίων, κοινωνικών δικτύων και διυποκειμενικών κόσμων. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση 1995 37 Harvey D., The Condition of Postmodernity. Οξφόρδη: Basil Blackwell, 1990 38 Οικονομοπούλου, Μ., Αποβιομηχάνιση & Πολιτιστική Πολιτική, Η περίπτωση της πόλης του Πειραιά. Αθήνα: ΕΜΠ, 2011, Κεφάλαιο 1: Το ζήτημα της αποβιομηχάνισης 39 Λεοντίδου, Λ., όπ.αν. 40 Rossi, A., όπ.αν

Χαρακτηριστικά τους: η φθορά, η εγκατάλειψη και η υποβάθμιση του κτιριακού αποθέματος. Οι ποιοτικές και περιβαλλοντικές συνθήκες των περιοχών αυτών δε βελτιώθηκαν αμέσως μετά τη διακοπή της βιομηχανικής δραστηριότητας. Ήταν απροσπέλαστες νησίδες μέσα στον αστικό ιστό, με «αμήχανα» κελύφη. Τα τελευταία χρόνια η μετα-βιομηχανική πόλη, εξελίσσεται στην πόλη της «πληροφορίας». Η απασχόληση επικεντρώνεται στις υπηρεσίες και στη διοίκηση. Στα πλαίσια αυτά, ο πρωτογενής και δευτερογενής τομέας, της άλλοτε βιομηχανικής κοινωνίας, αντικαθιστούνται από τον τριτογενή και τον τεταρτογενή41. Οι επιχειρήσεις αυτές είναι ανεξάρτητες ως προς τον τρόπο εγκατάστασης, δεν επηρεάζονται από παραδοσιακούς παράγοντες χωροθέτησης (πρώτες ύλες, αγορά) και απαιτούν εξειδικευμένο εργατικό δυναμικό.

Εικόνα 41 |

Εικόνα 40 | Αστικό φαινόμενο ΄΄ντόνατ’’ Ιδία επεξεργασία

«From the steam engine to the fourth industrial revolution»

41 τριτογενής τομέας :τομέας που ασχολείται με την παροχή υπηρεσιών, δηλαδή οι επιχειρήσεις που δεν προσφέρουν κάποιο υλικό προϊόν, πρωτογενές ή μεταποιημένο π.χ. αγροτικό, βιοτεχνικό ή βιομηχανικό προϊόν, αλλά παρέχουν στους πελάτες τους αγαθά με την μορφή υπηρεσιών (π.χ. νομική, ιατρική) τεταρτογενής τομέας: νέος τύπος της γνωστικής βιομηχανίας που εστιάζει στην τεχνολογική έρευνα, σχεδιασμό και εξέλιξη, όπως ο προγραμματισμός ή η βιοχημεία

Εικόνα 42 | Packard Motors Plant,Detroit

4.1 Μετα-βιομηχανικό αστικό τοπίο 4.1.1 Τι είναι τοπίο; Σήμερα, σύμφωνα με την ευρωπαϊκή σύμβαση τοπίου, «τοπίο» είναι το φυσικό ή το ανθρωπογενές ή το φυσικό και ανθρωπογενές υπόβαθρο του τόπου, συσχετισμένο πάντα με τον πολιτισμό που αναδύεται από αυτό. Τοπίο, πιο συγκεκριμένα, είναι το υλικό υπόβαθρο του τόπου μαζί με τις πολιτιστικές δράσεις επί αυτού. Ο πλήρης, λοιπόν, όρος θα έπρεπε να περιλαμβάνει το χαρακτηρισμό «πολιτισμικό τοπίο -cultural landscape», καθώς δεν μπορεί να υπάρξει τοπίο χωρίς την αναφορά του πολιτισμού σε αυτό, η οποία θα μπορούσε να περιλαμβάνει πρακτικές διαμορφώσεις του, κατασκευαστικές παρεμβάσεις,ακόμα και την απλή πολιτισμική αντίληψη και ερμηνεία του τόπου. Από τη στιγμή που

κάποιος βλέπει έναν τόπο, αυτός αποβαίνει «τοπίο» ακόμα και αν δεν τον έχει αγγίξει, γιατί ο άνθρωπος δεν τον αντιλαμβάνεται απλά, αλλά τον βλέπει μέσα από την δική του πολιτισμική δομή, επομένως προβάλλοντας πάνω του μία πολιτισμικά καθορισμένη ερμηνεία. Επιπλέον, σε καμία περίπτωση, το «τοπίο» δεν περιορίζεται στην απλή αισθητική και φυσική του ερμηνεία42, αλλά παραπέμπει σε ένα πλέγμα. Το «τοπίο» είναι διαχρονική αποθήκη συλλογικών νοημάτων, φέρει αναμνήσεις, είναι χώρος αναφοράς και μετασχηματίζεται για να προσαρμοστεί στις ανάγκες του ανθρώπου. Είναι κοινό πολιτισμικό αγαθό. Αποτυπώνει μία διάταξη της πραγματικότητας και υποστασιοποιείται μέσω του παρατηρητή του43.

42 Μωραΐτης, Κ., Η τέχνη του τοπίου. Πολιτιστική επισκόπηση των νεωτερικών τοπιακών θεωρήσεων και διαμορφώσεων. Αθήνα:Hellenic Academic Libraries, 2015 43 Τερκενλή, Θ., Ελλάδα-Τοπίο: μια ανεκπλήρωτη σχέση. Αθήνα, 2011

4.1.2 Το αστικό τοπίο Το πρόθεμα «αστικό», χαρακτηρίζει το τοπίο μίας πόλης. Σε αυτό, ο ανθρωπογενής παράγοντας και το φυσικό περιβάλλον αποτελούν αλληλένδετα στοιχεία. Συντίθενται μεταξύ τους για να καλύψουν κοινωνικές απαιτήσεις. Το φυσικό ανάγλυφο εντάσσεται στην πόλη και ταυτόχρονα οι κτιριακές δομές σε αυτό. Η πόλη είναι ικανή να προσλαμβάνει στοιχεία από τη γύρω φύση, να τα μεταβολίζει και τελικά να τα ενσωματώνει ως νέες αστικές ενότητες.

Howard περιμετρικά των υπέρκορων βιομηχανικών ζωνών και το πλάνο του Frank Lloyd Wright όπου το αστικό τοπίο διαχεόταν καταλαμβάνοντας μεγαλύτερες και αραιοδομημένες εκτάσεις (Broadacre City)· τα σχέδια του Le Corbusier για πόλεις με καθαρά διαχωρισμένες χρήσεις και το κίνημα City Beautiful (1900-1910), είχαν ως όραμα όμορφα, «λειτουργικά» μέρη που απλώνονταν σε μεγάλες επιφάνειες έναντι των χαοτικών και ίσως άναρχα δομημένων αστικών κέντρων της μεταβιομηχανικής εποχής.

Το αστικό τοπίο μπορεί να ερμηνευτεί ως προϊόν συγκεκριμένων πολιτισμικών και κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, που διαμορφώνουν την καθημερινότητα και το χωροχρόνο των «αστικών στιγμών». Το αστικό τοπίο, περιλαμβάνει μνήμες. Με το πέρασμα του χρόνου, η πόλη διατηρεί την ταυτότητα της μέσα από τα μνημεία, τα σημάδια του παρελθόντος στο τοπίο, τις χαράξεις και το σχεδιασμό της. Το παρελθόν της κάθε πόλης είναι άμεσα συνδεδεμένο με το κοινωνικό σύνολο και επομένως η διατήρηση του συμβάλει με κάθε τρόπο στη διατήρηση της τοπικής ταυτότητας.44

Εικόνα 43 | Σχέδια του Ebenezer Howard για τις κηπουπόλεις

4.1.3 Το μεταβιομηχανικό αστικό τοπίο Στην ευρύτερη έννοια του αστικού τοπίου εμπεριέχεται ως εγγενές είδος του, το μεταβιομηχανικό45 αστικό τοπίο, το οποίο αποτελεί μία διαδοχή εκείνου της βιομηχανικής εποχής. Οι πολεοδομικοί μετασχηματισμοί που οδήγησαν στην δημιουργία του ξεκινούν από τα τέλη του 19ου - αρχές του 20ου αιώνα, όπου με την άνοδο του βιοτικού επιπέδου και την ενδυνάμωση της μεσαίας τάξης, οι νέες πολεοδομικές τάσεις αποκήρυσσαν τα αστικά κέντρα που εκπροσωπούσαν το υποβαθμισμένο και παρωχημένο πλέον βιομηχανικό περιβάλλον. Οι κηπουπόλεις του Ebenezer

Εικόνα 44 | Σχέδιο του Frank Lloyd Wright για το Broadacre City

44 Rossi, A., Η αρχιτεκτονική της πόλης, Θεσσαλονίκη: Σύγχρονα Θέματα, 1987 45 Η επινόηση του όρου «μεταβιομηχανικός» αποδίδεται στο Γάλλο κοινωνιολόγο Alain Touraine στην προσπάθειά του να περιγράψει την κοινωνία που διαμορφώθηκε μετά την αποβιομηχάνιση στο Touraine, A. The Post-Industrial Society. Tomorrow’s Social History: Classes, Conflicts and Culture in the Programmed Society. New York: Random House 1971

Στο μεταβιομηχανικό τοπίο, ο τόπος εκλαμβάνεται ως προϊόν συγκεκριμένων πολιτισμικών και κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών, συσχετισμένος με τις παραγωγικές διαδικασίες του παρελθόντος και επιφορτισμένος με βιομηχανικές μνήμες. Εμπεριέχει την έννοια της προστασίας της πολιτιστικής κληρονομιάς, που σχετίζεται με την πολιτισμική αξία του τόπου και αποτελεί με αυτόν τον τρόπο αντικείμενο ιστορικής μνήμης. Περιλαμβάνει στοιχεία αναγνώσιμα και αντιληπτά και τόπους συνδεόμενους και οικείους με αναπτυξιακές διαδικασίες του παρελθόντος, αλλά και με συνθήκες καθημερινής διαβίωσης, καθώς εμπεριέχει πληροφορίες για την καθημερινότητα ολόκληρων γενεών. Πολλές φορές, στο μεταβιομηχανικό τοπίο, στοιχεία των εγκαταστάσεων όπως π.χ. οι καμινάδες, λειτουργούν ως τοπόσημα. Οι μορφές αυτές αποτελούν οικείες εικόνες του τόπου και επιτυγχάνουν τη διατήρηση μίας συνέχειας στον αστικό χώρο, μέσα στον οποίο συνιστούν ένα σύστημα αναφοράς και προσανατολισμού. Στις περιπτώσεις αυτές, το τοπίο δεν αποτελεί αποκλειστικά αισθητικό κεφάλαιο, ούτε μέρος των φυσικών οικοσυστημάτων, αλλά το χώρο διαβίωσης και απασχόλησης των ανθρώπων, με αποτέλεσμα ο τόπος να αξιολογείται κυρίως ως προς τη σημασία του για εκείνους που ζουν γύρω του.

ρέματα». 46Τα brownfields βρίσκονται ως επί το πλείστον σε αστικές, υποβαθμισμένες και συχνά μη προνομιούχες, από πλευράς προσβασιμότητας και ποιότητας υποδομών, περιοχές. Σε άλλο παράδειγμα, ο Alan Berger εισάγει τον όρο «drosscape47» για να περιγράψει μεσαίας ή μεγάλης κλίμακας εγκαταλελειμμένες, υποβαθμισμένες περιοχές όπως χώρους υγειονομικής ταφής απορριμμάτων, αποβιομηχανοποιημένες ζώνες, εγκαταλελειμμένα στρατόπεδα, υποβαθμισμένους οικοτόπους και παρηκμασμένα τμήματα πόλεων. Χώροι που κινούνται ανάμεσα στο ιδιωτικό και στο δημόσιο, που αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι του ρευστού Μητροπολιτικού τοπίου και προκαλούν αμηχανία ως προς την ταυτότητά τους. O Berger μπορεί να χρησιμοποίησε λέξεις ασχήμιας για αυτές τις περιοχές, αλλά η αντιμετώπιση του είναι θετική και αισιόδοξη. Θεωρεί αυτά τα τοπία χωρικές ενδείξεις δυναμικά εξελισσόμενης πόλης, «δείκτες υγιούς αστικής ανάπτυξης». «Η σκουριά, δηλαδή το υπόλειμμα, και κατ επέκταση οι υπολειμματικοί τόποι, αποτελούν φυσικό επακόλουθο κάθε διαδικασίας μεταβολής, πόσο μάλλον στην κλίμακα των παραγωγικών διαδικασιών της πόλης» 48.

Έχουν εμφανιστεί διάφοροι όροι σχετικοί με τα τοπία της μεταβιομηχανικής εποχής. Ο όρος «brownfield», που πρωτοεισήχθει το ’90, χρησιμοποιήθηκε για να περιγράψει «γη, της οποίας η πρότερη χρήση έχει εγκαταλειφθεί, λόγω συγκεκριμένων κοινωνικοπολιτικών και οικονομικών διεργασιών και έχει επιπτώσεις στη δημόσια υγεία και τον περιβάλλοντα χώρο. Εμφανίζουν κατάλοιπα μόλυνσης στο έδαφος, στα επιφανειακά ή υπόγεια ύδατα και 46 Σύμφωνα με τον ορισμό της IsoCarp (Smith, 2008) 47 σύνθεση των λέξεων dross=υπολείμματα μετάλλου/σκουριά+landscape=τοπίο. «H λέξη dross αναφέρεται σε υλικά ξένα, φθαρμένα και ακάθαρτα. Το dross είναι άνευ αξίας. Η λέξη έχει καταστεί συνώνυμη του απόβλητου και όταν εμφανίζεται, προκύπτει η ανάγκη για την απομάκρυνσή του» από Καλλιπολίτη, Λ. (2010) Dross City. Βήμα Ιδεών, τεύχος 37 48 Berger, A., Drosscape: Wasting Land In Urban America. Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press, 2006

05 Προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς | Πρακτικές επεμβάσεων σε πρώην βιομηχανικές περιοχές 93

5. Προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς-Πρακτικές επεμβάσεων σε πρώην βιομηχανικές περιοχές Από τη Βιομηχανική Επανάσταση και έπειτα, στα κτιριακά θραύσματα που μας αφήνει ο χρόνος προστέθηκαν και τα πρώην βιομηχανικά κτίρια. Τα ίδια, όπως και ο μηχανολογικός τους εξοπλισμός, τα αρχεία και ο περιβάλλων χώρος τους, παρέμειναν σε «αδράνεια» για πολλά χρόνια μετά το κλείσιμό τους. Η αξία της διατήρησης τους δεν ήταν ανέκαθεν μία διαδεδομένη έννοια. Η συνείδηση της σημασίας του κτιριακού αυτού αποθέματος άργησε να διαμορφωθεί. Η βιομηχανική συνείδηση είχε εξιδανικεύσει πρότυπα που δεν της ανήκαν και την εμπόδιζαν να αναγνωρίσει τον ειδικό της χαρακτήρα, τα δικά της προβλήματα αλλά και επιτεύγματα. «Σε μία εποχή που η απειλητική εκβιομηχάνιση άλλαξε ολότελα τη μορφή οικείων τοπίων, διέλυσε συνήθειες και αμφισβήτησε καθιερωμένες αξίες, αυτό που οι βιομηχανικές κοινωνίες επέλεξαν να προστατεύεται και να τιμάται ήταν οτιδήποτε προβιομηχανικό, μη βιομηχανικό, παλιό, σπάνιο, πιο όμορφο και παραδοσιακό, πιο φυσικό, πιο πνευματικό» .49

5.1 Οι πρώτες κινήσεις Ήδη το 1848, ο John Ruskin υποστήριζε όχι μόνο την προστασία των αρχαίων μνημείων αλλά και της νεότερης αρχιτεκτονικής καθώς και οι δύο αποτελούν αναπόσπαστα στοιχεία που ολοκληρώνουν το περιβάλλον της ανθρώπινης κοινωνίας. Οι αντιλήψεις γύρω από τα ζητήματα διατήρησης και αξιοποίησης των «κατεστραμμένων» αυτών πόρων αποκρυσταλλώθηκαν μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Αρχικά περί τα μέσα του 20ου αιώνα κυρίαρχη τάση ήταν η κατεδάφιση των εγκαταστάσεων αυτών. Από τις αρχές του 1960 και μετά, η τάση αυτή άρχισε σταδιακά να αντιστρέφεται και να αναγνωρίζεται η αξία της διατήρησης τους, είτε αποτελούσαν διατηρητέα μνημεία είτε όχι. Το γεγονός αυτό συνέπεσε χρονικά με την περίοδο της έντονης αποβιομηχάνισης δηλαδή της ταυτόχρονης και μαζικής εγκατάλειψης των βιομηχανικών χώρων και ως εκ τούτου οι δυνατότητες αξιοποίησης τους προκάλεσαν το ενδιαφέρον φορέων, επενδυτών, κοινού και αρχιτεκτόνων. Οι ρίζες των πολιτικών προστασίας της βιομηχανικής κληρονομιάς εντοπίζονται στη Μ. Βρετανία, στη δεκαετία του 1960, όταν το τότε Υπουργείο Δημοσίων Έργων και Κτιρίων πήρε την πρωτοβουλία να καθιερώσει ένα πλαίσιο προστασίας και διατήρησης των «μνημείων της βιομηχανίας». Η αντίληψη ότι τα παλιά εργοστάσια αποτελούν βασικό κομμάτι της ανθρώπινης ιστορίας και επομένως είναι άξια προς διατήρηση, ενσωματώθηκε αρχικά σε επίσημα κείμενα, ενώ κυρίαρχα ενσωματώθηκε και από τις ίδιες τις δυτικές κοινωνίες σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό.

49 AlfreyJ.,Putnam T. , Βιομηχανική κληρονομιά, Διαχείριση πόρων και χρήσεις. Αθήνα: ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα, 1996

Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1960, διαμορφώθηκαν τρεις διακριτές οπτικές, οι οποίες προέκυψαν από διαφορετικές αφετηρίες50: - - Η οπτική της θεώρησης των βιομηχανικών εγκαταστάσεων ως πολιτιστικών αγαθών. Σε αυτό συνετέλεσε η ανάπτυξη της Βιομηχανικής Αρχαιολογίας. 51 -- Η οπτική της θεώρησης των βιομηχανικών εγκαταστάσεων ως κελυφών, τα οποία θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν επαναχρησιμοποιούμενα. Σε αυτό συνέβαλε η πρωτότυπη προσπάθεια τοπικών αρχών στις Ηνωμένες Πολιτείες να αναβιώσουν, μετά από κοινωνική απαίτηση, σειρά εγκαταλελειμμένων κτιρίων αποβαθρών του 19ου αι. Η επιτυχία της προσπάθειας αυτής οδήγησε τις αρχές πολλών πόλεων να συνειδητοποιήσουν τις δυνατότητες των αστικών αναπλάσεων και προκάλεσε το ενδιαφέρον των ιδιωτών επενδυτών. -- Η οπτική της θεώρησης των βιομηχανικών εγκαταστάσεων ως χώρων ανάπτυξης καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων. Η αρχή έγινε όταν οι καλλιτέχνες του SoΗo στη Ν. Υόρκη κατέλαβαν βιομηχανικούς χώρους, οι οποίοι προορίζονταν για κατεδάφιση, για να ικανοποιήσουν τις ανάγκες τους για χώρους καλλιτεχνικής δημιουργίας και στέγασης (κίνημα των lofts).52 Τη δεκαετία του 1970, το Συμβούλιο της Ευρώπης συνετέλεσε στην αφύπνιση του ενδιαφέροντος για τα βιομηχανικά μνημεία μέσω της υπογραφής της σύμβασης της προστασίας για την παγκόσμια φυσική και πολιτιστική κληρονομιά. Σύμφωνα με τη σύμβαση, με τον όρο Πολιτιστική Κληρονομιά (Cultural Heritage) νοούνται τα μνημεία, τα αστικά σύνολα, τα πολιτισμικά τοπία, τα βιομηχανικά μνημεία και τα έργα τέχνης.

Το Μάιο του 1973, στην ιστορική περιοχή των ορυχείων Iron bridge της Μ. Βρετανίας, ιδρύεται ένας διεθνής κυβερνητικός οργανισμός που πλέον αριθμεί μέλη από όλο τον κόσμο. Πρόκειται για την Διεθνή Επιτροπή για τη Διατήρηση της Βιομηχανικής Κληρονομιάς – TICCIH – (The International Committee for the Conservation of Industrial Heritage). Το TICCIH συνεργάζεται με το ICOMOS (Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων) και την UNESCO για την προστασία των καταλοίπων της βιομηχανίας σε όλο τον πλανήτη53. Σήμερα, σύμφωνα με τις τελευταίες εξελίξεις στον τομέα της Διαχείρισης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς, πολιτιστική αξία αναγνωρίζεται πλέον σε βιομηχανικά κτίρια τα οποία χρονολογούνται πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο καθώς και η Βιομηχανική Κληρονομιά ολόκληρων περιοχών54. Τον Ιούλιο του 2003, η διεθνής επιστημονική κοινότητα συνέταξε μία διακήρυξη, στην οποία αποκωδικοποιήθηκαν οι αρχές της βιομηχανικής κληρονομιάς και έλαβαν τη μορφή χάρτας, την «Χάρτα του Nizhny Tagil για τη Βιομηχανική Κληρονομιά». Παράλληλα, πολλά αναγνωρισμένα βιομηχανικά κατάλοιπα χαρακτηρίστηκαν ως μνημεία παγκόσμιας κληρονομιάς από την UNESCO.

Εικόνα 45 | TICCIH

50 Powell, K., Architecture Reborn. London: Laurence King, 1999 51 Βιομηχανική αρχαιολογία: Κλάδος της αρχαιολογίας. «Η συστηματική διερεύνηση όλων των υλικών πηγών του βιομηχανικού παρελθόντος από την προϊστορία ως και το παρόν.» (Rainer, S., Εισαγωγή στη Βιομηχανική Αρχαιολογία, Αθήνα: ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα, 1992). 52 Broner, K., New York face à son patrimoine, le secteur historique de SoHo. Bruxelles: Pierre Mardaga, 1986 53 Το ελληνικό τμήμα του TICCIH ιδρύθηκε το Μάρτιο του 1992 54 Clark, K., From Regulation to Participation: Cultural Heritage, Sustainable Development and Citizenship. Στρασβούργο, Συμβούλιο Της Ευρώπης, 2001

5.2 Τι ορίζεται ως βιομηχανική κληρονομιά;

5.3 Αξίες βιομηχανικής κληρονομίας

Σύμφωνα με τη Xάρτα του Nizhny Tagil, ως βιομηχανική κληρονομιά ορίζονται «τα κατάλοιπα του βιομηχανικού πολιτισμού που έχουν ιστορική, τεχνολογική, κοινωνική, αρχιτεκτονική ή επιστημονική αξία. Αυτά τα κατάλοιπα αποτελούνται από κτίρια και μηχανήματα, εργαστήρια, μύλους και εργοστάσια, μεταλλεία, χώρους μεταποίησης και διύλισης, χώρους φύλαξης και αποθήκευσης, τόπους όπου παράγεται, μεταφέρεται και χρησιμοποιείται ενέργεια, μεταφορές με όλη την υποδομή τους, καθώς και χώρους που χρησιμοποιούνταν για κοινωνικές δραστηριότητες σχετικές με τη βιομηχανία, όπως η στέγαση, η θρησκευτική λατρεία και η εκπαίδευση»55

Οι αξίες που συνοδεύουν τη βιομηχανική κληρονομιά μπορούν να αναχθούν σε τέσσερεις μεγάλους τομείς:

Ως «πολιτισμός της μηχανής» χαρακτηρίζεται ο πολιτισμός ο οποίος, όσο μεγάλη κι αν είναι η ποικιλία και η πολυπλοκότητα της πορείας και του περιεχομένου του, έχει ένα πυρήνα και συνεχή προϋπόθεση του τη βιομηχανική κουλτούρα. Το φάσμα αυτής της κουλτούρας εκτείνεται από την οικονομία, τις πολιτικές, τις τεχνολογικές εξελίξεις, τις συνθήκες εργασίας, αλλά και τους βιομηχανικούς χώρους.

Κοινωνικές-Πολιτισμικές Είναι γεγονός ότι οι πρώην βιομηχανικές περιοχές γενικά δεν εμφάνιζαν ιδιαίτερα θέλγητρα: θύμιζαν δύσκολες περιόδους, ήταν υποβαθμισμένες, κακόφημες και μολυσμένες56. Εκείνοι που κατάφεραν να συμπεριλάβουν τα βιομηχανικά κατάλοιπα στους πόρους πολιτισμικού ενδιαφέροντος, έπρεπε να αποδείξουν το όφελος αυτής της «νέας κληρονομιάς» . Τα κτίρια, οι κατασκευές που δημιουργήθηκαν για βιομηχανικές δραστηριότητες, οι διαδικασίες, τα εργαλεία που χρησιμοποιήθηκαν, οι πόλεις και τα τοπία στα οποία βρίσκονται, όλες οι υλικές και άυλες εκδηλώσεις μίας βιομηχανικής κοινωνίας, φέρουν αναμνηστικές αξίες οι οποίες αντικατοπτρίζουν μία εποχή που επηρέασε το μεγαλύτερο μέρος του ανθρώπινου πληθυσμού.

Εικόνα 46 | Γεννήτριες του ΑΗΣ Ν. Φαλήρου 55 TICCIH, Xάρτα του Nizhny Tagil για τη Βιομηχανική Κληρονομιά. (επιμ.) Αγριαντώνη Χ. και Μπελαβίλα Ν., Ελληνικό Τμήμα TICCIH, 2003 56 Βιτοπούλου Α., Καραδήμου Γερόλυμπου Α., Ανάκτηση των χώρων της αποβιομηχάνισης: Πολεοδομικές προσεγγίσεις και ζητήματα υλοποίησης. Βόλος, 2007

Κατά τον Riegl, οι αξίες αυτές, όμως, δεν είναι ηθελημένες. Ένα βιομηχανικό μνημείο δεν ήθελε τη στιγμή της δημιουργίας του να διαιωνίσει κάτι. Ήταν υποβοηθητικό μίας λειτουργίας, στόχευε να είναι ανανεωμένο, να εξυπηρετεί καλύτερα και αποδοτικά τη λειτουργία, το βασικό λόγο για τον οποίο κατασκευάστηκε.57 Όμως, με την πάροδο του χρόνου, άμεσα σχετιζόμενο με σημαντικά γεγονότα τοπικής, εθνικής ακόμα και διεθνούς σημασίας, αποτέλεσε τεκμήριο δραστηριοτήτων που καθόρισαν την ιστορική εξέλιξη σε μία χώρα ή περιοχή. Το εναπομείναν υλικό απόθεμα μίας βιομηχανικής κοινωνίας, είναι δυνατό να λειτουργήσει σήμερα σα σύμβολο, φορτισμένο με κοινωνική και συναισθηματική αξία αντανακλώντας την παράδοση ή σημαντικά στοιχεία της ταυτότητας ενός λαού, ανακαλώντας μνήμες από την καθημερινή ζωή συνηθισμένων ανθρώπων. Όσο παραμένει «φρέσκια η θύμηση της εργασίας και του ιδρώτα στις αίθουσες του εργοστασίου, αυτά θα αποτελούν μνημεία του κεφαλαίου και της εργασίας»58. Σύμφωνα με τον ιστορικό Pierre Nora, γίνεται ένας διαχωρισμός ανάμεσα στην πραγματική μνήμη και τη μνήμη που είναι ιστορία. Οι υπολειπόμενοι τόποι, συνιστούν τόπους που συντηρούν την ιστορία τους, δηλαδή το παρελθόν σαν γεγονός, αλλά και τόπους που συντελούν στην πραγματική μνήμη, τη μνήμη της εμπειρίας, παράγοντας ένα «νέο» τόπο και κάνοντας τη σύνδεση με το παρόν. Η μνήμη-ιστορία ενεργοποιείται είτε μέσω της διατήρησης, είτε μέσω της αναπαράστασης και της συμβολοποίησης των χώρων αυτών. Συσχετίζεται κυρίως με το παρελθόν, αλλά και με το παρόν. Ως τόποι παραγωγής κοινών αναγνωρίσιμων νοημάτων, συνδέονται με τη συλλογική μνήμη και συντελούν στη

Εικόνα 47 | Εργάτες σε διάλειμμα στο κλωστήριο Μιχαηλίδη

διαμόρφωση συλλογικής ταυτότητας. Συχνά μέσα από αυτούς τους χώρους, δίνεται η δυνατότητα να αντιληφθεί κανείς τη δομή της κοινωνίας, όπως επίσης να συλλάβει τη δομή προηγούμενων κοινωνιών 59. Η πολιτισμική αξία της κληρονομιάς αυτής της εποχής έγκειται και στο σημαντικό αντίκτυπο που είχε στη διαμόρφωση του σύγχρονου ανθρώπινου πολιτισμού, αφού συνέβαλε θετικά: -- στη ρήξη των παραδοσιακών παραγωγικών μοντέλων -- στην κρίση των κοινωνικών αξιών της αγροτικής οικογένειας (χάσμα γενεών και καθιέρωση του κέρδους ως κοινωνική αξία)

57 Riegl, A., Modern Cult of Monuments: Its Character and Its Origin. Βιέννη: Braumüller 1903 58 Βογιατζόγλου -Δάκουρα Ο., Βιομηχανική Κληρονομιά-Η προσφορά στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος. Επίσημη ιστοσελίδα Δικτύου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης http://www.viokliron.gr, 2007 59 Μυροφορίδου, B. X., Ανάκτηση της δυναμικής των αστικών υπολειμματικών τόπων. Αθήνα: ΕΜΠ, 2014

--------------------

Εικόνα 48 | Μέσα στο ιστορικό κτίριο της καπνοβιομηχανίας ΚΕΡΑΝΗ,

Εικόνα 49 | Εργάτριες στο κλωστήριο Μιχαηλίδη

-- στην αποδοχή της εσωτερικής και εξωτερικής μετανάστευσης του οικονομικά ενεργού πληθυσμού, -- στη δημιουργία νέου “λαϊκού” πολιτισμού ο οποίος ήταν τελείως αυτόνομος σε σχέση με τους ήδη υπάρχοντες: τον αγροτικό-παραδοσιακό και το μεγαλοαστικό60

Αρχιτεκτονικές Η αρχιτεκτονική των βιομηχανικών κτιρίων καθορίστηκε από διάφορους παράγοντες όπως η λειτουργική οργάνωση και το είδος της παραγωγής, ακόμα και από την εικόνα που κάθε φορά επιθυμούσε να προβάλει η επιχείρηση, οι ιδιοκτήτες της οποίας σε μεγάλο βαθμό επιβάλλουν τη διάταξη ή τη μορφολογία του συγκροτήματος. Τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι: -- Η λιτή μορφή -- Οι επιβλητικές διαστάσεις -- Οι ελεύθερες κατόψεις -- Ο αυστηρός κατασκευαστικός κάνναβος του φέροντος οργανισμού

Μοντέρνο κίνημα και Βιομηχανική αρχιτεκτονική Μέχρι τα μέσα του 18ου αιώνα, η αρχιτεκτονική είχε να κάνει με ναούς, με ανάκτορα και διοικητικά κέντρα εν γένει, με πολυτελείς οικίες ευγενών και βίλες στην ύπαιθρο. Στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, προέκυψε η ανάγκη δημιουργίας μίας αρχιτεκτονικής που θα εξυπηρετούσε τη βιομηχανία. Η αρχιτεκτονική αυτή ήρθε μαζί με τις κοινωνικοοικονομικές και πολιτικές αλλαγές που έφερε η Βιομηχανική Επανάσταση. Μέσα στον επόμενο αιώνα, ο μνημειώδης σχεδιασμός άρχισε να αντικαθιστάται από το λειτουργικό και να έρχεται πιο κοντά στον άνθρωπο. Το αρχιτεκτονικό κίνημα που μπορεί να αντιπροσωπεύσει αυτήν την αλλαγή είναι ο μοντερνισμός. Η Βιομηχανική Επανάσταση έδρασε καταλυτικά στη δημιουργία του, και πολλά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τη βιομηχανική αρχιτεκτονική εμπεριέχονται σε ένα μεγάλο κομμάτι της αρχιτεκτονικής που βλέπουμε σήμερα γύρω μας, μέχρι και στις λεπτομέρειες, όπως ο κτιριακός εξοπλισμός ή τα έπιπλα.

-- Η συμμετρία και η γεωμετρικότητα -- Η ορθολογική οργάνωση -- Η ρυθμική επανάληψη των ανοιγμάτων -- Η λιτή ογκοπλασία -- Οι καθαρές γεωμετρικές φόρμες -- Οι αναλογίες εμβαδού-ύψους που επιτρέπουν μεγάλη ευελιξία στην προσαρμογή της παραγωγικής διαδικασίας61

Εικόνα 50 | Σκίτσο του Leon Krier, ο αρχιτέκτονας της εποχής της μηχανής 60 Κατσίκης Ι.Τσαγκαράκης Κ., Η Βιομηχανία ως Αστική Πολιτιστική Κληρονομιά: Σε Αναζήτηση της Νέας Χρήσης. Βόλος, 2007 61 Αρχιτεκτονικά Θέματα Ν. 25, 1991, Δεμίρη Κ., Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των βιομηχανικών κτιρίων στην Ελλάδα από τα τέλη του 19ου αι. έως σήμερα, Αρχιτεκτονικά Θέματα Ν. 22, 1988, Νέες χρήσεις σε παλαιά βιομηχανικά κτίρια

100

Εικόνα 51 | Εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο

Ο μοντερνισμός εμφανίστηκε πριν από τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Αναδύθηκε μέσα από τις μηχανές, τα καινούρια μεταφορικά συστήματα και τα συστήματα επικοινωνίας, τους ουρανοξύστες και τις γέφυρες, τα κάθε είδους τεχνολογικά επιτεύγματα 62. Οι αρχιτέκτονες απέρριψαν τις αρχές σχεδιασμού των κτιρίων του παρελθόντος, όπως οι τυπολογίες και η χρήση διακοσμητικών στοιχείων, αλλά και την εμμονή των αρχιτεκτόνων του 19ου αιώνα με το παρελθόν και τις ιστορικές μορφολογίες. Αντίθετα, πρότειναν μία νέα αρχιτεκτονική, δίνοντας βάση κυρίως στη λειτουργία και την κατασκευή έναντι της μορφής, εμπνευσμένοι από τη βασική αρχή της

βιομηχανικής αρχιτεκτονικής, τη λειτουργικότητα. Τα εργοστάσια θεωρήθηκαν από τους αρχιτέκτονες του μοντέρνου κινήματος ως οι νέοι «καθεδρικοί ναοί» 63, αντιπροσωπεύοντας το νέο κόσμο της επιστήμης και της τεχνολογίας64. Ως εκ τούτου, προσάρτησαν στο σχεδιασμό των κτιρίων, δημόσιων και ιδιωτικών, ένα υπάρχον και συμβατικό βιομηχανικό λεξιλόγιο. Η αισθητική των εργοστασίων και των μεγάλων κατασκευών μεταφέρεται και σε άλλες κλίμακες κτιρίων και φτάνει ως την κατοικία. Δόθηκε βάση στην πολυπλοκότητα και τα μινιμαλιστικά στοιχεία των εργοστασίων και εμπνεύστηκαν από το εσωτερικό, το σκελετό και την οργάνωση τους. Τα βιομηχανικά πρωτότυπα έγιναν κυριολεκτικά μοντέλα για τη μοντέρνα αρχιτεκτονική.

62 Harvey D., The Condition of Postmodernity. Οξφόρδη: Basil Blackwell, 1990 63 Greub S. and Greub T., Museums in the 21st century, Concepts Projects Buildings. Art Centre Basel, Prestel, Berlin, 2006 64 Venturi R., Scott-Brown D.Izenour S., Learning from Las Vegas: the forgotten symbolism of architectural form, Cambridge, Mass., MIT Press, 1977

101

Πολεοδομικές Τα βιομηχανικά κτίρια είναι τα αποτυπώματα της διαδικασίας συρρίκνωσης του βιομηχανικού τομέα που σήμερα τελούν υπό πίεση μετασχηματισμού «πλεονάζοντες χώροι»65. Οι περιοχές συγκέντρωσής τους συνιστούν πλέον υπολειμματικούς τόπους, οι οποίοι ανοίγουν μία νέα οπτική για το αστικό τοπίο του 21ου αιώνα. Συγκροτούν ένα ιδανικό πεδίο εφαρμογής της νέας σχέσης μεταξύ της φύσης και του πολιτισμού. Τους δίνεται η δυνατότητα να λειτουργήσουν ως πεδία πειραματισμού για την εξερεύνηση των πολλαπλών δυνατοτήτων που αποκαλύπτονται μέσα από τη διαφοροποίηση της σχέσης αυτής. Αποτελούν, συνεπώς, ένα δυναμικό εργαλείο στη διάθεση του πολεοδομικού ανασχεδιασμού και προγραμματισμού των πόλεων σε μακροπρόθεσμο επίπεδο. Η σχέση των επιφανειών που έχουν εγκαταλειφθεί προς τις επιφάνειες που εξυγιαίνονται και επανεντάσσονται, εκλαμβάνεται σήμερα ως δείκτης του οικονομικού δυναμισμού μίας πόλης 66.

τούν ένα καινούργιο τρίπολο ενδιαφερόντων που μεταβάλλει ουσιαστικά τα δεδομένα και προσκαλεί για νέες στρατηγικές παρέμβασης (προγραμματικές,σχεδιαστικές,διαχειριστικές) και νέα πολεοδομικά εργαλεία.

Διδακτικές-Επιστημονικές Όσον αφορά την κατασκευαστική τους τεχνολογία και το μηχανολογικό εξοπλισμό, τα βιομηχανικά κατάλοιπα συνιστούν τεκμήρια χαρακτηριστικών μορφών, φάσεων, μεθόδων και υλικών του παρελθόντος. Δίνουν πληροφορίες για τη μηχανική και τις κατασκευές και απαντούν σε προβλήματα έρευνας. Αναγνωρίζουμε, έτσι, σ’ αυτά επιστημονική αξία, αλλά και διδακτική όταν πρόκειται για αντιπροσωπευτικά δείγματα στοιχείων του παρελθόντος ή σπάνια δείγματα επιβίωσης συγκεκριμένων διαδικασιών, τυπολογιών, χώρων και τοπίων. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Jacques Pinard «Τα κτίσματα και οι εγκαταστάσεις του βιομηχανικού παρελθόντος μίας χώρας, είναι τα βασικά «βιβλία» του τεχνικού πολιτισμού»67.

Ως εκ τούτου, βασική έγνοια των ευρωπαίων πολεοδόμων είναι πλέον η ανάσχεση της διάσπαρτης περιαστικής ανάπτυξης με πύκνωση της υπάρχουσας πόλης και η επανάχρηση των σταδιακά αποβιομηχανοποιούμενων ζωνών, η «βιώσιμη» δηλαδή εκμετάλλευση των κενών, ώστε παράλληλα να επιτευχθούν: - - η βελτίωση και η λειτουργικότητα του αστικού περιβάλλοντος - - η οικονομική υποστήριξη των κατοίκων - - η μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων και των πάσης φύσεως κοινωνικών αποκλεισμών. Οι έννοιες της οικονομικής αναζωογόνησης, της κοινωνικής πολιτικής και της αειφόρου ανάπτυξης μέσω της ανάκτησης πρώην βιομηχανικών περιοχών συγκρο65 Κλαμπατσέα, Ε., Βιομηχανική κληρονομιά: «Πλεονάζοντες χώροι» και υπολειπόμενη πολιτική. Βόλος: 2007 66 C. Chaline, La régénération urbaine, Ed. Que-sais-je?, Παρίσι: PUF, 1999 67 Pinard, J., Η Βιομηχανική αρχαιολογία. Αθήνα: Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 1991

102

5.4 Οι κατευθύνσεις που πρέπει να ακολουθούνται Τα βιομηχανικά σύνολα δεν μπορούν να αντιμετωπίζονται μόνο με την έννοια της «προστασίας», αλλά και με την έννοια της «ένταξης», της ενσωμάτωσης δηλαδή στο σύγχρονο γίγνεσθαι της πόλης που τα περιβάλλει. Η διαδικασία αυτή είναι η μόνη που μπορεί να αντισταθεί στην υποβάθμισή τους και να τα μετατρέψει σε ενεργά στοιχεία της πόλης και όχι απλά αξιοθέατα, όσο καλά διατηρημένα και αν είναι. Επομένως, η διατήρηση δεν αναφέρεται σε σκηνογραφικές λύσεις με αμφίβολα συχνά κριτήρια, αλλά εκφράζει μία κοινωνική ανάγκη και αποβλέπει στην επανασύνδεση του ιστορικού χώρου σε σύγχρονους τρόπους ζωής, θέτοντας τον άνθρωπο σαν τελικό στόχο κάθε προσπάθειας ανάπτυξης.

Εικόνα 52 | Μέσα στο ιστορικό κτίριο της καπνοβιομηχανίας ΚΕΡΑΝΗ

Εικόνα 53 | Μέσα στο ιστορικό κτίριο της καπνοβιομηχανίας ΚΕΡΑΝΗ

Γενικότερα στις τακτικές που αφορούν τις πολεοδομικές-σχεδιαστικές επεμβάσεις, όχι μόνο μεμονωμένα αλλά και σε μία ολόκληρη πρώην βιομηχανική περιοχή, συναντάμε τον όρο βιώσιμη επανένταξη με τον οποίο νοείται η διαδικασία που λαμβάνει χώρα σε μία περιοχή/χωρική ενότητα μετά από κρίση, εξασφαλίζοντας όχι μόνο την κοινωνικοοικονομική ανάκαμψή της για ορισμένο χρονικό διάστημα (βραχυπρόθεσμη ανακούφιση από τις επιπτώσεις της κρίσης), αλλά και τη μακροπρόθεσμη βιώσιμη ανάπτυξη της χωρικής ενότητας, στη βάση του τριπτύχου «κοινωνία – οικονομία –περιβάλλον»68. Ένα από τα πρώτα βήματα σε αυτή τη διαδικασία οφείλει να είναι η λεπτομερής καταγραφή και γνώση του διαθέσιμου υλικού και η αξιολόγηση της σημασίας του. Αυτό σημαίνει γνώση των ιστορικών στοιχείων ίδρυσης και λειτουργίας των εργοστασίων, των χρονικών περιόδων και του τρόπου κατασκευής, των εγκαταστάσεων, καθώς και των επιδράσεων στην κοινωνική,

68 Κλαμπατσέα, Ε., Συγκριτική διερεύνηση των αναπτυξιακών προοπτικών περιοχών που χαρακτηρίζονται από λειτουργική εξειδίκευση – Ευνοϊκοί και περιοριστικοί παράγοντες του αναπτυξιακού σχεδιασμού στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης. ΙΚΥ‐ΕΜΠ, 2006

103

οικονομική και πολιτιστική ζωή της πόλης και της ευρύτερης περιοχής κατά την περίοδο της ανάπτυξής τους. Αυτό επιτυγχάνεται χάρη στην αρχειακή έρευνα και την τεκμηρίωση με επιτόπια εκτίμηση των κτιρίων και του περιβάλλοντος τους. Σε συνολικό επίπεδο, οι επεμβάσεις σε πρώην βιομηχανικές περιοχές, ιδιαίτερα πολύπλοκες και μακροχρόνιες, ενέχουν μία σειρά από τεχνικά, οικονομικά και διαχειριστικά προβλήματα, η επίλυση των οποίων είναι εξίσου σημαντική για την τελική τους επιτυχή έκβαση, όσο και η προγραμματική και σχεδιαστική προσέγγισή τους. Η ποικιλία των παραγόντων που επηρεάζουν τις δυνατότητες αξιοποίησης αυτών των περιοχών (σχέση με τον αστικό ιστό-χωροθέτηση, κλίμακα/μέγεθος της έκτασης, κατάσταση του υπάρχοντος κτιριακού αποθέματος, ιδιοκτησία της γης, βαθμός μόλυνσης εδάφους), των εμπλεκόμενων συντελεστών, δημοσίων και ιδιωτικών και των επιδιώξεων και στόχων που τίθενται, εξηγεί και την ετερογένεια των τρόπων αντιμετώπισης και των μέσων που χρησιμοποιούνται για την ανάκτηση των περιοχών αυτών. Προϋπόθεση αποτελεί μεταξύ άλλων, η διάγνωση των όρων, ώστε οι πλεονάζοντες χώροι που προκύπτουν σε περιπτώσεις κρίσης και αναδιάρθρωσης να μετατρέπονται σε «μετασχηματιζόμενους ή σε υπό μετασχηματισμό χώρους» με δυναμικό που δεν θα λειτουργεί ως πλεονάζον αλλά θα επανεντάσσεται στο χώρο με όρους αειφορίας.69 Θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε τις παρακάτω βασικές παραμέτρους, οι οποίες φαίνεται να έχουν μία ιδιαίτερη σημασία για την επιτυχία των επεμβάσεων: -- Έγκαιρη και ξεκάθαρη διατύπωση προθέσεων

- - Δυνατότητα για αλλαγές και αναθεωρήσεις όταν κριθεί απαραίτητο -- Επιστημονική παρακολούθηση-Διενέργεια ανοιχτών διαγωνισμών -- Συσχετισμός της όποιας επιλογής με τα χαρακτηριστικά και τα δεδομένα του ευρύτερου χώρου, καθώς επίσης και με τους στόχους, τις κατευθύνσεις και τις επιλογές του ευρύτερου ρυθμιστικού / πολεοδομικού ή αναπτυξιακού χωρικού σχεδιασμού. -- Διασφάλιση προσβασιμότητας-συνεχούς λειτουργίας -- Κατανομή της όλης διαθέσιμης έκτασης σε οικιστικές και σε μη οικιστικές (ελεύθερου χώρου) χρήσεις. Η «ποσόστωση» αυτών των δύο βασικών ομάδων χρήσεων, αποκτά, τουλάχιστον για τη χώρα μας -δεδομένων των σημαντικών ελλείψεων των ελληνικών πόλεων σε ελεύθερους χώρους- ιδιαίτερη σημασία. -- Εγκαθίδρυση σταθερής σχέσης με την τοπική κοινότητα – συνεχής ροή πληροφορίας - εξασφάλιση κοινωνικών στόχων και κοινωνικής συναίνεσης70 Σύμμαχος στην τήρηση των παραπάνω μέτρων μπορεί να αποτελέσει η ισχυρή πολιτική βούληση και κυρίως η εμπλοκή του δημοσίου μέσω και της Τοπικής Αυτοδιοίκησης με τη συνεργασία παράλληλα της τοπικής κοινότητας. Το επενδυτικό ενδιαφέρον του ιδιωτικού τομέα και των εταιρειών ακίνητης περιουσίας είναι έντονο, επομένως η υπεράσπιση των χώρων αυτών από την Τοπική Αυτοδιοίκηση αποδεικνύεται η πλέον σημαντική, αφού μπορεί υπό όρους να εξασφαλίσει τη βιωσιμότητά τους.

69 Κλαμπατσέα, Ε., Φθίνουσες βιομηχανικές περιοχές της σύγχρονης Ελλάδας. Κριτήρια αξιολόγησης για την επενδυτική πολιτική και το ανθρώπινο δυναμικό σε περιπτώσεις μόνο ανάπτυξης, Αθήνα: ΕΜΠ, 2003 70 Καραχάλης, Ν., Νέες πολιτιστικές χρήσεις σε πρώην βιομηχανικούς χώρους και περιοχές: ο ρόλος των Ο.Τ.Α. και του εθελοντικού τομέα. Βόλος, 2007

104

Τέτοιες επεμβάσεις έχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να κριθούν επιτυχημένες στο μέλλον, όταν αναπτύσσονται μέσα σε ένα γενικότερο πλαίσιο γνώσης και εκπαίδευσης πάνω στο αντικείμενο. Σε πολλά πανεπιστήμια του Ηνωμένου Βασιλείου, για παράδειγμα, το θέμα της βιώσιμης διαχείρισης των ιστορικών και διατηρητέων περιοχών αποτελεί αυτοτελές σπουδαστικό αντικείμενο για μεταπτυχιακούς σπουδαστές. Τα πανεπιστήμια, μάλιστα, έχουν τη δυνατότητα να εμπλουτίζουν το γνωστικό τους αντικείμενο και με τη συμμετοχή τους σε κοινοπραξίες ανάπλασης. Γενικό συμπέρασμα αποτελεί η συνειδητοποίηση ότι οποιαδήποτε απλουστευτική αντιμετώπιση των επεμβάσεων είναι καταδικασμένη να αποτύχει λόγω των διαφορετικών πτυχών της πολυπλοκότητας του θέματος.

5.5 Το βρετανικό παράδειγμα Σε διεθνές επίπεδο, ασκήθηκαν αυξανόμενες πιέσεις στις τοπικές αρχές με σκοπό την απόπειρα κάλυψης του κενού που άφησε η βιομηχανική κατάρρευση. Η Βρετανία έχει να επιδείξει ένα επιτυχημένο μοντέλο διαχείρισης και κυρίως κρατικής ενεργοποίησης πάνω στο ζήτημα. Τα κτίρια υπάγονται στη νομοθεσία που ισχύει και για τα υπόλοιπα ιστορικά κτίσματα της χώρας, αλλά δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη συνολική θεώρηση των βιομηχανικών περιοχών. Με στοιχεία του 1999, ανασχεδιάζονται κατά μέσο όρο 2.400 εκτάρια το χρόνο 71. Απαραίτητο στοιχείο για την διαμόρφωση μίας ενιαίας πολιτικής από το κράτος και τις τοπικές διοικήσεις ήταν η καταγραφή, μέσω συστήματος GIS, ώστε να γίνει γνωστή η κατάσταση και τα προβλήματα και να οργανωθούν οι παρεμβάσεις ανάκτησης. Σημαντική ήταν η εμπλοκή του δημοσίου, όσον αφορά το κόστος προετοιμασίας των παλιών κτιρίων για την εφαρμογή νέων χρήσεων. Αρμόδιες για τη διεκπεραίωση των επεμβάσεων είναι οι τοπικές αρχές, αλλά η δαπάνη αναλαμβάνεται μέχρι 5075% από το κράτος και την Ευρωπαϊκή Ένωση, ενώ το ποσοστό ανέρχεται μέχρι και στο 100% σε «βοηθούμενες περιοχές» (Assisted areas) και ζώνες χαρακτηρισμένες ως FEDER 72. Τη δεκαετία του 1980 η πολιτεία συνέστησε έναν αριθμό 11 δημοσίων Εταιρειών, τις Urban Development Corporations (UDC) που έπαιζαν το ρόλο ενός ενδιάμεσου δημόσιου φορέα με σημαντικές αρμοδιότητες: την απόκτηση, τη «διευθέτηση/ προετοιμασίa της γης για πολεοδόμηση» και τη μεταπώληση των εγκαταλελειμμένων αστικών εκτάσεων. Γνωστό παράδειγμα δραστηριότητας των UDC είναι οι περιοχές των Docklands του Λονδίνου, 2.050 εκταρίων. Καθώς οι επεμβάσεις για τον

71 Βιτοπούλου Α., Καραδήμου Γερόλυμπου Α., όπ.αν 72 Fonds Européen de Développement Regional (FEDER)

105

μετασχηματισμό ολοένα διευρύνονταν σε έκταση και στόχους (π.χ. περιλαμβάνοντας και την ενίσχυση των τοπικών κοινοτήτων που ήταν σε άμεση γειτνίαση), οι Urban Development Corporations (UDC) έκλεισαν το 1998 και αντικαταστάθηκαν από την English Partnerships73. Από το 1994 η κυβέρνηση δήλωνε στις τοπικές αρχές την θέλησή της το 60% των νέων κατοικιών να γίνουν σε αστικούς χώρους με επανάχρηση 74. Το 1999, η βρετανική κυβέρνηση επανήλθε στο ζήτημα και ζήτησε να δοθεί προτεραιότητα στην επανάχρηση των εγκαταλελειμμένων αστικών περιοχών για νέα κατοικία προτού «αστικοποιηθεί» νέα αγροτική καλλιεργήσιμη γη (greenfields)75.

5.6 Τι συμβαίνει στον ελλαδικό χώρο Στην Ελλάδα η τάση επαναχρησιμοποίησης των βιομηχανικών χώρων εμφανίστηκε στο τέλος της δεκαετίας του 1980, σε ορισμένες αστικές περιοχές, κυρίως στην Αθήνα, ως μία πολιτική αστικής ανάπλασης- εξωραϊσμού. Σε αυτή την πολιτική καθοριστικό ρόλο έπαιξαν η αρχαιολογική υπηρεσία και οι δεσμεύσεις της καθώς και οι ελκυστικοί υψηλοί συντελεστές δόμησης που είχαν τα παλαιωμένα βιομηχανικά κτίρια. Παραδείγματα εφαρμογής αυτής της πολιτικής εντοπίζονται στα Λαδάδικα, στου Ψυρρή, στο Γκάζι76. Δυστυχώς, όμως, στην πλειοψηφία τους τα υλοποιημένα παραδείγματα περιορίζονται ουσιαστικά σε μεμονωμένες επεμβάσεις. Εμφανής είναι η απουσία ουσιαστικής εμπλοκής των δημοσίων φορέων, που εξαντλούν την παρέμβασή τους σε αποσπασματικές ρυθμίσεις και σε ζητήματα ιδιοκτησίας της γης και διόλου στη συνολική διαχείρισή τέτοιων εκτάσεων (εξυγίανση, προετοιμασία πολεοδόμησης, παράδοση σε κατασκευαστικούς φορείς κλπ.), ενώ, σε πολλές περιπτώσεις, μεταγενέστερες επιμέρους ρυθμίσεις έρχονται να ανατρέψουν θεσμοθετημένες σχεδιαστικές αποφάσεις. Χαρακτηριστικά, στην πρώτη προκήρυξη της 5ης πανελλήνιας συνάντησης TICCIH, επισημάνθηκε ότι «σε άλλες περιπτώσεις τα κηρυγμένα βιομηχανικά μνημεία ρημάζουν μέχρι την πλήρη απαξίωση και κατάρρευση, ενώ συχνά άναρχες τάσεις αξιοποίησης του χώρου δημιουργούν εκτρωματικά περιβάλλοντα» 77. Η εμπλοκή, συνεπώς, του δημοσίου και ο περιορισμός της ανεξέλεγκτης δράσης της ιδιωτικής πρωτοβουλίας είναι ίσως το βασικότερο ζητούμενο. Και αυτό γιατί στις εξαιρετικά πυκνοδομημένες

73 C. Chaline, La régénération urbaine, Ed. Que-sais-je?, Παρίσι: PUF, 1999 74 στο ίδιο 75 Βιτοπούλου Α., Καραδήμου Γερόλυμπου Α., όπ.αν 76 Κυριαζόπουλος, Ε., Η καταστροφή της λιμενικής και παρα-λιμενικής βιομηχανικής κληρονομιάς του Πειραιά και ο μετασχηματισμός της πόλης. Η περίπτωση της ευρύτερης περιοχής από τον ΗΣΑΠ έως και τα Λιπάσματα. Βόλος, 2007 77 Βιτοπούλου Α., Καραδήμου Γερόλυμπου Α., όπ.αν

106

Εικόνα 54 | Εργοστάσιο Λιπασμάτων στη Δραπετσώνα

ελληνικές πόλεις η ύπαρξη κάθε είδους εγκαταλελειμμένων αστικών περιοχών μπορεί να δώσει την ευκαιρία να αναπληρωθούν οι ελλείψεις σε πράσινους και δημόσιους υπαίθριους χώρους καθώς και σε εγκαταστάσεις κοινωνικού εξοπλισμού. Η εκμετάλλευση της ευκαιρίας αυτής προϋποθέτει, βέβαια, όπως είδαμε και στο βρετανικό παράδειγμα, τη χάραξη συγκεκριμένης στρατηγικής που θα περιλαμβάνει: τον έγκαιρο προγραμματισμό και σχεδιασμό για τον εντοπισμό και την δέσμευση των προσφερόμενων εκτάσεων, την εφαρμογή των εργαλείων απόκτησης γης, και φυσικά την ύπαρξη φορέων με σημαντική τεχνογνωσία στη διαχείριση της γης αλλά και στην υλοποίηση τέτοιου είδους μεγάλων πολεοδομικών παρεμβάσεων. Το όλο εγχείρημα σκοντάφτει σε δύο βασικά προβλήματα: το ζήτημα της ιδιοκτησίας και διαχείρισης της γης γενικότερα και το ζήτημα των φορέων, ακριβώς όσον αφορά αυτήν την έλλειψη παιδείας πολεοδόμησης και τεχνογνωσίας στη διαχείριση και υλοποίηση εκτεταμένων πολεοδομικών παρεμβάσεων.

Ανεπαρκής αποδεικνύεται σε πολλές περιπτώσεις και η παρέμβαση του εθελοντικού τομέα στην Ελλάδα, γεγονός που εν μέρει δείχνει και την έλλειψη εμπειρίας στο δημόσιο διάλογο που χαρακτηρίζει τις ελληνικές πόλεις σε σχέση με άλλες ευρωπαϊκές. Γενικά οι περιπτώσεις ενεργής συμμετοχής ομάδων ή κινημάτων στη χώρα μας στις προσπάθειες επανάχρησης δεν είναι τόσο έντονη και οι εκδηλώσεις διαμαρτυρίας ή παρέμβασης όσον αφορά τη διάσωση βιομηχανικών ή άλλων κτιρίων δεν είναι συνηθισμένη, με ορισμένες εξαιρέσεις όπως π.χ. για το συγκρότημα της Columbia στη Νέα Ιωνία 78. Πέρα από το γεγονός αυτό, η σημερινή κατάσταση αντανακλά τις οργανωτικές ελλείψεις και το χαμηλό βαθμό συνειδητοποίησης των πολιτών όσον αφορά θέματα χωρικού σχεδιασμού και αστικής διαχείρισης 79.

78 Η διάσωση των κτιρίων της δισκογραφικής εταιρίας και η δημόσια χρήση του χώρου υπήρξε ο στόχος εκτεταμένης κινητοποίησης κατοίκων και ομάδων πολιτών και οδήγησε στη δημιουργία της «Πρωτοβουλίας για τη διάσωση και αξιοποίηση του εργοστασίου της COLUMBIA». 79 Κυριαζόπουλος, Ε., όπ.αν.

107

108

06 Συμπεράσματα | Προβληματισμοί

109

110

6. ΣυμπεράσματαΠροβληματισμοί Το αστικό τοπίο, συγκλονιστικό παλίμψηστο επάλληλων πολιτισμικών και πολιτιστικών εγγραφών. Διαβάζοντας ως ένα παλίμψηστο έναν κύριο αστικό συντελεστή, όπως είναι η οδός Πειραιώς, διαπιστώνουμε ότι δεν υπάρχει καλύτερο πεδίο ανάγνωσης πολλαπλών ιστορικών εγγραφών από αυτό του αστικού χώρου, αφού φέρει επάνω του, σαν τοπιακό βινύλιο, επάλληλες πολιτισμικές και πολιτιστικές εγγραφές τις οποίες βιώνουμε καθημερινά, τις οποίες αναπόφευκτα βλέπουμε γύρω μας, όπου κι αν στρέψουμε το βλέμμα μας. Αν σταθεί κάποιος σε ένα ιστορικά φορτισμένο σημείο της πόλης και κάνει μία πλήρη στροφή γύρω από τον εαυτό του, μπορεί να διαβάσει τις περισσότερες, αν όχι όλες, χαράξεις του πολιτισμού επάνω της.

Το παλίμψηστο του αστικού τοπίου της Πειραιώς και η πολιτιστική του μοναδικότητα. Αν το αστικό τοπίο είναι, όπως είπαμε το σημαντικότερο παλίμψηστο, τότε αυτό της Πειραιώς είναι το πλέον συγκλονιστικό. Μετά την ανάγνωση των εγγραφών του, αναγνωρίζουμε τη μοναδικότητα που το διακατέχει από τη στιγμή της δημιουργίας του. Ο δρόμος αυτός χαίρει εξαιρετικού ιστορικού βάθους, όπως αποδεικνύεται από τυχαία στην αρχή ευρήματα και από τις μετέπειτα αρχαιολογικές ανασκαφές στα πλευρά του, αλλά και από τα αποτυπώματα της βιομηχανικής ανάπτυξης κατά μήκος του, στα οποία γράφτηκε μεγάλο μέρος της νεότερης ιστορίας της πρωτεύουσας. Στην αρχαιότητα, ο δρόμος των Μακρών Τειχών αναλάμβανε να δηλώσει τη σχέση του λιμανιού με το διοικητικό και θρη

σκευτικό κέντρο, ενώ το νεότερο αντίστοιχό του επαναλαμβάνει αυτή τη σχέση και δηλώνει επίσης την ανάπτυξη του νεότερου οικονομικού και βιομηχανικού πολιτισμού της Αθήνας. Είναι ένας άξονας διαρκούς ιστορίας και πολιτισμικής επαλληλίας. Πιο συγκεκριμένα, στην πρώτη εγγραφή βλέπουμε το ρόλο του ως συνδετήριο άξονα ανάμεσα σε 2 μοναδικές εστίες αρχαίου και παγκόσμιου πολιτισμού. Δηλαδή α) την αρχαία Αθήνα, σημείο ανάδυσης της δημοκρατίας και β) τον αρχαίο Πειραιά, το πρώτο πολεοδομημένο λιμάνι. Στη δεύτερη εγγραφή διαβάζουμε την ιστορική επανίδρυση της οδού ως βιομηχανικού άξονα που συνδέει την πρωτεύουσα με το επίνειο της, τον Πειραιά και τη βιομηχανική του ζώνη. Η τελευταία εγγραφή, η οποία ακόμα δεν έχει ολοκληρωθεί, αφορά όρους ανάδειξης της βιομηχανικής κληρονομιάς στην οδό, παράγοντας το τρίτο επίπεδο πολιτιστικής της σημασίας, δηλαδή τη σημερινή συνθήκη προβολής και ανάδειξης συσχετίζοντας τα δύο προηγούμενα επίπεδα εγγραφής του ιστορικού παλίμψηστου.

Οι μελλοντικές δυνατότητες Η ανάλυση των τριών εγγραφών πάνω στο παλίμψηστο της Πειραιώς μας δίνει μία πλήρη εικόνα της προβληματικής που θέτει σήμερα στα ζητήματα που αφορούν την πόλη. Η παράθεση των διαφόρων φάσεων της οδού σαν επάλληλα στρώματα, το ένα πάνω στο άλλο, φέρνει στην επιφάνεια όλα εκείνα τα στοιχεία τα οποία αξίζουν ιδιαίτερης προσοχής και τους όρους με τους οποίους πρέπει να προσεγγιστεί οποιαδήποτε παρέμβαση. Καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι απα111

ραίτητη προϋπόθεση για την εξυγίανση του άξονα αποτελεί η αρμονική συνδιαλογή των εγγραφών του. Η αρχαία λιθοδομή μαζί με την εργατική μνήμη και το βιομηχανικό παρελθόν μπορούν να αναδειχθούν μέσα σε ένα οργανωμένο πλέγμα που θα αγκαλιάζει τη σημερινή πραγματικότητα του δρόμου και θα προσαρμόζεται στα αιτήματα του τόπου και του χρόνου. Ο δρόμος δείχνει να επιζητά τη συνέχεια. Από τη μία μεριά, η ανάδυση του ίχνους των Τειχών, είτε άμεσα με την διαμόρφωση των σημείων στα οποία αυτό είναι φανερό, είτε έμμεσα με την αρχιτεκτονική υποδήλωση της θέσης του (χρώμα στο έδαφος, ελαφριά γραμμικά στοιχεία στο χώρο, ενημερωτικοί πίνακες ανά τακτά διαστήματα) θα υπενθυμίσει την ιστορικότητα και τη μοναδικότητα αυτού του δρόμου ως μία «γραμμή» που καθόρισε την παγκόσμια ιστορία (σύμβολο της διασφάλισης της πρώτης δημοκρατίας) και θα αναδείξει το θεμέλιο λόγο της ύπαρξης του: τη σύνδεση της Αθήνας με το επίνειό της. Από την άλλη μεριά, η τελευταία ενεργή κατάσταση της οδού έχει αφήσει ανεξίτηλα σημάδια επάνω της, αλλά και επάνω στη θύμηση της πόλης και των ανθρώπων που τη βίωσαν. Τα απομεινάρια της βιομηχανίας περιμένουν σα γίγαντες σε λήθαργο μία νέα λειτουργία. Γίγαντες, όμως, που συνιστούν υπολογίσιμα πολεοδομικά/ σχεδιαστικά εργαλεία αναζωογόνησης, ειδικά την περίοδο γενικευμένης κρίσης που διανύουμε. Γι΄αυτό και οι απαντήσεις στα ερωτήματα που θέτει η Πειραιώς οφείλουν να έχουν κοινό παρονομαστή την αξιοποίηση των κελυφών που μας παρείχε η αποκέντρωση του δευτερογενούς τομέα στον αστικό χώρο. Οι προτεινόμενες χρήσεις, θα πρέπει να έχουν πολυλειτουργικό χαρακτήρα, ώστε ο δρόμος να αποκτήσει συνοχή, αλλά όχι στείρα ομοιογένεια και να απευθύνονται με δυναμικό τρόπο στην πόλη, ώστε να γίνει δυνατή η επανοικειοποίηση του μνημειακού συνόλου από τους πολίτες και να 112

προκύψει η επιθυμητή συνέχεια του παρελθόντος μέσα στο παρόν και στο μέλλον. Μελετώντας, όμως, τις ήδη υλοποιημένες επεμβάσεις σε τμήματα της Πειραιώς, συνιστούμε την προσοχή στο σχεδιασμό και προγραμματισμό της δράσης· αυτή θα πρέπει να λάβει υπόψιν της το συνολικό χαρακτήρα της οδού και το γύρω περιβάλλον και να ενταχθεί σε ένα ευρύτερο μακροπρόθεσμο σχεδιασμό. Σκοπός είναι να εξασφαλιστεί μία συνέχεια και να αποφευχθούν αποσπασματικές παρεμβάσεις που θα εντείνουν τα προβλήματα και θα μετατρέψουν ολοκληρωτικά το δρόμο σε ένα σύνολο σημείων ασύνδετων μεταξύ τους, στη λογική του αμερικάνικου «strip». Στα πλαίσια ολοκληρωμένης επέμβασης, μαζί με τις εργασίες επανάχρησης, οφείλει να δοθεί προσοχή και στο σχεδιασμό του περιβάλλοντα χώρου, ώστε να προκύψουν διαμορφωμένοι ελεύθεροι δημόσιοι χώροι, αφού σε αυτόν τον τομέα ο δρόμος ασφυκτιά. Επίσης, πρέπει να προβλέπονται θέματα λειτουργίας, όπως τα κυκλοφοριακά προβλήματα που τυχόν θα φέρουν οι νέες χρήσεις, η στάθμευση και τα ωράρια λειτουργίας. Όσον αφορά τον τελευταίο παράγοντα, καλό είναι να εξασφαλιστεί λειτουργική διάρκεια· να μην αποτελεί, δηλαδή, η Πειραιώς έναν άξονα ωραρίου που θα νεκρώνει μόλις σταματήσουν οι διάφορες χρήσεις, αλλά να έχει διάρκεια ζωής μέσα στη μέρα. Στο πρόγραμμα των νέων χρήσεων, οι οποίες οφείλουν, φυσικά, να σέβονται το υπόβαθρο του κτιρίου στο οποίο φιλοξενούνται, προτρέπουμε να περιληφθούν μουσειακοί χώροι, όπου κριθεί πως το κτιριακό και ιστορικό υλικό είναι αξιόλογο, και να δοθεί επιπλέον μέριμνα για διεξαγωγή εκπαιδευτικών/ενημερωτικών προγραμμάτων σχετικά με την ιστορία της συγκεκριμένης βιομηχανίας, αλλά και της Πειραιώς γενικότερα (έκθεση φωτογραφι-

κού υλικού και βιομηχανικού εξοπλισμού, προβολή ντοκιμαντέρ, ιστορικά αρχεία επιχείρησης). Με αυτόν τον τρόπο θα διασωθούν - αρχειακά τουλάχιστον- τεχνοτροπίες και διαδικασίες του τεχνικού πολιτισμού που τείνουν να χαθούν, όπως η βυρσοδεψία, η χρωματουργεία, η κλωστοϋφαντουργία κλπ. Τα μηχανήματα, από μέσα παραγωγής θα γίνουν μέσα προβολής της βιομηχανικής ιστορίας. Όπως είδαμε και στην εξέταση του παραδείγματος της Μ. Βρετανίας, η κρατική συμβολή σε τέτοια εγχειρήματα κρίνεται απαραίτητη και ουσιώδης για την επιτυχή έκβασή τους. Το κράτος μπορεί και οφείλει να παρέχει τις κατάλληλες ασφαλιστικές δικλείδες για την τήρηση των μέτρων του σχεδιασμού και τον έλεγχο της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Σκοπός όλων αυτών είναι να αποκτήσει ξανά η Πειραιώς ένα νόημα και ένα ρόλο μέσα στην πόλη, αφού με την αποβιομηχάνιση και τη μεταφορά των εμπορικών δραστηριοτήτων του κεντρικού λιμένα του Πειραιά, ο τελευταίος της ενεργός ρόλος, αυτός του βιομηχανικού και μεταφορικού άξονα, χάθηκε. Να αποκτήσει, όμως, ένα ρόλο μέσα στην πόλη, για την πόλη και τους πολίτες της και όχι ως κομμάτι ενός πολιτιστικού city branding αποκλειστικά για τους επισκέπτες αυτής. Η επανανοηματοδότηση, αυτή, απαιτεί προσαρμογή στο σήμερα· στο σήμερα που εκατέρωθεν της Πειραιώς, ο αστικός ιστός έχει πυκνώσει και δεν υπάρχουν πια μόνο αγροί και ελαιώνες. Στο σήμερα, που βρίσκει την Πειραιώς να στέκει αμήχανα σα φράγμα ανάμεσα στη δυτική και την ανατολική μεριά της πόλης. Ένα φράγμα που πρέπει να σπάσει με εγκάρσιες, ομαλές συνδέσεις για επέκταση του οικιστικού ιστού στην προβληματική δυτική πλευρά (Ελαιώνας). Ταυτόχρονα, κατά τον άλλο άξονα, όπως είδαμε, συναντά διάφορα

κάθετα ρήγματα. Η εστιασμένη μελέτη του περάσματος αυτών των ορίων είναι αναγκαία προκειμένου να εξαφανιστεί το χάσμα μεταξύ των γειτονικών περιοχών που πλαισιώνουν τον άξονα, αλλά και για να επιτευχθεί καλύτερη σύνδεση του με τον Πειραιά και την Αθήνα. Ο δρόμος περίμενε αυτό που του έταξαν στην αρχή δυο νέοι, οραματιστές αρχιτέκτονες: ανάκτορα στα δύο άκρα του, βουλεβάρτα και μέγαρα και πλατείες. Μα τα βουλεβάρτα δεν ήρθανε ποτέ, ούτε και τα μέγαρα. Αντί αυτών, ήρθαν μηχανές και φουγάρα και πιο μετά ξεριζωμένοι πρόσφυγες. Αυτά του αλλάξανε, όμως, τη μοίρα. Μεγάλωναν μαζί του, πλάι στις αρχαίες λιθοδομές του και αφήσανε πάνω του μνήμες. Μνήμες που μπλέξανε με τις παλιότερες. Μνήμες που κρατάνε μέχρι σήμερα, δυστυχώς, όμως μέσα σε «κουφάρια» που δεν πλησιάζει κανείς και ανάμεσα σε πέτρες που πολλοί δεν καταλαβαίνουν και δεν ξέρουν τη σημασία τους. Αντί επιλόγου, λοιπόν, παραθέτουμε μία ελπίδα. Την ελπίδα πως η οδός Πειραιώς, η «αδικημένη» από την τελική μοιρασιά στον ανασχεδιασμό της Αθήνας θα σταματήσει να αναπαράγει τις σημερινές εικόνες μαρασμού, θα αποκτήσει το αστικό κύρος που της αξίζει και θα διηγείται περήφανα την ιστορία της στους επόμενους χρήστες της. Γιατί, όπως και να την ονομάσουμε, Μακρά Τείχη, δρόμο του «Δράκου», δρόμο με τις φάμπρικες, οδό Πειραιώς, η γραμμή της πάνω στη γη δεν αλλάζει, δε σβήνει, θα μένει εκεί να τη βλέπουν, να μαθαίνουν και να γράφουν επάνω της κι οι επόμενοι· Αθηναίοι κι επισκέπτες.

113

114

Βιβλιογραφία

115

116

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 • De Quincey, T. (1845). The Palimpsest of the human brain, (δοκίμιο). Ανακτήθηκε 23/11/17 από: http://essays.quotidiana.org/dequincey/palimpsest_of_the_human_brain/ • Θεωδορακάκης, Τ. (2012). Πόλη-Παλίμψηστο-Ταυτότητα, (Ερευνητική εργασία). Πάτρα: Πανεπιστήμιο Πατρών. Ανακτήθηκε 28/11/2017 από: https://issuu.com/tasostheodorakakis/ docs/teyxos_mesa

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 • Αργυρακάκη Π. (2009). Λαγόπουλος Α., Οδός Πειραιως, Επανάχρηση Βιομηχανικών Κτιρίων, 5 παραδειγματα χρήσεων. (Διάλεξη) Αθήνα: ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Βαταβάλη Φ., Ν. Μπελαβίλας (2007). Ο μετασχηματισμός της Οδού Πειραιώς. Ανακοίνωση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Γιοχάλας Θ., Καφετζή Τ. (2013). Αθήνα : Ιχνηλατώντας την πόλη με οδηγό την ιστορία και την λογοτεχνία. Αθήνα: Εστία. Ανακτήθηκε 08/12/2017 από http://www.mixanitouxronou.com. cy/i-istoria-mias-fotografias/pia-ine-i-odos-pou-paleotera-onomazotan-drakou-ke-itani-proti-amaxiti-odos-tis-athinas-iche-diodia-gia-tis-amaxes-ke-i-kathe-dielefsi-kostizepente-drachmes-dite-pos-ine-simera/ • Conwell, D. H. (2008). Connecting a City to the Sea: The History of the Athenian Long Walls. χ.τ.:Brill Academic Pub • ΕΜΠ (2012). Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Φάση Β: Εμβάθυνση, Ανάλυση, Διασύνδεση. (Ερευνητικό πρόγραμμα) Επιστημονικός Υπεύθυνος: Τουρνικιώτης Π., Αθήνα: ΕΜΠ • ΕΜΠ (2012). Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Φάση Γ: Στρατηγική, Ανασύνθεση, Όλοκλήρωση, Συνολική Προσέγγιση. (Ερευνητικό πρόγραμμα) Επιστημονικός Υπεύθυνος: Τουρνικιώτης Π., Αθήνα: ΕΜΠ • Λεοντίδου, Λ. (2001[1989]). Πόλεις της σιωπής, εργατικός εποικισμός της Αθήνας και του Πειραιά, 1909-1940. Αθήνα: Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα ΕΤΒΑ

117

• Μακρή Μ., Σκαγιάννης Π. (2012). Αποβιομηχανιση και μετασχηματισμος του χωρου: η περιπτωση της οδου Πειραιως. Εισήγηση στο 3o Πανελλήνιο Συνέδριο Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης, Βόλος 27-30 Σεπτεμβρίου, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, Πολυτεχνική Σχολή Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας, Πολεοδομίας & Περιφερειακής Ανάπτυξης [ΤΜΧΠΠΑ] • Μιχελή, Λ. (1993[1988]). Πειραιάς - Από το Πόρτο Λεόνε στη Μαγχεστρία της Ανατολής. χ.τ.: Γαλάτεια • Μοσχούτη, Ε.. (2012). Αστική Αναζωογόνηση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών περιοχών: Η περίπτωση του Ταύρου στην οδό Πειραιώς. (ΔΠΜΣ). Αθήνα: ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Μπελαβίλας, Ν. (2002). «Ο δρόμος με τις φάμπρικες», στο Τραΐου Ε., (επιμ.) Οδός Πειραιώς, Εκεί που στέκουν ακόμα οι καμινάδες, Επτά Ημέρες, Αθήνα: Καθημερινή, σσ. 3-9 • Μπελαβίλας, Ν. (2007). Οδός Πειραιώς. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Μπίρης, Κ. Η. (2005[1966]). Αι Αθήναι, από τον 19ον εις τον 20ον αιώνα. Αθήνα: Μέλισσα • Οικονομοπούλου, Μ. (2006). Οδός Πειραιώς: από την Βιομηχανία στον Πολιτισμό, (Διάλεξη). Αθήνα: ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Σουλιώτης, Ν. (2008). Ερευνώντας την πολιτιστική υποδομή της Αθήνας: οι χώροι των ιδιωτικών ιδρυμάτων μη-κερδοσκοπικού χαρακτήρα, Κείμενα Εργασίας, αρ. 16, Εθνικό Κέντρο Κοινωνικών Ερευνών • Τρόβα, Β. (2002). «Των ταπεινών και καταφρονεμένων» στο Τραΐου Ε.,(επιμ.) Οδός Πειραιώς, Εκεί που στέκουν ακόμα οι καμινάδες, Επτά Ημέρες, Αθήνα: Καθημερινή, σσ. 28-29 • Τσαγκαράκη, Κ. (2010). Η Αναγέννηση των Γιγάντων: Ζητήματα Επανάχρησης και Αξιοποίησης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Μελέτη της περίπτωσης της Οδού Πειραιώς. (Διπλωματική εργασία) Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Γεωγραφίας Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών: «Εφαρμοσμένης Γεωγραφίας και Διαχείρισης του Χώρου»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 • Βαΐου Ντ., Μαντουβάλου Μ., Μαυρίδου Μ. (2006). Το ζήτημα της αποβιομηχάνισης, σε διδακτικές σημειώσεις: Σχεδιασμός, αστικές πολιτικές και οι πόλεις. Η Ελλάδα και το Παγκόσμιο. Αθήνα: ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Berger, A. (2006). Drosscape: Wasting Land In Urban America. Νέα Υόρκη: Princeton Architectural Press • Harvey D. (1990). The Condition of Postmodernity. Οξφόρδη: Basil Blackwell

118

• Λεοντίδου, Λ. (1995). «Το μεταμοντέρνο κίνημα στη γεωγραφία. Ο χώρος ως καλειδοοσκόπιο μεταφορντιστικών τοπίων, κοινωνικών δικτύων και δυιποκειμενικών κόσμων», στο Γεωργούλης Δ.(επιμ.), Κείμενα στη Θεωρία και Εφαρμογές του Πολεοδομικού και του Χωροταξικού Σχεδιασμού. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση, σελ. • Μωραΐτης, Κ. (2015). Η τέχνη του τοπίου. Πολιτιστική επισκόπηση των νεωτερικών τοπιακών θεωρήσεων και διαμορφώσεων (Ηλεκτρονικό βιβλίο) Αθήνα:Hellenic Academic Libraries. Ανακτήθηκε 10/01/2018 από: http://hdl.handle.net/11419/2621 • Οικονομοπούλου, Μ. (2011). Αποβιομηχάνιση & Πολιτιστική Πολιτική, Η περίπτωση της πόλης του Πειραιά. (Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία) Αθήνα: ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Rossi, A. (1991[1966]). Η αρχιτεκτονική της πόλης, μτφ. Πετρίδου Β., Θεσσαλονίκη: University Studio Press • Τερκενλή, Θ. (2011). Ελλάδα-Τοπίο: μια ανεκπλήρωτη σχέση. Εισήγηση στην ημερίδα Θεματικών Ομάδων Πολιτισμού και Οικολογίας Ανθρωπογενούς Περιβάλλοντος Οικολόγων Πράσινων: «Η πολιτισμική διάσταση του Τοπίου». Αθήνα, 3 Μαΐου

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 • Alfrey J.,Putnam T. (1996[1992]). Βιομηχανική κληρονομιά, Διαχείριση πόρων και χρήσεις, μτφ. Βλάχου E., Αθήνα: ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα • Βογιατζόγλου -Δάκουρα Ο. (2007). Βιομηχανική Κληρονομιά-Η προσφορά στην αναβάθμιση του περιβάλλοντος. Επίσημη ιστοσελίδα Δικτύου Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης http://www. viokliron.gr. Ανάκτηση από Τσαγκαράκη, Κ., όπ.αν. • Broner, K. (1986) New York face à son patrimoine, le secteur historique de SoHo. Bruxelles: Pierre Mardaga. Ανακτήθηκε από Δούση Μ., Νομικός Μ. (2007), Μεθοδολογική προσέγγ ιση για την αποκατάσταση των ιστορικών βιομηχανικών συγκροτημάτων. Η περίπτωση των Μύλ ων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Chaline, C. (1999) La régénération urbaine, Ed. Que-sais-je?, Παρίσι: PUF • Clark, K. (2001). From Regulation to Participation: Cultural Heritage, Sustainable Development and Citizenship. Εισήγηση στο Forward Planning: The Function of Cultural Heritage in a Changing Europe. Στρασβούργο, Συμβούλιο Της Ευρώπης. Ανακτήθηκε από Κατσίκης Ν., Τσαγκαράκης Κ. (2007). Η Βιομηχανία ως Αστική Πολιτιστική Κληρονομι ά: Σε Αναζήτηση της Νέας Χρήσης. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Δεμίρη, Κ. (1991) Η εξέλιξη της αρχιτεκτονικής των βιομηχανικών κτιρίων στην Ελλάδα από τα

τέλη του 19ου αι. έως σήμερα,Αρχιτεκτονικά Θέματα Ν. 25

119

• Greub S. and Greub T. (2006) Museums in the 21st century, Concepts Projects Buildings. Art Centre Basel, Prestel, Berlin. Ανακτήθηκε από Χόρμπα Κ. (2012) Η βιομηχανική αρχαιολογία και ο επαναπροσδιορισμός του δημόσιου χώρου. Παραδείγματα και τεχνικές από τον ευρωπαϊκό χώρο. (Ερευνητική εργασία) Χανιά: Πανεπιστήμιο Χανίων, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Harvey D. (1990). The Condition of Postmodernity. Οξφόρδη: Basil Blackwell • Καραχάλης, Ν. (2007) Νέες πολιτιστικές χρήσεις σε πρώην βιομηχανικούς χώρους και περιοχές: ο ρόλος των Ο.Τ.Α. και του εθελοντικού τομέα. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Κατσίκης Ι., Τσαγκαράκης Κ. (2007) Η Βιομηχανία ως Αστική Πολιτιστική Κληρονομιά:Σε Αναζήτηση της Νέας Χρήσης. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Κλαμπατσέα, Ε. (2003). Φθίνουσες βιομηχανικές περιοχές της σύγχρονης Ελλάδας. Κριτήρια αξιολόγησης για την επενδυτική πολιτική και το ανθρώπινο δυναμικό σε περιπτώσεις μονο ανάπτυξης. (Διδακτορική Διατριβή, Τομέας Πολεοδοδομίας και Χωροταξίας) ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων • Κλαμπατσέα, Ε. (2006) Συγκριτική διερεύνηση των αναπτυξιακών προοπτικών περιοχών που χαρακτηρίζονται από λειτουργική εξειδίκευση – Ευνοϊκοί και περιοριστικοί παράγοντες του αν απτυξιακού σχεδιασμού στο πλαίσιο της βιώσιμης ανάπτυξης. (Μεταδιδακτορική έρευνα), ΙΚΥ‐ ΕΜΠ • Κλαμπατσέα, Ε. (2007) Βιομηχανική κληρονομιά: «Πλεονάζοντες χώροι» και υπολειπόμενη πολιτική. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Κυριαζόπουλος, Ε. (2007) Η καταστροφή της λιμενικής και παρα-λιμενικής βιομηχανικής κληρονομιάς του Πειραιά και ο μετασχηματισμός της πόλης. Η περίπτωση της ευρύτερης περιοχής από τον ΗΣΑΠ έως και τα Λιπάσματα. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Μεϊμαρόγλου, Δ. (2009). Ανάπλαση και ανάδειξη επιβαρυμένων από πρότερη χρήση χώρων (brownfields) σε αστικές περιοχές. (ΔΠΜΣ) Αθήνα: ΕΜΠ • Μυροφορίδου, B. X. (2014) Ανάκτηση της δυναμικής των αστικών υπολλειματικών τόπων. (Διπλωματική εργασία) Αθήνα: ΕΜΠ • Pinard, J. (1991[1985]) Η Βιομηχανική αρχαιολογία, μτφ. Σπανός Γ., Αθήνα:Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς • Powell, K. (1999). Architecture Reborn. London: Laurence King. Ανακτήθηκε από Δούση Μ., Νομικός Μ. (2007), Μεθοδολογική προσέγγιση για την αποκατάσταση των ιστορικών βιομηχα νικών συγκροτημάτων. Η περίπτωση των Μύλων Αλλατίνη στη Θεσσαλονίκη. Εισήγηση στην 5η Πανελλήνια Επιστημονική Συνάντηση TICCIH, Βόλος 22-25 Νοεμβρίου • Rainer, S. (1992[1982]). Εισαγωγή στη Βιομηχανική Αρχαιολογία, μτφ. Παπαδόπουλος Α., Αθήνα: ΕΤΒΑ Πολιτιστικό Τεχνολογικό Ίδρυμα

120

• Riegl, A. (1903). Modern Cult of Monuments: Its Character and Its Origin. Βιέννη: Braumüller 1903. Ανακτήθηκε από Αγαπάκη Μ. , Καρατζάλη Χ. , Μπαλλη Ε., (2015) Επανάχρηση Βιομηχανικών Κελυφών, Μια εναλλακτική προσέγγιση. (Διάλεξη). Αθήνα: ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών • Σαμπροβαλάκη, Ν. (2012) Αστικές Αναπλάσεις, Η περίπτωση του Βερολίνου μετά την πτώση του τείχους. (Διάλεξη) Αθήνα: ΕΜΠ • Smith, G. (2008). Cobtributions of Brownfield Development to Urban Internal Expansion and Urban Renewal in Practice. Εισήγηση στο 44ο Συνέδριο Σχεδιασμού του International Society of City and Regional Planners (ISOCARP). Ντάλιαν, Σεπτέμβριος 2008 • TICCIH (2003) Xάρτα του Nizhny Tagil για τη Βιομηχανική Κληρονομιά. (επιμ.) Αγριαντώνη Χ. και Μπελαβίλα Ν., Ελληνικό Τμήμα TICCIH • Touraine, A. (1971). The Post-Industrial Society. Tomorrow’s Social History: Classes, Conflicts and Culture in the Programmed Society. Νέα Υόρκη: Random House 1971. Ανακτήθηκε 11/01/2018 από https://en.wikipedia.org/wiki/Post-industrial_society • Venturi R., Scott-Brown D., Izenour S. (1977) Learning from Las Vegas: the forgotten symbolism of architectural form. Cambridge, Mass., MIT Press

Επίσημα Έγγραφα-Κατευθύνσεις-Θεσμοί-Νόμοι • Καθορισμός χρήσεων γης στην περιοχή της οδού Πειραιώς (ΦΕΚ 1063/Δ/16-11-2004) • Χαρακτηρισμός Διατηρητέων Κτιρίων οδού Πειραιώς (ΦΕΚ 267/Δ/7-04-1997) • UNESCO-Intergovernmental Committee for the Protection of the World Cultural and Natural Heritage, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, 01/02/2005 • 17th ICOMOS General Assembly, Joint ICOMOS-TICCIH Principles for the Conservation of Industrial Heritage Sites, Structures, Areas and Landscapes - “The Dublin Principles”, 28/11/2011 • The Nara Document on Authenticity, 01-06/11/1994 • TICCIH, Χάρτα του Nizhny Tagil για τη Βιομηχανική Κληρονομια, 07/2003 • Νόμος 1126/1981 για την Παγκόσμια Πολιτιστική Κληρονομιά, όπως δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 32/1981 στις 10/02/1981

121

Εικόνες •

Εικόνα 1 | Τhe urban palimpsest Through Leviathan’s Eyes’ - Nathan Su AA

•

Εικόνα 2 | Φανταστική απεικόνιση του Πειραιά με τα Μακρά Τείχη,Βιβλιοθήκη Μουσείου Μπενάκη

•

Εικόνα 3 | Τοπογραφικό διάγραμμα παρουσιάζει την πορεία των Μακρών Τειχών, τα οποία ένωναν την Αθήνα με τον Πειραιά και με το Φάληρον., πηγή: eie.gr

•

Εικόνα 4 |Αριστερά: το σχέδιο Κλεάνθη-Schaubert, 1832. Το εγκριθέν διά Νόμου σχέδιο πριν τις τροποποιήσεις του Klenze. Η νεοκλασική σύνθεση των τριών πλατειών και των αξόνων που με κέντρο τα ανάκτορα (πλ. Ομονοίας) οδηγούν στο Στάδιο, τον Κεραμεικό και την Ακρόπολη. πηγή : Λεύκωμα του ΥΔΕ, «Ρυθμιστικό Σχέδιο Αθηνών» χ.χ. (περί το 1966)

•

Εικόνα 5 | Δεξιά: το σχέδιο Klenze 1834 πηγή : Λεύκωμα του ΥΔΕ, οπ.παρ. Ο συμβιβασμός με την μικροϊδιοκτησία σε βάρος της άνεσης του σχεδίου και της «ευρωπαϊκής» δομής του.

•

Εικόνα 6 | Βαυαροί στρατιώτες κατασκευάζουν την οδό Πειραιώς, Ludwig Köllnberger, 1836, πηγή www.lifo.gr

•

Εικόνα 7 | Το πολυφορείον στην πλατεία Όθωνος στον Πειραιά, πηγή http://mlp-blo-g-spot. blogspot.gr

•

Εικόνα 8 |Ο ηλεκτρικός σιδηρόδρομος, πηγή: www.sansimera.gr, άρθρο: ΄Η ιστορία του σιδηρόδρομου Πειραιά – Κηφισιάς’

•

Εικόνα 9 | Εργάτες στα σφαγεία του Ταύρου, Διπλωματική εργασία ‘Startups στα παλιά σφαγεία Ταύρου΄, Γκανούρη Πολυξένη, Σκάγιαννη Μαρία, ΕΜΠ,2017

•

Εικόνα 10 | Το εργοστάσιο Φωταερίου, πηγή: www.archaiologia.gr

•

Εικόνα 11 | Γυναίκες εργάτριες στο εργοστάσιο αγγειοπλαστικής ‘ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΣ’, πηγή: www.elia.org.gr

•

Εικόνα 12 | Μικρασιάτες πρόσφυγες,πηγή: mixanitouxronou.gr

•

Εικόνα 13 | Το εργοστάσιο της ΒΙΟΣΩΛ, πηγή: www.biossol.gr

•

Εικόνα 14 | Το εργοστάσιο ΑΗΣ Ν. Φαλήρου, πηγή: mlp-blo-g-spotblogspot.gr

•

Εικόνα 15 | Συναυλία στην Τεχνόπολη το 2016, Μουσικό καλοκαίρι στην Τεχνόπολη Θοδωρής Μάρκου

•

Εικόνα 16 | Μουσείο Μπενάκη, πηγή: www.naftemporiki.gr

•

Εικόνα 17 | Κέντρο Πολιτισμού «Ελληνικός Κόσμος », Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού, πηγή: http://www.fhw.gr

•

Εικόνα 18 | Πειραιώς 260,Φεστιβαλ Αθηνων, πηγή: http://greekfestival.gr

•

Εικόνα 19 | Ανώτατη σχολή Καλών Τεχνών, πηγή: www.asfa.gr

•

Εικόνα 20 | Πεζοδρόμιο στο ύψος του Κηφισού, πηγή: Προσωπικό αρχείο

•

Εικόνα 21 | Χαμοστέρνας και Πειραιώς, πηγή: Προσωπικό αρχείο

•

Εικόνα 22 | Πειραιώς στο ύψος της ΧΡΩ.ΠΕΙ., πηγή: Προσωπικό αρχείο

122

•

Εικόνα 23 | Πολυκατάστημα στο ύψος του Κηφισού, πηγή: Προσωπικό αρχείο

•

Εικόνα 24 | Αντιπροσωπεία αυτοκινήτων στην Πειραιώς, πηγή: Προσωπικό αρχείο

•

Εικόνα 25 | Shop and Trade, πηγή: http://domesindex.com

•

Εικόνα 26 | Βενζινάδικο κοντά στην ΕλαΪς, πηγή: Προσωπικό αρχείο

•

Εικόνα 27 | Μακρά Τείχη στον Πειραιά, πηγή: Προσωπικό αρχείο

•

Εικόνα 28 | Τα Μακρά Τείχη στις γραμμές του ηλεκτρικού σιδηρόδρομου, πηγή: mlp-blo-g-spot.blogspot.gr

•

Εικόνα 29 | Τα Μακρά Τείχη σε υπόγειο πολυκαταστήματος, πηγή: ΕΜΠ(2012), Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Φάση Γ: Στρατηγική, Ανασύνθεση, Ολοκλήρωση, Συνολική Προσέγγιση2. (Ερευνητικό πρόγραμμα) Επιστημονικός Υπεύθυνος: Τουρνικιώτης Π., Αθήνα: ΕΜΠ

•

Εικόνα 30 |Εργοστάσιο ‘’Παυλίδης’’, πηγή: www.athensvoice.gr

•

Εικόνα 31 | Εργοστάσιο ‘’ΕΛΑΪΣ’’,πηγή: www.unilever.gr

•

Εικόνα 32 | Εργοστάσιο ‘’ΙΟΝ’’,πηγή: http://www.ion.gr

•

Εικόνα 33 | Οδός Πειραιώς με την οδό Μενάνδρου η οικία Τσοποτού, σήμερα κατεδαφισμένη, πηγή: www.elia.org.gr

•

Εικόνα 34 | Ταύρος 1929-1932, πηγή: ΕΜΠ(2010),Αστικός Σχεδιασμός 9ου εξαμήνου,Ταύρος,Χαμοστέρνας και Πειραιώς,Ν. Μπελαβίλας

•

Εικόνα 35 | Προσφυγικές κατοικίες στην οδό Ταύρου, πηγή: http://www. moschato-guide.gr

•

Εικόνα 36 |Κατοικίες,thission lofts, πηγή: www.thissionlofts.gr

•

Εικόνα 37 |Κατοικίες,the Hub, πηγή: www.athensvoice.gr

•

Εικόνα 38 | Τροποποίηση του Γ.Π.Σ. εκατέρωθεν της Οδού Πειραιώς, πηγή: Μακρή, Μ., 2010. «Αποβιομηχάνιση και μετασχηματισμός του χώρου: Η περίπτωση της οδού Πειραιώς». Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ΤΜΧΠΠΑ.

•

Εικόνα 39 | Εργοστάσιο της εταιρίας Ford, πηγή: flickr.com

•

Εικόνα 40 | Αστικό φαινόμενο ΄΄ντόνατ’’, Ιδία επεξεργασία

•

Εικόνα 41 | From the steam engine to the fourth industrial revolution, sungwoo hong, πηγή:www.behance.net

•

Εικόνα 42 | Packard Automotive Plant, Detroit, πηγή: https://modulatingruin. wordpress.com

•

Εικόνα 43 | Σχέδια του Ebenezer Howard για τις κηπουπόλεις 1898, πηγή: www. planetizen.com

•

Εικόνα 44 | |Σχέδια του Frank Lloyd Wright για το Broadacre City, πηγή: https://en.wikipedia.org 123

•

Εικόνα 45 | TICCIH, The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage, πηγή: http://ticcih.org/

•

Εικόνα 46 |Έκθεση «Βιομηχανική Κληρονομιά στην Ελλάδα, 1980-2 015. Διάσωση – Έρευνα – Εκπαίδευση» ,αφιέρωμα «Η ΔΕΗ και η ιστορία της» στις ιστορικές εγκαταστάσεις του Ατμοηλεκτρικού Σταθμού Νέου Φαλήρου στο κτήριο «Τ», πηγή: http://www.matrix24.gr

•

Εικόνα 47 | Εργάτες σε διάλειμμα στο κλωστήριο Μιχαηλίδη, πηγή: www.lifo.gr, άρθρο «Αόρατη εργατική τάξη. Στο κλωστήριο Μιχαηλίδη -μία προβληματική του 1990», Φωτογραφίες Σπ. Στάβερης

•

Εικόνα 48 | Μέσα στο ιστορικό κτίριο της καπνοβιομηχανίας ΚΕΡΑΝΗ, πηγή: www.lifo.gr,άρθρο, φωτορεπορτάζ του Βασίλη Μακρή

•

Εικόνα 49 | Εργάτριες στο κλωστήριο Μιχαηλίδη, πηγή: www.lifo.gr, άρθρο «Αόρατη εργατική τάξη. Στο κλωστήριο Μιχαηλίδη -μία προβληματική του 1990», Φωτογραφίες Σπ. Στάβερης

•

Εικόνα 50 | Σκίτσο του Leon Krier,ο αρχιτέκτονας τησ εποχής της μηχανής, πηγή: http://www.thepolisblog.org/2012/09/conversing-with-sketches-of-leon-krier. html

•

Εικόνα 51 | Εγκαταλελειμμένο εργοστάσιο, πηγή: flickr.com

•

Εικόνα 52 | Μέσα στο ιστορικό κτίριο της καπνοβιομηχανίας ΚΕΡΑΝΗ, πηγή: www.lifo.gr,άρθρο, φωτορεπορτάζ του Βασίλη Μακρή

•

Εικόνα 53 | Μέσα στο ιστορικό κτίριο της καπνοβιομηχανίας ΚΕΡΑΝΗ, πηγή: www.lifo.gr,άρθρο, φωτορεπορτάζ του Βασίλη Μακρή

•

Εικόνα 54 | Εργοστάσιο Λιπασμάτων στη Δραπετσώνα, πηγή: : www.lifo.gr, άρθρο Λιπάσματα Δραπετσώνας: τα όμορφα ερείπια,φωτογράφος Πάρις Ταβιτιάν

Διαγράμματα •

Διάγραμμα 1 | Η πύκνωση των χρήσεων πολιτισμού, αναψυχής και εστίασης στη συνοικία του Γκαζιού, κατά το διάστημα 1991-2008, πηγή: Μουκούλης, Π. (2008), Φαινόμενα Gentrί118811on στην Αθήνα: Διερεύνηση των Χωρικών, Λειτουργικών και Κοινωνικών Αναδιαρθρώσεων και Σύγκριση με τη Διεθνή Εμπειρία, Τομέας Πολεοδομίας — Χωροταξίας, Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών ΕΜΠ, Αδημοσίευτη μεταπτυχιακή διπλωματική εργασία

•

Διάγραμμα 2 | Αριθμός ορόφων επί της Πειραιώς (απόλυτη συχνότητα), πηγή: Μακρή, Μ., 2010. «Αποβιομηχάνιση και μετασχηματισμός του χώρου: Η περίπτωση της οδού Πειραιώς». Διπλωματική εργασία. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ΤΜΧΠΠΑ.

•

Διάγραμμα 3 | Χρήσεις σε βιομηχανικά κτίρια σήμερα, πηγή: Τσαγκαράκη, Κ. (2010) Η Αναγέννηση των Γιγάντων: Ζητήματα Επανάχρησης και Αξιοποίησης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Μελέτη της περίπτωσης της Οδού Πειραιώς. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

124

•

Διάγραμμα 4 | Κελύφη σε επανάχρηση που διεξάγουν προγράμματα κπαίδευσης για τη βιομηχανική κληρονομιά, πηγή: Τσαγκαράκη, Κ. (2010) Η Αναγέννηση των Γιγάντων: Ζητήματα Επανάχρησης και Αξιοποίησης της Βιομηχανικής Κληρονομιάς. Μελέτη της περίπτωσης της Οδού Πειραιώς. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο

•

Διάγραμμα 5 | Πληθυσμός ανα οικοδομικό τετράγωνο εκατέρωθεν της οδού Πειραιώς, πηγή ΕΣΥΕ 2001

•

Διάγραμμα 6 | Συνολική απεικόνιση των ιστορικών εγγραφών της οδού Πειραιώς,πηγή: Ιδία επεξεργασία

Χάρτες •

Χάρτης 1, πηγή: http://www.geographer.gr/ , ιδία επεξεργασία

•

Χάρτης 2, πηγή: Αττικό Μετρό, ΜΑΜ 1996,Επεξεργασία: ΕΜΠ, ΣΠΕ

•

Χάρτης 3, πηγή: Αττικό Μετρό, ΜΑΜ 1996,Επεξεργασία: ΕΜΠ, ΣΠΕ

•

Χάρτης 4, πηγή: Ιδία επεξεργασία

•

Χάρτης 5, πηγή: Ιδία επεξεργασία

•

Χάρτης 6,π ηγή: ΕΜΠ, Μεταλλασσόμενοι χαρακτήρες και πολιτικές στα κέντρα πόλης Αθήνας και Πειραιά, Φάση Γ: Στρατηγική, Ανασύνθεση, Ολοκλήρωση, Συνολική Προσέγγιση2. (Ερευνητικό πρόγραμμα) Επιστημονικός Υπεύθυνος: Τουρνικιώτης Π., Αθήνα:

•

Χάρτης 7, πηγή: Διπλωματική εργασία ΕΜΠ,Θέμα ‘’Πειραιώς 256-επανασχεδιάζοντας την Ανώτατη σχολή Καλών Τεχνών,Δέσποινα Ρήγα,Μαρία Στάθη

•

Χάρτης 8, πηγή: Μπελαβίλας, Ν., Ο δρόμος με τις φάμπρικες. Αθήνα: Καθημερινή, 2002,Ιδία επεξεργασία

•

Χάρτης 9, πηγή: Ιδία επεξεργασία

•

Χάρτης 10, πηγή: Διπλωματική εργασία ‘Startups στα παλιά σφαγεία Ταύρου,Γκανούρη Πολυξένη,Σκάγιαννη Μαρία,ΕΜΠ,2017

125

126

127