Krant van de Aarde 2-2018

Natuur / Voeding / Gezondheid / Cultuur / Innovatie / Mode / Vrije tijd

Jaargang 13, nr. 2 | april/mei 2018

cial Spe en

Reizen - Eila e g nd la j i B

De bij

Ruud Lubbers

is van levensbelang

in gesprek met Paul van Vliet

Vier de Dag van de Aarde op 22 april

Uitgave van de stichting Dag van de Aarde Verschijnt zes keer per jaar.

Volg ons op Facebook facebook.com/KrantvandeAarde

lees ons online www.krantvandeaarde.nl

Adv Krant van de aarde 02.pdf

1

26-2-2018

14:51:19

WAS UW VLOER OOIT ZO KOUD?

TONZON: HET BESTE WAPEN TEGEN AFKOELING VAN UW VLOER

Beter Isolerend effect TONZON Vloerisolatie heeft in een kruipruimte een beter isolerend effect dan andere isolatiematerialen. Dat is te danken aan het unieke Thermoskussen dat in 1980 in Nederland is uitgevonden. Dit is het enige materiaal dat de warmtestraling van de vloer vrijwel tot nul reduceert. De vloer wordt daardoor warmer en de energiebesparing is hoger. Andere isolatiematerialen zoals wol, EPS (polystyreen) of purschuim remmen de warmtestroom wel enigszins, maar de warmte die wordt doorgelaten, wordt aan de onderzijde uitgestraald naar de kruipruimtebodem en de nog koudere funderingsmuren. Door dit permanente warmtelek worden nieuwbouwvloeren niet zo warm en is een vloerverwarmingssysteem bijzonder traag. Het Thermoskussen heeft als bijkomend voordeel dat het volledig opvouwbaar is. Het past door ieder luikje, kan ook in krappe kruipruimtes worden toegepast, het geeft veel minder overlast en er zijn geen vrachtwagens nodig.

Kosteloze inspectie van uw kruipruimte Waarom nog langer wonen op een koude vloer? Tonzon is al ruim 38 jaar het beste

Warmtebeelden laten grote warmtelekken zien

TONZON BV Postbus 1375 7500 BJ Enschede

bij opwekking

info@tonzon.nl www.tonzon.nl

TONZON Thermoskussens

TONZON Bodemfolie

wapen tegen afkoeling van uw vloer.

Vraag nu een kosteloze inspectie aan van uw kruipruimte. U ontvangt vrijblijvend een offerte op maat. Kijk snel op tonzon.nl Onnodige warmtelekken kosten veel gas We laten veel warmte onbenut weglekken.

De stookruimte is warm. GeĂŻsoleerde CV-buizen in kruipruimtes en zolders stralen warmte uit. Radiatoren warmen buitenmuren op. Bij vloer verwarming lekt veel warmte aan de onderzijde weg.

Bij woningen met luchtverwarming is het in de kruipruimte soms nog warmer dan in de kamer. Ook bij nieuwe woningen en NOM woningen is nog veel te winnen.

Zie hoe simpel het kan zijn om klimaateffectief gas te besparen. Ga naar tonzon.nl/warmtelekken.

bij transport

bij afgifte

0900 - 28 66 966 (0,10 p/min) KvK 06044102

Redactioneel

3

22 april, de Dag van de Aarde Het is nu veertien jaar geleden dat we de Dag van de Aarde voor het eerst vierden. In de Industriële Groote Club op de Dam in Amsterdam met de kunst tentoonstelling 1001 Reasons to Love the Earth. Daarna volgden het Universiteitsmuseum Utrecht, Dierenpark Rhenen en het Watermuseum in Arnhem.

Op deze festivals waren steevast veel goede doelen en andere organisaties aanwezig die de liefde voor de planeet met ons delen. Uit de Dag van de Aarde is twaalf jaar geleden de Krant van de Aarde ontstaan. Omdat het belangrijk is om meer dan ééns per jaar stil te staan bij de schoonheid en de waarde van de Aarde. Uiteraard blijft het prachtig om op International Earthday aandacht te geven aan- of iets te ondernemen in het kader van de Dag van de Aarde.

De Krant van de Aarde is inmiddels van een spreekbuis voor goede doelen gegroeid naar een medium met een zelfstandige redactie. In deze editie enkele activiteiten die plaatsvinden op de Dag van de Aarde. Op onze website zullen we dit aanvullen de komende weken. Het is 22 april ook zaaidag ten behoeve van de bijen. In het kader van onze terugkerende aandacht voor biodiversiteit een goede gelegenheid om eens extra aandacht te besteden aan dit mooie en nuttige dier. Steun de bij en vier de Dag van de Aarde.

Elke week een tas met biologische groenten en fruit van het seizoen

Happy Earthday!

Albert Poutsma, voorzitter stichting Dag van de Aarde

In memoriam

Ruud Lubbers In het kader van de opening van het International Year of Planet Earth (IYPE) nu tien jaar geleden reisde een deel van de redactie af naar Parijs samen met o.a. professor Meulenkamp en de delegatie van de Universiteit van Utrecht. Daar spraken we uitgebreid met Ruud Lubbers. Het interview met Ruud Lubbers, Paul van Vliet en Midas Dekkers in deze krant is van rond die tijd maar nog steeds actueel.

Foto: www.cda.nl

Een ontspannen, duurzame vakantieplek in de bossen met 18 vrij gelegen vakantiebungalows, een bijzondere kinderboerderij, speeltuin en biologische winkel.

www.odin.nl

De Roek ligt net buiten Otterlo op 1,5 km van Nationaal Park De Hoge Veluwe met het Kröller-Müller Museum, te midden van prachtige bossen, heide en zandverstuivingen.

Karweg 2 Otterlo

•

www.deroek.nl

•

0318-591757

Voor de natuurlijke verzorging van uw kwetsbare huid

Dermagiq Skin, Hand en Body Wash Alle producten van Dermagiq zijn op basis honing.

Ontwikkeld op de Universiteit van Wageningen en onderzocht in verschillende dermatologie centra die gespecialiseerd zijn in behandeling van huidaandoeningen.

Dermagiq Skin is speciaal geschikt voor volwassenen en kinderen, vanaf babyleeft ijd, met eczeem en wondjes o.a. door krabben bij eczeem.

Samen met Dermagiq Hand en Dermagiq Body Wash, ook op basis van honing, heeft u een complete en natuurlijke verzorging voor uw gevoelige huid.

Onze Dermagiq producten zijn nu ook verkrijgbaar bij Etos.

Voor informatie, ook over andere producten in de Dermagiq lijn, kijk op:

www.dermagiq.nl www.emonta.nl/dermagiq

Verzorging met de kracht van de natuur.

www.dermagiq.nl

Inhoud

5

Jaargang 13 2018

11 INHOUD

G1 - G28

Bijlage Gezond

17

6

Nieuws op z’n Frans

8

Rotganzen in Nederland

10

De Wild beleving

11

Wild op het witte doek

14

Fotowedstrijd LandschappenNL

16

Biodiversiteit

17

Bevolkingsbeleid

20

Interview met Anne-Marie Rakhorst

22

Groene schoonmaakproducten

22 26 Gadgets Top 6

24

Agenda

26

Colofon

27

6

Nieuws op z’n Frans

Frans van der Beek volgt de ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid op de voet. Hij ergert zich aan de wijze waarop we van de Aarde lenen en weigeren om terug te betalen. En is blij met initiatieven die het welzijn van de planeet bevorderen. Frans geeft een rode kaart aan iedereen die het milieu en de natuur vernietigt en prijst met een groene kaart alle inspanningen die het leefklimaat bevorderen of herstellen. Suggesties zijn welkom op fhjvanderbeek@gmail.com.

‘GUARDIANS OF THE EARTH’ BLIJFT NOG IMMER ACTUEEL

Het mondiale klimaatakkoord dat in 2015 in Parijs werd gesloten kreeg een vervolg in december vorig jaar in Bonn en wordt in december in Polen nog eens overgedaan. De Poolse cineast Filip Antonia Malinowski maakte in de Frans hoofdstad een documentaire die een verrassende inkijk geeft in de totstandkoming van het akkoord. Die wordt beschreven als een cocktail van emoties: woede, humor, pit en verdriet. Uit de film van anderhalf uur blijkt dat het redden van de Aarde puur mensenwerk is met alle gedoe van dien. Het onderhandelingsspel wordt op het scherp van de snede gespeeld. In de film tikken de dagen tot het sluiten van het akkoord dreigend weg; een metafoor voor de toestand van onze planeet. De film is nu al een jaar oud, maar blijft actueel en daarom breng ik de boodschap maar weer eens onder de aandacht.

TAXI EN BUS MAKEN DE STEDEN SCHONER

Onze staatsecretaris Stientje van Veldhoven (D66) van infrastructuur en waterstaat pakt door met een pakket aan maatregelen om de lucht in Nederland schoner te maken. Dat is hoog nodig, want op 150 plekken in ons land wordt de EU-norm voor stikstof en fijnstof overschreden.

Elke stad zet in op het stimuleren van openbaar vervoer en het gebruik van de fiets en het invoeren van milieuzones voor auto’s. Ook elektrisch rijden moet de norm worden en dat geldt dan vooral voor bussen en taxi’s. Stientje wil zelfs nog een stap verder gaan dan de normen van de We-

Stientje van Veldhoven D66

reldgezondheidsorganisatie (WHO) en die zijn al strenger dan de EU-maatregelen. Vuile lucht kost mensenlevens en dat de staatssecretaris daar nu paal en perk aan wil stellen verdient een compliment. Nu nog scherpe maatregelen voor industrie en scheep- en luchtvaart.

TOO GOOD TO GO ANTI VERSPILLING

Dat is een cijfer om van te schrikken: een-derde van het voedsel dat wereldwijd wordt geproduceerd wordt onnodig verspild. Schande! Minister Schouten maakt zeven miljoen euro vrij voor het oplossen van dit probleem. Met dat geld moet de verspilling met de helft worden teruggebracht.

Als dat lukt is ons land weer koploper in de strijd tegen deze verkwisting. Onlangs is de app Too Good To Go in Amsterdam gelanceerd. De app verbindt de consument met winkels, restaurants en hotels zodat overtollig voedsel alsnog tegen gereduceerde prijzen kan worden verkocht in plaats van weggegooid. Intussen zijn er in de hoofdstad al 25 locaties die deelnemen, waaronder Vlaamsch Broodhuys, Le Pain Quotidien, Hotel Mercure en Landmarkt. Je kunt de app downloaden in de App Store en Google Play Store om de Magic Box te bestellen met een korting die kan oplopen tot 70%. De inhoud is altijd een verrassing!

DRONE-BIJ HELPT BIJ BIJ BESTUIVING Nee, dit is geen verschrijving, want de drone-bij helpt de bij inderdaad bij de bestuiving.

De bij wordt bedreigd met uitsterving door klimaatverandering, bestrijdingsmiddelen en veranderingen in het landschap. Dat is slecht

Too Good To Go

voor de bestuiving van gewassen en dus voor de voedselproductie, maar ook voor de biodiversiteit.

In Japan is daarom een drone ontwikkeld die het werk van de bij kan overnemen. Het is een droontje van vier centimeter breed en weegt vijftien gram. Het dingetje heeft vier propellers en heeft een soort klitteband op de rug, waar het stuifmeel aan blijft plakken. Dat wordt vervolgens naar de vrouwtjes gevlogen. Uitvinder Miyako wil de drones uitrusten met camera’s, gps en kunstmatige intelligentie, waardoor de kunstbijen zelf op zoek kunnen gaan naar bloemen om er de pollen uit te plukken. Ingenieus en een opsteker voor de bij in het algemeen.

VLIEGEN OP ALGEN KOMT DICHTERBIJ

Dat vliegverkeer gigantisch vervuilend is mag duidelijk zijn. Flinke verhoging van de ticketprijs en belasting op kerosine is een oplossing, maar dat tast de economie aan en dan deinzen we ineens allemaal terug. Maar oliegigant Exxon-Mobil werkt aan een nieuw productieproces. De fabrikant wil uit grote vijvers tienduizend vaten per dag aan algenolie halen. Raffinaderijen zetten deze smurrie om in biobrandstof. We moeten nog wel zeven jaar wachten tot deze productie tot stand komt. De KLM heeft al eerder vluchten op algenolie uitgevoerd, dus het kan. Maar er waren teveel algen nodig voor een vlucht, dus het plan ging weer in de la. Bovendien was het procedé peperduur. Exxon-Mobil beweert nu een olierijke alg te hebben gekweekt. Dat is mooi. Zolang we nog niet elektrisch kunnen vliegen kan dit een tijdelijke verduurzaming zijn.

Drone-bij

Nieuws op z’n Frans

Redacteur Frans van der Beek deelt rode en groene kaarten uit. Groen maakt blij en rood moet anders.

7

Heb je goed of slecht nieuws?

Mail Frans!

redactie@krantvandeaarde.nl

FOEI, VIEZE VISSERS!

Minstens 640.000 ton visgerei komt ieder jaar wereldwijd in zee en oceaan terecht. Dat is ongeveer tien procent van de plastic soep. Tienduizenden zeedieren sterven jaarlijks door verstikking of het inslikken van die troep. Bij Seattle werden in een jaar 840 oude netten opgevist met daarin 32.000(!) dode zeedieren. Uit onderzoek blijkt dat het de meeste grote visbedrijven geen moer kan schelen wat ze aanrichten. Het Global Ghost Gear Initiative probeert de vissers ertoe te bewegen hun visgerei te recyclen en achter verloren netten aan te gaan. In de Noordzee gaat het vooral om vistuig dat al bijna een halve eeuw in het zoute water zwerft en al die jaren onnoemelijk veel slachtoffers heeft gemaakt. Vissers verliezen vaak netten als ze ’s nachts vissen of pleuren ze overboord bij een inspectie om boetes te voorkomen. Internationale overheden moeten handhaven door die foute vissers eruit te vissen.

VEEL, HEEL VEEL MEER PLASTIC IN DE OCEAAN

We waren al geschokt door de gigantische hoeveelheid plastic rotzooi die in de Grote Oceaan drijft, maar de laatste cijfers zijn ronduit verbijsterend.

De drijvende vuilnisbelt tussen Californië en Hawaï is maar liefst drie keer zo groot als de oppervlakte van Frankrijk. Volgens schattingen wordt er ieder jaar acht miljoen ton aan plastic in de oceaan gedumpt. De huidige hoeveelheid is ruim tien keer zoveel en die groeit jaarlijks exponentieel. En het blijft niet bij een plastic soep, maar er zijn er meerdere en ze cirkelen rond. Wie dieren uit de oceaan vist treft gegarandeerd plastic in de maag aan. Het

Foute vissers

is om moedeloos van te worden. Als er niet snel maatregelen komen deint de vuilnis op en onder de golven in de richting van een catastrofe. Wanneer worden we eindelijk wakker?

WE LENEN VEEL MAAR BETALEN NIET TERUG!

Nederland is een van de meest welvarende landen dankzij het lenen van grondstoffen van de Aarde.

Maar terugbetalen is er niet bij. De schade aan natuur en milieu is enorm. De studie ‘De kwetsbare welvaart van Nederland’ naar het verband tussen welvaart, welzijn en materiaalstromen toont aan dat we massaal heel erg verkeerd bezig zijn. Sinds 1850 is de delving van minerale grondstoffen zoals zand en grind met een factor 71 gestegen.

De hoeveelheid fossiele brandstoffen is 65 keer zo groot en bio grondstoffen (granen, melk, hout) namen toe met factor 13. Dat is per hoofd van de bevolking een gemiddelde toename van 13 keer het oorspronkelijke getal. Daarmee teert ons land onverantwoord in op ‘natuurlijk kapitaal’. Soorten verdwijnen, de bodem verarmt en de uitstoot broeikasgassen gaat maar door. Dat gedrag veranderen duurt decennia. Pas in 2015 is hopelijk sprake van een circulaire economie. Arm, rijk land…

Bankwijzer. Alleen SNS, ASN en Triodos krijgen een hoog cijfer. Aegon, ING, ABN AMRO, Rabo, Delta Lloyd en Van Lanschot scoren een vette onvoldoende. Deze verlangen bijvoorbeeld niet van oliebedrijven dat ze afzien van boringen in het kwetsbare Noordpoolgebied. Alle banken zijn op vijftig punten onderzocht op hun duurzaamheidbeleid. ABN AMRO en Triodos verbeterden dit beleid op tien onderwerpen. De Nederlandse Vereniging van Banken zet vraagtekens bij de kwaliteit van het onderzoek. Hoe zou het toch komen dat die reactie mij in het geheel niet verbaast?

WEIDEVOGEL BEDREIGD DOOR ROVENDE VOSSEN

Het goede nieuws is dat wie bij een bank werkt dat liever niet op een verjaardagsfeestje vertelt uit angst met de nek te worden aangekeken. Het slechte nieuws is dat de meeste banken ernstig tekort schieten bij hun klimaatbeleid. Dat blijkt uit de publicatie van een onderzoek door de Eerlijke

De populatie van weidevogels neemt al jaren af.

Intensivering van de landbouw zou daar debet aan zijn, maar de grote boosdoener blijkt de vos te zijn. In Overijssel zijn 285 nesten van beschermde vogelsoorten onderzocht. Daarbij bleek dat 25 tot 43 van de legsels uitkwam, afhankelijk van het soort vogel. Dat zijn alarmerende cijfers, want dat zou 50 tot 60 procent moeten zijn. Boeren die hun land weidevogelvriendelijk inrichten en beheren, en daar subsidie voor krijgen, halen opgelucht adem. Het is dus niet hun schuld. Met camera’s kon de eierdief worden gesnapt. De Dierenbescherming is van mening dat de vos niet moet worden afgeschoten, omdat ze ook een nuttige functie in de natuur hebben, maar vogelliefhebbers denken daar toch heel anders over. Het collectief Agrarisch Natuurbeheer Noordwest-Overijssel gaat nu bekijken wat er aan deze vossenplaag kan worden gedaan. Wie het weet mag het zeggen.

Plastic in de oceanen

Vossenplaag

BANKEN NEGEREN KLIMAATPROBLEEM

8

Gadgets

Gadget Top 5

Over de bloemetjes en de bijtjes…

Bloeiende boodschap Door de ontwikkeling van de BLOOM bloeikaart belanden wenskaarten niet langer bij het oud papier, maar veranderen ze in vrolijke bossen bloemen. De kaarten zijn gemaakt van handgeschept papier met bloemzaden en kunnen geheel in de aarde worden gelegd. Met voldoende water komen de kaarten vanzelf tot bloei. Sinds kort zijn er zelfs eetbare bloeikaarten. Hiermee plant je lekkere tomaten, wortelen en rucola.

Ook zijn er kaartjes met kruidige tijm, basilicum en citroenmelisse.

Onze nummer 1 omdat: BLOOM your message een bedrijf is van drie vrienden die met hun producten de afvalberg willen verkleinen. Zowel de kaarten als potloden zijn op een duurzame manier gemaakt, het zijn producten met een goed verhaal en gevoel.

Prijs vanaf € 2,50 via www.degroeneknoop.nl

3

Natuurlijk lichtspel

Je mooiste blad, bloem of foto lijst je prachtig in met de Hueframe, een lijst zonder lijst en daarom een opvallende verschijning.

Aan de muur hangen is geen must, voor het raam levert de Hueframe juist een prachtig lichtspel op. Dit ontwerp van Studio Carmelo Bogman is bedoeld om het leven mooier en lichtvoetiger te maken. Niet voor niets zijn alle ontwerpen geïnspireerd door de natuurlijke schoonheid om ons heen en met veel liefde en aandacht in Nederland geproduceerd.

Prijs vanaf € 17,95 via www.bijzondermooi.nl

4

Huidverzorging met honing

Dermagiq Body Wash, een milde Body Wash met honing, is geschikt voor alle huidtypes, ook voor de droge en gevoelige huid. Het bevat een hoge concentratie honing die rijk is aan reinigende enzymen. De natuurlijke plantaardige antioxidanten en enzymen uit honing zijn zuiverend en rustgevend, ook voor de geprikkelde huid.

De heerlijke zachte geur is afkomstig van natuurlijke allergeen-vrije aroma’s. Dermagiq Body Wash is geschikt voor de dagelijkse hygiëne en kan in plaats van gewone zeep worden gebruikt.

Prijs € 9.95 via www.emonta.nl

2

Cadeautjes om te zoemen Ansichtkaarten, cadeauboekjes, notitieschriften waar prachtige bloemverhalen in verwerkt zijn, voorzien van leuke tips. De taal van bloemen, zoals die al in Victoriaanse tijd werd gebruikt bij het verzenden van geheime (liefdes-) boodschappen, is hierbij het uitgangspunt. Iedere bloem en plant heeft namelijk zijn eigen oorsprong, symboliek en beleving. Veer en Moon verkoopt tevens in samenwerking met Naturalis samengestelde zadenzakjes, om je tuin weer (meer) te laten zoemen!

Prijs vanaf € 3,95 via www.millows.nl

5

Verzorgd op pad

In de lente kun je ook weer op blote voeten naar buiten.

Misschien ga je wel op stap naar een van de vele blote-voetenpaden die Nederland inmiddels rijk is, een bijzondere ervaring! Met Harmonie voetenbalsem geef je extra zorg en aandacht aan de voeten, ook in deze tijd van het jaar kunnen ze dat goed gebruiken. Deze hoogwaardige voetbalsem is op ambachtelijke wijze vervaardigd met biologische plantenoliën en heilzame kruidenextracten als biologisch IJslands mos. Verrijkt met kostbare etherische oliën als tijm en kamferolie.

Prijs € 10,99 via www.vitaminstore.nl

De bij

9

De bij is niet blij Tekst: Frans van der Beek

Bijensterfte is in ons land het hoogst van heel Europa. Dat tast onze voedselzekerheid aan wegens de afname van de biodiversiteit. Tachtig procent van de gewassen wereldwijd is afhankelijk van bestuiving door insecten. Zonder bijen geen fruit, cacao, koffie, uien, enzovoorts.

Een van de voornaamste oorzaken van bijensterfte is het gebrek aan voedsel, want bijen moeten daarvoor steeds verder vliegen. En pesticiden zorgen voor de nekslag.

Bijensafari Een van de oplossingen kan de uitbreiding van het aantal imkers zijn. De Nederlandse Bijenhoudersvereniging geeft cursussen, want imker ben je niet zomaar. Het houden van een bijenvolk vergt grondige kennis maar wie zich erin verdiept, wordt verrast door de fascinerende wereld van de zoemende zwart-gele bloemenvriend. Natuur & Milieu biedt een app aan waarmee geïnteresseerden op bijensafari kan gaan. Dan kun je altijd nog besluiten of je een bijenkorf in je tuin wilt plaatsen.

Mysterie Nederland kent 350 bijensoorten en wereldwijd ongeveer twintigduizend. De honingbij is de bekendste bijensoort en is de belangrijkste leverancier van natuurproducten als honing, bijenwas, koninginnengelei en propolis. Veel bijenvolken zijn verdwenen door parasieten en insecticiden, maar veel is nog een mysterie. Wel is veel bekend over het complexe gedrag en het ingenieuze kliersysteem van de bij dankzij intensief onderzoek. Kunstmatige bijenvolken moeten regelmatig onderhouden worden om ze van afval te ontdoen en om de honing te oogsten. Onder natuurlijke omstandigheden bouwen de bijen steeds een nieuw nest om aan nestparasieten te ontkomen.

Leve de koningin!

Het bijenvolk kent verschillende verschijningsvormen, die ‘kasten’ worden genoemd. Dat zijn de ‘moer’, de ‘werkster’ en de ‘dar’. De moer of koningin is de meest zeldzame bij. De koningin houdt het nest in

stand door het leggen van grote hoeveelheden eitjes, wel tot tweeduizend per dag. De werksters zijn, net als de moer, vrouwelijk. In de zomer komen de mannelijke bijen, de darren, tevoorschijn. Ze zijn vanzelfsprekend nodig voor de paring, maar regelen ook de temperatuur in de kolonie. Als er niet genoeg stuifmeel in het bijennest aanwezig is, worden ze verwijderd. In de winter weet een moer zich omringd door ongeveer tienduizend werkbijen en geen enkele dar. In de zomer zijn enkele honderden darren en kan het aantal werksters oplopen tot 80.000.

Strikte taakverdeling Het in stand houden van het nest vereist een nauwgezette samenwerking. De werksters zijn gebonden aan een strikte taakverdeling, zoals het maken van nieuwe raatcellen, het verzorgen van de larven, het schoonhouden van het nest, het verjagen van vijanden, het dichten van kleine nestopeningen, het ventileren van het nest, het maken van honing, het zoeken naar voedsel en het beschermen van het nest.

Het werkzame leven van een honingbij begint zodra zij uit de cel is gekropen. Aan ijver heeft het een bij nog nooit ontbroken.

Bijendans Honingbijen beschikken over een interne biologische klok, waardoor ze kunnen navigeren en taken verdelen. Die klok van reguleert ook de ‘bijendans’, waarmee de werksters informatie doorgeven over waar ze voedsel kunnen vinden. De taken van een honingbij veranderen voortdurend. De jonge, net uitgekomen bijen hebben andere taken dan de oudere bijen. De jongere exemplaren kunnen meteen vliegen, maar doen dit zelden. Ze blijven in het nest en voeren huishoudelijke taken uit. Een pas uitge-

komen honingbij houdt zich bezig met het reinigen van cellen. Enkele dagen later kan zij ook de nectar bewerken en kijkt het uitvoeren van een bijendans af van haar soortgenoten. Na zes dagen kan zij jonge larven verzorgen en voeden. Als de werkster twee weken oud is, kijkt ze nieuwsgierig bij de vliegopening en helpt daar ook bij de bewaking van het nest.

Na drie weken vliegt de werkster voor het eerst uit om nectar en stuifmeel te verzamelen.De oudere bijen vliegen veel en zoeken naar voedsel of bewaken de nestingang. Deze verandering in taakverdeling verhoogt de efficiëntie van het bijenvolk en wordt in stand gehouden door de constante aanvoer van nieuwe bijen die uit hun pop kruipen.

Bestuiven met penseel Hoezeer de mens afhankelijk is van de werkzaamheden en de bestuiving van de bij weten ze inmiddels in China. Daar ging men zo rigoureus te werk met pesticiden, zoals glysofaat, dat bijenvolkeren massaal het loodje legde. Daarmee kwam de voedselproductie ernstig in gevaar, waardoor een legioen aan Chinezen werd opgetrommeld om met een penseeltje de bestuiving van de bijen over te nemen. Het is een schrikbeeld dat we in ons land moeten vermijden.

Op speurtocht De bij is onze vriend en steekt alleen in doodsnood.

Het is aan te bevelen om eens op bijenspeurtocht te gaan. Dat kan bijvoorbeeld bij het Kunstfort in Vijfhuizen waar een bijenmuseum is ingericht met allerlei educatieve mogelijkheden. Bij kwekerij Het Nieuwe Veld in Diepenveen is ook zo’n museum en bij imkerij Mellinde in Maartensdijk kun je ook kennismaken met de wonderen van de bijenwereld.

10

De bij

De Traay vliegt mee in de strijd Tekst: Leonie Kohl

Wat veel mensen niet weten, is dat de bij en andere bestuivers aan de bron staan van al ons leven. Zonder bijen hebben we allemaal nog maar vier jaar te leven, aldus Einstein. Oprichter en eigenaar van imkerij De Traay, Wouter Vuijk, is al meer dan 40 jaar vriend van het bijenvolk. Wouter is begonnen met imkeren in 1977, aan de Traayweg in Leersum. Met passie voor de bijen, de natuur en de ambitie om zoveel mogelijk mensen te laten genieten van een breed assortiment kwaliteitshoning.

De Traay biedt lekkere biologische honing, heerlijke honingspecialiteiten en mooie bijenproducten. Wist je dat er echt eindeloos veel soorten honing zijn?

Dit heeft te maken met de diversiteit van de planten waar de bijen hun nectar verzamelen. Zo heb je bijvoorbeeld lindehoning, tamme kastanjehoning en eucalyptushoning, maar ook boshoning uit Afrika, heidehoning uit de Veluwe en de Pyreneeën en berghoning uit Nieuw-Zeeland. Bijen halen niet alleen nectar uit bloemen, maar in Piemonte, Italië halen ze zelfs nectar uit boomstammen en bladeren in het bos (biologische woudhoning). Om al deze soorten honing te verkrijgen gaat de Traay duurzame samenwerkingen aan met imkers die hetzelfde gedachtegoed ondersteunen.

Dat gedachtegoed is belangrijk voor de Traay. Zo stond oprichter Wouter zelf aan de wieg van de totstandkoming van richtlijnen voor het EKO-keurmerk voor biologische honing. Respect voor dier, milieu en mens is ook een centraal thema in de strijd tegen verlies van biodiversiteit. Aan de basis hiervan staan de bij en andere bestuivers. De Traay helpt mee om deze essentiële schakel in ons ecosysteem een zetje in de rug te geven. De Traay steunt diverse projecten die de bijen en de biodiversiteit ondersteunen.

Een voorbeeld is de samenwerking met The Pollinators (lees ook bladzijde 12). Zij doen er alles aan om onze leefomgeving ook aangenaam te ma-

ken voor bestuivers. Door het verhaal te vertellen, maar ook met ludieke acties zoals bijvoorbeeld het uitdelen van zakjes bijvriendelijk bloemenzaad.

Door bloemen te zaaien, maar ook te kiezen voor biologisch en je tuin bijvriendelijk te maken met bloemen en insectenhotels kan iedereen meedoen in de strijd voor meer biodiversiteit.

Dat doet de Traay natuurlijk zelf ook. Het hoofdkwartier van de de Traay in Lelystad is al hartstikke bij- en milieuvriendelijk. Het bedrijf werkt met 100% duurzame energie. Op het dak wordt zonne-energie opgewekt. Naast het gebouw is een prachtige wilde bijentuin aangelegd vol insectenhotels en bloemen: voedsel voor de wilde bij!

De bij

Bee honest cosmetics De Traay heeft niet alleen een uitgebreid assortiment honing, maar heeft ook een speciale cosmeticalijn geïnspireerd op bijen en de natuur: Bee honest cosmetics. In deze producten zitten geen synthetische geur- en kleurstoffen, siliconen of aardolieproducten. De producten van Bee honest cosmetics zijn allemaal BDIH/Cosmos gecertificeerd.

Zo weet je zeker dat er bij de productie goed rekening gehouden is met de natuur.

Eerlijkheid duurt het langst: al meer dan 40 jaar!

Eerlijkheid is belangrijk voor de Traay en meten is weten.

Daarom wordt alle honing onderworpen aan laboratoriumtests bij een onafhankelijk lab. Hier wordt de honing gecontroleerd op pollen, residuen, antibiotica, pesticiden en zware metalen. Zo is het zeker dat alle honing van de zuiverste kwaliteit is.

voor meer biodiversiteit NIEUW van De Traay: Honing met cranberries Pure honing is heerlijk, maar de Traay heeft ook onweerstaanbare smaakcombinaties met honing. Ontdek de nieuwe Honing met cranberry: biologische crèmehoning met cranberries uit Terschelling. Een honing die tegelijk zacht en friszuur van smaak is. Probeer ‘m eens op een warme croissant of bij een kaasplankje!

11

12

De bij

Oproep voor burgers en bijen Beroepsbestuiver Tom van de Beek heeft een boodschap voor je

Heb je zin in de zomer, maar hou je niet zo van de beestjes? Alles wat rondvliegt, je eten oppeuzelt of je misschien wel prikt? Think again. Je hebt het juist aan die beestjes te danken dat je überhaupt kunt eten en dus leven. Speciale aandacht gaat er naar de bij, want onze bijen zijn in gevaar. Er is massale bijensterfte en er ís iets dat jij kunt doen.

Tom van de Beek, guerilla gardener, beroepsbestuiver en bijenbeschermer, springt in de bres voor bijen en beestjes en hoopt dat ook jij meedoet.

Wat is er eigenlijk aan de hand met de bijen?

“Er is wel aandacht voor het thema bijensterfte, maar volgens mij hebben maar weinig mensen door hoe ernstig het probleem echt is. Het beeld dat mensen hebben van de bij begint en stopt vaak bij de honingbij. De honingbij is maar één van de ruim 360 bijensoorten in ons land. Veel hiervan staan op de rode lijst van bedreigde diersoorten. Als zij doodgaan, komt de soort nooit meer terug.”

Hoe komt het eigenlijk dat de bijen massaal doodgaan?

“Hier zijn meerdere oorzaken voor aan te wijzen.

Eén is het gebruik van bepaalde pesticiden. Met The Pollinators, een project dat ik ben gestart om aandacht te vragen voor het belang van bestuiving, ben ik samen met de Bijenstichting en de Bee Foundation een petitie gestart tegen neonicotinoïden: een groep schadelijke bestrijdingsmiddelen. Ook de monocultuur, het massaal verbouwen van één soort gewas, bedreigt de bij omdat er simpelweg geen voedsel voor de bijen is. Dit probleem volgt ook uit de verstedelijking van ons landschap.”

Wat is het gevolg van die bijensterfte?

“Bijen en ook andere insecten zorgen voor de bestuiving van planten. Een grote bedreiging is hierbij ons eten, maar het gaat verder dan dat. Als er geen bijen meer zijn om te bestuiven, sterven bepaalde planten ook uit.

Misschien groeit er aan die plant weer het favoriete besje van een bepaalde vogel. Die vogel sterft dan ook uit. Het ecosysteem waarin wij leven is ontzettend complex. Door er één radartje uit te halen, kan alles instorten. Je zou bijna kunnen zeggen dat de biodiversiteit begint bij bestuivers.”

Doe mee met de Landelijke Zaaidag

Wat kunnen mensen zelf doen?

“Er is ontzettend veel dat je zelf kunt doen om de bijen en andere bestuivers een steuntje in de rug te geven. Onderteken onze petitie, maar haal ook wat stenen uit je tuin en zaai er bloemen. Kies voor biologisch tijdens het boodschappen doen, om het gebruik van pesticiden te verminderen. Neem je eigen moestuin om de biodiversiteit te stimuleren.

Begin met zaaien en steek ook anderen aan met je enthousiasme!”

Kijk voor meer informatie op www.thepollinators.org

De bij

13

Foto: Hans Albers

Sonne Copijn van de Bee Foundation over hongerige bijen “Wist je in de afgelopen 25 jaar meer dan driekwart van de massa insecten verdwenen is? Dat bijen en andere bestuivers aan de basis staan van het voortbestaan van allerlei planten en dieren? En dat drie van de vier happen die je eet, je te danken hebt aan bestuivers? Ons eten, biodiversiteit en eigenlijk het voortbestaan van het leven op aarde hangt af van bijen en andere bestuivers.” Redenen waarom Sonne Copijn zich inzet voor haar Bee Foundation.

Sonne heeft een bijzondere kijk op de bij: “Bijen zijn onvervangbaar door technische middelen. Ze zijn zelf de meest perfecte bestuivingsdrones die volledig op zonne-energie werken. In 60 miljoen jaar hebben zij zich in duizenden varianten ontwikkeld om alle soorten planten te kunnen bestuiven. Technisch meer volmaakt, goedkoper én met garantie op ‘werelddekking’ kunnen wij mensen het werk van de bijen niet namaken. Bovendien doen ze het nog gratis ook. Althans… ze hebben wel nectar uit bloemen nodig om te overleven. Dat is precies waar de Bee Foundation zich voor inzet: genoeg voedsel voor bijen en bestuivers.

Nieuw: Handboek voor bijenfans

“Bijen zijn de meest perfecte bestuivingsdrones die volledig op zonne-energie werken”

Word ook bijenfan met het ‘Handboek voor bijenfans’. Dit boek legt de basis voor een diepgaande bewondering voor bijen voor jong en oud.

Bijenoases

Dat doet ze door het creëren van zogenaamde bijenoases. Het zit namelijk zo dat wilde bijen chronisch honger lijden. Akkers uit de moderne landbouw bieden geen voedsel voor de wilde bij. Als je er dan rekening mee houdt dat een wilde bij ‘maar’ tot 500 meter kan vliegen tussen zijn nest en een voedselbron, dan vormen de grote, monotone akkers onoverbrugbare woestijnen voor de wilde bij. Een oplossing vormen Sonnes bijenoases met het zaaien van inheemse planten in de stad. Steden kunnen ware bijenoases worden, doordat er bloemen en planten groeien als paardenbloemen, pinksterbloemen, klaver, madeliefjes, wilgenbomen, sleedoorn, meidoorn, bramenstruiken en margrieten in parken en bermen.

De droom van Sonne

De verbinding van al die bijenoases moet op den duur een heuse bij-structuur vormen: een alsmaar uitbreidende, gezonde leefomgeving voor de wilde bij en andere bestuivers. Door het inkopen en verspreiden van zaden en plantmateriaal met een hoge voedingswaarde verspreiden Sonnes bijenoases zich steeds verder. De ultieme droom? “Natuurlijk is bewustwording bij de mensen een groot goed, maar concreet wil ik binnen 10 jaar minstens een gebied van 10.000 hectare omgevormd hebben tot een bijvriendelijke oase vol bloemen en bestuivers.”

Kijk voor meer informatie over Sonnes Bee Foundation op www.bee-foundation.nl

Zo kom je van alles te weten over het leven van de wilde bijen, neem je een kijkje in een nest van de honingbij, word je uitgedaagd om zelf een bijenhotel te maken en word je bewust gemaakt van het belang van bijen voor onze wereld. De pakkende teksten en honderden illustraties maken het boek tot een waar leesgenot.

Completer was een bijenboek nog nooit.

Auteur: Illustrator: Vormgeving:

Gerard Sonnemans Jasper de Ruiter Lisa Strijbosch en Joëlle van de Pol-Terlouw Uitgever: Uitgeverij Menuet Uitvoering: 168 pagina’s, full colour, 26 x 21 cm, hardcover ISBN: 978-94-91707-14-8 Te verkrijgen via: www.bijenfans.nl en www.jasperderuiter.com Verschijnt half april Prijs: € 24,95

14

Column

Biologisch en biodynamisch eten 14 maakt het leven leuker voor alles en iedereen!

Voor onszelf en onze kinderen, voor de bijen en de regenwormen, voor de vissen in de zee.

Dus waarom zou je aardbeien met gif eten als het ook zonder kan?

Doe je boodschappen bij Odin.

Kleine keuzes, groot effect.

Odin. De coöperatieve supermarkt www.odin.nl

Biodynamische kw a l i te i t

‘We zijn ons microbioom’

‘90% van alle ziekten is verbonden met ons microbioom.

Ofwel de microben, waarvan we er meer hebben dan lichaamscellen, bepalen onze gezondheid en zelfs onze ‘daadkracht’’. Woorden van hoogleraar diergeneeskunde aan de Universiteit van Utrecht Johanna Fink-Gremmels, die samen met collega plantenziektekunde Corné Pieterse werkt aan interacties van microbioom tussen bodemleven, planten, dieren en mensen.

Nu blijkt dat ons microbioom zo belangrijk is voor onze gezondheid, kunnen we de misleidende titel ‘we zijn ons brein’ van hersenwetenschapper Dick Swaab - die ons leven reduceert tot een hoeveelheid chemische prikkels in onze hersenen - wellicht beter vervangen door ‘we zijn ons microbioom’. Het leven is te complex om totaal te begrijpen en doorgronden, maar nu we steeds beter begrijpen dat gezonde (probiotica) bacteriën ons kunnen helpen, is het nog belangrijker dat we hun werk niet afbreken via chemie (bij gewassen) of antibiotica (bij dieren), maar juist faciliteren.

Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biodynamische landbouw. Demeter gaat verder dan biologisch. Eisen en richtlijnen zijn strenger.

Met grensverleggende landbouwmethoden versterken boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Hun gewassen worden rustig volwassen, dankzij een ruime vruchtwisseling en minimale bemesting. Echt lekker en gezond voedsel komt uit het meest natuurlijke landbouwsysteem. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke sla eet. www.stichtingdemeter.nl

NIEUW! Smaakvolle combinatie van biologische crème honing met cranberries uit Terschelling.

Lekker door de yoghurt, op een warme croissant, pannenkoeken, door een vleessaus of bij een kaasplankje.

www.detraay.com

In de biodynamische landbouw gaan we uit van een levende bodem als basis van een gezond landbouwsysteem. Niet denken vanuit beheersing, maar vanuit ondersteuning van het levende. Die keuze krijgt nu steeds meer wetenschappelijke onderbouwing.

Het is de hoogste tijd dat we onszelf als onderdeel van de natuur zien en daarnaar gaan handelen. De nieuwsgierigheid naar de kleinste levensvormen kan ons veel nieuwe kennis brengen, maar in de toepassing gaat het om de samenhang tussen de microkosmos en de macrokosmos, ofwel de bodem in relatie met de planten, met alle omringende levensvormen en met de invloed van zon en maan. Dus niet planten en dieren steriel opsluiten en ophokken, maar meebewegen met de ritmes van de natuur en deze waar mogelijk begeleiden en ondersteunen voor goede voeding.

Zo kom je uit op voeding ‘barstensvol leven’ de slogan voor producten van Demeter kwaliteit Bert van Ruitenbeek, directeur Stichting Demeter Demeter is het kwaliteitskeurmerk voor biodynamische landbouw en voeding

GEZONDHEID IN GOEDE HANDEN www.osteopathieamstelland.nl Tel.: 020-7854142

GEZOND is helemaal NIET SAAI oervoeding voor klein en groot gluten-, lactose- en suikervrij www.gezondishelemaalnietsaai.nl

GEZICHTSPUNTEN

Centrum Sociale Gezondheidszorg Brochures over de gezondheid van lichaam, ziel en geest. www.gezichtspunten.nl

Eszensa Health Coaching is al meer dan 10 jaar het adres voor een holistische aanpak van gezondheidsklachten.

BRIDGE VAN BINNENUIT

Verbinden en opbloeien van binnenuit Valkenburg (Limburg) www.bridgevanbinnenuit.com

BEERS FINANCIEEL ADVIESBUREAU info@beersassurantien.nl Valkenburg / RegioBank 043-6012555

Biodiversiteit

15

goedeigenaren hebben de neiging om origineel te willen zijn in hun keuze voor bomen en planten.

Gevolg is dat wij een grote variatie aan boomsoorten hebben in het parkbos en rondom de huizen en boerderijen. Daarin huizen vele soorten vogels, wilde dieren en insecten.We hebben alleen al een populatie van ongeveer 200 reeën.

Op onze akkers vindt wisselteelt plaats. Hetzelfde gewas komt er maar een keer per zes jaar terug.

Omdat op de akkers die naast elkaar liggen verschillende gewassen groeien, die op verschillende momenten geoogst worden, kunnen roofinsecten goed overleven. Bij monoculturen is dat niet het geval, want daar wordt alles in 1 keer geoogst en verdwijnen de insecten omdat ze geen veilig heenkomen kunnen vinden.

Nathalie barones van Verschuer runt samen met haar man het landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt in het Gelderse Beesd. Daar worden onder meer biologische delicatessen geproduceerd en bevinden zich een winkel en twee restaurants.

De gewassen die wij telen zijn zeer divers. We telen voer voor ons melkvee, zoals klaver en graan, maar ook pompoenen, haver en emmertarwe om te verwerken in onze eigen producten, zoals pompoensoep en granola’s.

Biodiversiteit op Mariënwaerdt?

Biodiversiteit staat tegenwoordig veel in de belangstelling. Maar wat is het eigenlijk, waarom is het belangrijk? En hoe is het gesteld met de biodiversiteit op Mariënwaerdt?

Wat is biodiversiteit?

Biodiversiteit is de verscheidenheid aan leven in een bepaald gebied. Het omvat alle soorten planten, dieren en micro-organismen, maar ook de enorme variatie binnen die soorten en de ecosystemen waar ze deel van uitmaken. Het gaat dus niet alleen over bloemen, bomen en beesten, maar omvat alle levende organismen en systemen en de interacties daartussen.

Waarom is biodiversiteit belangrijk?

Vrijwel alles wat we eten, is direct of indirect te herleiden tot biodiversiteit. Bovendien betrekken we het gros van onze bouwmaterialen, medicijnen en industriële grondstoffen van biologische hulpbronnen. Veel vormen van toerisme draaien voornamelijk om natuur en mensen voelen zich beter in een groene omgeving.

Als biodiversiteit onder druk komt, ontstaan er allerlei problemen. Ontbossing veroorzaakt bijvoorbeeld erosie, waardoor vruchtbare grond wegspoelt en landbouwgrond op de lange duur onbruikbaar wordt. Monocultuur in de landbouw maakt gewassen kwetsbaarder voor plagen, plantenziekten en natuurrampen.

Hoe is het met de biodiversiteit op Mariënwaerdt?

Op Mariënwaerdt wordt sinds jaar en dag landbouw bedreven. De kloosterlingen die in de 12e eeuw het landgoed stichtten hadden al boerderijen.

Later werden deze boerderijen verpacht aan boeren met gemengde bedrijven. Dat wil zeggen dat zij zowel veeteelt, als fruitteelt en akkerbouw bedreven.

In de jaren 60 vond, na de mechanisatie in de landbouw van de jaren 50, op Mariënwaerdt vrijwillige ruilverkaveling plaats. De kleine boertjes op de historische boerderijen maakten plaats voor een aantal grotere pachters die met name veeteelt gingen drijven, op de lager gelegen graslanden van het landgoed. Op de hogere komgronden startte de familie een eigen akkerbouwbedrijf.

In de jaren 90 kwam de vraag naar producten van de boerderij op gang met de start van de Landgoedwinkel. Klanten kwamen in de winkel om aardappels te kopen, omdat ze biologisch zouden zijn. Dat was echter niet het geval…

Om aan het verwachtingspatroon van onze klanten te voldoen en omdat wij ook zelf steeds meer ervan doordrongen waren dat het beter zou zijn om geen bestrijdingsmiddelen te gebruiken, hebben wij in 1999 besloten om met ons agrarische bedrijf van 300 hectare om te schakelen naar biologische landbouw. Dat was een hele stap.

Sinds 2001 zijn wij nu biologisch gecertificeerd en we hebben er geen dag spijt van gehad.

Met de biodiversiteit op het landgoed zit het sindsdien maar ook eigenlijk van oudsher wel goed. Alleen al de natuur is zeer gevarieerd. Land-

Ook in onze veeteelt hebben we het principe van biodiversiteit toegepast met de introductie van de Lakenvelders naast ons melkvee. Dit oude ras werd met uitsterven bedreigd, omdat het een gemengd ras is dat niet uitblinkt in ofwel productie van melk of vlees. Wij hebben er inmiddels zo’n honderd die de hele lente en zomer buiten grazen en daar hun kalveren werpen.

Biologische landbouw betekent ook dat je niet mag spuiten en geen kunstmest mag gebruiken.

Gevolg is dat wij veel (on)kruiden hebben in onze graslanden, wat weer goed is voor de insectenstand en de smaak van onze melk.

Voor insecten, zoals bijen en als schuilplaats voor andere dieren, zaaien wij ieder jaar bloemenranden langs de akkers. Dat is niet alleen goed voor hen, ook onze wandelaars en fietsers genieten ervan, plukken de bloemen en maken er foto’s.

We leven met de natuur en niet van de natuur.

Dat is een principe dat wij al generaties lang toepassen op Mariënwaerdt. Op een landgoed is het altijd zoeken naar de balans tussen natuur, cultuur en een verdienmodel. Vroeger waren dat de inkomsten uit pacht, later werd het de landbouw en nu is het de combinatie van landbouw, productie van kaas en delicatessen en een groeiend aantal bezoekers dat geniet van een bezoek aan het landgoed, terwijl zij een bijdrage leveren aan het voortbestaan door iets te nuttigen in ons pannenkoekenhuis de Stapelbakker, of iets meer naar huis te nemen uit de Landgoedwinkel.

Kortom, biodiversiteit is belangrijk en op Mariënwaerdt zit het wel goed. We zijn blij dat vorige generaties op het landgoed de bodem niet hebben uitgeput, zodat wij daar nog steeds op een verantwoorde manier de vruchten van mogen plukken.

Met respect voor de natuur en de biodiversiteit !

16

Fotowedstrijd

FOTOWEDSTRIJDLandschappenNL

Heb je een foto gemaakt van een mooie, bijzondere of typische plek in de Nederlandse natuur? Stuur die dan met toelichting naar de Krant van de Aarde. Elk nummer plaatsen we de beste inzending en enkele eervolle vermeldingen. Mail naar: redactie@krantvandeaarde.nl onder vermelding van je naam en adres. De winnaar wordt ook beloond door onze partner LandschapenNL met het boek “Lekker Landschap” over foodwalks en eten uit de natuur van LandschappenNL en een DVD van BBC EARTH.

Samen voor ons Landschap LandschappenNL is het samenwerkingsverband van 12 provinciale organisaties, dat zich inzet voor het behoud en ontwikkeling van ons landschap waarin we wonen, werken en recreëren. Het landschap vraagt om duurzaam beheer, zodat we er nu en in de toekomst van kunnen genieten. LandschappenNL werkt samen met mensen, organisaties, bedrijven en overheden, via projecten en lobby.

Fotowedstrijd

17

Hans Osinga, Loppersum

Winnende foto Deze foto is gemaakt langs het Damsterdiep bij het plaatsje Ten Post in Groningen. Het prachtige weidse landschap met zijn indrukwekkende wolkenlucht geeft een mooi gevoel van ruimte. Tussen de koeien lopen enkele blaarkoppen, origineel Gronings veeras. Het oostelijke stuk van het Damsterdiep maakt deel uit van een systeem van natuurlijke kwelderkreken die we hier maren noemen. Het meer westelijke deel naar de stad Groningen is in de vijftiende eeuw gegraven en lange tijd druk bevaren door trekschuiten. De foto geeft ons daarom ook een mooi beeld van het beheersen van de zee en het in cultuur brengen van het land.

Gerit-Jan van Herwaarden, LandschappenNL

18

Interview

Ruud Lubbers in gesprek Tekst: Eric Schoones | Fotos: Peter de Koning

Tien jaar geleden sprak Krant van de Aarde-redacteur Eric Schoones met de onlangs overleden Ruud Lubbers en diens goede vriend Paul van Vliet over deugden - Dienstbaarheid, Ontvankelijkheid, Rechtvaardigheid, Vertrouwen, Moed, Geduld, Gematigdheid, Eerlijkheid en Liefde. Het gesprek is nog altijd even actueel.

Die oude gedachten over deugden – al bij Plato en Aristoteles – zijn immers als universele waarden met een onbeperkte houdbaarheidsdatum en ook de toestand in de wereld is niet wezenlijk anders nu.

Hier twee delen uit dat gesprek van toen, over ontvankelijkheid en vertrouwen, waarin Lubbers ook spreekt over Prinses Irene, die onlangs pleitte voor meer aandacht voor integratie in deze krant. Immers, de vluchtelingenproblematiek hangt zeer nauw samen met bijv. klimaatverandering, nog afgezien van mondiale rechtvaardigheid, al jarenlang een van de pijlers van de mondiale voetafdruk. In een tijd waarin het bon ton lijkt om niet over eigen grenzen heen te kijken is het goed om het geluid van Lubbers nog eens te laten horen.

Hij zei ook: “Ik ben gefascineerd door die tegenkrachten, wat vanuit mijn jeugd in mijn geheugen gegrift staat als ‘de duivel’. Schaduwkanten zijn overal voelbaar, ook in onszelf. Als ik mij minder deugdzaam gedroeg, troostte mijn moeder mij altijd door te zeggen dat het totaal van deugden en ondeugden voor ieder mens gelijk is. ‘Dus als iemand zich zeer deugdzaam voordoet, vraag naar zijn ondeugden’, zei ze dan.”

Midas Dekkers deed later desgevraagd bij de dialogen tussen Lubbers en Van Vliet een dwarse duit in het zakje.

Over ontvankelijkheid: Je hoeft alleen maar te luisteren

Een eenzame man, te voet in het weidse Afrikaanse

landschap. Nooit de weg kwijt, lijkt hij stil te staan, opgenomen in de omgeving, één met het land, met de struiken en de stenen.

Ontvankelijkheid gaat over je openstellen, voor de natuur, voor een andere dimensie?

Ruud Lubbers: “We zijn steeds rationeler geworden, alles moet meetbaar zijn. Ik ben zelf heel cerebraal opgegroeid, maar ik ontdek meer en meer de spiritualiteit als een heel wezenlijke dimensie in ons denken.

Politici en managers zien dat snel over het hoofd.”

Dat is de geest, pneuma, de je als vierde p kunt toevoegen aan people, planet, profit, het bekende drietal in het denken over milieu.

Ruud Lubbers: “Inderdaad. Paul staat met zijn talent om theater te creëren, helemaal in die wereld van muziek en woord. Dat is sterk verbonden met spiritualiteit. Het kan alleen als je de kwaliteit van de stilte hebt. Die kwaliteit zie je ook bij Irene van Lippe-Biesterfeld, zij is helemaal verbonden met de natuur. Ik heb daar grote bewondering voor. Het ontzag voor de natuur – je wordt er stil van – leerde ik van Elisabeth Mann Borghese, de jongste dochter van Thomas Mann. Ze wijdde haar leven aan de oceanen. Die schoonheid kreeg voor mij ook een religieuze notie.

Discussies over God, is hij er wel of niet, doen me niets. Voor mij zit God in de natuur, misschien ìs hij wel natuur. Je hoeft alleen maar te luisteren.”

Paul van Vliet: “Als je een eenzame man door het Afrikaanse land ziet lopen, dan begrijp je niet waar die man vandaan komt of heen gaat. Het is een

mysterie, een wereld. Die man is daar op zijn plek, onbevangen, puur, mystiek en spiritueel.”

Ruud Lubbers: “Iedereen die in Afrika is geweest wordt verliefd op dat land. Ondanks alle problemen is er ook iets authentieks, iets menselijks.”

Paul van Vliet: “Er is heel veel ellende, maar ook formidabele hoop. Ik denk aan kindsoldaten als ze terugkomen in hun dorpjes, bij hun stam. Het enige wat helpt is een soort reinigingsritueel. Ze verbranden alles van het verleden: kleren en gedachten. Het ritueel gaat de hele nacht door en dan is zo’n kind de volgende dag weer schoongewassen. Daar kunnen alle traumaprogramma’s van de Verenigde Naties niet tegenop.”

Midas Dekkers over ontvankelijkheid

“Een verstandige oester zet zich af en toe op een kiertje, maar een oester die zich steeds wijd open klapt, daar hoor je binnen de kortste keren niet veel meer van. Ik maak tijdens lezingen weleens misbruik van ontvankelijkheid. Ik lees dan drie leuke stukjes waardoor de mensen hun zieltje wijd open zetten, dan zijn ze helemaal ontvankelijk voor een roerend of zinvol verhaal. Dat gaat zo naar binnen, wham! Van schrik sluiten de mensen ogenblikkelijk hun poortje.

Daarna gaat het steeds moeilijker open, moet ik vijf vrolijke verhalen lezen om weer binnen te komen.

De kunst van het leven is kiezen, opnemen uit je omgeving wat je kunt gebruiken. Ons lichaam kiest feilloos uit de 92 chemische elementen waaruit de wereld bestaat, die 16 elementen die ons lichaam

Interview

19

met Paul van Vliet kan opnemen. Alleen het mechanisme om er niet te veel van te nemen werkt niet goed. Ontvankelijkheid klinkt positief, maar het is een lek in je pantser. Je moet er voorzichtig mee zijn.”

Over vertrouwen: Allah is lief

Wie is er nog te vertrouwen? Waar is de harmonie?

Vertrouwen werd een zwaar beproefde term, met de kredietcrisis van banken en bonussen. Ondertussen zijn politici en bestuurders beroepsoptimisten, vol vertrouwen.

Ruud Lubbers: “Er is een voortdurende dreiging dat je moe wordt, negatief en cynisch. Het enige weerwerk is hoop en vertrouwen in de ander, anders kun je het schudden.”

Paul van Vliet: “Ik schrok ooit van mijn eigen bekrompenheid toen een Marokkaanse jongen aan de kassa van een tankstation me vroeg om een legitimatiebewijs. Zelfvertrouwen is mooi, maar het moet niet afglijden naar arrogantie. Je moet jezelf kunnen vertrouwen, ander gaat het wiebelen. In de kredietcrisis komt het tribale weer boven, iedereen trekt zich terug bij zijn eigen stam.”

Ruud Lubbers: “Ja dat zit heel erg diep.”

Populisten spelen in op die neiging tot protectionisme en uitsluiting. Het is een bekend verhaal, toen u terugkwam uit Genève, was er iets veranderd. U was niet langer trots op Nederland.

Ruud Lubbers: “Nee, zoals een vloeistof kan schiften klopte er iets niet meer. De tolerantie was weg en daar bouwde Rita Verdonk haar carrière op. Het ziet er nu niet zo goed uit voor haar. Nu is Wilders de grote man bij het beschermen van Nederlanders tegen hen die van elders kwamen, met name als het moslims zijn.

Fout dus. Wij moeten de vrees voorbij en zij moeten daadwerkelijk participeren in onze ‘diverse’ samenle-

ving. Natuurlijk is het allemaal niet eenvoudig. Moslims en de islam komen als hard over. En inderdaad, je vindt harde teksten in de Koran, maar die vind je in de Bijbel ook. Boeiend vind ik de inspanning van Kader Abdolah met zijn vertaling van de Koran. Hij begint alle Sutra’s met: ‘Allah is lief’. Niet: ‘Allah is liefde’. Hij gebruikt een gewaagde formulering om zijn zorgen te uiten over een louter negatieve uitleg van de islam, van haat, terrorisme, geweld tegen vrouwen, weg van alle harmonie en vertrouwen.”

Midas Dekkers over vertrouwen

“Als je met een horde wolven een eland overmeestert, dan doe je dat vanuit het vertrouwen dat je medewolven je een stukje van de prooi gunnen. Je moet ze niet al te zeer vertrouwen, niet een tukje gaan doen en de volgende ochtend je deel opeisen, dan is het verdwenen.

Als je vertrouwen in de mensen beschaamd is, kun je twee dingen doen: of van de dieren gaan houden, of bouwen op God. Je vertrouwen schenken aan iemand die niet bestaat heeft het nadeel dat diegene niks voor je kan doen, maar het voordeel dat je vertrouwen niet wordt beschaamd. Het schept een band met de mensen in de buurt die vertrouwen op dezelfde God. Wat verderop hebben ze vaak weer een andere God. Af en toe moeten we wel even uitzoeken wie de beste God is, met een beetje oorlog, een paar dooien en gewonden, maar de mensheid vaart er wel bij.”

Het volledige interview werd gepubliceerd in: Eric Schoones, Een te grote kist bananen, Uitgeverij Aeneas, Boxtel, ISBN 9789075365955, September 2009, 172 pagina’s, meer info: www.ericschoones.nl

Lubbers keerde na zijn politieke carrière, o.a. als de langstzittende minister-president van Nederland, terug naar zijn oude liefde van natuurbescherming en wijdde zich met een tomeloze energie aan talloze projecten voor een duurzame wereld. Hij was lid van de Club van Rome en Hoge Commissaris voor de vluchtelingen van de VN. Hij zet zich in voor meer waardering voor allochtonen en vluchtelingen en voor het terugdringen van kernwapens. Samen met zijn oude vriend Michael Gorbatsjov nam hij een leidende rol bij de totstandkoming van het Earth Charter, een Handvest van de Aarde dat helemaal draait om respect voor natuur, universele mensenrechten, economische rechtvaardigheid en een cultuur van vrede en verdraagzaamheid.

20

Banken

Samen opkomen voor

mensenrechten Op 28 oktober 2016 hebben banken, vakbonden, niet-gouvernementele organisaties (ngo’s) en overheid de handen ineen geslagen met een convenant over Internationaal Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen.

Maryse Hazelzet, adviseur Duurzaamheid bij de Nederlandse Vereniging van Banken (NVB): ‘Dit convenant stelt banken beter in staat om bij investeringen en financieringen ervoor te zorgen dat mensenrechten worden gerespecteerd. Daarbij kan het gaan om aspecten als arbeidsomstandigheden, vakbondsvrijheid, kinderarbeid, en landrechten.’ Het convenant wordt onderschreven door 13 Nederlandse banken en geldt voor hun financieringen waar ook ter wereld.

Wat betekent het convenant in de praktijk?

Maryse Hazelzet: ‘Nederlandse banken kijken bij kredietaanvragen van zakelijke klanten goed naar de manier waarop een bedrijf zaken doet.

Banken gaan na of hun klanten bijvoorbeeld niet betrokken zijn bij kinderarbeid of landroof.

Omdat veel problemen niet direct zichtbaar zijn en vaak niet zijn op te lossen door banken alleen, is het convenant gesloten. Het doel is om gezamenlijk risico’s op mensenrechtenschendingen effectiever op te sporen en te onderzoeken hoe

banken deze risico’s het beste kunnen meenemen in financieringen.’

Hoe loopt het tot nu toe?

Maryse Hazelzet: ‘Het convenant heeft een looptijd van drie jaar. We zijn inmiddels hard aan het werk om een positief verschil te maken voor mensen die nu negatieve impact op het gebied van mensenrechten ondervinden. Partijen als ngo’s werken nu nadrukkelijk samen met banken in het convenant. Dit doen zij naast hun aansporende functie, ook richting banken. Door samen te praten over thema’s zoals risico’s bij de productie van cacao of palmolie of de winning van goud begrijp je elkaar beter. Je leert van de kennis die de andere partij heeft op deze thema’s en de andere partij leert hoe zij haar kennis beter aan kan laten sluiten op de mogelijkheden van banken om invloed uit te oefenen op deze ketens.

Om deze reden richten wij ons onder andere op het verkleinen van risico’s in ketens door met alle partijen deze in gezamenlijkheid in kaart te brengen. Ook onderzoeken wij hoe elke partij

haar invloed uit kan oefenen om mensenrechten te verbeteren. De banken zijn ondertussen hun interne beleid nog verder aan het aanscherpen in het kader van het convenant, zoals het opnieuw tegen het licht houden van risico’s in hun kredietportefeuille. Ook zetten banken hun klanten ertoe aan een goed klachtensysteem te ontwikkelen. In het kader van het convenant is transparantie een belangrijk thema. Banken zijn hard aan het werk om meer inzicht te bieden in hun mensenrechtenbeleid in de vorm van bijvoorbeeld rapportage over mensenrechten en inzicht bieden in de bedrijfstakken waarin zij investeren. De kennis die banken opdoen met de andere partijen zullen waar nodig leiden tot verdere aanpassing van hun werkwijze om zo een positieve impact op mensenrechten te creëren.’

Biologische markten

21

Bepakt en bezakt naar de biomarkt

Proef de sfeer en meer op de biologische boerenmarkt in Utrecht Tekst: Leonie Kohl

Loop je op vrijdag in Utrecht Hoog Catharijne uit, dan kun je er niet omheen: de biologische boerenmarkt op de Vredenburg. Het zal een van de bestbezochte biomarkten van Nederland zijn en dat ligt niet alleen aan de locatie. Myrthe Neuman, kruidenier op de markt en promotor van verpakkingsvrij winkelen, vertelt waarom zij zo graag op de biologische boerenmarkt in Utrecht staat.

“Op deze markt ontstaat een krachtige samenstroom van mensen die bewust eten en bewust leven. Dat zijn de bezoekers van de markt, maar de ondernemers net zo goed. Zij wijden hun hele leven aan het produceren van eerlijke, vaak zelfgemaakte producten. We hebben een slager die zelf zijn worsten draait, kaasmakers die de hele week hard werken om hun verse kazen vrijdag te kunnen verkopen en in het seizoen staat er een biologische bloemenkraam met verse bloemen uit eigen kweek.”

Zoveel meer dan je boodschappen doen

Bezoekers komen hier niet voor die ene kraam. “Een bezoek aan deze markt is voor veel mensen een vast ritueel. De meesten gaan eigenlijk wel bij bijna alle kramen even langs. Om iets te kopen, een hapje te eten of om gezellig een praatje te maken. De sfeer is echt goed en het aanbod is breed, je krijgt er eigenlijk alles wat je nodig hebt: vers brood, gebak, groenten, vlees- en allerlei kruidenierswaren. Daarnaast staan er twee foodtrucks waar je verse biologische friet of een gegrild kippetje kunt snacken. Ik kan me voorstellen dat het voor veel mensen een echt uitje is.”

Potjes en zakjes

Opmerkelijk aan de markt in Utrecht is dat veel mensen er al aan gewend zijn om hun eigen verpakkingen mee te nemen. “Iets waar ik mensen van bewust wil maken, is al het onnodige verpakkingsmateriaal. In mijn kruidenierskraam verkoop ik zoveel mogelijk verpakkingsvrij. Veel producten als noten, zaden, zuidvruchten, thee en kruiden weeg ik gewoon af. Ook op de rest van de markt kun je terecht met je zelf meegebrachte potjes en zakjes. Ik denk dat meer dan de helft van de mensen die de markt bezoekt, dit al doet!”

Thedingsweert

Paul Koekie

Op het voormalig landgoed ligt een zorgvoorziening voor mensen met ontwikkelingsproblemen. Die helpen van hun eigen geteelde tarwe de biologische broden te bakken in de ambachtelijke bakkerij. www.thedingsweert.nl

Raspberrymaxx

Bij Raspberrymaxx draait alles om de framboos. Taart, olie, azijn, jam en nog veel andere culinaire lekkernijen worden allemaal zelfgemaakt van frambozen uit eigen biologische kweek. www.raspberrymaxx.nl

Biologische koekjes.

Ravenswaard

Biologische kaas. www.ravenswaard.nl

Annemieke’s Pluktuin Biologische bloemen www.annemiekespluktuin.nl

De Raatakker

Biologische groenten en fruit

De Goede Vissers Verse vis

Natuurslagerij Pals

Hier kom je voor je portie biologisch vlees, ambachtelijke vleeswaren en zelfgemaakte droge worst. In de producten van Natuurslagerij Pals proef je de liefde voor het slagersvak! www.slagerijpals.nl

De Kooihoek

Biologische schapenkaas. www.dekooihoek.nl

De Stroese Dame

Biologische boerengeitenkazen. www.destroesedame.nl

Een pure nootzaak

Myrthe verkoopt al 5 jaar biologische kruidenierswaren; noten, zuidvruchten, thee, kruiden en heel veel droogwaren allemaal verpakkingsvrij. Neem je eigen zakjes/ bakjes mee!

Tevens verkooppunt van de heerlijkste veganistische kaas die er maar is. www.spiceandmore.nl

Biologische markten in; Alkmaar, Almere, Amersfoort, Amstelveen, Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Assen, Breda, Briele, Delft, Den Bosch, Den Haag, Deventer, Doetinchem, Dordrecht, Ede, Eindhoven, Emmen, Enschede, Gouda, Groningen, Haarlem, Heerenveen, Hoofddorp, Laren, Leeuwarden, Leiden, Maastricht, Meppel, Nieuwegein, Nijefurd, Nijmegen, Noordgouwe, Noordenveld, Rotterdam, Sittard, Sneek, Steenwijkerland, Tilburg, Utrecht, Utrecht Leidsche Rijn, Wageningen, Zaandam, Zwolle, Zutphen.

Ons kipkarretje

Biologische kip www.onskipkarretje.com

Authentic frites

Biologische frietjes. www.authenticfrites.nl

22

Onderwijs

De Vrije School viert de lente met Palmpasen Oeroud feest vol symboliek Tekst: Leonie Kohl

Palmpasen: bij de meesten is deze feestdag een beetje in vergetelheid geraakt, maar de zondag vóór Pasen is het op de vrijescholen één groot feest. Het onderwijs van de Vrije Scholen wordt geleid door het ritme van de seizoenen en jaarfeesten markeren de belangrijkste keerpunten. Palmpasen vormt samen met Pasen de feestelijke aftrap van de lente, maar er is ook tijd voor bezinning en verhalen.

Het Paasfeest is een feest dat in het teken staat van de lente. Niet voor niets worden er nogal wat eieren gegeten: hét oeroude symbool voor nieuw leven. Ook Palmpasen is een oud feest met christelijke wortels. Toen Jezus feestelijk werd binnengehaald in Jeruzalem wuifden de mensen met palmtakken, hier komt de naam ‘Palmpasen’ vandaan.

Samen lopen, zingen en eten

Het ei en de palmtakken zijn niet de enige symbolen en tradities verbonden aan Palmpasen.

Traditioneel wordt er een optocht gelopen waarbij de kinderen een palmstok dragen. Overal zien de stokken er anders uit, maar de palmstok hangt altijd vol met symbolen. Vaak wordt er brood in gehangen in de vorm van een krans, symbool voor

de zon, of een haan, symbool voor de nieuwe dag, ofwel het nieuwe seizoen dat aanbreekt. De palmtak draagt takken die altijd groen blijven, zoals de buxus, symbool voor het eeuwige leven. Soms zie je er ook vruchten aanhangen, dragers van het leven, maar altijd bontgekleurde paaseieren.

Onderweg worden er liedjes gezongen zoals het volgende:

“Palm Palm Pasen Ei-koer-ei, Over enen zondag dan krijgen wij een ei, Een ei is geen ei, Twee ei is een hallef ei, Drie ei is een Paasei.”

Het lied gaat erover dat je als mens anderen nodig hebt (één ei is geen ei) en zelfs als je met z’n tweeën bent, je nog iets mist. Pas met z’n drieën – lichaam, ziel en geest -, ben je compleet. Dat is het Paasei.

Maak kennis met de rijke tradities van een vrijeschool bij jou in de buurt! Kijk voor meer informatie op: www.kiezenvoordevrijeschool.nl

Gezondheid

23

Onderzoeker Erik Baars:

“Antropofische gezondheidszorg past goed bij deze tijd” Tekst: Cisly Burcksen

Veel patiënten ervaren dat ze baat hebben bij antroposofische gezondheidszorg, maar hoe zit het met de wetenschappelijke onderbouwing hiervan? Lector Antroposofische Gezondheidszorg Erik Baars vertelt over het belang en de resultaten van wetenschappelijk onderzoek op dit gebied.

Erik Baars werkt als senior onderzoeker Gezondheidszorg aan het Louis Bolk Instituut en is als lector Antroposofische Gezondheidszorg verbonden aan de Hogeschool Leiden. Met zijn onderzoeksgroep brengt hij in kaart welke bijdrage antroposofische gezondheidszorg kan leveren aan de kwaliteit van leven van de mens. Dat leidt onder meer tot het ontwikkelen van apps die patiënten zelfredzamer maken. De gezondheidsbevorderende insteek van de antroposofie blijkt bovendien goed aan te sluiten bij de opmars van gezondheidsbevordering in de reguliere medische wereld.

Hoe kwam je ertoe om onderzoek te gaan doen naar antroposofische gezondheidszorg?

“Tijdens mijn studie geneeskunde dacht ik: ‘Is dit nu alles?’ Het is een prachtige studie, waarbij ik altijd met veel bewondering heb gekeken naar hoe het organisme in elkaar zit en wat er ontwikkeld is om mensen te helpen. Maar ik vroeg me altijd af of er niet nog iets meer was. Daarom ben ik me gaan verdiepen in het complementaire veld; het integratieve veld zoals we dat tegenwoordig noemen. Uiteindelijk ben ik bij de antroposofie uitgekomen, omdat dat een stroming is die goed aansluit bij het wetenschappelijk denken en bij deze tijd. En het is een brede

visie, die je ook terugvindt bij de vrijescholen en in de biologisch-dynamische landbouw. Antroposofie is in essentie een geesteswetenschap, een benadering die bedoeld is als aanvulling op de bestaande wetenschap. Dat betekent dat er onderzoek gedaan wordt, waar kennis uit voortkomt. Die kennis wordt toegevoegd aan wat we al weten op basis van eerder onderzoek, net als in de natuurwetenschappelijke wereld.

Dat is volgens mij een van de sterke kanten van de antroposofische gezondheidszorg: dat er heel veel uitgewerkte kennis is, die naar mijn idee bovendien goed aansluit bij wat er natuurwetenschappelijk in de gezondheidszorg gevonden is.”

24

Gezondheid

Welke meerwaarde biedt de antroposofische gezondheidszorg volgens jou?

Een belangrijke inhoudelijke aanvulling die de antroposofische gezondheidszorg biedt, zijn bijvoorbeeld de concepten over de heelheid en complexiteit van de mens. Een antroposofische behandelaar kijkt niet alleen naar de kwaal, maar naar iemands hele wezen. Ook het vertrouwen in het zelfherstellend vermogen van de mens is groot. Dat sluit aan bij de toenemende aandacht voor gezondheidsbevordering in de reguliere gezondheidszorg: een gezondheidsbevorderende benadering die zowel preventief als therapeutisch werkt. Binnen de reguliere zorg is het bestrijden van ziekten nog altijd het belangrijkste, maar ook daar is steeds meer aandacht voor vraagstukken over vitaliteit en eigen regie van de patiënt. Ik denk dat wij daar iets te bieden hebben vanuit dat wetenschappelijke denken en de concepten over de heelheid van de mens. Ook op methodisch gebied kan de antroposofische gezondheidszorg een bijdrage leveren: hoe begeleid je bijvoorbeeld een behandelproces dat uitgaat van de patiënt als individu, en niet van een behandelprotocol?

Dat is een van de dingen die we op de Hogeschool Leiden onderzoeken, in samenwerking met de opleiding Kunstzinnige Therapie. Ook in de reguliere gezondheidszorg is dat een belangrijk vraagstuk, zeker nu de aandacht voor personalised medicine (waarbij behandeling op maat centraal staat) toeneemt.”

Kun je een concreet voorbeeld geven van die bijdrage aan personalised medicine en eigen regie van patiënten?

“Zeker. Ik denk dan aan apps die helpen bij het vergroten van je zelfredzaamheid als patiënt. Een app die je leert om te gaan met koorts en koortsende ziekten bijvoorbeeld. In de antroposofische gezondheidszorg zien we koorts meestal als iets

positiefs: het is een natuurlijke manier van het organisme om zelf de ziekte te overwinnen. Dat proberen we dan goed te ondersteunen. Ook de reguliere medische wereld ziet koorts nu als een gezonde reactie van het lichaam. Lange tijd werd het echter gezien als een symptoom van ziekte, als iets dat bestreden moet worden. Daardoor weten veel mensen niet goed hoe ze ermee om moeten gaan. Ouders van jonge kinderen zitten daardoor met vragen als: hoe hoog mag koorts worden? Wanneer moet je actie ondernemen? In de antroposofische gezondheidszorg is daar veel ervaring mee. Op basis van die kennis ontwikkelt de Duitse hoogleraar en kinderarts David Martin momenteel een app die dergelijke vragen beantwoordt. De app geeft ouders handvatten en vertelt waar moet je op letten en wanneer je aan de bel moet trekken of naar een arts moet gaan .

Dat soort toepassingen zijn denk ik heel zinvol.”

Kan de antroposofische gezondheidszorg eraan bijdragen dat we minder medische kosten maken en dat de zorg dus goedkoper wordt?

“Uit een onderzoek dat we hebben uitgevoerd samen met Peter Kooreman, hoogleraar gezondheidseconomie aan de Universiteit van Tilburg, kwamen inderdaad aanwijzingen dat dat mogelijk is. Voor dat onderzoek raadpleegden we databases van zorgverzekeraars, en vergeleken we de kosten van patiënten van een reguliere huisarts met die van patiënten van huisartsen die aanvullend complementair werken. Daaruit bleek dat die laatste groep aanzienlijk minder medische kosten heeft, en dat vooral drie dingen daarbij een rol spelen. De patiënten van de complementaire artsen hadden minder specialistische zorg nodig, minder reguliere geneesmiddelen én ze maakten minder kosten in hun laatste levensjaar, waarin doorgaans de hoogste medische kosten worden gemaakt in een mensenleven. Dat komt

overeen met wat andere onderzoeken laten zien.

Hoe dat komt, is nog niet precies uitgezocht.

Maar er is een aantal mogelijke verklaringen. Het zou bijvoorbeeld kunnen dat er in de antroposofische zorg aanvullende therapieën zijn, gericht op gezondheidsbevordering, die ervoor zorgen dat mensen minder kans hebben om ziek te worden of sneller herstellen. Of dat complementair werkende artsen meer zelf kunnen oplossen en iemand minder snel door hoeven te sturen naar de tweedelijnszorg. Dat is nog niet bewezen, maar wel een aannemelijke veronderstelling.”

Je hoort wel eens zeggen dat mensen die gebruikmaken van antroposofische zorg gezonder zijn omdat dit voornamelijk mensen zijn met een hoog opleidingsniveau en een ruim inkomen, die toch al heel bewust met gezondheid bezig zijn.

Kan dat ook een verklaring zijn?

“Bij een deel van de patiënten in zo’n praktijk is dat zeker het geval. Maar complementaire zorg trekt juist ook heel veel patiënten met chronische klachten aan. Er komen echt niet alleen mensen met een hoge sociaaleconomische status en een gezonde leefstijl op af. Slechts een klein deel van de patiënten kiest bewust voor deze zorg, maar de meerderheid niet. Naar de achtergrond van die bewuste kiezers is nog weinig onderzoek gedaan.

Wel weten we dat er veel mensen bij zitten met een GGZ-achtergrond, dus met psychische problemen.”

Ondanks dat reguliere en antroposofische gezondheidszorg elkaar kunnen aanvullen, staan complementaire behandelwijzen ook onder druk en worden ze soms afgedaan als onbewijsbaar of kwakzalverij. Hoe sta je daarin als wetenschapper? Is het niet lastig om je staande te houden in een natuurwetenschappelijke wereld wat dit betreft?

“Dat is eigenlijk heel simpel. Voor mij staat het vast dat het antroposofisch mens- en wereld-

Gezondheid

25

beeld een belangrijke aanvulling biedt. Wetenschappelijk onderzoek helpt om dat zichtbaar en toegankelijk te maken. Ik heb niet alleen veel onderzoek gedaan, maar ook twee jaar in de interne geneeskunde gewerkt en veertien jaar in de psychiatrie. Daar heb ik gezien hoe waardevol de bijdrage van de antroposofische gezondheidszorg is. Dat wil ik graag zichtbaar maken en dan is wetenschappelijk onderzoek heel belangrijk. Daarmee kun je laten zien wat nu waar is en wat niet. Maar de eigenheid van dit soort aanvullende zorg vraagt om onderzoek dat de antroposofische benadering intact laat. Daar is in het verleden te weinig aandacht voor geweest. Je moet het onderzoeken op een manier die deze benadering recht doet. Daarom zoeken we naar aanvullende onderzoeksmethoden, naast de gebruikelijke gerandomiseerde klinische trials. Het staat inderdaad onder druk, maar er is ook een andere ontwikkeling gaande.

Die complementaire stroom maakt deel uit van een wereldwijde beweging. Maar alleen door deze zorg in z’n eigenheid te onderzoeken kun je het recht doen. Inmiddels is er steeds meer goede kwaliteit wetenschappelijk bewijs.”

WAT IS ANTROPOSOFISCHE GENEESKUNDE? 1 Op warmuptofever.org geeft David Martin in enkele

(Engelstalige) filmpjes uitleg over de antroposofische visie op koorts. Ook vind je er verwijzingen naar enkele wetenschappelijke artikelen over dit onderwerp.

2 Erik Baars doelt hier op: Kooreman, P. & Baars, E.W. Eur J Health Econ (2012) 13: 769. https://doi.org/10.1007/ s10198-011-0330-2

Antroposofische geneeskunde is ontwikkeld op basis van aanwijzingen van Rudolf Steiner (1861-1925). Het is een uitbreiding van de reguliere geneeskunde, alleen afgestudeerde artsen kunnen de opleiding volgen, en sterk gericht op bevordering van het zelfherstellend vermogen. Ziekte moet uiteraard behandeld worden, maar kan tegelijk ook een ontwikkelingskans zijn voor het individu. De antroposofische geneeskunde gaat uit van het reguliere, reductionistische mensbeeld, aangevuld met drie andere ‘lagen’: vormkrachtenlichaam, ziel en Ik. Met dit mensbeeld kan de antroposofisch arts zich een uitgebreider beeld vormen van ziekte- en genezingsprocessen, psychosomatiek en de levensloop, en ook van de behandelmogelijkheden, zoals antroposofische geneesmiddelen, therapieën en leefstijladviezen.

Artsen en andere behandelaars zijn te vinden via www.nvaz.nl.

26

Boeken

Uitgelezen...

Tekst: Yvonne Koop

Een selectie van de leukste boeken op het gebied van voeding, kleding, reizen, sport en natuur.

Stilzitten als een kikker, jouw aandacht werk(t)boek

Eline Snel komt na ‘Stilzitten als een kikker’ met een follow-up: het ‘Werkboek stilzitten als een kikker’. Dit is het eerste werkboek voor kinderen van 5 tot 8 jaar om zich te concentreren door middel van de methode van de kikker. Het bevat 80 grappige en nuttige activiteiten om alleen of met een ouder te doen om rust en stilte te vinden. Kinderen zijn thuis en op school vaak onrustig of gestrest. Om ze te leren kalm en aandachtig te zijn, heeft Eline Snel een eenvoudige meditatievorm ontwikkeld.

Hiermee kunnen kinderen zich bewust worden van hun lichaam en emoties en zo meer openstaan voor anderen. Eline Snel | Kosmos Uitgevers

Buen viver,

Latijns-Amerikaanse filosofie over goed leven In ‘Buen vivir’ inspireert Alberto Acosta je om na te denken over onze verhouding tot de natuur en elkaar, en al b e rto aco s ta over politieke bestuursvormen. Juist Ecuador, een van de kleinste Zuid-Amerikaanse landen, biedt een filosofie die van wereldbelang is. Die gaat over mensenrechten en een evenwichtige verdeling van rijkdom, maar ook over de rechten van de natuur. Acosta, voormalig minister van Energie en Mijnbouw, is bekend door zijn Yasuniproject, om olie juist niet te winnen maar in de grond te laten.

Alberto Acosta | Uitgeverij Ten Have

bu e n vivir l at i j n s - a m e r i k a a n s e f i l o s o f i e over goed leven

East by West

Gemakkelijke ayurvedische recepten voor de ultieme mind-body balans In East by West laat de Engelse bestsellerauteur Jasmine Hemsley zien dat koken volgens ayurvedische principes gemakkelijk is en uitstekend aansluit bij de westerse smaak. Met 140 heerlijke recepten draagt Hemsley bij aan de ayurvedische voedselfilosofie om het lichaam te voeden, te onderhouden en te herstellen voor een optimaal evenwicht tussen lichaam en geest. Zij combineert daarbij oosterse smaken met seizoensgebonden producten uit de eigen regio. Resultaat: meer levenskwaliteit en energie. Jasmine Hemsley | Kosmos Uitgevers

Het complete Bijenboek Het onderwerp bijen en bijenhouden leeft. In toenemende mate maken mensen bijenhotels, kiezen voor planten die bijen aantrekken en ook veel gemeenten dragen bij aan het behoud van bijen: ze maaien later en gebruiken geen gif meer in het onkruidbeheer. Ook het aantal, vooral jonge, imkers groeit explosief. Het complete bijenboek is een aantrekkelijk vormgegeven handboek en geeft praktische informatie, van alle bijensoorten tot en met bijenproducten, voor iedereen die meer wil weten over bijen. Voor mensen die een bijdrage willen leveren aan een goede leefomgeving voor bijen tot en met imkers (in spé).

Ga met de plantenwijzer zelf aan de slag om de tuin aantrekkelijk te maken voor bijen of ontwerp je eigen bijenhotel. Bill Fitzmaurice, Emma Sarah Tennant, Fergus Chadwick, Judy Earl, Steven Alton | Good Cook B.V.

Geur- en chemicaliënovergevoeligheid, Multiple Chemical Sensitivity; een milieuziekte in opmars

MCS staat voor meervoudige chemische overgevoeligheid. Mensen met MCS reageren sterk op geringe concentraties alledaagse chemische stoffen die je aantreft in verpakkingsmateriaal, schoonmaakmiddelen en verzorgingsproducten. Ook de geur van luchtverfrissers, parfums, tabaksrook en verf is voor MCS-patiënten ziekmakend. Deze stoffen en geuren zijn overal, met grote gevolgen voor mensen die overgevoelig ervoor zijn. Geerteke de Haas is ervaringsdeskundige en haar boek vol tips zal mensen met allergieën de ogen openen.

Geerteke de Haas | Uitgeverij AnkhHermes

GEBRUIK JE HERSENS Wij gebruiken onze hersenen. Dat gebruik vormt nieuwe verbindingen in het weefsel. Daarmee worden het ónze hersenen, ze helpen ons zoals we ze hebben gevormd door het gebruik.

Arie Bos legt in het boek GEBRUIK JE HERSENS! in begrijpelijke en lichtvoetige taal uit hoe dat zit. Dit boek is geschikt voor jonge mensen, scholieren, studenten en verder iedereen die wat over hersenen wil weten. En dat gebeurt als je het leest!

Arie Bos | Uitgeverij Christofoor

Opinie

27

Kies voor de nieuwe kansen in je gemeente

De lokale verkiezingen zijn weer voorbij. Maar er valt in je dorp of stad meer te kiezen, vooral als je graag je eigen regio en ook de Aarde wat duurzamer wil helpen maken. De mooie internationale slogan daarvoor is: Denk Mondiaal, Handel Lokaal! Je kunt ervoor kiezen actief te zijn binnen een politieke partij, om zo te proberen je idealen te realiseren. Een ander voelt daar misschien niet voor, en geeft er de voorkeur aan te gaan werken met een lokale themagroep. Bijvoorbeeld rond energie en klimaat, rond voedsel of gezondheidszorg. Maar bijvoorbeeld ook met een groep leden van Milieudefensie, het IVN of van Groei & Bloei. En zelfs individueel kun je een rol spelen. Al die mogelijkheden zijn tegenwoordig lokaal meer dan voorheen kansrijk. Hoezo?

Tekst: Jan Juffermans, lid van de Werkgroep Voetafdruk Nederland: www.voetafdruk.eu

Nieuwe wind

Er waait een nieuwe wind in gemeenten: burgerparticipatie! Gemeentebesturen hebben terecht ontdekt dat er veel kennis en veranderkracht onder hun bevolking is te vinden is. Dus ambtenaren en wethouders gaan leren open te staan voor lokale initiatieven en daar positief op te reageren. Ik heb de indruk dat met name het succes van de vele energie-coöperaties en lokale zorg-initiatieven hun ogen heeft geopend. Zelf heb ik eerder vrij negatieve ervaringen gehad, maar recent juist heel positieve. Beide gebeurde in Boxtel, waar ik sinds 1978 woon. Misschien kan ik je ermee inspireren ook gebruik te gaan maken van de nieuwe kansen.

Meewerkend

Het is wel eens anders geweest. In de jaren 80 maakten we met enkele bewoners een gedegen Energiebesparingsplan voor Boxtel. We hebben het plan toen vervolgens aangeboden aan de gemeente. Natuurlijk hadden we de verwachting dat er wel iets mee gedaan zou worden. Toen we na ongeveer een half jaar eens informeerden wat er nu met het plan was gedaan,

kregen we echter doodleuk van de verantwoordelijke ambtenaar te horen: “Jullie denken toch zeker niet dat we niets anders te doen hebben?” Dat was niet bepaald een aanmoediging. Er is ook later niets mee gedaan. Maar intussen zijn de tijden veranderd.

In Boxtel is vorig jaar de gemeenteslogan geworden: ‘Meewerkend Boxtel’. Op enkele plaatsen in het dorp staan nu bankjes met de grote tekst ‘Wie meewerkt zit goed’. Twee ervan staan op het stationsplein, dat onlangs met hulp van diverse vrijwilligers een fraaiere inrichting heeft gekregen, qua ontwerp én uitvoering. Er is bij het Gemeentehuis als het ware een grote groene loper uitgerold om bewoners uit te nodigen met plannen en projecten te komen. Ze willen dat aanmoedigen en als het aansluit op bijvoorbeeld hun duurzaamheids- of klimaatbeleid zullen ze uitvoering ervan gaan faciliteren en soms ook met enige centen ondersteunen.

Duurzaamheidsvisie

Bij ons begon vorig jaar een campagne voor de nieuwe Duurzaamheidsvisie, kort nadat in de

gemeenteraad de motie ‘Boxtel Energieneutraal 2030’ was aangenomen. Vervolgens werden er vier werkgroepen opgestart, met daarin veel geïnteresseerde bewoners, enkele raadsleden en ambtenaren: Samen leven, Groen leven. Ondernemend leven en Energiek leven. Die werkgroepen kwamen ongeveer vijf keer bijeen. Daar kwamen mooie plannen uit en daarmee is, naast de visie, gelijk een uitvoeringsplan 2018-2022 tot stand gekomen, uitgeschreven door een zeer betrokken ambtenaar, aangemoedigd voor Burgemeester en Wethouders. Daarna werd het spannend: hoe zou het in de gemeenteraad gaan? Op één enkele partij na, waren alle fracties vol lof over de gevolgde procedure én over de resultaten. Zonder politiek gedoe en moties werden de plannen door een grote meerderheid aangenomen. Als al die plannen ook allemaal tot uitvoering komen, dan is er met deze nieuwe participatie-aanpak veel bereikt.

Het lijkt me dus zeer de moeite waard die nieuwe transitiekansen ook in je eigen gemeente ten volle te benutten.

28

Agenda

Zaaien voor bijen en meer op Dag van de Aarde 2018. Doe je mee?

Op de Dag van de Aarde bruist het weer van de groene activiteiten door heel Nederland. Die dag, zondag 22 april, staat dit jaar in het teken van duurzame oplossingen om van plastic afval af te komen. Maar ook met allerlei andere activiteiten rondom het leefbaar maken en houden van onze planeet kan de Dag van de Aarde volop worden gevierd. Bijzonder: speciaal voor de bij worden dit jaar tal van activiteiten georganiseerd.

Tekst: Yvonne Koop

Guerille-Gardeners-weekend DAG VAN DE

AARDE 22 APRIL

Van 21-22 april is het Guerrilla-Gardeners-weekend. Een initiatief om eindelijk eens samen of alleen een verwaarloosd plantsoen, een lege plantenbak of een ander troosteloos stukje natuur te verfraaien met bloemen en planten. Ook zaadjes planten mag vanzelfsprekend, alleen duurt het dan even voor je resultaat ziet. | www.guerrillagardeners.nl

Verbeter de wereld, begin bij jezelf

www.dagvandeaarde.nl Bijenlint

Dit jaar is de Dag van de Aarde gecombineerd met de Nationale Zaaidag: door het planten van bloemzaadjes moet er een beter leefklimaat ontstaan voor vlinders, bijen en andere insecten die nu met uitsterven worden bedreigd.

Zaaien kan overal maar samen doen is wel zo leuk, dan ontstaat er een lint van bloemen door het hele land! Particulieren, gemeenten, agrariërs, scholen en andere grondbezitters worden dan ook opgeroepen om gezamenlijk bloemstroken aan te leggen zodat er één groot bloemenlint voor bijen ontstaat. Dit bevordert de overlevingskansen van de bij. www.bijenlint.nl.

Ecomarkt Den Haag

De Haagse organisatie rondom de Dag van de Aarde richt zich dit jaar op het verkleinen van de ecologische voetafdruk, voornamelijk op het gebied van plastic, afval, (het kopen van) voedsel en energieverbruik.

Op zaterdag 21 april van 10 tot 15 uur is er in de Christus Triumfatorkerk een eco-markt met milieuproducten, fairtrade, vegetarisch en veganistisch eten. Ook staan er non-profit organisaties die zich op verschillende manieren inzetten om het milieu te beschermen.

Verder zijn er praktische workshops voor kinderen en volwassenen waarbij wordt geleerd hoe de ecologische voetafdruk te verkleinen. www.earthdaynetherlands.com

Agenda

GROENE PASSIE

Op zondag 22 april is het feest voor de tuinder en natuurliefhebber op de Groene Passie Lentebeurs. ‘Samen maken we de wereld mooi!’ is het motto van Groene Passie.

De bezoeker maakt kennis met moestuinieren, permacultuur en voedselbossen. Daarnaast zijn er oude ambachten, duurzame projecten, creatieve objecten, recycling plus gezond eten & drinken. Verder is er een programma met lezingen, workshops en demonstraties.

29

Heel Bergeijk zaait

Natuurtuin ’t Loo in Bergeijk wil op zondag 22 april het tuinseizoen openen met een speciaal hiervoor gecomponeerd natuurlied, hoe meer mensen meezingen hoe beter! Daarna zijn er tal van inspirerende activiteiten te doen, zoals de ruil en verkoop van biologische moestuinplanten en kruiden, een rondleiding door de tuin en een bezoek aan de bijenhal. Alle inwoners van Bergeijk krijgen een gratis zakje bloemenzaad voor bijen en vlinders dat die dag gezaaid mag worden. | www.natuurtuin.org

Groene Passie vindt plaats op de Sliekstraat 9 in Hummelo en is open van 11 tot 17 uur. De entree bedraagt € 5,00 per persoon. Kinderen tot 12 jaar mogen gratis mee. Honden en andere huisdieren zijn welkom, mits aan de lijn. Meer info over Groene Passie is te vinden op www.groenepassie.nl en op de facebook-pagina facebook.com/groenepassie

25 jaar Natuur&Milieumarkt

De jaarlijkse groen- en activiteitenmarkt van de Amsterdamse buurt de Pijp vindt zoals ieder jaar weer plaats in het Sarphatipark en biedt een keur aan biologische kwekers, streekproducten, rondleidingen van IVN Amsterdam en Stichting Buurtcompost, allerlei buurtinitiatieven, informatiekramen en kinderactiviteiten.

Mede door dit initiatief is de geveltuin in de wijk helemaal ingeburgerd: er zijn er duizenden alleen al in De Pijp! www.nmtzuid.nl, www.geveltuin.nl

Magische Lente Bostocht

Tijdens een magische Lente Bostocht over de Veluwe kunnen deelnemers op zondag 22 april hun dankbaarheid uiten voor Moeder Aarde, samen een dankbaarheidsritueel uitvoeren en een mooie tocht lopen ergens op de Veluwe, een bijzonder stukje land van Moeder Aarde.

Volgens de organisatie verdient de Aarde iedere nieuwe dag de aandacht van ons. “Maar op deze dag staan we extra stil bij onze prachtige planeet en dat mag dan ook vooral leuk zijn!” | www.hetiseral.nl

30

Agenda

Friendly4Kids: de beurs voor ouder én kind Tekst: Leonie Kohl

Normaal gesproken is een beurs niet meteen datgene waar je met je kind op een vrije dag naartoe gaat. Op zaterdag 19 en zondag 20 mei is er speciaal voor opvoeders én kinderen een beurs waar jong en oud aan zijn of haar trekken komt: van de nieuwste pedagogische innovaties tot een bruisend activiteitenplein voor de kids.

Opa’s, oma’s, mama’s, papa’s, maar ook de juf, meester, voogd of verzorger: iedereen met een interesse in de optimale ontwikkeling van kinderen is meer dan welkom. En dan natuurlijk de kinderen (t/m 12 jaar) zelf. Kinderen tot vier jaar worden (tegen een kleine vergoeding) prima geamuseerd door een professioneel kinderopvangcentrum. De oudere kids zijn vast niet weg te slaan bij het activiteitenplein, waar je met eigen ogen kunt zien hoe de allerlaatste pedagogische en didactische snufjes worden ontvangen door de kinderen.

Bij Friendly4Kids wordt er aandacht besteed aan vijf belangrijke thema’s: leefomgeving, beweging, educatie, opvoeding en bescherming.

De standhouders die invulling geven aan deze thema’s zijn door een strenge selectie gegaan.

“Een gewone webshop met kinderkleding voldoet niet. De duurzame en maatschappelijk betrokken stempel moet duidelijk zijn. Vooruitstrevende ondernemers die werken met biologische, fairtrade, natuurlijke en milieuvriendelijke materialen of creatieve, kindvriendelijke ideeën zullen onze gasten inspireren.”

Initiatiefnemer Peter van Klaveren is gefascineerd door alle nieuwe ontwikkelingen op het gebied van opvoeding. “Er is zoveel en toch lijkt het erop alsof de meeste opvoeders het wiel steeds opnieuw proberen uit te vinden. Ieder kind is uniek, desondanks lopen veel opvoeders tegen dezelfde problemen aan. Dat is niet nodig. Op de Friendly4Kids beurs zul je volop inspiratie vinden om de opvoeding van je kind te verrijken.”

Behalve het bezoeken van de standhouders is er nog veel meer te ontdekken. Voor de opvoeders zijn er interessante lezingen en praktische workshops, met waardevolle lessen voor thuis. Ook aan de inwendige mens is gedacht, helemaal in stijl van de beurs: gezond, biologisch, vegetarisch. Kortom verantwoord dus, maar vooral inspirerend.

Colofon

31

De Krant van de Aarde is een positief redactioneel onafhankelijk medium. Authenticiteit, innovatie en natuur zijn thema’s waar de krant voor staat. De krant biedt lezers inspiratie waarmee ze hun vanzelfsprekend duurzame leefstijl invulling kunnen geven. De Krant van de Aarde is een uitgave van Stichting Dag van de Aarde. © 2018 Krant van de Aarde | ISSN 1872-5104 | Stichting Dag van de Aarde info@krantvandeaarde.nl | M: 06-53332980 Bestuur Albert Poutsma - Voorzitter / Uitgever Frans van der Beek - Secretaris

Expo 30 jaar ballonvaart in Limburg De tentoonstelling ‘30 Jaar Ballonvaart in Limburg’, nog t/m 10 mei te zien in Museum Land van Valkenburg, vertelt het verhaal van de nog jonge geschiedenis van de ballonvaart in Limburg, toont de techniek van de heteluchtballon en beelden van het landschap van bovenaf. Het was Ton Kurvers (Kronenberg, 1944), die in 1988 Limburg ontdekte als ideale regio voor zijn ballonvaarten, niet in de laatste plaats vanwege het prachtige landschap met zijn heuvels en kastelen. Hij ontwikkelde een ‘verdienmodel’, waarbij hijzelf zorgde voor manden en branders, waarbij bedrijven ballonnen lieten maken met hun logo erop, en betalende passagiers zorgden voor zijn inkomsten. Zo maakte hij van zijn liefhebberij zijn werk. Ton Kurvers vond met zijn onderneming onderdak in kasteel Terworm en later in kasteel Hoensbroek. www.museumlandvanvalkenburg.nl

Redactie: redactie@krantvandeaarde.nl Frans van der Beek, Lynsey Dubbeld, Leonie Kohl, Lisette Kreischer, Angelique van Os, Angela van der Veer, Renske de Zwart, Eric Schoones, Yvonne Koop.

Advertenties en samenwerkingen: Albert Poutsma Vormgeving & Opmaak: Celina Koekenbier | info@insight-design.es Bijlagen Gezond: Ivonne de Thouars, hoofdredactie Onderwijs: Hans Truijen, manager, Yvonne Koop hoofdredactie Reizen: Angelique van Os, hoofdredactie en Marco van Berneveld Cultuur: Eric Schoones, hoofdredactie Distributie: Ruim 400 distributiepunten: Odin groentetas, natuurvoedingswinkels, woningwinkels, reiswinkels en wereldwinkels.

Abonnementen: Je kunt de Krant van de Aarde thuis ontvangen door lid te worden. Je ontvangt dan ook onze voordeelkaart thuis. Met de voordeelkaart krijg je 25% korting bij meer dan 1000 restaurants en korting op groene stroom. Kijk op www.krantvandeaarde.nl. Tevens ontvangt u een DVD of boek naar keuze.

FBW Abonneeservice Woerden / Kees Slagter Contact: info@fbw-woerden.nl / 0348-431393

22 april 2018 Zaterdag 19 mei 2018 van 10.00 tot 17.00 uur Zondag 20 mei 2018 van 10.00 tot 17.00 uur Beurslocatie Broodfabriek Volmerlaan 12 2288 GD Rijswijk (Zuid-Holland) www.friendly4kids.nl info@friendly4kids.nl Lezers van de Krant van de Aarde krijgen 2 euro korting op tickets, zowel voor kinderen als volwassen.

Kinderen jonger dan 5 jaar krijgen gratis toegang.

Gebruik de code: KVDAF4K

Dag van de Aarde