Mag het ietsje meer zijn? De True Value van de digitale economie
True Value
is een methodiek om de werkelijke, maatschappelijke waarde die een organisatie creëert of reduceert te meten en deze uit te drukken in een financiële waarde die voor iedereen te begrijpen is, zoals de euro. We kijken naar drie gebieden: economische, sociale en milieu-waarde. Een organisatie kan met zijn of haar producten of diensten positieve of negatieve effecten hebben op deze drie gebieden en met True Value worden deze effecten dus in euro’s uitgedrukt. Neem bijvoorbeeld de (negatieve) waarde van broeikasgasemissies (CO2) tijdens een productieproces, of de (positieve) waarde van een organisatie die haar medewerkers een contract aanbiedt waarmee zij baanzekerheid hebben. De waarde van deze ‘externaliteiten’ wordt berekend met harde cijfers en data, vaak uit wetenschappelijke literatuur. De uitkomsten van een True Value berekening helpen organisaties om beter onderbouwde discussies aan te gaan met stakeholders, betere investerings‑ beslissingen te maken en producten en diensten te verbeteren en te innoveren.
Mag het ietsje meer zijn? De True Value van de digitale economie
Digitale Economie | voorwoord
Echte waarde
4
Piet Klijnveld – grondlegger van KPMG – stelde vanaf de dag dat hij zijn accountantskantoor opende op 17 maart 1917 de maatschappelijke rol van zijn bedrijf centraal. Hij wilde midden in de samenleving staan en legde een grote maatschappelijke betrokkenheid aan de dag. Voor het KPMG van vandaag blijft dat een streven. Ons 100-jarig bestaan is daarom een mooie gelegenheid om een aantal maatschappelijke thema’s van een nieuwe dimensie te voorzien. Dat doen we door onze True Value methodiek in te zetten. Met die methodiek wordt de echte waarde berekend van wat een onderneming maatschappelijk toevoegt en reduceert met het maken van producten en oplossingen. Het laat zien wat het maatschappij, mens en milieu brengt en kost in termen van bijvoorbeeld veiligheid, werk gelegenheid, gezondheid en duurzaamheid. Door ook niet-financiële factoren een waarde te geven, voegen we een nieuwe kijk toe op mogelijke oplossingen binnen de drie thema’s digitale economie, duurzame mobiliteit en flexibele arbeidsmarkt. De afgelopen maanden hebben drie toegewijde werkgroepen bestaande uit KPMG’ers, klanten, deskundigen en stakeholders uit bedrijfsleven, wetenschap en overheid zich gebogen over verschillende vraagstukken, elkaar bevraagd en uitgedaagd. Hoewel vele professionele en geleerde ogen meekeken, levert het constructieve denk- en reken proces wat aan deze publicatie ten grondslag ligt, geen absolute waarheden. Wel biedt het – hopelijk inspirerende – inzichten en suggesties.
5
Misschien is het begrip ‘verschuiving’ wel de grote gemene deler van dit publicatie-drieluik. Verschuiving van individuele mening naar gezamenlijke afweging, van sentiment naar een argument. Van bekende speelvelden naar kansrijke perspectieven. Verschuiving zien wij ook in het vertrouwen in de samenleving. Ons hoogste doel is om vertrouwen te versterken en verandering mogelijk te maken. Bij onze klanten en in de samenleving, waarin wij een dienende rol willen spelen. Deze publicatie beoogt daar een bescheiden bijdrage aan te leveren. Ik hoop dat u het met plezier leest en er aanknopings punten in vindt om het vertrouwen in Nederland te helpen versterken.
Albert Röell
Voorzitter raad van bestuur KPMG NV
‘Vertrouwen versterken en verandering mogelijk maken’
Digitale Economie | editorial
7
Met de golf mee De bekende houtsnede ‘The Great Wave of Kanagawa’ (circa 1830) van de Japanse kunstenaar Hokusai laat een kolkende zee zien met daarin twee bootjes. Ze staan op het punt geraakt te worden door een enorme golf. De schippers moeten in een split second beslissen. Blijven we hulpeloos op de golven dobberen? Proberen we tegen het geweld in te varen? Of kiezen we ervoor met de golven mee te surfen? Het is een passende metafoor voor de tsunami aan digitale ontwikkelingen die op dit moment onze samenleving overspoelt. Ook in de digitale economie staan we voor moeilijke keuzes, waarbij we voortdurend kosten en baten moeten afwegen. Robotisering kost arbeidsplaatsen, maar levert ook nieuwe banen op. Online media geven ons sneller dan ooit inzicht in feiten en gebeurtenissen, maar worden ook gebruikt voor het verspreiden van leugens, geruchten en andere valse informatie. Het verzamelen en oogsten van onze persoonlijke gegevens maakt ons leven makkelijker en misschien ook veiliger, maar tast tegelijk onze privacy aan. Als we onze netwerken en computersystemen beter beveiligen dan de rest van de wereld kost dat geld, maar versterkt het ook onze concurrentiepositie. Het invoeren van zelfrijdende elektrische auto’s zal vele jaren duren en vele miljarden kosten, maar zal ook een enorm gunstig effect hebben op CO2-uitstoot, filedruk en letselschade. Kortom, de digitale economie kent vele plussen – en vele minnen. Om ons honderdjarig bestaan te vieren hebben we de afgelopen maanden beide kanten van de digitale medaille onderzocht. Dat deden we in de vorm van vijf
rondetafelgesprekken met onafhankelijke denkers en doeners uit wetenschap en praktijk. Verslagen van journaliste Saskia Klaassen en rake cartoons van tekenaar Floris Oudshoorn zijn te vinden op www.kpmg.nl. Daarna stelde een True Value-team onder leiding van Frits Klaver complexe rekenmodellen op om de echte waarde te berekenen van vier baanbrekende digi tale ontwikkelingen: de elektrische zelfrijdende auto, de zorgrobot, thuiswinkelen en het startup-ecosysteem. De resultaten ervan vindt u in dit rapport. True Value helpt organisaties om met een nieuwe bril naar beslissingen te kijken. Op basis van beschikbare informatie en wetenschappelijke studies zet de methode maatschappelijke en duurzame waardes om in financiële getallen. Uiteraard maken we daarbij aannames, maar dat is niet anders bij een business caseberekening in de financiële wereld. Essentieel is daarbij de balans tussen positieve en negatieve elementen. Alleen zo kan immers een goede keuze worden gemaakt. In dit rapport vindt u de uitkomsten van onze True Value-berekeningen, die op hun beurt weer een beeld geven bij de echte waarde van de digitale economie. We sluiten af met drie aanbevelingen om deze waarde de komende tien jaar ook daadwerkelijk te realiseren. We wensen u veel leesplezier en inzicht toe. Anne de Jong manager KPMG Management consulting Birgitta Herngreen partner KPMG Audit Edo Roos Lindgreen partner KPMG Risk consulting
Digitale Economie
8
inhoud Zelfrijdende auto
10
Zijn we er al bijna? Zelfrijdende voertuigen: kansen voor milieu, productiviteit en veiligheid
Cybersecurity
12
Infographic 90% minder ongelukken, minder verkeersboetes
‘2020 is overmorgen’ Nederland wil koploper worden met zelfrijdende auto's, vertelt Edwin Nas p.22
26
Online winkelen: snel maar niet altijd veilig
28
Infographic Online shoppen is 4x zo tijdsefficiënt als fysiek winkelen
34
Pieter van Houten Cyberaanval afslaan met artificiële intelligentie
9
Startups
38
Not the next bubbel Startups ecosystemen hebben potentie voor groei
46
Zorgrobots
40
Infographic Slechts een klein deel breekt door
48
We kunnen straks niet meer zonder p.50 Oscar Kneppers ‘Omarm de cultuur van uitproberen’
3 tips voor startups
Infographic Zorgrobots zorgen voor meer quality time tussen oudere en verzorger p.52 Arthur de Crook Een pop die terugpraat p.58 Nederlandse zorgrobot als marktleider p.60
VERDER | Randvoorwaarden zelfrijdende auto p.20 | Uit de krant van 2024 p.24 | 5 fases van autonomie p.25 | Van ons mag het zeker ietsje meer zijn p.62
10
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Zijn we er al bijna?
11
Ook al is de zelfrijdende auto de komende jaren nog in de testfase, de verwachtingen zijn hoog gespannen. Consumenten willen massaal overstappen als deze vorm van rijden straks is toegestaan. Zelfrijdende elektrische voertuigen bieden grote kansen voor het milieu (minder CO2 -uitstoot), productiviteit (werken in de auto) en veiligheid (afname verkeersongevallen). Maar er zijn ook bedreigingen, onder meer voor de werkgelegenheid.
De casus
Wat is de maatschappelijke en duurzame waarde van de zelfrijdende elektrische auto? We onderzochten deze True Value voor vijf soorten voertuigen op vijf aspecten, die we hieronder verder uitwerken. Het leverde Excel-sheets op van dertig pagina’s en het besef dat de uitkomsten slechts een fractie beschrijven van de impact van deze digitale ontwikkeling. Zeker is dat het Nederlandse wagenpark niet in één klap zelfrijdend zal zijn. Onderzoekers gaan ervan uit dat dit minstens dertig jaar zal duren. We hebben de effecten in kaart gebracht tot het moment dat de zelfrijdende elektrische auto volledig is ingevoerd, waarbij er vanuit wordt gegaan dat iedereen deze nieuwe vorm van mobiliteit uiteindelijk omarmt. Het feit dat volgens onderzoek slechts 50 procent van de per sonen relatief snel een nieuwe technologie overneemt, illustreert dat er nog veel werk aan de winkel is. Hier kunnen zowel de overheid als het bedrijfsleven een belangrijke rol in spelen.
Aannames W e gebruiken een adoptieratio die gelijk staat aan de huidige vervangingsratio (nieuw geregistreerde voertuigen in een jaar). W e kijken naar een periode van 30 jaar (2018 – 2048). H et uitgangspunt is dat vraag en aanbod op elkaar zijn afgestemd, oftewel, producenten van zelfrijdende elektrische voertuigen kunnen in alle vraag voorzien. D e fysieke en digitale infrastructuur voldoet aan de eisen van de zelfrijdende auto (denk aan asfalt, stoplichten, verkeersborden)
12
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Met zelfrijdende voertuigen kan
90%
Een Nederlander staat gemiddeld per jaar 41 uur in de file
van de verkeersongelukken worden voorkomen. Dit levert over een periode van 30 jaar een besparing op van meer dan
Met zelfrijdende auto’s kan dit worden verminderd met meer dan 15 uur per jaar
€173 miljard Kosten van ongelukken zonder zelfrijdende auto’s in 30 jaar: €311 miljard
Over 30 jaar levert dit een besparing op van
€16 miljard
Kosten van ongelukken met zelfrijdende auto’s in 30 jaar: €137 miljard Indien er 100% zelfrijdende auto’s op de weg rijden, kunnen er jaarlijks meer dan
500
levens gespaard worden
Maatschappelijke kosten van files bestaan uit reistijdverlies, onbetrouwbare reistijden en uitwijkkosten (als gevolg van files gaan mensen eerder of later van huis, rijden ze om, kiezen ze een ander vervoermiddel of een andere bestemming).
Totale directe kosten 2,33 miljard euro Deze jaarlijkse directe kosten voor files bedragen ruim €1 miljard meer dan het Nederlandse overheidsbegrotingstekort over 2017. Dat komt neer op €6.383.562 per dag en €136,- per Nederlander.
13
Een Nederlandse auto stoot gemiddeld
Voor het hele Nederlandse wagenpark zijn alle emissies jaarlijks
Als alle Nederlandse voertuigen elektrisch rijden bespaart dit, over een periode van 30 jaar,
2173KG
56 miljard ton CO2
632 miljoen ton CO2
CO2 per jaar uit Als 50% van de personenauto’s elektrisch rijdt, verhoogt dit het Nederlandse elektriciteitsgebruik met slechts
8%
wat gelijk staat aan
€60,8 miljard maatschappelijke kosten
Van de totale jaarlijkse Nederlandse CO2 emissies kan
34%
van de uitstoot worden toe geschreven aan het wegverkeer
Alle snelheidsboetes in 2016 leverden de overheid een bedrag op van
€463 miljoen met een gemiddelde van
Door niet geflitst te worden kan iedere autobezitter in Nederland jaarlijks
€58,10
22 koppen koffie
per snelheidsboete
In 2016 leverden accijnzen op benzine, diesel en LPG een bedrag op van
€8 miljard Vanwege zelfrijdende voertuigen zullen er minder vrachtwagenchauffeurs en taxichauffeurs nodig zijn. Met het sociale vangnet in Nederland zal een bedrag van
extra betalen
Met volledig zelfrijdende auto’s vallen deze inkomstenbronnen voor de staatskas weg, waardoor de overheid een bedrag van
€71 miljard
misloopt over de komende 30 jaar
€3,7 miljard
euro gemoeid zijn om deze beroepsgroepen financieel te ondersteunen. Het is belangrijk dat de Nederlandse overheid de komende jaren onderzoek doet naar arbeidsmobiliteit in deze sectoren.
14
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Inzichten
Forse daling uitstoot CO2 Met name op het gebied van duurzaamheid kan veel winst worden behaald. Berekend over een periode van dertig jaar vermindert de CO2uitstoot met de invoering van zelfrijdende elektrische voertuigen met 632 miljoen ton per jaar. Dat staat gelijk aan 60,8 miljard euro aan maatschappelijke kosten. Dit zijn onder andere gezondheidskosten, maar bijvoorbeeld ook kosten van klimaatverandering en veranderingen in landbouwproductiviteit. Een veel gehoorde tegenwerping bij de duurzame waarde van elektrische auto’s is dat de batterij slecht is voor het m ilieu. In deze berekening hebben we dit meegewogen, evenals de milieuschade van de fabricage van het voertuig en de productie van de brandstof.
15
Nog meer winst door carsharing We zijn bij de brandstof uitgegaan van een energiemix van groene en grijze stroom, met in de loop der jaren een toename van het groene deel. Niet meegenomen in de True Value-berekening: de uitwerking van de deeleconomie. Op dit moment staan auto’s 95 procent van de tijd stil. Met carsharing kan een (zelf sturende) auto permanent in gebruik zijn. Het is nog te vroeg om te zeggen hoe dit er precies uitziet, maar auto’s kunnen langer en/of met meer personen rond rijden. Dit zal de positieve gevolgen voor de milieuwinst nog verder versterken.
16
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Inzichten
File(leed) neemt af Files leveren veel maatschappelijke schade op. Ze zorgen niet alleen voor extra reistijd, maar ook voor aanpassingen in het reisgedrag zoals uitwijken naar andere routes of vervoers middelen. De directe kosten per dag bedragen ruim 6 miljoen euro (136 euro per Nederlander). Met de elektrische zelfrijdende auto wordt het fileleed aanzienlijk verzacht. Staat een Neder lander nu per jaar 41 uur vast, dat wordt straks verminderd met 15 uur. Over dertig jaar levert dit een besparing op van 16 miljard euro aan maatschappelijke kosten.
17
De weg wordt veiliger We bekeken ook de kosten van ongevallen. We onderzochten onder meer de kosten van materiële (blikschade, wegslepen en ambulancekosten) en immateriële schade (inleveren van kwaliteit van leven). Met zelfrijdende voertuigen kan 90 procent van de verkeersongelukken worden voorkomen, een besparing van 173 miljard euro over een periode van dertig jaar. Als er straks alleen nog zelfrijdende voertuigen zijn, worden meer dan 500 levens per jaar bespaard. Het is duidelijk dat deze daling ook gevolgen heeft voor de verzekeringsbranche.
18
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Inzichten
Flitspalen verdwijnen Op dit moment zijn snelheidsboetes de meest voorkomende verkeersÂboetes (85 procent). Alleen al in 2016 verdiende de overheid hier 463 miljoen mee. Maar met de volledig ingevoerde zelfrijdende auto komt hier grotendeels een einde aan. Hierdoor loopt de overheid over dertig jaar 4 miljard aan inkomsten mis. Nog dramatischer zullen de effecten zijn van het wegvallen van de accijnzen op brandstoffen, van 2013 tot 2016 gemiddeld 7.9 miljard euro per jaar. Het verdwijnen van deze bron van inkomsten ĂŠn de grote investeringen in infrastructuur (verkeer en connectiviteit) zullen voor de overheid een grote uitdaging worden. Mogelijke manieren om dit op te vangen zijn onder meer het heffen van accijnzen op elektriciteit en connectiviteit. Daarnaast is het mogelijk dat de overheid een rol op zich neemt als uitbater van zelfrijdende auto’s.
19
Baanverlies beroeps chauffeurs We onderzochten verder de kosten van het wegvallen van werkgelegenheid. Daarbij keken we naar vrachtwagenchauffeurs, buschauffeurs en profes sionele chauffeurs van koeriers diensten en taxi’s. Over de effecten op de werkgelegenheid spreken de bronnen elkaar tegen. Er zijn onderzoeken die voorspellen dat al deze banen overbodig worden. Ander research wijst op een verplaatsing van werk naar andere beroepen, zoals bijvoorbeeld in het onderhoud. Zeker is dat er voorlopig beroeps chauffeurs nodig zullen zijn in de stad. Mogelijk rijden vrachtwagens in de nabije toekomst in zelfrijdende kolonnes, voordat ze in de stad worden ontkoppeld en overgenomen door beroepschauffeurs. We kwamen uit op een vermoedelijk verlies van werkgelegenheid van tien procent voor de komende 10 jaar. Dat zal de overheid 3,7 miljard aan uitkeringen kosten.
20
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Inzichten
Cyberveiligheid als kritische voorwaarde Net als bij de andere casussen is ook cybersecurity bij zelf rijdende auto's een punt van zorg. Meer zelfrijdende auto’s betekent meer connectiviteit, meer dataverkeer en meer veiligheidsrisico’s. Denk aan criminelen die een auto hacken of privacygegevens van autogebruikers die op straat liggen. Cyberveiligheid is in dit opzicht een kritische voorwaarde voor het succesvol invoeren van elektrisch en zelfrijdend vervoer. Al met al zijn veel van de precieze uitwerkingen en effecten nog moeilijk te voorspellen. Wat wel zeker is dat de elek trische, zelfrijdende auto grote effecten zal hebben op onze economie en ons leven. Uitgaande van deze studie zal een aantal van deze effecten leiden tot een schoner en duurzamer klimaat, meer veiligheid en nog veel meer dat nog nader onderzocht moet worden.
21
Randvoorwaarden Voor een succesvolle invoering van de zelfrijdende elektrische auto moet aan de volgende voorwaarden worden voldaan. E r is voldoende elektriciteit D e technologie om alle voertuigen op te laden is ver genoeg ontwikkeld E r kunnen genoeg auto’s geproduceerd worden D e informatieoverdracht tussen auto’s is optimaal D e infrastructuur (wegen, verkeersborden, laadpalen) is in orde G rondstoffen voor de productie van zelfrijdende elektrische auto’s zijn vrij beschikbaar
22
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
INTERVIEW
'2020 is overmorgen'
Edwin Nas
projectleider bij ministerie van Infrastructuur en Milieu
23
Edwin Nas is plaatsvervangend projectleider selfdriving vehicles bij het ministerie van Infrastructuur en Milieu. Nederland wil koploper worden op het gebied van zelfrijdende auto’s, vertelt hij, en neemt in Europees verband het voortouw. Nederland test als eerste
‘Door de zelfrijdende auto gaat de hele mobiliteitswereld op de schop. Voertuigen nemen steeds meer taken over van de bestuurder. Niet zo vreemd dus dat wij als ministerie actief hiermee bezig zijn. We voeren bijvoorbeeld gesprekken met geledingen van de Europese Commissie, op mondiaal niveau en met diverse voertuigfabrikanten. Wat staat er te gebeuren en hoe zorgen we dat deze ontwikkeling in de goede richting beweegt? Sinds 2015 mogen zelfrijdende auto’s in heel Nederland worden getest op de openbare weg. Daarin lopen we voor op veel andere Europese landen. Learning by doing, dat is ons credo. De ambities zijn groot: demissionair minister Schultz van Haegen wil dat Nederland voorloper wordt op dit gebied. Ze nam vorig jaar het initiatief voor de Declaratie van Amsterdam, een Europese afspraak om vaart te maken met connected and automated driving.
Wanneer komen ze?
‘Nederland is een innovatieland en we hebben een goede infrastructuur die bij de top drie van de wereld behoort. We zetten onszelf wereldwijd op de kaart als land waar deze innovaties kunnen plaatsvinden. Vier jaar geleden vroegen we ons af: Mag het wel? Nu is het: wanneer komen ze, hoe zelf rijdend zijn ze en wat betekenen ze voor privacy, aansprakelijkheid en security?
Wereldwijd werken zo’n honderdduizend mensen aan de doorontwikkeling van de voertuigen. Diverse fabrikanten hebben aangekondigd dat zij de eerste zelfrijdende auto na 2020 op de markt willen brengen. Het voertuig kan dan in meer situaties ook meer rij-taken overnemen.’
Veilig voor alle innovatieve vervoersmiddelen
‘De regelgeving in Nederland, Europa en wereldwijd moet de ruimte bieden voor deze innovaties. Zonder alles vooraf dicht te regelen. Bij wetten en regels wordt nog vaak gesproken over bestuurders, terwijl die in de toekomst misschien een heel andere rol krijgen of er wellicht helemaal niet meer zijn. We willen internationale samenwerking zodat voertuigen probleemloos de grens over kunnen. Straks is er een fase waarin er zowel auto’s met bestuurders als zelfrijdende voertuigen op de weg zijn. Dan moet de techniek zichzelf bewijzen. En dan zijn er ook nog allerlei andere innovatieve vervoermiddelen, zoals platooning trucks, pods en shuttles. Samen kunnen zij bijdragen aan betere door stroming, betere verkeersveiligheid en meer. Denk aan het anders besteden van reistijd, meer en betere mobiliteit voor ouderen of mensen met een beperking en ander ruimtegebruik in de stad omdat auto’s zichzelf kunnen parkeren.’
24
Digitale Economie | zelfrijdende voertuigen
Uit de krant van 10 december 2042
Minister opent circuit voor de hobbyautomobilist Jack Amesz, manager Innovatie bij de gemeente Den Haag: ‘Toen meer dan een eeuw geleden de auto op de markt kwam, was dit vooral iets van de rijken. Langzaam verdwenen paard en wagen uit het straatbeeld, paardrijden deed je hooguit als vrijetijdsbesteding. Ik kan me voorstellen dat door de zelfrijdende auto iets soortgelijks gebeurt. Zelf autorijden wordt een hobby die je in je vrijetijd oppakt. In het weekend ga je dan zelf cruisen met de Alfa.’
Zelf rijden is dodelijk Door de zelfrijdende elektrische auto loopt de overheid geld mis (accijnzen, boetes) en moet kosten maken (aanleg nieuwe infrastructuur). Maar er zijn ook winstpunten, zeker als het merendeel van het wagenpark zelfrijdend is. Vooral op het gebied van volksgezondheid (minder verkeersdoden, minder stress door files en minder uitstoot van CO2 en fijnstof). Dat zou op termijn een campagne kunnen opleveren die mensen ontmoedigt om nog langer zelf te rijden.
25
5 fases van autonomie De auto-industrie maakt onderscheid tussen verschillende fases, van deels geautomatiseerd naar autonoom/zelfrijdend. Een belangrijk verschil voor bijvoorbeeld de verzekeringsbranche, die ingrijpend zal veranderen in het tijdperk van zelfrijdende voertuigen.
0. D e bestuurder controleert het hele proces:
sturen, remmen, schakelen, gas geven. De situatie zoals deze nu is. 1. D e meeste functies worden nog steeds uitgevoerd door de bestuurder, een enkele functie (bijsturen of remmen) gebeurt automatisch. 2. D e auto neemt steeds meer zaken over middels de Advanced Driver Assistance Systems (ADAS). Dit betekent: handen hoeven niet meer aan het stuur, voet van het gaspedaal. Maar de bestuurder moet te allen tijde kunnen ingrijpen. Voorbeeld: Autopilot van Tesla. 3. D e bestuurder is nog steeds noodzakelijk en moet indien nodig ingrijpen, maar feitelijk monitort het voertuig nu alle functies. Dit is een lastige tussenfase, die de bestuurder zo goed als overbodig maakt. De auto is volledig autonoom, maar kan nog niet elk scenario (beschadigd wegdek, omleiding) aan (verwacht 2018 – 2020). 4. D e auto is volledig autonoom, kan situaties inschatten zoals een menselijke bestuurder. De bestuurder is feitelijk alleen een passagier (introductie verwacht in 2020 – 2030).
26
Digitale Economie | cybersecurity
VA LU E
Online winkelen: snel maar niet altijd veilig
27
Online winkelen is niet meer weg te denken. Nederlanders zijn hierin zelfs koploper in Europa. Cyberveiligheid blijkt echter een belangrijke bottleneck bij thuiswinkelen. En wat levert thuis-shoppen de samenleving en het milieu op? Door de wereldwijde cyberaanval met ransomware in mei 2017 werd Nederland wakker geschud. Weliswaar werd alleen QPark getroffen en niet zoals in andere landen ziekenhuizen en andere vitale infrastructuur, het onderstreept wel het belang van cyberveiligheid. De hoge mate van digitalisering in Nederland maakt ons extra kwetsbaar voor cyberbedreigingen. Dat geldt zowel voor bedrijven, de overheid als de consument.
De casus
Om de impact van cybersecurity zo dicht mogelijk bij de maatschappij te brengen hebben we er voor gekozen onze casus te richten op de (online) consument. We onderzochten hoe veilig thuiswinkelen eigenlijk is en wat het vergroten van deze veiligheid kan bijdragen aan de digitale economie. Verder keken we naar verschillende maatschappelijke factoren, zoals de tijd die Nederlanders met thuiswinkelen winnen en de schade die we kunnen voorkomen. Als laatste namen we de waarde van thuis winkelen onder de loep als het gaat om milieueffecten.
Aannames et aantal aan H kopen per online winkelbezoek komt overeen met het aantal aankopen bij fysiek winkelbezoek en er is geen verschil tussen het aantal winkels dat bezocht wordt. e maken geen W onderscheid in de afstand van het magazijn naar het post-distributie centrum en die van het magazijn naar de winkel. e gaan ervan uit W dat alle pakketten die worden bezorgd online zijn besteld. e helft van het D winkelvervoer vindt lopend of met de fiets plaats aangezien de afstand tot de winkel gemiddeld korter is dan 5 km.
28
Digitale Economie | cybersecurity
In 2016 was de kans dat een persoon in aanraking kwam met cybercriminaliteit
8,6% Door de detailhandel wordt jaarlijks circa
€10-15 miljoen
geïnvesteerd in cybersecurity
Circa
30%
van de mensen die niet online winkelen doet dit uit bezorgdheid over veiligheid of privacy. Dat zijn meer dan 1 miljoen mensen
De kans om slachtoffer te worden van diefstal of fraude is
10,6 keer zo groot bij een online aankoop Het reduceren van de kans op cybercrime met
Indien door investeringen in cybersecurity
20%
van deze mensen bewogen kan worden om wel online te winkelen levert dit de digitale economie 160 miljoen extra omzet per jaar op.
25% vermindert de schade bij consumenten met
€39,5 miljoen
Online winkelen zorgt voor een ander proces van winkel naar consument. Fysiek winkelen
Online winkelen
per jaar
Door de gecentraliseerde bezorging van een aankoop worden gemiddeld 2,75 keer minder kilometers gemaakt per pakket.
Uitgaande van
127 miljoen €14,5 miljoen pakketten per jaar is
VA LU E
aan schade door verkeersongevallen te voorkomen door het pakket te laten bezorgen in plaats van in de winkel te kopen
Als alle aankopen bezorgd zouden worden scheelt dat
450.000 kg CO2 uitstoot, de milieukosten daarvan zijn
€40.000 Online winkelen is bijna 4 keer zo tijdsefficiënt als fysiek winkelen
30
Digitale Economie | cybersecurity
Inzichten
Grotere kans om slachtoffer te worden Jaarlijks komen 2,5 miljoen mensen in aanraking met cybercrime, dat is bijna 15 procent van de Nederlandse bevolking. De kans op diefstal online is 10,6 keer zo groot als bij fysiek winkelen. Toch besteden consumenten nauwelijks geld aan het voorkomen van cybercrime. Datzelfde geldt voor de detailhandel die jaarlijks 10 tot 15 miljoen euro investeert in cybersecurity. Dat is opvallend want als we de online veiligheid met een kwart zouden verbeteren, zou dit consumenten bijna 40 miljoen euro schade per jaar schelen. Overigens is de kans op cybercrime aanwezig, maar daalt het gemiddelde schadebedrag voor consumenten al jaren. Was dit 12 jaar geleden nog rond de 400 euro, inmiddels is dit 65 euro. De totale impact neemt daarmee dus af.
31
Minder ongelukken bij online aankopen Nu we het toch hebben over schade: hoe groot is de kans op een verkeersongeval bij het shoppen? Tijdens de reis van en naar een fysieke winkel gebeuren meer ongelukken omdat per pakket meer meters wordt gereden (zie paragraaf ‘Bestelbus maakt minder kilometers’). Een pakket laten bezorgen is hierdoor veel veiliger. Uitgaande van 127 miljoen pakketten per jaar kan 14,5 miljoen euro aan schade door verkeersongevallen voorkomen worden door een pakket te laten bezorgen.
Angst voor veiligheid of privacy Ondanks dat online winkelen jaar op jaar populairder wordt, zijn er consumenten die liever niet online winkelen. 30 procent van deze mensen geeft aan dit niet te doen vanwege bezorgdheid over veiligheid of privacy. Dat komt neer op meer dan 1 miljoen con sumenten. Als 20 procent hiervan door investeringen in de veiligheid bewogen kan worden om wel online te winkelen zou dit de digitale economie 160 miljoen extra omzet per jaar op kunnen leveren. Gezien de stijgende omzetgroei van webwinkels zijn de effecten op de langere termijn zelfs nog groter.
32
Digitale Economie | cybersecurity
Inzichten
Online winkelen levert tijds winst op Het is een belangrijke reden om thuis te winkelen: tijdswinst. De consument verliest geen tijd aan de reis van en naar de winkel en het doen van de aankopen zelf. Maar klopt dat ook? Wij ontdekten dat er inderdaad sprake is van een forse tijdswinst. Door de gecentraliseerde aanpak kost een pakket bezorgen gemiddeld 2,74 minuten, voor een aankoop in een fysieke winkel is een consument 13,63 minuten kwijt. Online shoppen is dus wat betreft de aflevertijd per pakket 4 keer zo efficiÍnt.
33
Bestelbus maakt minder kilometers En dan zijn er nog de milieueffecten. Die blijken helaas beperkt. Zouden we alleen nog online winkelen, dan levert dit een besparing op van 450.000 kilogram CO2 per jaar. Dat staat gelijk aan 40.000 euro aan maatschappelijke kosten. Dat heeft te maken met het feit dat niet alle winkelbewegingen met de auto plaatsvinden en een pakketbezorger regelmatig voor een dichte deur staat. Mensen gaan ook lopend, met de bus of met de fiets, terwijl online aankopen vrijwel altijd worden bezorgd door een vervuilende bestelbus. Worden deze vervangen door elek trische voertuigen, dan wordt het een ander verhaal. Ook met het verder stroomlijnen van het gelijktijdig bezorgen van meerdere aankopen kan winst worden geboekt. Al met al kan gesteld worden dat de veiligheid van online winkelen nog steeds te wensen over laat. Dit, in combinatie met de voordelen, pleit voor het vergroten van de investeringen in cyberveiligheid.
34
Digitale Economie | cybersecurity
INTERVIEW
Een cyberaanval afslaan met artificiĂŤle intelligentie Pieter van Houten
chief information security officer bij SHV
35
Cybersecurity is een kat- en muisspel, zegt Pieter van Houten van multinational SHV. De kwestie is volgens hem niet of je een incident krijgt, maar hoe en wanneer. En vooral hoe je er als organisatie op reageert.
Niet achteraf maar bij het begin
‘Denken vanuit angst en kwetsbaarheid brengt de digitale economie niet verder. Je moet cybersecurity juist zien als een business enabler. Dat betekent dat cyberveiligheid veel eerder aangehaakt moet zijn in het bedrijfsproces. Cyberbeveiligers moeten direct bij de ontwikkeling van een nieuw product betrokken worden. Niet achteraf, als een politieagent die dingen verbiedt omdat ze niet veilig zijn. Maar als een dokter, die samen met de patiënt kijkt hoe het voor klanten veiliger kan.’
Grote verschillen bij SHV
‘We hebben hier te maken met zeven verschillende bedrijfsonderdelen met vestigingen overal ter wereld. De pro-
blemen zijn heel divers. Een retailer als Makro maakt zich bijvoorbeeld druk om de risico’s in de logistieke keten en de privacygevoeligheid van klantgegevens. Terwijl de heavy lifting-organisatie Mammoet meer bezorgd is over het beschermen van contract- en projectgegevens. Alle zeven zijn ook in verschillende stadia van cybervolwassenheid. Dat maakt het zo leuk om hier leiding aan te geven.’
Hulp van robots en data analytics
‘Ik zie dat klanten bewuster met cyberveiligheid bezig zijn. Ze willen weten wat wij hieraan doen en vragen zelfs om bepaalde certificiëringen. Voor ons een kans om ons hierin te onderscheiden. Verder zie ik een
36
Digitale Economie | cybersecurity
steeds holistischer benadering. Vroeger zagen we cybersecurity als een kasteel. Je graaft een diepe gracht en bouwt hoge muren en hoopt daarmee aanvallen af te weren. Echter, klanten en leveranciers zitten al diep in ons netwerk, dus deze analogie gaat niet meer op. Het kat- en muisspel laat zich ook op technologisch vlak zien. Een virusscanner houdt nog maar een beperkt percentage van de meer geavanceerde virussen tegen. Je zult dus slimmer moeten zijn en dat
gebeurt ook. Met data analytics, artificial intelligence, machine learning en zelfs robotics voorspellen, voorkomen en detecteren cyberbeveiligers incidenten, om er vervolgens gerichter op te reageren.’
37
‘ Cybersecurity is niet alleen een bedreiging maar ook een kans. Maar dan moet er in de Tweede Kamer, bestuurskamer en huiskamer meer aandacht voor komen’
Gerrie de Jonge, Post NL
38
Digitale Economie | startups
Not the next bubbel
39
Startups worden gezien als een bron voor toekomstige economische groei. Ze zijn jong, technologie-gedreven en veranderen de markt ingrijpend. Maar wat leveren ze samenleving en milieu op? Startup ecosystemen hebben in potentie veel meerwaarde, blijkt uit onderzoek van het True Value-team. ‘Een tijdelijke organisatie op zoek naar een schaalbaar businessmodel.’ Het is een veel gehoorde definitie voor startups. Een startup is niet ouder dan vijf jaar, technologie-gedreven, schaalbaar en herhaalbaar én disruptief voor de markt. Wie deze strenge omschrijving aanhoudt voor de 165 duizend ondernemers die jaarlijks starten, komt op hooguit tweehonderd startups per jaar. En van die tweehonderd bestaat na een jaar nog maar 5 tot 10 procent. Zeker niet elke startup wordt een scaleup, laat staan zo’n succes als Uber of Airbnb.
Niet de startup maar het ecosysteem
Het hoort bij experimenteren: Je werkt een idee uit, mislukt en gaat verder met een nieuw idee. Dat maakt de cijfers over het aantal startups ondoorzichtig. In elk geval geven ze vaak dezelfde reden waarom het mis ging. De meest genoemde faalfactoren: er was geen markt voor het product, investeerders bleven uit of de samenstelling van het team was niet goed. Toch maakt dit startups niet tot the next bubbel, vindt het team. Niet de startup, maar het startup ecosysteem biedt aanknopingspunten voor nader onderzoek. Door het delen van kennis en het stimuleren van een creatieve en inspirerende werkomgeving levert deze clustering van experimenten meerwaarde op voor de Nederlandse economie, het milieu en maatschappij.
De casus
Tussen 2014 en 2016 is er in Nederland meer dan 1,1 miljard euro geïnvesteerd in startups. Meer dan de helft ging naar startups die zich richten op een ICT oplossing. Daarbinnen ging zo’n 60 procent naar e-commerce en meer dan een kwart naar smart manufacturing. De investeringen namen de afgelopen jaren wel af: sinds 2014 halveerden zij tot 252 miljoen in 2016. Bij deze cijfers hoort echter een kleine nuance, omdat hierbij ook de 200 miljoen worden gerekend die zijn geïnvesteerd in Adyen. De vraag is of deze online betalingsprovider terecht wordt gezien als startup. Ayden bestaat namelijk al meer dan vijf jaar.
Aannames D oor gebrek aan data zijn sommige cijfers over startups in Nederland alleen van toepassing op een specifieke locatie in Nederland, zoals Amsterdam, en niet altijd representatief voor heel Nederland. M ilieu-impact is berekend op basis van potentie van startups in de ICT sector. Dit is daarom maar een beperkte weergave van de werkelijkheid. E conomische impact is berekend op basis van CBS cijfers. Er is een correlatie gevonden tussen startup-gebieden en economische groei, echter of dit door de startups ontstaat of door de bedrijven er omheen is niet onderzocht. Hiervoor is nader micro-economisch onderzoek nodig. I nvesteringen in startups zijn gebaseerd op basis van publieke informatie. Sommige investeringen in startups zijn niet publiek bekend, daarom is dit cijfer niet compleet. D e criteria voor wat een startup is, zijn niet altijd eenduidig binnen onderzoeken. Daarom kan het aantal startups per jaar meer of minder zijn. Hierdoor zijn sommige data binnen de case niet altijd geheel consistent.
40
Digitale Economie | startups
In Nederland zijn per jaar
165.000
starters waarvan zo’n
200
start -ups
Wat zijn kenmerken van start-ups?
Max. 5 jaar oud
Schaalbaar
Disruptief business model
Technologie gedreven
Van de start-ups bestaat na 3 jaar nog zo’n 5-10% Deze succesvolle startups hebben na 5 jaar een mediaan omzet van
€270.000 Van de niet startups bestaat na 3 jaar nog zo’n 68%
Top 3
oorzaken mislukken start-ups
Hoe goed is het Nederlandse vestigingsklimaat voor startups?
4
1
2
3
Geen marktvraag
Geldgebrek
Niet het juiste team
e
op de global competitiveness index van het WEF 2016-2017.
Toegankelijkheid in Nederland is hoog, door goede infrastructuur en relatief korte afstanden.
Maar, het verkrijgen van een lening is lastig
wereldwijd
wereldwijd
3e
54e
41
Input Economisch
Sociaal
Gemiddelde early stage funding
Een startup heeft gemiddeld 3x meer buitenlandse werknemers dan een gemiddelde Nederlandse organisatie. 13% van de oprichters komt uit het buitenland.
€144.000 per startup
Output/Impact Economisch
Milieu
Tot 2x hogere economische groei in startup regio’s dan het Nederlandse gemiddelde
Oplossingen van Nederlandse startups uit de ICT sectoren waar het meest in wordt geïnvesteerd, hebben de potentie om jaarlijks
(tussen 2004 en 2016)
5 van de 6 onderzochte regio’s Brainport Eindhoven, Kennispark Twente, Geleen (Chemelot), Delft, Utrecht, Leiden tonen hogere economische groei dan gemiddeld in Nederland.
33 miljoen ton CO2 te vermijden en
1,4 miljard uur tijd te besparen met een totale maatschappelijke waarde van
€21 miljard
In welke start-up sectoren wordt het meeste geïnvesteerd? Tussen 2014 en 2016 is er in Nederland meer dan
€1,1 miljard
geïnvesteerd in start-ups. Een groot deel daarvan (>50%) is op het gebied van ICT oplossingen in e-commerce, smart manufacturing, e-work, e-health, e-banking en smart energy
42
Digitale Economie | startups
Inzichten
Diverse teams presteren beter We bekeken ook de sociale waarde van startup ecosystemen. Ook daar zien we kansen. Gemiddeld hebben startups drie keer meer buitenlandse werknemers in dienst. Een grote plus dus op het gebied van diversiteit, die kan worden omgezet in een sterkere concurrentiepositie. Bedrijven met een grotere etnische diversiteit hebben namelijk 35 procent meer kans om beter te presteren dan de concurrent. Op het gebied van gender diversiteit doen Nederlandse startups het slechter: maar 18 procent is vrouw. Dat ligt onder het Europese Ên Nederlandse gemiddelde.
43
Hubs wakkeren economische groei aan Niet alleen investeringen helpen startups verder, ook het vestigingsklimaat speelt hierbij een rol. Ook dat namen we onder de loep. Als eerste keken we naar de economische waarde van startups. Harvard onderzoek laat zien dat het subsidiÍren van startups de jaarlijkse economische groei kunnen versnellen met 0,08 procent van het bruto binnenlands product. Voor Nederland zou dat een extra groei betekenen van 558 miljoen euro, en ruim tweehonderd extra arbeidsjaren aan werk gelegenheid. Dat is nu nog niet het geval. Wel is er een opvallende correlatie tussen startup ecosystemen en economische groei. In Eindhoven, Twente, Delft, Utrecht en Leiden is de economische groei hoger dan gemiddeld in Nederland. Het zou goed kunnen dat dit wordt veroorzaakt door de innovatieve kracht van deze hubs. Interessant is ook te kijken naar de bedrijven die doorgroeien tot scaleup. Gemiddeld zijn de inkomsten driehonderdduizend dollar, de jaarlijkse groei daarna ligt rond de 5 procent.
44
Digitale Economie | startups
Inzichten
Milieuwinst door ICToplossingen Ook op het gebied van milieu hebben startups potentie. ICT- oplossingen van Nederlandse startups, bijvoorbeeld de in Nederland gestarte filesharingdienst WeTransfer, leveren niet alleen tijds- maar ook milieuwinst op. Dat kan oplopen tot 3,4 miljard euro, becijferde het team. Denk aan de koeriersdiensten die niet meer hoeven te rijden en de besparing op brandstof en CO2-uitstoot. Veel innovatieve starters zijn bovendien goed in het samenbrengen van vraag en aanbod, waardoor verspilling wordt voorkomen.
Vestigings klimaat kan beter Volop kansen dus, maar onder welke condities kan de waarde van startups nog verder verbeteren? Dat was het laatste onderdeel van het True Value-onderzoek naar startup ecosystemen. Daarvoor onderzochten we het Nederlandse vestigings klimaat. Positieve elementen: we behoren tot de meest productieve landen ter wereld, hebben een prima infrastructuur en onze mensen zijn goed opgeleid. Nadeel: het is lastig om een lening te krijgen en we scoren slecht op duurzaamheid. De concentratie van onder andere fijnstof in de lucht in Nederland is bijvoorbeeld 20 procent hoger dan andere ontwikkelde economieën.
45
Aantrekkings kracht op afgestudeerden Voor Nederlandse afstudeerders spelen deze factoren geen rol. Voor hen overstemt de buzz van de startup alle andere geluiden. En dat heeft te maken met een waarde die we niet hebben onderzocht. Een startup ecosysteem is een omgeving van vertrouwen, waarin samenwerking centraal staat. Bezig zijn met nieuwe oplossingen, ongebaande paden betreden, informatie delen en elkaar verder helpen. Volgens de deskundigen die wij spraken maakt dat de startup hub voor jonge mensen een aantrekkelijke omgeving om in te werken.
46
Digitale Economie | startups
INTERVIEW
‘Omarm de cultuur van uitproberen’ Oscar Kneppers oprichter Rockstart
47
Rockstart geeft startups een solide start in de eerste 150 dagen. Vanzelfsprekend denken deze starters daarbij na over wat zij bijdragen aan deze wereld, zegt oprichter Oscar Kneppers. Startups en echte waarde, die horen bij elkaar volgens jou?
‘Startups kunnen zich niet verschuilen achter processen en aannames zoals gevestigde bedrijven. Die luxe hebben ze niet, gewoonweg omdat de tijd en het geld ontbreekt. In dat opzicht is het heel zuiver wat er gebeurt: er is een probleem en de startup bedenkt een oplossing. De bedenker heeft een missie, een droom. Het is niet meer dan logisch dat je daarbij goed kijkt wat er echt aan de hand is. Die eerlijkheid is een voorwaarde om het bedrijf tot een succes te maken. Het is voor mij de omgekeerde wereld om dat pas achteraf te onderzoeken. Dat doe je vanaf het begin.’
Maar een klein percentage van de startups slaagt. Terecht om er toch in te investeren?
‘Acht van de tien tech-georiënteerde en innovatie-gedreven bedrijven redden het inderdaad niet. Maar Rockstart draait die cijfers om. We ontwikkelden een programma dat deze starters in 150 dagen klaarstoomt tot investor ready
bedrijf. Tachtig procent slaagt bij ons wel omdat ze tijd en geld winnen en wij kennis aanleveren. Vergeet niet: een startup is geen bedrijf, het is een kleinschalig experiment. Daar hoort mislukken bij. Pas als het experiment slaagt, wordt een startup een bedrijf. Moeten we er daarom niet in investeren? Dan blijft vernieuwing uit. Ik kom net terug uit Japan, een land dat wars is van risico’s. Zelfs daar realiseren ze zich dat de wereld veranderlijk is en dat je er niet alleen komt met grote structuren en bedrijven. De overheid moet het aantrekkelijk maken voor bedrijven om risico’s te nemen en ondernemerschap stimuleren.’
Startups hebben ook gevestigde bedrijven wakker geschud. Overal ontstaan innovation hubs. Hoe kijk je hier tegenaan?
‘Hoe meer innovatie hoe beter, prima dat bedrijven zelf programma’s opzetten. Ik zou zeggen: omarm de cultuur van uitproberen en dingen ontdekken. Zonder experiment was Uber er nooit gekomen. Wie had kunnen bedenken dat we het in 2017 normaal vinden om via Airbnb te slapen in andermans huis? Verandering is de enige constante en noodzakelijk voor groei. Vroeger had je de ideeënbus, een vorm van quasi-inspraak. Nu realiseren bedrijven hoeveel ondernemerschap en creativiteit er ook in hun eigen mensen huist. Met bedrijf Do ondersteunen we organisaties die willen innoveren. Dat kan binnen de eigen gelederen, zoals we bij Philips hebben gedaan. Maar de kans bestaat dat de startup dan als een lichaams-oneigen entiteit wordt uitgespuugd. In dat geval werkt het beter om het experiment bij ons onder te brengen.’
48
Digitale Economie | startups
3 tips van Oscar Kneppers voor startups 1. B uiten je comfortzone ligt een zee van
overvloed. Pas als je durft te springen – een stap voorwaarts maakt – kun je iets veranderen. Dat lukt niet in een warm nest van tevredenheid.
2. W ij geloven in mislukking.
Bij experimenteren hoort falen. In Sillicon Valley is de slogan Fail fast, fail early.
3. M aak een idee zo groot mogelijk, maak er
een BHAG van: a Big Hairy Adacious Goal. Wij van Rockstart hebben er zelf ook één: We’re building the greatest startup machine ever.
49
‘ Bij ons geldt: think big or go home. Je bouwt razendsnel iets op met een exit als einddoel. Tegen die spanning kan niets op’
Patrick Steenkist, eigenaar startupbedrijf WeMarket
50
Digitale Economie | zorgrobots
le cia tie So rac e t e In ch disctie Meera t e In iek ing n s Fysteu e r de iek ng on gist uni Lo rste de on
Di
gi
ta
le
in
fra
str
ur
tu
uc
str fra
n
uc
tu
ur
ei ek
g Lo
i ist
We kunnen straks niet meer zonder
51
Het is nog maar een kwestie van tijd voordat de eerste slimme autonome robot voor ouderen op de markt komt. Wat betekent dit voor de thuiszorg, een sector waarin grote tekorten worden verwacht? En voor de huisartsenzorg, die gebukt gaat onder hoge werkdruk? We onderzochten de waarde van de zorgrobot voor deze twee vormen van zorg aan 80+-ouderen. Er zijn op dit moment diverse zorgrobots in ontwikkeling. Er is Paro, een sociale zeehond-robot die demente ouderen helpt en een specifieke robottoepassing van Nao, die wordt ingezet bij kinderen met diabetes. De zorgrobot Rose kan voorwerpen beetpakken en bij huishoudelijke taken ondersteunen, maar deze wordt nu nog volledig door een operator bediend. Binnenkort komt LEA op de markt, een slimme, als autonome robot te gebruiken rollator die ouderen stimuleert om te bewegen en informatie hierover vastlegt. LEA kan op termijn met sensoren data verzamelen over iemands fysieke toestand. De verwachting is dat zorgrobots vier belangrijke taken gaan oppakken. Ze kunnen ondersteunen bij huishoudelijke taken, helpen bij het zelf activiteiten ondernemen, zorgen voor sociale interactie en faciliteren bij het verzamelen, analyseren en distribueren van medische data.
De casus
Met input van diverse deskundigen op het gebied van robotisering werkten we een casus uit over het toepassen van robotoplossingen in de zorg, met name gericht op 80+-ouderen. Een groep die tot 2040 meer dan verdubbelt, tot bijna 9 procent van de Nederlanders. Daar staat tegenover dat de beroepsbevolking gaat dalen. Naar verwachting zal een aanzienlijk tekort aan medewerkers in de zorg ontstaan. In de casus hebben we met name gekeken naar de consequenties voor de thuiszorg en de huisartsenzorg.
Aannames Onze definitie van zorgÂrobot is: een logisch en fysiek geheel van oplos singen dat voorziet in logistieke en fysieke ondersteuning en medische en sociale interactie. De berekening gaat uit van huidige situatie en proces. De verwachting is dat er in de ouderenzorg veel gaat veranderen (door personeelstekorten, ouderen die langer thuis blijven wonen). De privacyaspecten (over data en data delen) zijn hier buiten beschouwing gelaten. Genoemde bedragen zijn bepaald op basis van beschikbaarheid van huidige oplossingen tegen de nu bekende/ bestaande prijzen.
52
Digitale Economie | zorgrobots
Prognose zonder actie: In 2040 krijgen 310.000 ouderen 80+ geen zorg
Inzetten zorgrobot: Vangt het tekort op en zorgt voor extra tijd Qualitytime 4%
Beschikbaar voor zorg 43%
Tekort 57%
Benodigd voor zorg 40%
Robot 56%
Verwacht wordt dat in 2040 180 miljoen uur aan zorg nodig is. Rekening houdend met de afnemende beroepsbevolking is de verwachting dat slechts 80 miljoen uur aan zorg kan worden geboden. Het tekort van 100 miljoen uur is equivalent aan 310.000 ouderen 80+ waar geen zorg voor beschikbaar zal zijn, als er geen actie wordt genomen. Het inzetten van zorgrobots lost dit tekort op en zorgt voor 4% extra tijd die kan worden aangewend voor hogere kwaliteit van de zorg, Quality time!
Zorgrobots nemen repeterende taken over
30% 2022
60%
Digitaliseren leidt tot efficiënte visites en consulten
141 huisartsen
2040
Verwacht wordt dat over 5 jaar ± 30% van de activiteiten Zorg Thuis worden overgenomen door robots. Volgens deskundigen zal dit percentage in 2040 zijn opgelopen tot 60%.
Slimmer vervoer van huisartsen en patiënten
5.000 ton CO2 per jaar besparing op het vervoer van huisartsen
In Nederland zijn 8700 huisartsen werkzaam. Omgerekend 760 huisartsen betreft zorg voor ouderen 80+. Door digitale oplossingen zijn 141 huisartsen vrij te maken voor meer tijd en zorg voor patiënten.
Slimmer boodschappen doen
Di
gi
€80
per persoon per jaar besparing op voedselverspilling
ta
le
in
fra
str
uc
tu
ur
53
Betere kwaliteit van leven: dit brengt de zorgrobot
Meer sociale contacten
De robot helpt met naar de wc gaan
Zelfstandig wonen
De robot dient medicijnen toe Meer aandacht van verzorgenden
De robot vervult kleine huishoudelijke taken Eigen dagindeling
le cia tie So rac e Int he isctie d c Meera Int ieke ing n s Fysteu e r k e d ie ng on gist uni e o L rst de on
Minder fysiek contact nodig Over 5 jaar kost een robot
€10.000
De geschatte prijs is op basis van beschikbaarheid van huidige oplossingen tegen de bestaande prijzen.
tr
i ke
s ra nf
g Lo
ie ist
r
uu
t uc
Nederlandse eHealth doelstelling 2019: 75% van chronisch zieken en kwetsbare ouderen kunnen zelfstandig metingen uitvoeren en datadelen. Potentiële besparing door voorkomen van acuut hartfalen:
€80 miljoen per jaar
De robot kan met de juiste data medische incidenten voorspellen, zoals beroertes.
54
Digitale Economie | zorgrobots
Inzichten
Personeelstekort verdampt Niets doen is geen optie, dat is het belangrijkste beeld dat uit ons onderzoek naar voren komt. Als we de zorgrobot niet inzetten, lopen in 2040 omgerekend 310 duizend ouderen zorg mis. Het verwachte personeelstekort in de zorg kan volledig worden opgelost door de inzet van zorgrobots. Er blijft zelfs tijd over die aangewend kan worden voor kwaliteit van het contact. Uitgaand van de standaard tijdsnormeringen kan binnen vijf jaar 30 procent van de thuiszorg activiteiten worden overgenomen, in 2040 zelfs 60 procent.
Minder vaak in spreekkamer huisarts Patiënten van 80 jaar en ouder maken twee keer zo vaak gebruik van huisartsenzorg als jongere patiënten. Ze zijn goed voor meer dan 40 procent van de visites van huisartsen. Met digitale oplossingen kan het aantal contactmomenten fors terug worden gebracht. Medische informatie is sneller beschikbaar en terugkoppeling van behandelinformatie verloopt efficiënter. In een tijd dat huisartsen onder druk staan, veel overuren maken en vragen om minder patiënten kan de zorgrobot een verschil maken. Van de 760 huisartsen die bezig zijn met 80+ zorg komt er hierdoor voor 141 huisartsen aan activiteiten vrij. Dit door het proces van consulten en visites voor ouderen 80+ slimmer in te richten. Er komt dus bijna 20 procent capaciteit vrij.
55
Papierwerk neemt af Het gebruik van slimme meetapparatuur en het eenduidig vastleggen van data heeft nog meer voordelen. Op dit moment is de administratieve last van zorgverleners hoog, deze zal aanzienlijk worden teruggebracht. De kwaliteit en toegankelijkheid van de data scheppen diverse mogelijkheden voor big data analyses die er nu niet zijn. Dit heeft echter ook een keerzijde, data komen op verschillende plaatsen digitaal beschikbaar, met daaraan gerelateerd een dataprivacy vraagstuk. Wat vinden artsen en burgers belangrijker: dataprivacy of de kans dat hartfalen of een beroerte kan worden voorkomen? Jongere generaties hebben aanzienlijk minder bezwaren tegen delen van data dan oudere generaties. Daarnaast is het kosten aspect van belang, nu kosten hartfalen en beroertes jaarlijks €2,5 miljard. Door just in time-zorg kunnen deze kosten mogelijk worden uitgesteld of zelfs voorkomen.
56
Digitale Economie | zorgrobots
Inzichten
Minder verspilling en CO2-uitstoot Ook op het gebied van duurzaamheid valt veel winst te behalen. Door digitale oplossingen kunnen consulten en visites tot de helft worden teruggebracht. Dat scheelt autoritten van zowel de zorgverlener als de patiĂŤnt. Begroot is dat hierdoor vijfduizend ton minder CO2 wordt uitgestoten. De maatschappelijke milieukosten van de materialen van de robot bedragen dertig euro per exemplaar. Het zelfstandig boodschappen kunnen blijven doen leidt tot efficiĂŤnter boodschappen doen en minder verspilling. Dit scheelt tachtig euro per persoon per jaar. Onderhoud en stroomverbruik kosten vanuit milieu perspectief nog geen euro per persoon per jaar. Nu we het toch over kosten hebben: verwacht wordt dat een logische en/of fysieke zorgrobot met alle bovengenoemde functies over vijf jaar ongeveer tienduizend euro gaat kosten. Hierbij is uitgegaan van nu al operationele robots in Nederland, actuele ontwikkelingen (vooral in Japan) en de te verwachten optimalisatie die de komende jaren zal plaatsvinden.
57
Kwalitatief betere contacten De vraag die overblijft, is of de digitale oplossingen niet ten koste gaat van het persoonlijke contact met de zorgverlener. Uit ervaringen met eerder genoemde zorgrobot LEA blijkt dat het tegenovergestelde het geval is. Mogelijk dat het aantal fysieke contacten inderdaad minder wordt, maar hiervoor komt een grotere zelfstandigheid in de plaats. Deze gaat gepaard met meer gevoel van eigenwaarde en kwaliteit van leven. Deze voordelen lijken belangrijker te zijn dan de vaak repeterende kwalitatief lage contacten die de zorgrobot veelal zal vervangen. De minder fysieke contacten worden echter wel kwalitatief beter. Omdat de zorgverlener de informatie vooraf beschikbaar heeft, kan het gesprek met de zorgbehoevende van een hoogwaardiger niveau zijn.
58
Digitale Economie | zorgrobots
INTERVIEW
Een pop die terugpraat
Arthur de Crook directeur bij RoboValley
59
Naast de inspectie-, onderhoudsen landbouwrobot is de zorgrobot bezig met een opmars, zegt Arthur de Crook. Hij is directeur bij RoboValley, een innovatiehub in Delft die robotmakers aan een voorsprong helpt. Ouderen en robots, gaat dat wel werken?
‘Als ik kijk naar eerdere pilots verwacht ik dat de acceptatie en adoptie hoog zal zijn, juist op het punt van sociale verbinding. Uit een studie van UvA blijkt dat dementerende ouderen de robot snel adopteren. Ze zien ‘m als een soort pop, alleen praat deze terug. De robot heeft aandacht en tijd, eigenschappen die in de zorg schaars zijn. Je ziet dat er vriendschappen tussen mens en robots ontstaan. Kinderen met diabetes geven hun robot bij afscheid een cadeautje.’
Op welke gebieden van robotica verwacht je de komende jaren de meeste groei?
‘De groei zien we vooral bij inspectie en maintenance. Denk aan robots die containers in de Rotterdamse haven inspecteren of het onderhoud doen aan olieplatforms. In de landbouw worden ze ingezet om te oogsten, verpakken en vogels te verjagen. Ook in de zorgsector zal het aantal robots de komende
jaren groeien. Zorgverzekeraars zien grote kansen in de zorgrobot. Niet zo vreemd dus dat Univé is ons RoboQuarter is ingehuisd.’
Waarom de clustering van robotbedrijven in RoboValley?
‘Op het terrein in Delft werken meer dan 190 robotonderzoekers uit verschillende sectoren samen met andere experts, ondernemers en beleidsmakers uit overheid en bedrijfsleven. RoboValley heeft vooral een faciliterende functie, we zorgen dat kennis wordt gedeeld, dat talent elkaar vindt en dat er geld komt voor kansrijke projecten. Overigens staan we ook in verbinding met alle roboticaclusters in de wereld. We geloven namelijk in open innovation. We delen liever dan dat we alles dichttimmeren met patenten. Een beetje zoals Tesla, die alle data rondom de zelfrijdende auto deelt. Je mag alles inzien, want wij zijn toch veel sneller.’
60
Digitale Economie | zorgrobots
Nederlandse zorgrobot als marktleider Elk jaar worden er 200 duizend nieuwe robots verkocht, waarvan 170 duizend bestemd zijn voor de auto-industrie, 20 duizend voor Defensie, 10 duizend daarvan zijn drones. Van de resterende 10 duizend zijn 6 duizend melkrobots, die voornamelijk in Nederland worden gemaakt. Vierduizend behoren tot de categorie overig. Als de Nederlandse zorgrobot LEA met driehonderd exemplaren op de markt komt, is deze direct marktleider op het gebied van thuiszorg in de wereld.
‘ De meeste functies zullen door robotisering niet verdwijnen, maar voor veel mensen zullen deel taken geautomatiseerd of anders worden’ Robert Went, onderzoeker bij de Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR)
61
‘ In een verpleeg huis kan een zorgrobot straks de afwasmachine uitruimen en de broodjes smeren. Waardoor de verzorgende juist meer kan praten met de bewoners’ Rosemarijn Looije, onderzoeker bij TNO
62
Digitale Economie
Van ons mag het zeker ietsje meer zijn In de Romeinse mythologie was Janus de god van het begin en het einde, van het openen en het sluiten, van oorlog en vrede, van geboorte en dood. Janus werd meestal afgebeeld als een man met twee gezichten – de Januskop – waarmee hij zowel in het verleden als in de toekomst kon kijken. Het beeld van de Janus kwam regelmatig terug tijdens de verschillende round tables die wij organiseerden met deskundigen uit bedrijfsleven, overheid en wetenschap. In enkele maanden spraken we meer dan honderd deelnemers over de
verrassende manieren waarop digitale innovaties de samenleving veranderen. Er is zeer veel winst te behalen op maatschappij en milieu, maar we moeten ook inleveren. Een mooie vingerwijzing kregen we tijdens een roundtable over de Nederlandse startup WeTransfer. Deze filesharing dienst maakt het leveren van (papieren) documenten door een koerier overbodig en maakte een deel van deze beroepsgroep brodeloos. Maar tegelijkertijd leverde deze ontwikkeling milieuwinst op door minder CO2-uitstoot.
63
1. Alles verschuift Zo ging het steeds in de True Value-berekeningen. Steeds is er sprake van verschuivingen. Thuiswinkelen levert tijdswinst op, maar is ook onveilig. De elektrische zelf rijdende auto kan vele banen kosten in de transportsector, maar zal de verkeersveiligheid sterk ten goede komen. De zorgrobot lijkt een kost bare oplossing, maar ontlast thuiszorg en huisarts en ondersteunt ouderen bij het langer zelfstandig te blijven.
2. Zonder cybersecurity lukt het niet Een andere gemeenschap pelijke noemer in al onze casussen: cybersecurity als enabler van groei van de digitale economie. De digitale veiligheid is nu de zwakke schakel. Zonder investeringen door bedrijfsleven, overheid en burgers gaan we de mogelijkheden van digitale innovaties niet volledig benutten. Je moet er niet aan denken dat een zelfrijdend voertuig wordt gehackt. Met de medische gegevens uit zorgrobots kunnen criminelen een slagje slaan. Thuisshoppers maken tien keer zoveel kans op fraude- en (identiteits)diefstal dan wanneer ze naar een fysieke winkel gaan.
3. Een grote gelijkmaker
Dankzij digitale innovaties hebben meer mensen toegang tot producten en diensten. Denk aan startups Airbnb en Uber, die de stedentrip en taxirit toegankelijk maken voor alle burgers. Maar ook hier weer de keerzijde: het milieu betaalt de prijs. Dat geldt uiteraard ook voor de datacentra die hele dagen moeten draaien en een beslag leggen op onze resources. Digitale economie lijkt een grote gelijkmaker, maar heeft ook de potentie om te polariseren. Niet iedereen komt mee in de nieuwste ontwikkelingen. Een kloof dreigt tussen digitaal vaardigen en zij die dit niet zijn. Tussen jonge innovatieve bedrijven en organisaties die vooral vertrouwen op gebaande paden en vaste procedures. Tussen zij die werk hebben en zij die hun baan verloren door robots, e-shops en zelfrijdende auto’s.
4. Brenger van menselijke maat De maatschappelijke kansen zijn groot voor de digitale economie. En dat is een verassende uitkomst, omdat de dreiging juist uitgaat van het ‘onmenselijke’ karakter van innovaties als robots en e-shops. Toch is het juist de
digitale economie die mensen in staat stelt om menselijk te zijn. Om de interactie aan te gaan en te delen. Door de zelfrijdende elektrische auto zullen we heel anders gaan kijken naar het delen van vervoersmiddelen. De digitale economie jaagt interactie aan, denk aan Snapchat, de berichtendienst die ooit begon als startup en nu 150 miljoen actieve bezoekers per dag heeft. De digitale economie maakt contact mogelijk, tussen zorgrobot en mens, en verbetert daarmee de kwaliteit van leven van mensen. Wat soms wordt gezien als een bedreiging, blijkt in werkelijkheid een verbinder. Dat verbinding de digitale economie verder helpt bewijzen startups keer op keer. Delen en elkaar verder helpen zijn hier de aan jager van vernieuwing. Wat een bedreiging lijkt, blijkt vooral een kans. Mits we bereid zijn om te investeren in de digitale economie. Wat ons betreft mag het dus best ietsje meer zijn.
64
Digitale Economie
Mark Van Bommel Talpa Media Wendy Verschoor CBRE Denise Notenboom Rabobank Bram Van Cann FMD Group Mark-Jan Pieterse Strategy Advice Rhoderick Van der Wyck British Telecom Dominique ChinSie-Doun British Telecom Carolina Wielinga Rabobank Janneke Van Raak Jack Amesz Michael Stam Rabobank Gemeente Den Haag INKEF Capital Roy Kramer Bart Stevens Arthur de Crook Robo Valley Nyenrode Business new venture Q-Apps Eldert van Henten Patrick Steenkist Universiteit Wageningen University Raoul Raab WeMarket Nils Beers Robert Went Vodafone Wetenschappelijke Raad Martijn Hohmann YES!Delft Ernst Keyzer Regeringsbeleid (WRR) Five Degrees Solutions Jan Willem Akkermans Hoyte Duyster TMG Digital) Hogeschool de Kempel Oscar Kneppers A.T. Kearney Pieter Jonker Pieter Zeestraten Rockstart TU Delft Harrie Vollaard KPN Thomas van Noort Gerrie de Jonge Rabobank Univé Tjeerd Bosklopper Post NL Cock Heemskerk Max Remerie Nationale Nederlanden Inholland Alkmaar Martijn Hoogeweegen The Hague Security Mark Neerincx (BBF) Nationale Delta TU Delft Piet Bel Nederlanden Rosemarijn Looije Lidewij De Haas Philips TNO Michel Rademaker Arcadis Willem Endhoven Monique Bulthuis HCSS Hightech NL Elizabeth Kleinveld CX Company Alda Nieuwoudt Hugo Koppelaars Startupbootcamp DHL Jeroen Zwarts Business@Acceleration Ivar Maas Swinda Hagedoorn NPO Student Vrije Universiteit Remko Bruinsma Business@Acceleration Amsterdam Maarten Meijs Achmea Joris Betman Camille Grotenbreg Talpa Media Tata Steel Startupbootcamp
aan deze publicatie werkten mee
M ahmoud Kammouna IKEA M arieke Provoost Leaseplan A lbert Bouwmeester ING J olanda Paardenkoper ABN AMRO M eike Kroese Leaseplan L indsay Veugen DSM S tephanie Blom Student Vrije Universiteit Amsterdam T hing Zhu KPN A rvid Landwaard Post NL B ritt Bakker Student Vrije Universiteit Amsterdam E mma van der Veen Philips I lyes Machkor Student Vrije Universiteit Amsterdam L aurent Willaerts Nestlé R emco Ravenhorst Tata Steel R obert Landheer Post NL A lexander Freund Clifford Chance M ark Wiermans Accenture N aser Bakhshi Deloitte M aja Rudinac Robot Care Systems H erbert ten Have Delft Robotics G uy de Sevaux Robovalley
Colofon Opdrachtgever KPMG: Erik Hoeksema Projectcoördinatie: Elma Greven (9 Hope Avenue) Eindredactie: Elma Greven en Sarah Leers (Maters & Hermsen) Tekstproductie: Saskia Klaassen (Maters & Hermsen) Vormgeving, concept en infographics: Maters & Hermsen Werkgroep KPMG Digitale economie: Ank van Wylick, Han Gerrits, Anne Alsem, Stijn de Groen, Thomas Beelaert, Eric Bernaert, John Hermans, Ronald Mouw, Frits Klaver, Jeroen Weimer, Daniël Horn, Ghislaine Bowier, Marc van Estrik, Joris Juttmann, Eric Wesselman, Eelke Rombout, Tom Lamers, Edo Roos Lindgreen, Birgitta Herngreen, Anne de Jong Drukwerk: Puntgaaf drukwerk, Leiden www.kpmg.nl