Kościół św. Ludwika w wiosennej zieleni | St. Louis parish church in blossoming spring
Rzeka Bug | The Bug River
2
Panorama miasta od strony wsi Orchówek | Panorama of the town as viewed from Orchówek village
Cerkiew prawosławna wśród wiosennej zieleni | The orthodox church in spring greenery
3
Włodawa: natura, cooltura i kapitalna historia
Włodawa: nature, culture and awesome history
Miasto tradycji i tolerancji dla odmiennych kultur oraz wyznań, dzieje godne pióra Sienkiewicza, a także unikalna przyroda zachęcają do aktywnego, „resetującego” wypoczynku.
A traditional town with a tolerance for different cultures and religions and a history equal to anything penned by Sienkiewicz, offering unique natural beauty that allows for active relaxation.
W miejscu, gdzie meandrująca wśród pól i lasów rzeka Włodawka wpada do Bugu, na Garbie Włodawskim leży Włodawa. Na mapie ulokowana jest we wschodniej części województwa lubelskiego, tuż przy granicy z Białorusią i Ukrainą.
Włodawa lies in Garb Włodawski, where the river Włodawka meanders through fields and forests, eventually flowing into the river Bug. Located on the map in the eastern part of the Lublin Voivodeship, it is close to the Belarus and Ukraine borders.
4
Neolityczny kamienny grobowiec pochodzÄ…cy z III tys. p. n. e. | Neolithic stone tomb dating from 3000 BC
SĹ‚up graniczny na ulicy Mostowej | Boundary pole on Mostowa Street
Włodawa to jedno z najstarszych osiedli nad środkowym Bugiem. Pierwsze zapiski na jej temat zamieścił w Kronice Halicko-Wołyńskiej ruski kronikarz, po najeździe Tatarów w 1241 r. Jednak eksponowany teraz w centrum miasta kamienny grobowiec z okresu neolitu świadczy, że tereny te były zamieszkałe już cztery, a nawet osiem tysięcy lat temu. Przez wieki żyli na nich zgodnie obok siebie Żydzi, wyznawcy prawosławia i katolicy. Pamiętające te czasy zabytki można dziś oglądać na przecinającym Ziemię Włodawską „Szlaku Trzech Kultur”.
Woły dawaj! Nazwa miasta pochodzić ma wedle legendy od rycerza o imieniu Włodzimierz. Wracając z wyprawy wojennej przeciw Tatarom zatrzymał się, aby napoić zdrożone konie. Urzekła go nie tylko niezwykła uroda miejsca. Wzgórze, jakie przed sobą ujrzał, opływały dwie rzeki: Bug i Włodawka. Postanowił wykorzystać naturalne walory obronne terenu i wzniósł na nim prywatne miasto. Inne źródła z kolei podają, że odbywały się tu targi wołów, pędzonych z ukraińskich stepów na zachód. Najczęściej powtarzane podczas zawierania transakcji zdanie: „Woły dawaj” dało z czasem nazwę Wołydawa, a wreszcie Włodawa.
Miasto graniczne Zgodnie z monografią powiatu włodawskiego Andrzeja Wawryniuka, Włodawa została założona na obszarze średniowiecznych Grodów Czerwieńskich. Wraz z grodem Czerwień, który dał nazwę całości, należały najpierw do Mieszka I, ale już w 981 r. zdobył je książę kijowski Włodzimierz. Odtąd, przez cztery wieki z niewielkimi przerwami panowali nad nimi książęta ruscy. W międzyczasie Czerwień z powierzchni ziemi starli Tatarzy, nazwa Grody Czerwieńskie stopniowo uległa zapomnieniu, zaś ziemie te zostały zajęte przez rozrastające się Wielkie Księstwo Litewskie. Co ciekawe, to właśnie na rzece Włodawce wyznaczono granicę między Koroną a Wielkim Księstwem Litewskim po Unii w Krewie, która połączyła oba państwa przeciw wspólnemu zagrożeniu, Krzyżakom. Tak Włodawa stała się po raz pierwszy miastem granicznym.
Włodawa is one of the oldest settlements found on the middle section of the river Bug. The earliest records concerning the town were published after the Tartar invasion in 1241 and chronicled in the Galicia-Volyn by a Russian. However, a stone tomb from the Neolithic period which is exhibited in the center of the town, proves that the area was already inhabited four or even eight thousand years ago. For centuries Jews, Orthodox and Catholics lived there side by side. Monuments commemorating those times can be seen today at the crossing of Włodawa district and the „Three Cultures Route".
”Give oxen! (Woły dawaj!)” According to legend, the name of the town is believed to have originated with a knight named Włodzimierz. Returning from an expedition against the Tartars, he stopped to water his weary horses. He was amazed not only by the extraordinary charm of the place, but also by a hill in front of him, which was encirled by two rivers: The Bug and The Włodawka. He decided to use the natural d e f e n s i ve q u a l i t i e s o f t h e a r e a a n d e r e c t e d a private town there. Other sources, however, reported that an exhibition of oxen, driven along the Ukrainian steppes to the west, was held here. The sentence: “Give oxen! (Woły dawaj!)”, often repeated during the transaction, after some time gave birth to the name Wołydawa, being finally transformed into Włodawa.
Border town According to Andrzej Wawryniuk's Monograph of Włodawa Poviat, the town was founded in the area of the medieval Cherven Cities (Grody Czerwieńskie). Along with the Cherven City, which gave name to the whole region, they first belonged to Mieszko I, but in 981 they were conquered by Włodzimierz, prince of Kiev. Subsequently, they were ruled over by Russian princes for four centuries, with only minor interruptions. In the meantime, the Cherven City was wiped off the face of the Earth by the Tatars and the name Cherven Cities was forgotten. However, the lands were seized by the expanding Grand Duchy of Lithuania. Interestingly, after the Krewo Union, which merged the two countries against the common threat presented by the Teutonic Knights, the border between the Crown and the Grand Duchy of Lithuania was set on the River Włodawka. Thus Włodawa became a border town for the first time.
5
Sanguszkowie i Żydzi
Sanguszko and Jews
Tym pierwszym Włodawa zawdzięcza rozwój i dobrobyt. Magnacki ród książęcy miał znakomite parentele – wywodził się aż od przyrodniego brata Władysława Jagiełły, Fiodora. Jego syn miał na imię Sanguszko, stąd nazwa rodu. Nie dziwi więc, że jego herbem była litewska Pogoń. Sanguszkowie nie szczędzili troski o gospodarczy rozwój osady. Za ich 120-letniego panowania między końcem XV i XVI w., urosła do rangi dużego ośrodka handlu i tranzytu. Zwieńczeniem sukcesu stała się dla Włodawy lokacja miejska, o którą postarał się książę Andrzej Sanguszko. Do miasta coraz liczniej zaczęli przybywać Żydzi. Rozwijając na znaczną skalę handel i spław towarów Bugiem i Wisłą, z czasem osiągnęli znaczącą pozycję w mieście, które po unii lubelskiej utrzymało charakter miasta granicznego między Koroną a Litwą, czerpiąc z tego liczne korzyści gospodarcze.
To those first settlers, Włodawa owes its development and prosperity. The Baronial prince's family had excellent kin, descended from Fiodor – the half-brother of Władysław Jagiełło. His son's surname was Sanguszko, hence the name of the family. It is not surprising that his coat of arms was the Lithuanian Pahonia - literally “the Pursuer”. Sanguszko was greatly concerned with the economic development of the settlement. During their 120-year reign between the end of the fifteenth and sixteenth century it grew into a large center of trade and transit. The final cause of Włodawa's success was its urban location, established by Prince Andrzej Sanguszko. Jews began arriving in the town in increasing numbers. Over time, due to large scale expansion of trade and rafting of goods via the Bug and Vistula, Jews achieved a significant standing in the town. After the Union of Lublin, the nature of the border town between the Crown and Lithuania remained this way, bringing ever more economic benefits.
Azyl dla protestantów 6
Gdy na progu XVII stulecia Teodora z Sanguszków została wydana za Andrzeja Leszczyńskiego, wojewodę brzesko–kujawskiego, Włodawa i okolice przeszły w posiadanie tej możnej i wpływowej wielkopolskiej rodziny. Leszczyńscy w tamtym czasie odgrywali rolę gorliwych protektorów protestantyzmu w Polsce. Szczególnie bliski był im kalwinizm oraz wyznanie Braci Czeskich. W 1624 r. wzniesiono we Włodawie szkołę i zbiór kalwiński, działający do 1698 r. Wydarzeniem o znaczeniu ogólnopolskim stał się zwołany do Włodawy w 1634 r. synod kalwiński, na który przybyli delegaci z całej Korony i Litwy w celu ustalenia jednolitych form obrzędowych. Honorowym gościem synodu był Jan Amos Komeński, czeski działacz religijny i twórca nowoczesnej pedagogiki. W tym czasie Włodawa stała się prawdziwym schronieniem dla prześladowanych protestantów.
Gdzie Bohun z Rzędzianem stali Pół wieku później spadło na Włodawę, podobnie jak na całą Rzeczpospolitą szereg plag. W czasie powstania Chmielnickiego wojska kozacko–tatarskie, wracając po nieudanym oblężeniu Zamościa, spustoszyły miasto, mordując większość tutejszej ludności. Do tamtych
Refuge for Protestants When, at the threshold of the seventeenth century, Theodora Sanguszko was married to Andrzej Leszczyński, the provincial voivode of Brzesko and Kujawy, Włodawa and its vicinity fell into the hands of this mighty and influential family from Great Poland. At that time, Leszczyńscy played the role of zealous protectors of Protestantism in Poland. Calvinism and the Czech Brethren were especially close to them. In 1624 a school and Calvinist church were built in Włodawa. The church functioned until 1698. The Calvinist synod, convened in Włodawa in 1634, became an event of national importance. Delegates from all over the Crown and Lithuania came to establish common ritual forms. The honorary guest of the synod was Jan Amos Komeński, a Czech religious activist and founder of modern pedagogy. At that time, Włodawa became a safe haven for persecuted Protestants.
Where Bohun and Rzędzian were met Half a century later Włodawa fell upon a series of misfortunes, as did the Republic of Poland as a whole. During the Chmielnicki Uprising, an army of Cossacks
7
Czworobok - brama wjazdowa. Według Sienkiewicza miejsce spotkania Rzędziana z Bohunem Quadrangle – entrance gate. According to Sienkiewicz, it was the meeting place of Rzędzian and Bohun
wydarzeń nawiązał w trylogii Henryk Sienkiewicz, we Włodawie umieszczając scenę spotkania sługi Skrzetuskiego – Rzędziana z watażką kozackim Bohunem. Los nie oszczędził Włodawy także podczas szwedzkiego potopu, kiedy to ponownie poszła z dymem.
Sen Izabeli
8
Po zawieruchach z połowy wieku, przyszedł okres względnego spokoju pod rządami Rafała Leszczyńskiego, podskarbiego wielkiego koronnego, a zarazem ojca późniejszego króla Polski Stanisława. W odróżnieniu od swoich przodków, był gorliwym katolikiem, co oznaczało kres tolerancji religijnej dla protestantów. Potem Włodawa przechodziła kolejno we władanie innych znamienitych rodów: Pociejów, Flemmingów, a następnie Czartoryskich. To właśnie Izabela, a właściwie Elżbieta Dorota z Flemmingów wniosła księciu Adamowi Czartoryskiemu w wianie Włodawę i inne dobra oraz 800 tys. złotych, co wówczas było kwotą zawrotną. Jej ojciec, Jerzy Detloff Flemming, arystokrata z Pomorza Przedniego piastujący
and Tatars, returning after the unsuccessful siege of Zamość, devastated the town, killing the majority of its inhabitants. Henryk Sienkiewicz referred to these events in his trilogy, making Włodawa the meeting place of Skrzetuski's servant Rzędzian and Bohun, a famous Cossack warlord. Fate did not spare Włodawa during the Swedish invasion, when it was razed to the ground.
Izabela's dream After a turbulent half century, a period of relative peace was ushered in by the rule of Rafał Leszczyński, the Grand Treasurer of the Crown and the father of Stanisław, a future King of Poland. Opposed to his ancestors, he was a fervent Catholic and thus the period of religious tolerance towards protestants came to an end. Later, Włodawa was successively passed into the possession of other prominent families: Pociej, Flemming and then Czartoryski. It was Izabela, more accurately known as Elżbieta Dorota Flemming, who passed on Włodawa and 800 thousand zlotys as a dowry into the property of Prince
2.
9
3.
1. Widok na fasadę kościoła pw. św. Ludwika 2. Pauliński zespół kościelno-klasztorny od strony północnej 3. Wnętrza barokowego kościoła pw. św. Ludwika z lat 1741–1752, zbudowanego wg projektu włoskiego architekta Pawła Fontany
1.
1. View of the facade of the St. Louis parish church 2. Pauline church and monastery complex as viewed from the north 3. The interior of the baroque St. Louis parish church between the years 1741-1752, built by the Italian architect Paweł Fontana
10
stanowisko podskarbiego wielkiego litewskiego był w stanie w ten sposób wynagrodzić zięciowi braki w urodzie wybranki, która w momencie ślubu miała mieć jeszcze, jak donoszą kronikarze ślady po przebytej ospie. Jej kuzyn – Stanisław August Poniatowski był ostatnim władcą Rzeczpospolitej Obojga Narodów i jednym z kochanków Izabeli. Samo małżeństwo Izabeli i Adama kojarzy się nam z kart historii ze stronnictwem Familii, które dążyło do reform Rzeczpospolitej, niszczonej anarchią i liberum veto, niefortunnie uciekając się do wsparcia Rosji. Z drugiej strony Czartoryscy pozostawili po sobie słynny pałac w Puławach, kuźnię nowoczesnej myśli oświeceniowej, gdzie Izabela stworzyła pierwsze w Polsce muzeum narodowe – Świątynię Sybilli. A także najcenniejszy zabytek we Włodawie, kościół parafialny pw. św. Ludwika. Zgodnie z miejscową legendą, Izabeli, zaraz po ślubie miał się zacząć śnić duch Ludwika Pocieja, dawnego właściciela Włodawy, ale i rezydencji w pobliskiej Różance, gdzie młodzi po ślubie osiedli. Był na tyle natrętny, że nachodził biedną kobietę każdej nocy i nalegał, aby dokończyć budowę miejscowego kościoła, którą on kiedyś rozpoczął lecz nie sfinalizował. Aby zapewnić pokój utrapionej duszy, Izabela wraz z Adamem sprawili, że włodawski kościół parafialny otworzył swoje podwoje wiernym. W środku zaś umieścili tablicę nieszczęsnego fundatora, którą wraz z tablicą poświęconą Adamowi można do dziś oglądać.
Z rąk do rąk Po Czartoryskich Włodawa przypadła w udziale Zamoyskim, tym samym, których najsłynniejszy przodek, hetman wielki koronny Jan założył w 1580 r. swoje prywatne miasto, Zamość wzorując je na włoskiej Padwie. XVIII stulecie to względnie pomyślny okres w dziejach miasta. Zakończył go III rozbiór i upadek I Rzeczpospolitej. Od 1795 do 1809 r. Włodawa znajdowała się w zaborze austriackim. W latach 1809–1815 należała do Księstwa Warszawskiego, aby po 1815 r. wejść do zależnego od Rosji Królestwa Polskiego. W połowie XIX w. Włodawa utraciła status miasta prywatnego, stając się własnością rządu rosyjskiego. Ustanowienie we Włodawie siedziby powiatu oraz wybudowanie połączenia kolejowego z Chełmem i Brześciem
Adam Czartoryski. At that time it was a staggering amount. Her father, Jerzy Detloff Flemming, an aristocrat from Pomorze Przednie who held the position of treasurer of Lithuania, was in this way able to compensate his son-in-law for his daughter's apparent lack of beauty. Chroniclers reported that she supposedly had traces of smallpox at the time of wedding. Her cousin Stanisław August Poniatowski was the last ruler of the Polish-Lithuanian Commonwealth and one of Isabella's lovers. The marriage of Izabela and Adam associates us with the party of the family which sought to reform the Republic of Poland, devastated by anarchy and Liberum veto, who unfortunately resorted to asking for Russian support. Though on the other hand, the Czartoryski family left behind a famous palace in Puławy, a forge of modern enlightenment thought, where Izabela created Poland's first national museum – The Temple of Sibyl and the most precious monument in Włodawa, the parish St. Ludwik church. According to local legend, the ghost of Ludwik Pociej former owner of Włodawa, appeared in Izabela's dreams, as well as at the married couple's residence in nearby Różanka, where they settled after the wedding. He was apparently so intrusive, that he materialised every night in her dreams, insisting she should finish building the local church, which he started but hadn't managed to complete. To ensure eternal peace for his afflicted soul, Izabela with Adam insisted that Włodawa parish church open its doors to the faithful. Inside they installed a memorial plate to commemorate its unfortunate founder, which can be seen today, along with a plate dedicated to Adam.
Passed from hand to hand After the Czartoryski family, Włodawa fell into the hands of the Zamoyski family. In 1580 their famous ancestor, hetman Jan, founded his own private town Zamość. The town was intended to bear resemblance to the Italian city of Padua. The 13th century was a relatively successful period in the town's history, which came to an end with the third partition of Poland. From 1795 to 1809 Włodawa came under Austrian occupation. In the years 1809–1815 it was part of the
Klasztor paulinów wzniesiony w latach 1701–1718 według projektu Józefa Pioli Pauline monastery built between 1701–1718, designed by Józef Piola
Cerkiew prawosławna wśród wiosennej zieleni. Rzeka Bug | The Bug River
11
Litewskim spowodowało, że po okresie zastoju w I poł. XIX w. nastąpiło ponowne ożywienie gospodarcze miasta.
Tragiczne karty Ziemia Włodawska obfitowała w patriotycznie nastawioną ludność. Brała ona masowo udział w powstaniu styczniowym, czego dowodem są pomnik i mogiła na cmentarzu parafialnym, jak i również pomniki na polach bitew w pobliżu Włodawy. Włodawianie sięgnęli też po broń w czasie I wojny światowej, która przyniosła Polsce niepodległość, a Włodawie miejsce w granicach II Rzeczpospolitej. Było to już wówczas miasto z wyraźną przewagą ludności żydowskiej. Stanowiła ona aż 68 proc. ogółu, podczas gdy Polaków było tu zaledwie 30 proc. Klasyczny sztetl, znany nam już dzisiaj tylko z literatury, gdzie społeczność porozumiewająca się w jidysz żyła zgodnie z zasadami Tory i Talmudu. Wybuch wojny był zarazem kresem starego świata. Nie tylko tego
Duchy of Warsaw, which enabled it to become, after 1815, part of the Kingdom of Poland which was dependent on Russia. In the first half of the 19th century, Włodawa lost its private town status and became the property of the Russian government. The establishment of a county registered office in Włodawa, as well as the construction of a railway to Chełm and Brześć Litewski, meant that after the economic slowdown in the first half of the 19th century, the town experienced another economic revival.
Tragic pages of history Włodawa and its vicinity was full of patriotic people. They took part in the January uprising, which is commemorated by a memorial and grave in the parish cemetery, as well as monuments on the battlefields near Włodawa. People from Włodawa took up arms during the first World War, which brought independence to Poland, and placed Włodawa within the boundaries of the Second Republic of Poland.
12
Symboliczny pomnik poświęcony włodawskim uczestnikom Powstania Styczniowego Symbolic monument dedicated to the participants of the Włodawa January Uprising
Pomnik Tadeusza Kościuszki Monument of Tadeusz Kościuszko
materialnego, gdy wrześniowe bombardowania zburzyły stację kolejową i mosty na Bugu. Cóż z tego, że jeszcze w tym samym miesiącu w okolice Włodawy przedarły się idące ze wschodu oddziały gen. Franciszka Kleeberga tworzące Samodzielną Grupę Operacyjną „Polesie”, zaś gen. Kleeberg na krótki czas odbudował cywilną administrację w mieście? To był ostatni promyk nadziei na to, że wojna skończy się szybko i będzie tak, jak dawniej. Słaby, bo szybko zgasł, gdy do Włodawy wkroczyli Niemcy. Od maja 1942 r. rozpoczęły się systematyczne wywózki włodawskich Żydów do pobliskiego Sobiboru, gdzie mieścił się hitlerowski obóz zagłady przeznaczony do bezpośredniej likwidacji Żydów w ramach akcji „Reinhard”. Obejmowała początkowo eksterminację tych zamieszkujących obszar Generalnego Gubernatorstwa. Z czasem rozszerzona została na pozostałych ze wszystkich okupowanych państw europejskich. Akcja „Reinhard” rozpoczęła się w nocy z 16 na 17 marca 1942 r. od likwidacji getta w Lublinie, gdzie znajdował się również sztab całej operacji.
It was already a town whose great majority was made up of Jews. Jews accounted for about 68 percent of the total population, with Poles represented by only 30 percent. It was a typical shtetl, known to us today only from literature, where the community communicated in Yiddish and lived according to the principles of the Torah and Talmud. The outbreak of war signified the end of the old world, not only the material world, when the September air raids destroyed the railway station and bridges on the River Bug. It was of little significance that in that same month in the vicinity of Włodawa the eastern troops of gen. Franciszek Kleeberg, forming the Independent Operational Group "Polesie", restored the civil administration in the town for a short time. It was the last glimmer of hope that the war might soon end and help to re-establish some normality. It was a weak glimmer of hope however, that was quickly extinguished when the Germans entered Włodawa. From May 1942 Germans began systematic deportations of Jews to Sobibór – a village near Włodawa where a Nazi extermination camp was 13
Aleja Pamięci w Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze Avenue of remembrance at the Museum of the Former Extermination Camp in Sobibór
14
14 października 1943 r. w obozie w Sobiborze wybuchł zbrojny bunt więźniów, zakończony słynną ucieczką kilkuset Żydów. Wydarzenia te stały się kanwą brytyjsko-jugosłowiańskiego filmu w reżyserii Jacka Golda „Ucieczka z Sobiboru”, nagrodzonego Złotymi Globami i Emmą, w których główne role zagrali przekonująco Rutger Hauer i Joanna Pacuła. Po stłumieniu buntu Niemcy zlikwidowali obóz, starając się zatrzeć wszelkie ślady jego istnienia. W Sobiborze wymordowano ok. 250 tys. Żydów przede wszystkim z Lubelszczyzny, Galicji, ale i Europy Zachodniej, głównie z Holandii oraz Żydów z Armii Czerwonej. W pięćdziesiątą rocznicę ucieczki otwarto Muzeum Byłego Hitlerowskiego Obozu Zagłady w Sobiborze, które stanowi dziś filię Państwowego Muzeum na Majdanku. Zakończenie wojny nie przyniosło pełnej wolności Polakom. Wielu z nich podjęło heroiczną, bo skazaną na przegraną walkę z rodzącym się totalitarnym systemem komunistycznym. Do 1950 r. działały tutaj oddziały partyzanckie zrzeszenia Wolność i Niezawisłość, utworzonego we wrześniu 1945 r. z żołnierzy rozwiązanej Armii Krajowej. Jego celem było zapobieżenie zwycięstwu komunistów. Niestety, Polska odzyskała pełną wolność dopiero w 1989 r.
Symboliczny kopiec w miejscu cmentarzyska w Muzeum Byłego Obozu Zagłady w Sobiborze The symbolic burial mound at the Museum of the Former Extermination Camp in Sobibór
erected, designed to direct the liquidation of Jews as a part of Operation "Reinhard”. Initially it was restricted to the extermination of Jews living within the area of the General Government. Over time it was extended to include those from all occupied European countries. Operation "Reinhard" began on the night of 16th March 1942. It started with the liquidation of the ghetto in Lublin, where operational headquarters were situated. In October 14th 1943 an armed rebellion broke out in the Sobibór concentration camp, culminating in the famous escape by hundreds of Jewish prisoners. These events formed the basis for an AngloYugoslavian film directed by Jack Gold. Entitled "Escape from Sobibór”, it was awarded Golden Globes and an Emmy Award. Rutger Hauer and Joanna Pacuła convincingly played the main characters. After suppressing the rebellion Germans closed the camp down, in an attempt to erase all traces of its existence. Approximately 250 thousand Jews were killed in Sobibór. They were mainly from Lublin, Galicia, but also from Western Europe – largely the Netherlands,
15
Perełka wśród zieleni
16
Tak dziś jawi się oczom turysty, Włodawa. Odnowiona Starówka z malowniczymi kamieniczkami w rynku, a pośród nich kościół parafialny, cerkiew i zespół synagogalny są bezcennym wspomnieniem po dawnej wielokulturowości. Otaczają je nowe osiedla, zadbane, z odpowiednią infrastrukturą. A przede wszystkim natura. Znaczną część okolicy pokrywają Lasy Włodawskie, rozciągające się w promieniu 10–12 km od strony południowo-zachodniej miasta. Są to wielogatunkowe bory z dominacją sosny i dębu, w tym dębu szypułkowego. Wędrując po nich można dostrzec okazy lipy drobnolistnej, widłaka torfowego czy brzozy niskiej, ale też tropy wilków. Albo podejrzeć pracę bobra, zobaczyć żółwia błotnego, a przy odrobinie szczęścia nawet szybującego w czystym powietrzu orła bielika. Brak przemysłu sprawia bowiem, że są to tereny nieskażone współczesną cywilizacją. Dlatego powstał tu Poleski Park Narodowy, pierwszy w naszym kraju o charakterze wodno-torfowiskowym, obejmujący bagna, torfowiska i jeziora krasowe oraz lasy na Wyżynie Łęczyńsko-Włodawskiej. Na terenie tego rezerwatu biosfery UNESCO, któremu w herbie patronuje żuraw, wytyczono sześć ścieżek dydaktycznych dla amatorów przyrody. Inną atrakcją jest Poleski Park Krajobrazowy, którego część stanowi otulinę PPN. Obfituje w ekosystemy wodne, zaś jego ozdobą jest jezioro Wytyckie, zbiornik retencyjny w systemie najdłuższego w Polsce melioracyjnego Kanału Wieprz-Krzna. Bug zachęca do uprawiania turystyki wodnej – kajakami dysponuje prężnie działający Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji. Są tu boiska piłkarskie, korty tenisowe, hala treningowa i sportowa. MOSiR organizuje lub współuczestniczy w licznych imprezach, jak Bieg Sobiborski upamiętniający pomordowanych w hitlerowskim obozie zagłady w Sobiborze. Teraz ten teren wchodzi w skład Sobiborskiego Parku Krajobrazowego.
and Jews from the Red Army. The Museum of the Former Nazi Death Camp in Sobibór was opened on the fiftieth anniversary of the escape. It is now a branch of the National Museum at Majdanek. The end of the war did not bring with it full freedom to the Poles. Many of them took to a heroic fight against the emerging totalitarian communist system – a fight that was, however, bound to end in defeat. Until 1950 the partisan association “Freedom and Independence”, operated, being established in September 1945 and composed of soldiers from the disbanded Army. Its aim was to prevent the victory of the Communists. Unfortunately, Poland only regained full freedom in 1989.
A gem in the green Nowadays, that's how Włodawa appears in the eyes of tourists. The renewed old town with its picturesque tenements in the market, among them the parish church, the Orthodox church and the synagogue complex, are a priceless reminder of its former multiculturalism. They are surrounded by new, wellmaintained housing, with an adequate infrastructure, and above all, outstanding nature. A significant part of the area is covered by Włodawa forests, extending in a radius of 10–12 km from the south-west of the city. These are multi-species forests dominated by pines and oaks, including the English oak. Wandering through the forests you can see specimens of small-leaved lime, Lycopodium peat or low birch, but also traces of wolves. You can also observe the work of a beaver, spot a swamp turtle, or with a little luck, maybe even a white-tailed eagle gliding through the crisp, clear air. A distinct lack of industry makes this an area unspoilt by the hand of modern civilization. That is why Poleski National Park has been created here. It is the first in our country composed of peatland water, including swamps, peatlands and karst lakes, as well as forests in the Łęczyńsko-Włodawski Upland. There are six nature trails for lovers of natural beauty in the area of the UNESCO biosphere reserve, which sports a crane in its coat of arms. A further attraction is the Poleski Landscape Park, part of which is found in the Poleski National Park. It abounds with aquatic ecosystems.
Starówka - kamienica na skrzyżowaniu ulicy Sejmowej i Kościelnej Old town – a house at the intersection of Church Street and Sejmowa Street
Rzeka Bug nocą | The Bug River at night
17
Na szlaku Trzech Kultur
18
Aby upamiętnić dawną wielokulturowość ziemi włodawskiej stworzono „Szlak Trzech Kultur”. Wędrówkę nim warto rozpocząć od Kościoła Parafialnego pw. Św. Ludwika i Klasztoru Paulinów. Okazała, późnobarokowa świątynia jest jednym z najcenniejszych zabytków Włodawy. Ma też burzliwą historię. Wspomniany już dawny właściciel Włodawy, Ludwik Pociej był osobą pobożną. Ślubował zatem sprowadzić do miasta Paulinów z Jasnej Góry i dokonał tego w 1698 r., stawiając im dwie dekady później klasztor wg projektu lwowskiego architekta Józefa Pioli. Zakonnicy z wdzięczności wmurowali we frontowej ścianie klasztoru kamienną tablicę ku czci fundatora. Hojny magnat zapragnął kontynuować sakralne inwestycje nie bacząc, że zadłuża miasto. Jego śmierć pokrzyżowała plany wzniesienia kościoła parafialnego, które podjął jego wychowanek i spadkobierca Antoni Pociej. Zamówił projekt kościoła dla paulinów u znakomitego i sławnego architekta i projektanta królewskiego Pawła Fontany. Prace rozpoczęto w 1739 r., a cegłę produkowała założona specjalnie dla tej świątyni cegielnia. Na dobre budowa ruszyła dopiero dwa lata później. Jedenastu mistrzów murarskich na wyniosłym nadbużańskim wzniesieniu tworzyło monumentalne dzieło. Mury stawiano przez kolejną dekadę. Resztę historii znamy – Antoni sprzedał zadłużone włości Flemmingowi, zaś kościół zawdzięcza ostateczny kształt Czartoryskim i takim go możemy oglądać do dziś. Rokokowe wnętrza zdobią bogate polichromie z końca XVII w. W nawie głównej – autorstwa lwowskiego malarza, Gabriela Sławińskiego. Natomiast prezbiterium malowali, sprowadzeni z Jasnej Góry artyści w habitach - Wojciech (Jeremiasz) i Antoni (Marceli) Dobrzyniewscy vel Dobrzenieccy. Nad ołtarzem wisi obraz modlącego się św. Ludwika w bogato zdobionych, złotych ramach. Po obydwu stronach prezbiterium umieszczono portrety fundatorów: Ludwika Konstantego Pocieja i Adama Kazimierza Czartoryskiego. Pod kościołem ciągną się krypty, sklepione kolebkowo i kolebkowo–krzyżowo, częściowo zamurowane. Czy znajdzie się śmiałek, który w podziemiach włodawskiej świątyni trafi na korytarz prowadzący do kościołów w Różance, Orchówku i pod Bugiem - do Tomaszówki? O ich istnieniu mówi lokalna legenda. Do tej pory nie
Szafa ołtarzowa w Wielkiej Synagodze Altar cabinet in the Great Synagogue
Its natural highlight is Wytyckie lake – a reservoir in the system of the Wieprz–Krzna Channel, which is the longest in Poland. The river Bug is irresistible for people wanting to take up water sports, and an actively working Municipal Sports and Recreation Centre (MOSiR) offers kayaks for hire. There are also football pitches, tennis courts, a training and sports gym. MOSiR organizes or participates in numerous events, for example the Sobibór Run – commemorating those murdered in the Nazi extermination camp in Sobibór. This area is now a part of the Sobibór Landscape Park.
On “Three Culture Route” In order to commemorate the former multicultural Land of Włodawa the „Three Cultures Route” was established. A walking tour along this route starts out from the parish church dedicated to St. Ludwik and Pauline Monastery. The magnificent late Baroque temple has a turbulent history and is one of the most valuable monuments in Włodawa. The above-
19
Wielka Synagoga zbudowana w latach 1764–1774, prawdopodobnie według projektu Pawła Antoniego Fontany The Great Synagogue was built between 1764 and 1774 and was probably designed by Paweł Antoni Fontana
mentioned former owner of Włodawa, Ludwik Konstanty Pociej, was a pious person who swore an oath to bring the Pauline brothers from Jasna Góra - an oath he fulfilled in 1698. Two decades later he built a monastery for them. The building had been designed by an architect Józef Piola from Lwów. As a symbol of their gratitude, the brothers placed a stone plate in the front monastery wall in honour of its founder. The generous magnate desired to continue his sacral investments without paying much attention to the fact that the town was swimming in debt. Unfortunately, his death scuttled plans by his foster child and heir Antoni Pociej, to erect the parish church. He commissioned a church project for the Pauline Order by the great and famous architect/royal designer, Paweł Fontana. The works started in 1739 and bricks were furnished by a brickyard set up
specifically for this temple. Construction began at full speed however, two years later. Eleven master bricklayers created a magnificent work on a hill close to the Bug River. It took a further decade to construct the walls. The rest of the history we know - Antoni sold indebted estates to Flemming, but the church owes its final shape to the Czartoryski family and that shape is retained and can be seen to this day. Rococo interiors are adorned with rich paintings from the late seventeenth century. In the nave they were realised by Gabriel Sławiński – a painter from Lwów. The chancel, however, was painted by artists using styles brought from Jasna Góra - Pauline Brothers: Wojciech (Jeremiasz) and Antoni (Marceli) Dobrzyniewscy vel Dobrzenieccy. A painting of St. Ludwik praying hangs above the altar, richly decorated with golden frames. On both sides of
potwierdzono jednak tych przekazów żadnymi poważnymi badaniami. Na terenie klasztoru znajdował się, wybudowany w XVIII w. w stylu późnobarokowym budynek kuchni klasztornej, który wiek później służył unickiej szkole parafialnej. Po powstaniu styczniowym dawną kuchnię klasztorną przeznaczono na mieszkania, a dziś jest to własność prywatna. Przy bramie wjazdowej na teren klasztoru zachowała się XVIII–wieczna figura św. Jana Nepomucena.
Po trzykroć w ogniu
20
Cerkiew parafialna Prawosławna pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny jest kolejną, włodawską perełką. Jej losy są również niezwykłe. Wzmiankowana w dokumentach już w 1564 r., od końca XVI w. prawdopodobnie służyła obrządkowi grecko–katolickiemu. Na początku drewniana, została spalona w 1790 r. Potem ogień trawił ją jeszcze dwa razy. Była też rozbierana. W międzyczasie, już murowaną sfinansował August Zamoyski, a zabiegał o to unicki ksiądz Nikon Zieliński, patriota represjonowany przez władze carskie za sprzyjanie powstaniu styczniowemu. Cerkiew przechodziła z rąk do rąk. Była unicka, potem prawosławna. Po II wojnie światowej prawosławne życie parafialne w mieście zamarło po wywózce miejscowej prawosławnej ludności ukraińskiej do ZSRR oraz Akcji „Wisła”, czyli przymusowych wysiedleniach na Ziemie Odzyskane. Świątynia została zamknięta, a następnie poważnie zdewastowana: wyłamano drzwi i okna, zniszczono część ikon, uszkodzono ikonostas. Dopiero na przełomie 1956 i 1957 r. rozległ się ponownie we Włodawie cerkiewny śpiew. Położona na nadbużańskiej skarpie, czynna dziś świątynia zbudowana została z otynkowanej na śnieżną biel cegły, na planie krzyża greckiego z trzema absydami. Reprezentuje mieszany styl bizantyjskorosyjski i klasycystyczny. Obecny wystrój łączy w sobie wyposażenie ocalałe po dewastacji powojennej ze sprzętami pochodzącymi z innych, okolicznych cerkwi. Ołtarz wypełnia zdekompletowany ikonostas z blisko dwudziestoma wizerunkami świętych, Świętej Rodziny i scen z jej życia.
the chancel pictures of its founders were placed: Ludwik Konstanty Pociej and Adam Kazimierz Czartoryski. Crypts run under the church with vaults and cross vaults. They are partially bricked. Will there ever be a daredevil, who will go under the church into the corridors leading to the churches in Różanka, Orchówek and – under the Bug River – to Tomaszówka? A local legend speaks of their existence. However this legend has yet to be confirmed by any earnest researchers. In the monastery a late Baroque kitchen building was erected in the 18th century. A century later it served as a building for the Uniate parish school. After the January Uprising the former monastery kitchen was earmarked for housing. A 17th century statue of St. John Nepomucen has been preserved at the entrance gate to the monastery.
Thrice on fire The Orthodox Parish Church dedicated to the Birth of the Blessed Virgin Mary is yet another gem in Włodawa's crown. Its fate is also remarkable. It was mentioned in documents dating back to 1564. From the end of the sixteenth century it probably served as a place for Greek-Catholic rites. In its first incarnation it was made of wood and burned down in 1790. It was consumed by fire a further two times and was also dismantled. In the meantime, August Zamoyski financed a brick version, because it was courted by the Uniate priest Nikon Zieliński, a patriot victimized by the tsarist authorities for being in favour of the January Uprising. The Orthodox Church was then passed from hand to hand. It was Uniate, and later Orthodox. After World War II Orthodox parish life in the city ended with the deportation of the local Ukrainian Orthodox population to the USSR, as well as Operation "Vistula", which enforced deportations to the Regained Territories. The temple was shut down, and then severely devastated: doors and windows were broken, some of the icons were destroyed and the iconostasis was damaged. It was only at the end of 1956 that folk singing could be heard once more in Włodawa. Located on the Bug River embankment, the temple was built of brick plastered in a snow white colour and was designed on a Greek cross with three apses. The temple is still
Cerkiew prawosławna pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny | The orthodox church of the Birth of the Blessed Virgin Mary
21
Cerkiew prawosławna pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny. Ikonostas z 1843 r. wykonany w Warszawie przez Andrzeja Cieszyńskiego, z cyklem klasycystycznych obrazów z życia Maryi i Chrystusa, malowanych na deskach The orthodox church of the birth of the Blessed Virgin Mary. Iconostasis of 1843 made in Warsaw by Andrzej Cieszyn with classicist images depicting the life of Mary and Christ, painted on boards
To właśnie w tych żmudnie odremontowanych wnętrzach – podobnie jak w kościele parafialnym, odbywa się doroczny Festiwal Trzech Kultur. Od lat ma niezmienną formułę: trzy dni dla trzech kultur i religii, a zatem pierwszy dzień jest żydowski, drugi prawosławny, a trzeci - katolicki. Festiwalowy karnet obfituje w koncerty, prelekcje, projekcje filmów. Muzeum Pojezierza ŁęczyńskoWłodawskiego - główny gospodarz i organizator wydarzenia realizuje w ten sposób ekumeniczny program ochrony, edukacji i promocji miejscowej tradycji pogranicza kultur, tolerancji i koegzystencji wyznawców prawosławia, judaizmu i katolicyzmu twórców dziejów Włodawy. W zeszłorocznej, XV. już edycji wzięły udział takie gwiazdy jak Jerzy Zelnik, Emilian Kamiński, Kayah, Jerzy Kalina, Transoriental Orchestra, Jascha Lieberman Trio, Chór Politechniki Białostockiej „Polifonia”. Festiwal na stałe zapisał się w kalendarzu imprez kulturalnych regionu i kraju, zyskując międzynarodową rangę.
Muzeum w Synagodze 22
Ogniwem dopełniającym „Szlak Trzech Kultur” jest zespół synagogalny. Jego mury przechowują pamięć o wielowiekowej obecności wyznawców Mojżesza w mieście nad Bugiem. Budowę synagogi w latach 1764–1774 sfinansowała gmina żydowska przy wsparciu Czartoryskich. Zaprojektowano ją w stylu późnego baroku, w miejscu dawnej, drewnianej bożnicy. Początkowo miała jedną kondygnację. Drugą wraz z dwoma bocznymi alkierzami dobudowano pod koniec XIX w. Reprezentuje tzw. układ „dziewięciopolowy” o różnych, wzajemnych relacjach pól i wysokości sklepień z bimą po środku. Podobne rozwiązania stosowano od końca XVI. aż po XIX w. Wygląd synagogi w obecnej postaci łączony jest z Izaakiem Lurią – inicjatorem zmian rytuału liturgicznego. W latach niemieckiej okupacji synagoga służyła za magazyn wojskowy. Zniszczono wówczas prawie całe jej wyposażenie. Tylko w sali modlitw zachowała się stiukowa polichromowana, neobarokowa szafa ołtarzowa, aron ha–kodesz z 1936 r. Od 1983 r., po generalnym remoncie, wykonanym z poszanowaniem dla historycznego detalu, Wielka Synagoga stanowi część Muzeum Pojezierza Łęczyńsko–Włodawskiego. Znajduje się w niej bogaty dział judaistyczny.
open today. It represents a mixture of Byzantine-Russian and classicist style. The current design combines the materials which survived the post-war devastation, with fittings from nearby Orthodox churches. The altar is adorned with an incomplete iconostasis made up of nearly twenty images of saints, the Holy Family and scenes from their lives. The parish church hosts an annual Festival of Three Cultures in these painstakingly renovated interiors. The Festival has had a constant, unchanging formula for years: three days for the three cultures and religions. The first day for the Jewish, the second for the Orthodox, and the third for the Catholic. The Festival consists of concerts, lectures and film projections. The Łęczyńsko-Włodawskie Lake District Museum – the main host and organizer of the event thus realizes the ecumenical program for the protection, education and promotion of local tradition in the borderland of cultures, tolerance and coexistence of the followers of Orthodox Christianity, Judaism and Catholicism - the creators of Włodawa's history. During last year's 15th edition, Włodawa was visited by celebrities such as: Jerzy Zelnik, Emilian Kamiński, Kayah, Jerzy Kalina, Transoriental Orchestra, Jascha Lieberman Trio, Białystok Technical University Choir "Polyphony". The Festival has been written into the calendar of cultural events in the region and the country, gaining international renown.
A museum in the Synagogue A group of synagogue buildings is a complementary link to the "Three Cultures Route". Their walls preserve the memory of the centuries-long presence of Moses followers in the town by the Bug River. The construction of the synagogue in the years 1764–1774 was financed by the Jewish community with the support of the Czartoryski family. It was designed in a late Baroque style, to replace the old, wooden synagogue. Originally it was only one storey tall. The second storey, with its two side corner annexes, was built at the end of the nineteenth century. It represents the so called “nine-section-type” with different, mutual relationships between sections and the height of the vaults, with the bimah in the middle. Similar structural solutions were implemented from the late sixteenth century until the nineteenth century. The present form of the synagogue is associated with Isaac Luria – the initiator of changes in the liturgical ritual.
Czworobok we Włodawie, stanowi unikalny przykład barokowego rozwiązania architektoniczno-przestrzennego w całości przeznaczonego na cele handlowe. Budynki powstały w ramach regulacji miasta zapoczątkowanej przez Jerzego Fleminga The quadrangle in Włodawa is a unique example of baroque architectural and spatial solutions intended entirely or commercial purposes. Buildings were created under a regulation of the town initiated by Jerzy Fleming
Kramnice albo czworobok Jest we Włodawie jeszcze jedno bardzo ważne miejsce, gdzie najczęściej spotykali się ludzie różnych kultur i wyznania. To włodawski rynek – prawdziwe serce miasta i okolicy, na którym odbywały się regularnie jarmarki i targi. Jego centrum wypełniają kramnice, dawne jatki i kramy określane teraz, niezbyt zręcznie mianem czworoboku. Budowę kramnic sfinansował zapewne Jerzy Detloff Flemming w połowie XVIII w. Murowane i wielokrotnie przerabiane w ciągu XIX i XX w., zachowały mimo to pierwotny charakter. Wzniesione na planie kwadratu, tworzą wewnętrzny dziedziniec. Prowadzą na niego dwie bramy, ustawione na osi wschód – zachód. Kramnice do dziś pozostają oryginalnym rozwiązaniem architektonicznym zabudowy rynkowej, rzadko spotykanym w innych miastach.
During the German occupation, the synagogue served as a military storehouse. Almost all of its equipment was destroyed. Only in the Hall of prayers is to be found the preserved stucco and polychrome, neo-baroque altar cupboard, aron ha-kodesh from 1936. Since 1983, after a general restoration was carried out with respect for historical details, the Great Synagogue has been a part of the Łęczyńsko-Włodawskie Lake District Museum. It includes a rich Judaic section.
Stalls or the “Quadrangle” In Włodawa there is one more very important place, where people of different cultures and religions have always met. It's Włodawa market – the beating heart of the town and its vicinities, which used to hold regular fairs and markets. Its center is filled with stalls and
23
Zabawa w środku lata Idealnym czasem na odwiedzenie Włodawy jest lipiec. Wówczas bowiem rozbrzmiewa dźwiękami kapel ludowych, jakie zjeżdżają do niej od lat na festiwal Międzynarodowe Poleskie Lato z Folklorem. Rozpoczyna go barwna parada ulicami miasta z udziałem wszystkich uczestników – zespołów przybyłych z często bardzo odległych geograficznie zakątków świata, jak Peru, Chiny czy Kostaryka. Koncerty zespołów folklorystycznych odbywają się od 1991 r. pod flagą Międzynarodowej Rady Stowarzyszeń Folklorystycznych, Festiwali i Sztuki Ludowej (CIOFF). W czasie trwania festiwalu miasto przyjmuje do dziesięciu grup folklorystycznych, a podczas 22 edycji, Włodawę odwiedziło 197 zespołów folklorystycznych z 589 krajów reprezentujących wszystkie kontynenty.
24
butcher stalls of old. It is now called, quite clumsily, the “Quadrangle”. The construction of stalls was probably financed by Jerzy Detloff Flemming in the mid-eighteenth century. Bricked and repeatedly changed during the nineteenth and twentieth centuries, its original character was preserved. Constructed in the shape of a square, they form the inner courtyard. Two gates, positioned on the east–west axis lead into it. The stalls are still a popular and original architectural solution used in the construction of market buildings, and are rarely seen in other towns.
Fun in the middle of summer The ideal time to visit Włodawa is July. At that time Włodawa is filled with folk band music. Artists have been coming here for years to take part in the International Polish Summer with Folklore. It begins with a colorful parade of all participants through the streets of the town – groups often come from very distant geographical parts of the world, such as: Peru, China and Costa Rica. Since 1991 concerts of folk bands are organized under the flag of International Council of Organizations for Folklore Festivals (CIOFF). During the festival, the city hosts up to ten folk groups, and during the 22nd edition Włodawa was visited by 197 folk groups from 589 countries representing all continents.
koncepcja: 5 STRONA sp. z o.o. opracowanie tekstu: Anna Kłossowska tłumaczenie: Piotr Zacharski korekta polska: Monika Mikołajczuk korekta angielska: Jan Dobrodumow projekt graficzny i skład: Beata Podwojska zdjęcia: Kamil Oleksiuk, Michał Rząca, archiwum miasta Włodawa ISBN: 978-83-941288-4-5 Wydawca: 5 STRONA sp. z o.o. ul. Zamkowa 1 21-505 Janów Podlaski
Poleskie Lato z Folklorem | Polesian Summer Folk Dancing
Urząd Miejski we Włodawie 22-200 Włodawa, Al. J. Piłsudskiego 41 tel. 82 57 21 444, fax 82 57 22 454 info@wlodawa.eu www.wlodawa.eu
ISBN: 978-83-941288-4-5