waar blijft de ooievaar?
Ooievaar_4deproef_bw.indd 1
25-04-12 10:47
Ooievaar_4deproef_bw.indd 2
25-04-12 10:47
Waar blijft de ooievaar? Praktische vragen en antwoorden rond de kinderwens
GRADA VAN DEN DOOL & SANNE KOEMANS
Kosmos Uitgevers, Utrecht/Antwerpen
Ooievaar_4deproef_bw.indd 3
25-04-12 10:47
www.kosmosuitgevers.nl
Š 2012 Kosmos Uitgevers B.V., Utrecht/Antwerpen Omslagontwerp: Mariska Cock Foto omslag: Marc Tielemans, Alamy, Imageselect Vormgeving binnenwerk: Ap van Rijsoort, Scribent.nl Illustraties: Letty Krijger-Annokkee ISBN 978 90 215 5128 9 NUR 851 Alle rechten voorbehouden / All rights reserved Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze en/of door welk ander medium ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Deze uitgave is met de grootst mogelijke zorgvuldigheid samengesteld. Noch de maker, noch de uitgever stelt zich echter aansprakelijk voor eventuele schade als gevolg van eventuele onjuistheden en/of onvolledigheden in deze uitgave.
Ooievaar_4deproef_bw.indd 4
25-04-12 10:47
Inhoudsopgave Voorwoord 7
Baarmoederfoto 60 Laparoscopie 65 Hysteroscopie
I FYSIEKE ASPECTEN 1 Algemeen
B Mannelijk deel 11
68 70
Sperma 70 Hormonen 79
2 Leefgewoonten en zwanger
dna-/chromosomenonderzoek 80
worden
25
A Gewicht
25
Cyclusanamnese 81
B Roken
29
Algemene gezondheid
C Alcohol/drugs
32
Seksleven 84
D Medicatie
34
Erfelijkheid 87
E Sporten en bewegen
35
Lichamelijk onderzoek bij man
F Overige
35
en vrouw
89
Inwendige echo
92 97
C Afwijkende uitslagen
81 83
3 Onderzoeken
42
Hormonen bij de vrouw
A OriĂŤnterend fertiliteitsonderzoek
42
Samenlevingstest 105
Cyclusanamnese 43
Chlamydia 106
Algemene gezondheid
44
Baarmoederfoto 107
Seksleven 44
Laparoscopie 112
Erfelijkheid 45
Hysteroscopie 114
Lichamelijk onderzoek
45
Inwendige echo
47
D Mannelijk deel
116
Sperma 116
Hormonen 51
Hormonen bij de man
118
Samenlevingstest 56
dna-/chromosomenonderzoek 119
Chlamydia 58
Ooievaar_4deproef_bw.indd 5
25-04-12 10:47
4 Behandelingen
121
D Hoe krijg je de steun waar je wat
A Ovulatie-inductie
121
aan hebt?
B Intra-uteriene inseminatie
131
E Hoe kan een vriend of familielid tot
225
C ivf/icsi 140
steun zijn?
228
D Alternatieve geneeswijzen
F Moet je op kraambezoek gaan?
231
II EMOTIONELE IMPACT
4 Contact met je partner
233
Introductie 181
tussen partners?
173
A Hoe kan een kinderwens verschillen 233
B Hoe kom je tot een goed gesprek 1 Piekeren
183
met je partner?
A Hoe krijg je grip op piekeren?
183
C Hoe ga je in je relatie om met je kinderwens?
B Wel of niet deelnemen aan een fertiliteitstraject?
186
234 237
D Praktische tips voor jou en je partner
241
5 Stress en ontspanning
245
A Wat is stress?
245
B Hoe be誰nvloed je emoties met behulp
B Wat kun je doen bij stress?
247
C Wat doe je bij somberheid?
202
C Twee ontspanningsoefeningen
251
D Snel boos, wat doe je er aan?
214 6 Professionele hulp
254
2 Emoties
195
A Welke emoties kunnen er optreden bij vruchtbaarheidsproblemen?
3 Contact met anderen
195
217
A Met welke hulpverleners kun je te maken krijgen?
A Hoe reageer je op vervelende
254
opmerkingen?
217
B Wanneer ga je naar een
B Tips om ruzie te voorkomen
218
psycholoog?
258
222
Verklarende woordenlijst
263
C Hoe ga je om met je kinderwens tegenover familie en vrienden?
Register 273
Ooievaar_4deproef_bw.indd 6
25-04-12 10:47
Voorwoord Waarom dit boek? Het is algemeen bekend hoe kinderen ontstaan. We weten dat hiervoor een eicel en een zaadcel noodzakelijk zijn. Ook de techniek om dit te bewerkstelligen is veelal bekend. Als de kinderwens maar niet in vervulling gaat, komen langzamerhand de vragen… De grote vraag: ‘Waarom lukt het bij ons niet?’ heeft veel antwoorden. Internet is een mooi medium om op sommige vragen een antwoord te krijgen. Dit betreft dan de medisch-technische vragen, zoals ‘Wat is een baarmoederfoto?’ Hierbij wordt de technische kant uitgelegd, maar vragen als ‘Kan ik deze maand toch nog zwanger worden?’, ‘Hoe houd ik grip op mijn emoties tijdens mijn kinderwens?’ blijven onbeantwoord. Ook zijn er allerlei mogelijkheden om online ervaringen uit te wisselen. Wanneer wij een dergelijk forum bekijken, merken wij dat eenvoudige vragen soms onbeantwoord blijven. De goedbedoelde adviezen zijn, hoe hartverwarmend ook, soms bijzonder onjuist. De bedoeling van dit boek is om zowel de medisch-technische vragen, als ook de praktische of emotionele vragen te beantwoorden. Onze jarenlange ervaring als arts en psycholoog heeft ons geleerd dat veel vragen niet altijd gesteld worden, maar wel voor slapeloze momenten kunnen zorgen. Via dit boek willen we onze kennis delen met een ieder die een kinderwens heeft of gaat krijgen. We hebben het boek in tweeën gedeeld: Fysieke aspecten en Emotionele impact. We hopen dat de uitleg die we geven het traject wat eenvoudiger en begrijpelijker maakt. Grada van den Dool, fertiliteitsarts Sanne Koemans, gezondheidspsycholoog 7
Ooievaar_4deproef_bw.indd 7
25-04-12 10:47
Ooievaar_4deproef_bw.indd 8
25-04-12 10:47
I Fysieke aspecten
Ooievaar_4deproef_bw.indd 9
25-04-12 10:47
Ooievaar_4deproef_bw.indd 10
25-04-12 10:47
1 Algemeen Het is algemeen bekend hoe kinderen ontstaan. We weten dat hiervoor een eicel en een zaadcel noodzakelijk zijn. Ook de techniek om dit te bewerkstelligen is veelal bekend. Naarmate de vervulling van de kinderwens wat langer op zich laat wachten, komen echter langzamerhand de vragen… De grote vraag: ‘Waarom lukt het bij ons niet?’ heeft veel Deze vraag leidt antwoorden. Laten we bij het begin beginnen.
Hoe ziet de anatomie van het vrouwelijke voortplantingsorgaan eruit?
1 3
2
vaak tot piekeren. Zie onder het kopje Piekeren (blz. 183) in het deel Emotionele impact voor hand vatten om met piekeren om te gaan.
1. Baarmoeder 2. Endeldarm 3. Blaas 4. Plasbuis
4
Hoe ziet de anatomie van het mannelijke voortplantingsorgaan eruit? 2
6 4
1
3
1. Endeldarm 2. Blaas 3. Prostaat 4. Plasbuis 5. Zaadbal 6. Zaadleider
5
11
Ooievaar_4deproef_bw.indd 11
25-04-12 10:47
Hoe wordt een meisje een meisje en een jongen een jongen? Al bij de bevruchting staat vast of je een jongen of een meisje wordt. Voor het ontstaan van een embryo zijn een eicel en een zaadcel nodig. Een eicel bevat de helft van het erfelijke materiaal van de moeder, de zaadcel de helft van het erfelijke materiaal van de vader. Al je erfelijke materiaal staat geschreven op chromosomen. Normaal gesproken heb je 46 chromosomen: 23 heb je van je moeder en 23 van je vader. Hierop staat welke kleur ogen je hebt, wat voor kleur haar, de grootte van je neus en ga zo maar door. Ook je geslacht staat hierop: ‘xx’ is een meisje en ‘xy’ is een jongen. Een moeder is dus ‘xx’; als zij de helft weggeeft krijg je dus altijd een ‘x’ , daarmee bevat een eicel altijd een ‘x’. Een vader is altijd ‘xy’. De helft hiervan is of ‘x’ of ‘y’. Het ligt er dus aan of een ‘x’-zaadcel de eicel bevrucht dan wel of een ‘y’-zaadcel de strijd wint. Zo staat direct al vast of je een jongen of een meisje wordt. Wat is een menstruatie? Dit is het afstoten van het opgebouwde slijmvlies (endometrium) aan de binnenkant van de baarmoeder. Dit slijmvlies wordt opgebouwd om de innesteling van een embryo mogelijk te maken. Als er geen embryo Heb je last van je ingenesteld is, volgt een menstruatie. Als er wel een embryo emoties bij deze hor is ingenesteld, volgt er geen menstruatie maar een zwanmonenwissel? Lees dan hoofdstuk 2 van gerschap. Deze ‘communicatie’ wordt gevoerd door middel het deel Emotionele van een hormonenwissel. Sommige vrouwen kunnen ook impact. emotioneel reageren op deze hormonenwissel. Je merkt dit afstoten door het bloedverlies. Het bloedverlies lijkt vaak heel veel, maar meer dan een koffiekopje vol is het vaak niet.
12
Ooievaar_4deproef_bw.indd 12
25-04-12 10:47
Hoe lang duurt een menstruatie? Volgens de boekjes duurt een menstruatie vijf dagen. Dit kan echter individueel erg verschillen. Een menstruatie betekent het opruimen van het slijmvlies in de baarmoeder. De ene baarmoeder ruimt dit slijmvlies in drie dagen kort maar krachtig op, de andere baarmoeder kan er wel tien dagen over doen. De duur is niet belangrijk, soms wel onhandig. Normaal gesproken vertoont de menstruatie een bepaald patroon. Het begint bijvoorbeeld met wat bruinig bloedverlies, daarna een paar dagen rood bloedverlies en nog een laatste dag wat bruinig. Wel kunnen er per persoon nog verschillen zijn. Zo kan de ene menstruatie drie dagen duren en de volgende vijf dagen. Overleg verandering van het menstruatiepatroon, zoals dat zo mooi heet, altijd met je behandelend arts. Meestal is het onschuldig en zegt het niets. Wat is de buikpijn bij de menstruatie? De baarmoeder is een dikke spier die vanbinnen bekleed is met het slijmvlies. Wanneer de baarmoeder het slijmvlies wil opruimen, omdat er geen embryo is ingenesteld, gaat deze spier samentrekken. De pijn ontstaat door prikkeling van het buikvlies dat de baarmoeder bedekt. Hierin zitten zenuwen die reageren op het samentrekken van de baarmoeder. De ene vrouw voelt deze krampende pijn amper, de andere vrouw ervaart hem als irritant en weer een ander ervaart hem als pijnlijk. Een pijnstiller kan helpen. Als de pijn iedere maand zo erg is dat je een paar dagen niet meer normaal kunt functioneren of werken, is het raadzaam om naar de gynaecoloog te gaan. Er is dan vaak een andere oorzaak voor de buikpijn. Wat is een normale of regelmatige cyclus? Een cyclus is de periode van de eerste dag van de menstruatie tot aan de volgende eerste dag van de menstruatie. Volgens de boekjes duurt een cyclus 28 dagen. In de praktijk is er vaak wat variatie: 26-30 dagen. Ook een wat langere 13
Ooievaar_4deproef_bw.indd 13
25-04-12 10:47
cyclus kan regelmatig zijn, bijvoorbeeld 32-35 dagen. Het prettige van een regelmatige cyclus is dat je weet wanneer ongeveer de eisprong is. Deze is normaal gesproken 12-14 dagen voor de volgende menstruatie. Wat is de eerste dag van de cyclus? Dit lijkt een domme vraag, maar de praktijk leert dat dit toch lastig kan zijn. Ook onder artsen lopen de meningen hierover uiteen. In het algemeen is de eerste dag de dag dat er rood bloedverlies is. De grens wordt meestal op 24.00 uur gesteld, maar ook wel op 18.00 uur. Rood bloedverlies wil zeggen dat er een actieve ofwel verse bloeding is van het slijmvlies. Als de bloeding wat ouder is, wordt het bloed bruin. Donkere of bruine afscheiding, die soms al een week van tevoren begint, wil zeggen dat er wel wat bloedverlies is in de baarmoeder, maar dat dit bloed pas na een tijdje naar buiten komt. De reden hiervoor kan erg divers zijn. Hoe wordt een cyclus geregeld? De cyclus wordt door bepaalde hormonen geregeld. Deze hormonen worden aangemaakt in de hypofyse en de eierstokken. De wisselwerking tussen deze hormonen is zeer ingenieus. Door middel van een plaatje is dit het beste een beetje uit te leggen – zie de pagina hiernaast. De hypothalamus en de hypofyse zitten in het hoofd. Alle afgiften van hormonen worden bepaald door een ander hormoon. Belangrijk is dat de cirkel mooi rond is. De eierstokken en de groei van de eiblaasjes zijn toonaangevend. Bij een zwangerschap zijn er geen eicellen nodig en ligt deze cirkel tijdelijk stil. Hoe kunnen hormonen ‘communiceren’? Hormonen komen in de bloedbaan terecht. Natuurlijk weten die hormonen niet waar ze naartoe moeten. Bloed komt overal in het lichaam terecht. De cellen die de hormonen nodig hebben, zijn in het bezit van specifieke receptoren oftewel ontvangers, gevoelig voor dat specifieke hormoon. Zodra het 14
Ooievaar_4deproef_bw.indd 14
25-04-12 10:47
hypothalamus
hypofyse
LH
FSH
ovarium
• follikels
• eirijping • ovulatie • ontwikkeling Graafse follikel gele lichaam
oestradiol
progesteron
baarmoeder en andere organen, zoals melkklieren
ononderbroken pijl = afgifte gestreepte pijl = remt negatieve terugkoppeling puntjespijl = stimuleert positieve terugkoppeling
bewuste hormoon langskomt, pikken die receptoren dat hormoon op. De ontvangende cellen geven dan weer een ander hormoon af om aan bijvoor15
Ooievaar_4deproef_bw.indd 15
25-04-12 10:47
beeld de hypofyse een sein te geven dat het hormoon is gearriveerd, en of dat in voldoende mate is gebeurd of niet. Wanneer is de vruchtbare periode? Dit is de periode rondom de eisprong. In een eiblaasje rijpt een eicel uit gedurende de eerste twee weken van de cyclus. Hoe rijper de eicel, des te groter wordt het eiblaasje. Het kan wel 20-30 mm groot worden. Wanneer deze eicel rijp is, springt het eiblaasje open en komt de eicel vrij. Dit is het moment dat er bevruchting kan optreden. Hoelang duurt de vruchtbare periode? De eicel laat zich maar 8 tot 12 uur bevruchten. Als ze dan niet bevrucht is sterft ze af. Deze eicel vind je nergens terug, ze is microscopisch klein. Zaadcellen blijven een paar dagen actief. Gemeenschap op het moment van de eisprong is dus niet nodig, rondom de eisprong is genoeg. De wijsheid: ‘Hoe vaker, hoe beter’ geldt hier niet. Waarom niet, lees je verderop. Hoe weet je wanneer de vruchtbare periode is? Bij een regelmatige cyclus kun je van tevoren al uitrekenen wanneer de volgende menstruatie zal komen. De eisprong, de vruchtbare periode dus, zal ongeveer 12-14 dagen voor de volgende menstruatie zijn. Zaadcellen blijven een paar dagen actief. Een- of tweemaal gemeenschap in deze periode is dan voldoende. Bij een licht onregelmatige cyclus (bijvoorbeeld 28-35 dagen) moet de vruchtbare periode wat ruimer worden genomen. Als de cyclus ongeveer een week kan variëren, dan kan het tijdstip van de eisprong ook een week verschillen. Gemeenschap om de andere dag in die week is dan voldoende. Een hulpmiddel bij het bepalen van de eisprong is de ovulatietest of lh-test: door het aanbrengen van een paar druppels urine op een stickje is de eisprong te voorspellen binnen de komende 24 uur. Een ouderwets hulpmiddel is de 16
Ooievaar_4deproef_bw.indd 16
25-04-12 10:47
basale temperatuurcurve. Deze is minder betrouwbaar en wat onhandig in gebruik. Sommige vrouwen voelen een wat zeurderige buikpijn aan de rechterof linkerkant rondom de eisprong. Dit is vaak het groeien van het eiblaasje dat je dan voelt. Zo heb je ook wat meer grip op de eisprong. Een andere aanwijzing is de slijmerige heldere vaginale afscheiding rondom de eisprong. Dit slijm dient om de schede lekker glad te maken en het sperma te neutraliseren. Dit fenomeen wordt later ook nog uitgelegd. Wat is de pijn bij de eisprong? Er zijn eigenlijk twee soorten pijn: rondom de eisprong en ten tijde van de eisprong. De pijn rondom de eisprong is vaak zeurderig, wat langer aanhoudend, eenzijdig en voel je vooral als je buik ‘hobbelt’: bijvoorbeeld bij fietsen of snel de trap aflopen. Dit is vaak de groei van het eiblaasje wat je voelt: door het volume van het eiblaasje wordt de eierstok wat gevoeliger en kan deze pijn ontstaan. Niets ernstigs, wel handig, want dan weet je dat de eisprong eraan zit te komen. Een pijnstiller heeft vaak geen zin, want als deze begint te werken is de pijn eigenlijk alweer weggezakt. Een andere pijn kan een acute heftige pijn zijn. Dit is waarschijnlijk de eisprong zelf, waarbij wat druppeltjes bloed in de buik komen. Het buikvlies, de grote opruimer van de buikholte, slaat direct alarm, want het buikvlies vindt bloed in de buik alarmerend. Dat alarm wordt gegeven in de vorm van acute pijn. Er zijn dames per ambulance in het ziekenhuis terechtgekomen om uiteindelijk op mijn poli te eindigen, waar ik dan inderdaad een eisprong vaststel. Niets ernstigs dus, hoe lastig of irritant ook, maar wel een duidelijk signaal wanneer je eisprong is. Hoe werken ovulatie/lh-testen? Een druppel urine op een stick geeft een negatieve of een positieve uitslag. Wanneer de test positief is, geeft dat aan dat de hoeveelheid lh in de urine verhoogd is. Luteïniserend hormoon (lh) is een stof die de eisprong veroor17
Ooievaar_4deproef_bw.indd 17
25-04-12 10:47
zaakt. Vlak voor de eisprong stijgt de hoeveelheid van dit hormoon sterk, zoveel zelfs dat het in de urine terechtkomt. Nadeel van deze test: als je veel hebt gedronken is de urine verdund. Dan is de concentratie lh in de urine dus te laag, waardoor de test negatief aangeeft, hoewel er wel meer lh in het bloed zit. De eisprong kan bij een negatieve test dus wel gewoon plaatsvinden. Deze testen zijn er in diverse soorten en varianten. Bij de apotheek of bij bijna iedere drogist zijn deze testen zonder recept te verkrijgen. Hoe werkt de temperatuurcurve? De basale temperatuurcurve (btc) geeft het temperatuurverschil gedurende de cyclus aan. Iedere ochtend, voordat je opstaat, moet je je temperatuur opnemen en noteren. Het duidelijkst werkt de btc als je er een curve van maakt: op de horizontale as zet je de dagen van de cyclus uit en op de verticale as de temperatuur. Als alles goed is, zul je zien dat halverwege de cyclus de temperatuur ongeveer 0,3 째C zal stijgen. In het stijgende stuk valt dan de eisprong. Dit stijgende stuk kan drie dagen duren. De eisprong kan in het begin van de stijging zijn, in welk geval je dus een dag later pas ziet dat hij geweest is. In de praktijk is dit dus een lastige methode om gericht gemeenschap te hebben. Het is wel een handige methode om achteraf te controleren of er in ieder geval een eisprong is geweest. Ik heb wel eens slijmerige afscheiding. Wat is dat? Rondom de eisprong worden de omstandigheden in de vagina en baarmoederhals wat anders: er wordt slijm aangemaakt. Dit heeft een heel logische functie: de vagina is daardoor glad en de penis kan daardoor heel eenvoudig worden ingebracht. De baarmoederhals maakt een slijmprop aan. Deze fungeert als zeef: alleen goede zaadcellen kunnen erdoorheen zwemmen richting de eicel; wat prostaatvocht en niet-bewegende zaadcellen blijven in de vagina achter. 18
Ooievaar_4deproef_bw.indd 18
25-04-12 10:47
De duur van deze afscheiding is erg variabel: van geen afscheiding tot enkele dagen. Het kan als teken fungeren dat de eisprong eraan zit te komen. Wat gebeurt er bij een bevruchting? Een bevruchting wil zeggen de samensmelting van een eicel met een zaadcel. Voor de geïnteresseerden zal ik wat meer in detail treden. Iedere menselijke lichaamscel bestaat uit 46 chromosomen: 2 x 23 verschillende chromosomen. Dit noemen we diploïde cellen. De eicel en de zaadcel worden bij uitrijping haploïd, dat wil zeggen dat ze maar 1 x 23 chromosomen bevatten. Wanneer een eicel en een zaadcel bij elkaar komen krijg je dus weer 2 x 23 chromosomen: 1 x 23 van de eicel en 1 x 23 van de zaadcel. Er is dus een totaal nieuwe diploïde cel ontstaan: de zygote. Deze nieuwe diploïde cel is het begin van het embryo en kan uitgroeien tot een nieuw mens. Alle cellen van deze nieuwe mens bestaan dus voor de helft uit het genetische materiaal van de moeder en voor de andere helft uit dat van de vader. Er bestaan twee verschillende zaadcellen: een met 22 chromosomen + het ‘x’-chromosoom, de andere met 22 chromosomen + het ‘y’-chromosoom. Alle eicellen bestaan uit 22 chromosomen + het ‘x’-chromosoom. De ‘x’en ‘y’-chromosomen noemen we de geslachtschromosomen omdat ze het geslacht van het embryo bepalen: ‘x’ + ‘x’ is een meisje en ‘x’ + ‘y’ is een jongen. Dit is sinds de 19e eeuw bekend. Gregor Mendel (1822-1884) wordt als grondlegger van deze wetenschap gezien. Hij was een priester met veel belangstelling voor biologie. In zijn tijd was men niet blij met zijn ideeën. Pas in de 20e eeuw heeft men waardering voor zijn onderzoeken gekregen. De Koran spreekt in vers 53:45-46 al over een druppel sperma die zorgt voor het geslacht van de baby, zo is mij verteld. De wetenschap hierover bestond toen absoluut nog niet. De veronderstelling die tot op heden in veel islamitische culturen gangbaar is, namelijk dat de vrouw verantwoordelijk is voor het geslacht van de baby, wordt dus door de Koran tegengesproken.
19
Ooievaar_4deproef_bw.indd 19
25-04-12 10:47
Waar vindt de bevruchting plaats? De bevruchting vindt plaats in de vrije buikholte. Wanneer de eicel uit het eiblaasje ‘springt’, de eisprong, zijn er vaak al zaadcellen rondom de eierstok aanwezig. Er ontstaat dus al vrij snel een zygote, samensmelting van eicel met zaadcel. Deze zygote wordt door een eileider opgezogen. De eileider vervoert de zygote naar de baarmoeder. Tijdens dit vervoer beginnen ook de celdelingen in de zygote en ontstaat het embryo. Na ongeveer vijf dagen komt het embryo aan in de baarmoeder. In de baarmoeder zoekt het embryo een lekker plekje om zich daar in te nestelen. Waarschijnlijk hebben jij en ik als embryo deze weg ook afgelegd. Tot begin jaren ’80 van de vorige eeuw had ieder mens deze weg afgelegd. Sinds de ivf haar intrede heeft gedaan, hebben inmiddels zo’n vier miljoen mensen deze route niet afgelegd. Hoe dat zit lees je bij de ivf-behandeling. Hoe kan een eileider een zygote (bevruchte eicel) opzuigen? Hoe dit precies werkt weten we vooralsnog niet. Wel weten we dat er een soort communicatie moet zijn tussen de zygote en een functionerende eileider. Iedere fertiliteitsarts heeft wel eens meegemaakt dat de eicel uit de rechtereierstok komt, maar via de linkereileider in de baarmoeder arriveert. Dit weten we dan omdat bij sommige vrouwen de eileider afgesloten of soms om medische reden weggehaald is. Waar blijft de eicel als ze niet wordt bevrucht? Een eicel is microscopisch klein, niet met het blote oog waarneembaar. Als er geen bevruchting is, ‘verdwijnt’ de eicel gewoon. De niet-bevruchte eicel sterft waarschijnlijk in de eileider af. Je kunt de eicel onmogelijk bij de menstruatie terugvinden.
20
Ooievaar_4deproef_bw.indd 20
25-04-12 10:47