Kennisestafette Functioneel Groen Workshopverslagen & lessen provinciale bijeenkomsten
Sociaal Groen
23 september 2012
‘Bewoners wensen natuurlijk bespeelbaar groen en nabijheid van water’ - Sigrid Van Heukelen, wijkmanager gebiedsgerichte werken Stad Leuven
Luchtgroen
‘Een generieke oplossing is er niet, werk locatiespecifiek en vermijd een monofunctionele benadering van groen’ - Jasper Dugardeyn, gebiedswerker milieu provincie West-Vlaanderen
KRACHTGROEN GEBIEDSONTWIKKELAARS
Klimaatgroen
‘Heraanleg van de beek wordt gecombineerd met groene energie-opwekking met watermolens’ Jos van Rooy, adviseur duurzaam bouwen van de gemeente Sittard-Geleen
Leuven 25 juni
Tilburg 14 juni
Sittard 30 mei
Oostrozebeke 23 mei
Kennisestafette Functioneel Groen Workshopverslagen & lessen provinciale bijeenkomsten
Toepassing Functioneel Groen Het Europese Interreg. project ‘Toepassing Functioneel Groen’ startte in 2009 en nadert na 3 jaar zijn afronding. In de vier deelnemende grensregio’s Vlaams-Brabant, WestVlaanderen, Limburg en Noord-Brabant is onderzoek gedaan naar de verschillende toepassingen van groen ter verbetering van het stedelijke leefklimaat. Binnen actuele gebiedsontwikkelingsprojecten en onderzoeken is gewerkt aan het vergaren, ontwikkelen en verspreiden van kennis op het gebied van luchtgroen, klimaatgroen en sociaal groen. Doel van het project was om de theoretische kennis over de verschillende functionele aspecten van groen te vertalen naar bruikbare instrumentaria en ontwerptools voor de verschillende disciplines die zich bezig houden met ruimtelijke ontwikkeling. Doel provinciale bijeenkomsten De 4 provinciale bijeenkomsten, die van 23 mei t/m 25 juni plaastvonden in Oostrozebeke, Sittard, Tilburg en Leuven, hadden tot doel de kennis, inzichten en ervaringen die tot nu toe in het project zijn opgedaan onder de deelnemende regio’s te verspreiden en uit te wisselen. Door middel van excursies, lezingen en workshops kregen de deelnemers in vogelvlucht een overzicht van de projecten en de onderzoeken. Verschillende ‘groenexperts’ en projectleiders deelden hun belangrijkste bevindingen en gingen in gesprek met elkaar en de deelnemers. De kennis kan zo via de deelne-mers uit verschillende disciplines via hun netwerken verder worden verspreid. Kennismaken met ontwikkelde instrumentaria en methoden Tijdens de workshops werd deelnemers gevraagd voor het casusgebied een kansenkaart te maken voor de toepassingen van functioneel groen. Hiervoor werden methoden gebruikt die in het project ontwikkeld zijn zoals o.a.: • Toepassing functioneel groen in de gebiedsontwikkeling Tilburg van buro IMOSS • Kansenkaart Functioneel Groen van buro EXCEPT • Toolkit Klimaatgroen van Bureau BELW Conclusies In dit verslag is een samenvating gemaakt van de adviezen, voorstellen en ideeën die tijdens de workshops in de 4 steden naar voren werden gebracht. Daarnaast is ook per bijeenkomst een opsomming gemaakt van de belangrijkste lessen die door de projectleiders en groene experts naar voren zijn gebracht. Eén les die op elke bijeenkomst werd genoemd is het belang van de integrale benadering van groen in zowel de functionele aspecten als de procesaanpak. Een tweede belangrijke les is de locatiespecifieke aanpak. De (latent) aanwezige fysieke, culturele en sociale kwaliteiten moeten sturend zijn in de (groene) planontwikkeling.
Meer informatie op www.functioneelgroen-seminars.eu • • • •
samenvattingen van de lezingen videoverslagen van de bijeenkomsten downloads van powerpoint presentaties downloads van onderzoeksrapporten en projectdocumenten
Programmering groen
Genius loci & biodiversiteit
- Ga uit van de aanwezige kwaliteiten in het gebied - Koppel cultuurhistorie aan groen en water en maak het beleefbaar - Maak gebruik van de verschillende lokale fysieke omstandigheden als bodemsoorten, orientatie en aanwezigheid van water, zo ontstaan verschillende biotopen - Werk o.a. met de van nature aanwezige plantensoorten die in deze omstandigheden gedijen
Luchtgroen en Klimaatgroen
Extensief beheer van groen
- Door toepassing van de juiste beplanting kan het gebied extensief beheert worden - Informeer gebruikers en omwonenden van het gebied over biodiversiteit en ecologisch groenbeheer - Onderzoek mogelijkheden voor beheer door grazers van lokale boeren, verschillende soorten beheer zorgt voor biodiversiteit
- Vermijd street canyons en let op oriĂŤntatie van gebouwen - Vermijd grote verharde oppervlakken - Let op de thermische eigenschappen van de toegepaste bouwmaterialen - Denk integraal, vermijd mono-functionele benadering - Werk met inheemse beplanting
Fysieke verbindingen
- Maak ecologische verbindings naar het omringende landschap - Zorg voor fysieke verbindingen door het gebied zoals groene wandel- en fietspaden - Maak water bevaarbaar en verbind het met omringend water - Maak ‘ommetjes’ in het gebied voor omwonenden en werknemers van de bedrijven
- Maak groen bespeelbaar en avontuurlijk - Maak fauna zichtbaar en beleefbaar door bijvoorbeeld nestkasten - Introduceer dieren in het gebied als schapen - Zorg dat waterelementen fysiek bereikbaar en beleefbaar zijn voor de gebruikers van het gebied
Proces
- Ga voor het aanstellen van het studiebureu via de Vlaams Bouwmeester - Gebruik het burgemeestersconvenant om groene maatregelen in het plan waarborgen
Co-creatie en participatie
- Vorm een alliantie met bedrijven, omwonenden, ontwkkelaars, waterschappen en gemeenten - Wees eerlijk over de economische belangen van gemeente en investeerders - Betrek (boeren)bedrijven en omwonenden in de aanleg en het beheer van de openbare ruimte
WORKSHOP Kansenkaart Functioneel Groen voor Stationgebied Aarschot
Groene maatregelen & terugverdien modellen
- Beloon bedrijven die investeren in groene daken via waterschappen en maak daken biodivers - Neem groen op in het bestek - Onderzoek de mogelijkheden van energiewinning uit water
25 juni Leuven
Groen en het stedelijk leefklimaat De Vaartkom in Leuven ondergaat de komende jaren een grootschalige transformatie van industriegebied naar woon- en werkmilieu. In het project is groen ingezet ter verbetering van de luchtkwaliteit en zijn omwonenden betrokken bij de inrichting van de groene ruimte. Hoe is groen geïntegreerd in het plan en wat kunnen we hiervan leren en toepassen in de casus? In Leuven kwamen, wandelend door het gebied, verschillende visies op de rol van groen in het stedelijke leefklimaat aan bod. Dagconclusies en lessen: • Co-creatie en sociaal groen: Wees eerlijk over de doelstellingen van de gemeente en ontwikkelaars voor het gebied • Terugkoppeling van beslissingen in participatieproces is de belangrijkste stap in het proces • Koppeling cultureel erfgoed en groen wordt hoog gewaardeerd, dit brengt betekenis en binding met het gebied • Speel in op microklimaten en biotopen in de stad, deze zorgen voor bijzon- dere soorten rijkdom • Bewoners waarderen ‘wild groen’, water en ‘dieren in het groen’, dit sluit goed aan bij de visie van ecologen voor een hogere biodiversiteit in de stad door extensief beheer • Extensief ecologisch beheer reduceert ook kosten voor beheer • Wens voor ‘strak’ groen door overheid, ontwikkelaars en architecten botst met wens ecologen en omwonenden voor ‘wild en biodivers groen’ • Benader nooit groen als monofunctioneel, maar altijd intergraal, één enkel aspect als klimaat of lucht mag nooit leidend zijn. Bekijk de lezingen, video’s en rapporten op: www.functioneelgroen-seminars.eu
Workshop casus Bedrijventerrein en stationsgebied Aarschot
Volgens Luc Vervoort, coördinator Natuurpunt OostBrabant, moet in de gebiedsontwikkeling beter gebruik worden gemaakt van de lokale fysieke omstandigheden. De Vaartkom kent verschillende microklimaten door de aanwezigheid van de Keizerberg, water en bebouwingstypen. Met extensief beheer kunnen deze omstandigheden worden ingezet voor het vergroten van de biodiversiteit.
Programmering groen
Biodiversiteit in de stad
- Spoorzone als ecologische verbindingszone - Een groensructuur i.p.v. ‘snippergroen’ - Geen eenvormig groen, maar (bio)diversiteit in stadstuinen met inheemse soorten en waterelementen - Integreer biodiversiteit in de nieuwbouw met nestkasten ed. - Pas ‘diervriendelijke’ verlichting toe - Zaai braakliggende terreinen in met zadenmengsels voor vogels en insecten - Organiseer op het terrein bijeenkomsten over biodiversiteit en extensief (collectief) groenbeheer
‘Out of the box’
- Laat bomen in en door de oude loodsen groeien - Skatebanen/wildpaadjes door en over oude gebouwen heen - Troostwagon met slowfood van stadslandbouwproducten voor mensen die de trein hebben gemist
- Maak groen bespeelbaar en avontuurlijk - Zorg voor ‘interactief groen’ zoals eetbare gewassen - Koppel groen aan cultureel gebruik - Maak een biertuin op het terrein met kastanjebomen
Co-creatie en participatie
Cultuurhistorie & genius loci
- Behoud en werk met de bestaande groenstructuren, geen witte vel benadering - Vergroen het bestaande taluud - Hergebruik sloopmateriaal voor de inrichting van de openbare ruimte - Laat rails liggen en begroeien
- Vorm een alliantie met omwonenden, ontwkkelaars, waterschappen en gemeente - Betrek de omwonenden met zaai-acties en ‘zaad-bommen’ - Informeer stadsbewoners over biodiversiteit en ecologische groenbeheer - Schep heldere kaders - Wees eerlijk over de economische belangen van gemeente en ontwikkelaars
WORKSHOP Kansenkaart Functioneel Groen Spoorzone Tilburg
Groene maatregelen & terugverdien modellen
- Intergreer groene energie in het plan en laat investeerders dit terugverdienen - Beloon bewoners die tuinen en daken open en groen houden via waterschappen - Neem groen op in het bestek om kwaliteit te waarborgen
14 juni Tilburg
Ontwerpen met Functioneel Groen In Noord-Brabant is o.a. onderzocht hoe groen sturend kan zijn in het ontwerp van stedelijke herontwikkelingsprojecten als de Spoorzone in Tilburg en De Stadsoevers in Roosendaal. Welke meerwaarde levert ontwerpen vanuit het groen op en tot welke inzichten hebben de verschillende onderzoeken geleid? Dagconclusies en lessen: • Groen is geen doel op zich, ga voor kwaliteit i.p.v. kwantiteit en zet bestaande groene kwaliteit in als drager • ‘Stapel’ groene functies en koppel groen aan andere waarden en beleids- doelen als cultuurhistorie, kunst en biodiversiteit • Informeer bewoners over de voordelen (kosten) van extensief en biodivers groenbeheer, het begrip en draagvlak neemt dan toe • Zet nog sterker in op lokale kracht van ondernemers, bewoners en instel lingen • Schep heldere kaders en doelen bij co-creatie processen en wees open over (economische) doelen van de gebiedsontwikkeling • Industriele functies en economische ontwikkeling sluiten groen niet uit maar kunnen elkaar versterken en aanjagen, zo heeft de vroegere wolindustrie bijzondere planten naar de stad gebracht • Koppel groene energie aan gebiedsontwikkeling, zet dit in als ruimtelijke kwaliteit en zorg voor terugverdienmodellen • Zet stadslandbouw in als aanjager en ‘magneet’ voor het gebied Workshop casus Spoorzone Bekijk de lezingen, video’s en rapporten op: www.functioneelgroen-seminars.eu
Serge Vonk van Buro IMOSS ontwikkelde een toolkit voor de toepassing en waardering van groen in gebiedsontwikkelingsprojecten. Een generieke methode die locatiespecifiek kan worden toegespast. In de toolkit is ook de beleving van groen opgenomen. Volgens Serge Vonk blijft dit aspect te vaak onderbelicht.
Faciliteren eigen beheer
Vergrijzing en groene ruimte
Sittard-Geleen vergrijst. - Vergroen de omgeving van ouderen - Onderzoek de behoefte aan moestuinen onder de ouderen - Ontwikkel groene sport- en ‘speelplaatsen’ voor ouderen
De gemeente en bewoners en bedrijven hebben elkaar nodig bij het beheer van de groene ruimte. - De gemeente moet eigen beheer door bewoners en bedrijven beter faciliteren - Betrek grondeigenaren en werk samen - Maak geld beschikbaar voor ‘eigen beheer’
Sociale diversiteit en programmering groene ruimte De schootsvelden moeten meer een sociale gebruiksruimte worden. Nu wordt de ruimte ervaren als een ‘leegte’. Met biodiverse, extensieve beplanting kunnen ‘plekken’ worden gemaakt die uitnodigen voor verschillende soorten gebruik.
Biodiversiteit door extensief beheer
Extensief groenbeheer is kostenbesparend en kan leiden tot meer biodiversiteit. Educatie kan begrip en waardering voor het minder gecultiveerde groen bevorderen.
Braakliggende terreinen als educatieve stadsbiotopen
Jet Joris, Centrum voor natuur- en milieueducatie Westelijke Mijnstreek, ziet in de kelderbakken op het ziekenterrein kansen voor bijzondere waterrijke stadsbiotopen. Door nieuwe regelgeving voor tijdelijke natuur hoeft dit geen belemmering te zijn voor toekomstige ontwikkelingen.
WORKSHOP Kansenkaart FG Dobbelsteen & voormalig ziekenhuisterrein Sittard
Intergrale planaanpak organische gebiedsontwikkeling
Bij grootschalige planontwikkelingen als de herinrichting van Sittard moeten partijen als waterbeheer en omwonenden direct worden betrokken. Er is te veel naar een statisch eindbeeld gewerkt. Door snelle onteigening liggen nu terreinen braak. Tijdelijk gebruik en beheer moet worden meegenomen in de planontwikkeling.
30 mei SITTARD
Nieuwe verdienmodellen voor het groen Het herinrichtingsplan Zitterd Revisited voor de voormalige schootsvelden en stadswallen is ingehaald door de huidige economische situatie. Hoe kan groen in het plan worden geborgd en welke nieuwe vormen van exploitatie en planvorming zijn mogelijk? Experts en ondernemers in het groen gaven hun visie op de kosten, baten en exploitatie van groen in tijden van crisis. De dag was ingericht als een open atelier met interviews, workshops en lezingen op en om de schootsvelden van Sittard. Dagconclusies en lessen: • Zet beter in op aanwezige kwaliteit en potentie voor co-beheer & co-creatie, moestuinen en stadsboer moesten in oorspronkelijke plan verdwijnen, nu kunnen ze worden ingezet voor beheer van braakliggende gronden • Neem bestaande groene dragers en typologieën als moestuinen en stadsweiden dus vroeg mee in de planvorming i.p.v. top-down planning • De Toolkit Klimaatgroen heeft geleid tot nieuwe inzichten bij ontwerpers van de openbare ruimte van het plan De Dobbelsteen • Onderzoek de baten van water en groen en vorm coalities die hun investeringen ook direct of indirect terug kunnen verdienen • Sittard zet al in op waterbaten uit beekherstel voor klimaat, ecologie & energieopwekking, zo word gezocht naar win/win bij investeringen in water en groen Bekijk de lezingen, video’s en rapporten op: www.functioneelgroen-seminars.eu
Workshop casus Schootsvelden en voormalig ziekenhuisterrein
Jasper van der Schaaf, landschapsarchitect van De Dobbelsteen, heeft d.m.v. de Toolkit Klimaatgroen van BELW in zijn ontwerp voor de herstelde beken kansen weten te scheppen voor biodiversiteit. Door middel van beplanting en materiaalgebruik onstaat een biotoop voor watervogels, insecten en inheemse varens.
Recreatie en gezondheid
Toegankelijk groen
- Maak ‘ommetjes’ in het gebied voor omwonenden en werknemers van de bedrijven - Denk aan toegankelijkheid en voorzieningen voor ouderen zoals rollatorpaden - Maak verbindingen naar het buitengebied door wandel- en fietspaden
- Maak plekken om vrij te spelen in het groen - Maak natuurzwembaden in de Mandelvallei - Verbind groene ruimte aan sport
Stadslandbouw
- Verbind eetbare gewassen en stadslandbouw met horeca - Verbouw gezonde eetbare gewassen in het groen
Biodiversiteit
- Zaai randen van sportvelden en braakliggende landjes in met kruidenranden
klimaatadaptatie
- Verminder verhardingen - Creëer waterbuffers om riolering te ontzien - Sportvelden kunnen worden ingezet als waterbuffer - Pas de juiste bouwmaterialen toe
Lokale identiteit & economie Water
- Versterk waterstructueren - Pas waterelementen toe als grachten en fonteinen in het centrum - Pas rietfilters toe om water te zuiveren
WORKSHOP Kansenkaart FG Mandelvallei en centrum Oostrozebeke
- De lokale identiteit van de streek wordt bepaald door industrie en landbouw deze kunnen worden ingezet voor nieuwe economie en recreatie - Transformeer brownfields tot groene recreatie plekken - Betrek agrariërs uit de omgeving bij het groenbeheer
23 mei Oostrozebeke
De integrale benadering van groen In de Kanaalzone Roeselare-Ooigem is in het kader van het project ToepassingFunctioneel Groen onderzocht hoe groen kan bijdragen aan de verbetering van de luchtkwaliteit rond de industriële zones. De regio, 5 gemeenten en bedrijven werkten samen aan dit project. Welke lessen kunnen we leren uit deze integrale aanpak en welke invloed heeft functioneel groen gehad op de planontwikkelingen in de regio. Dagconclusies en lessen: • In de Kanaalzone heeft het project Functioneel Groen geleid tot gebieds- overstijgende samenwerking in de Kanaalzone, dit is in deze regio niet eerder voorgekomen • Gebiedsverstijgende en multidisciplinaire samenwerking is noodzakelijk • In de Kanaalzone investeren zowel particuliere bedrijven als de overheid in vergroening • Vermijd een monofunctionele benadering van groen, een integrale bena- dering leidt tot win/win situaties • Ontwerpers weten te weinig van FG en win/win die te behalen valt, de kennis is wel heel welkom en kan inspireren • Meer kennis over groen in het onderwijs voor ontwerpers is dus hard nodig • Zoek inspiratie en kennis ook in de toepassing van groen en de traditionele stedenbouw zoals ‘the village green’, FG is niet alleen ‘hightech’ groen • In de Vaartkom in Leuven is het moeilijker om ontwikkelaars en grondeigenaren te laten investeren in vergroening, vergroening wordt toch nog gezien als kostenpost en sluitpost Bekijk de lezingen, video’s en rapporten op: www.functioneelgroen-seminars.eu
Workshop casus Mandelvallei en centrumplan Oostrozebeke
Brigitte Smesseart, Coördinator RESOC | SERR Midden-West-Vlaanderen, benadrukte dat de gemeenschappelijke aanpak van fijnstof door middel van groen een uitdaging is maar dat het Functioneel Groen project heeft geleid tot de eerste gebiedsoverstijgende ruimtelijke planvorming in de regio. Tijdens het project groeide het besef dat groen juist integraal moet worden ingezet zodat win/win situaties ontstaan.
Tilburg 14 juni
Colofon Datum: 23 september 2012 Deze rapportage is samengesteld door:
KRACHTGROEN GEBIEDSONTWIKKELAARS
Projectteam KRACHTGROEN: Suzanne Loen - sl@krachtgroen.nl Gudule Martens - gm@krachtgroen.nl
gebiedsontwikkelaars Beatrijsstraat 70c 3021 RH Rotterdam info@krachtgroen.nl www.krachtgroen.nl
In opdracht van: Trekkerstad gemeente Tilburg Luciën Kuijsters - voorzitter project functioneel groen Cora Alfonso - projectleider functioneel groen Jacobijn van Etten - projectleider Interreg. Project Toepassing Functioneel Groen (BELW advies)
Financiers:
Nienke Bouwhuis Vera van den Broek KRACHTGROEN