Krant van de Aarde 3-2018 by Krant van de Aarde

Natuur / Voeding / Gezondheid / Cultuur / Innovatie / Mode / Vrije tijd

Jaargang 13, nr. 3 juli 2018

e ag

In de cultuurb ijl

Cosmetica

Opinie

wat is nu echt verantwoord

meningen over de Aarde

Floreren

wat kunnen we leren van de geluksexperts Uitgave van de stichting Dag van de Aarde Verschijnt zes keer per jaar.

Volg ons op Facebook facebook.com/KrantvandeAarde

lees ons online www.krantvandeaarde.nl

nieuw!

zin in LATTE? Geniet van heerlijke hot drinks zonder je schuldig te voelen! Je lengt het poeder aan met een (plantaardige) melk van jouw keuze. Rijstdrank is wat ons betreft de lekkerste keuze.

Curcuma vanilla latte

cacao latte

Deze heerlijk geurende latte bestaat voor meer dan de helft uit kurkuma en is de perfecte samenstelling om de trendy ‘golden milk’ mee te maken.

Een heerlijke basis voor een lekkere aardse en toch ook zoete chocolademelk. Nét een beetje anders. Ook heerlijk om koud te drinken.

1 tl op 250 ml (30 porties) 1 el op 250 ml (20 porties) kurkuma (54%), kaneel, cacaopoeder, gember, vanillepoeder, zoethout, zwarte peper

150 g

kokosbloesemsuiker (gula jawa), cacao, hennep, maca, kaneel

200 g

Curcuma ginger latte

Matcha latte

Een heerlijke kruidige maar toch ook zachte latte. Met dit drankje worden alle zintuigen geprikkeld. Met maar liefst 53% kurkuma is dit een echt powerdrankje!

Dé vervanging voor koffie. Niet dat het ernaar smaakt, maar het geeft eenzelfde soort oppepend gevoel. Verfrissend én verwarmend!

1 tl op 250 ml (30 porties)

1 el op 250 ml (20 porties)

kurkuma (53%), kaneel, gember, nootmuskaat, kardemom, zwarte peper, saffraan

kokosbloesemsuiker (gula jawa), matcha, hennep, maca, kaneel

150 g

De 400+ biologische producten van TerraSana zijn verkrijgbaar bij (online) biowinkels door heel Nederland.

200 g

Redactioneel

Act local In juli ga ik weer naar de Pyreneeën. Ik kom er twee of drie keer per jaar. Daar verkoopt de plaatselijke natuurwinkel in het mooie bergdorp o.a. honing, wijn en groente uit de eigen regio (Frans) Catalonië. Bij mijn winkel in Nederland kan ik ook regionale producten vinden. Echter door een vanuit marketing gedreven “gezondheid” hype zie je de laatste jaren vaak “super” voeding uit verre landen, zoals bessen uit Zuid Amerika en heel veel soja drankjes. Maar zijn we niet beter af met producten van wat dichter bij huis? Voor de Aarde is het in ieder geval niet gezond om voedsel van continent naar continent te slepen. Vorige week was ik bij de opening van de nieuwe bio winkel op Marienwaerdt in de Betuwe. Een winkel die mij, juist dankzij het geheel andere product assortiment, aan die Franse winkel deed denken. Ook hier veel streek producten, deels van het eigen landgoed.

Elke week een tas met biologische groenten en fruit van het seizoen

Mijn dochter wil komend schooljaar naar Rusland. Er schijnt daar nu de meest pure vorm van kapitalisme en machtsconcentratie te heersen. Ooit was er in het Sovjet tijdperk een enorme landbouw driehoek waar grootschalige bedrijven het voedsel moesten produceren om het verenigde proletariaat te voeden. Dat systeem was blijkbaar niet efficiënt want er moesten tonnen graan uit het buitenland worden geïmporteerd. Steeds meer blijkt dat een door kapitalisme gedreven voedselproductie ook niet voldoet, en dat we roofbouw plegen op de Aarde. Ik denk zelf dat we de schaalvergroting rondom de voedsel productie deels kunnen stoppen. In ieder geval kunnen we lokale producenten omarmen, en met ons koopgedrag binnen het vrije marktsysteem de vraag die kant op sturen. Daarnaast is dringend regelgeving nodig die milieu schade, inclusief vervoer, mee berekent in de prijs van de producten. Leest u de twee inzendingen op de opinie pagina van deze krant over landbouw en impact op de Aarde. Een fijne zomer! Albert Poutsma, voorzitter stichting Dag van de Aarde

Een ontspannen, duurzame vakantieplek in de bossen met 18 vrij gelegen vakantiebungalows, een bijzondere kinderboerderij, speeltuin en biologische winkel.

www.odin.nl

De Roek ligt net buiten Otterlo op 1,5 km van Nationaal Park De Hoge Veluwe met het Kröller-Müller Museum, te midden van prachtige bossen, heide en zandverstuivingen.

Karweg 2 Otterlo

•

www.deroek.nl

•

0318-591757

GRATIS KENNISMAKEN Met de biologische lattes van TerraSana kun je zorgeloos genieten van een bijzonder warm, vegan drankje.

Gratis kennismaken?

Mail je adres naar actie@terrasana.nl o.v.v. LATTE WINNEN en je maakt kans op een heerlijk pakket t.w.v. € 32,-. De ruim 400 bioproducten van TerraSana vind je in (online) biowinkels door heel Nederland.

B i o d y n a m i s ch e kwa l i te i t

NIEUW! Smaakvolle combinatie van biologische crème honing met cranberries uit Terschelling. Lekker door de yoghurt, op een warme croissant, pannenkoeken, door een vleessaus of bij een kaasplankje.

Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biodynamische landbouw. Demeter gaat verder dan biologisch. Eisen en richtlijnen zijn strenger. Met grensverleggende landbouwmethoden versterken boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Hun gewassen worden rustig volwassen, dankzij een ruime vruchtwisseling en minimale bemesting. Echt lekker en

www.detraay.com

Biologisch en biodynamisch eten maakt het leven leuker voor alles en iedereen! Voor onszelf en onze kinderen, voor de bijen en de regenwormen, voor de vissen in de zee. Dus waarom zou je aardbeien met gif eten als het ook zonder kan? Doe je boodschappen bij Odin. Kleine keuzes, groot effect.

Odin. De coöperatieve supermarkt www.odin.nl

gezond voedsel komt uit het meest natuurlijke landbouwsysteem. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke sla eet. www.stichtingdemeter.nl

.nl academie gastronomie landgoed

OPLEIDINGEN & CURSUSSEN Natuurvoeding voor duurzame gezondheid. Meer weten? kraaybeekerhof.nl

Inhoud

Jaargang 13 2018

INHOUD

C1 - C32

16 Cultuurbijlage

Nieuws op zâ&#x20AC;&#x2122;n Frans

Marienwaerdt

Duurzame slaapkamer

Antroposofische geneeskunde

Floreren

Fotowedstrijd LandschappenNL

Onderwaterwereld in beeld

TUI Care Foundation

Opinie & Debat

Duurzame cosmetica

Uitgelezen

The Trillion Dollar Shift

Duurzame markten

Colofon

Mode

8 26

Nieuws op z’n Frans

Frans van der Beek volgt de ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid op de voet. Hij ergert zich aan de wijze waarop we van de Aarde lenen en weigeren om terug te betalen. En is blij met initiatieven die het welzijn van de planeet bevorderen. Frans geeft een rode kaart aan iedereen die het milieu en de natuur vernietigt en prijst met een groene kaart alle inspanningen die het leefklimaat bevorderen of herstellen. Suggesties zijn welkom op fhjvanderbeek@gmail.com.

VERPAKKINGSGIGANT WORDT OOK WAKKER

Smurfit Kappa is een grote leverancier van verpakkingen die zich het probleem van niet afbreekbare plastic aantrekt. Het bedrijf gelooft in een toekomst met papieren verpakking. Daarmee geven ze het goede voorbeeld. De producent wil zijn koolstofvoetafdruk verder verlagen en waar mogelijk energie uit hernieuwbare bronnen zoals biomassa gebruiken. De papierfabrikant meldt dat het zijn CO2-uitstoot met 26 procent had verminderd ten opzichte van 2005. Dat is drie jaar eerder dan gepland en zelfs boven de doelstelling van 25 procent. Alle producten zijn gecertificeerd en de herkomst is transparant. Laat het een aansporing voor de concurrentie zijn om hetzelfde te doen. Het is immers al een minuut over twaalf en we kunnen de klok niet meet terugzetten. Wel stopzetten.

ZONLICHT IN PLAATS VAN EEN TIJGER IN JE TANK

De Duitse start-up Sono Motors heeft het met behulp van crowdfunding voor elkaar gekregen een auto te ontwerpen die op zonne-energie werkt. Als de zon schijnt kun je er dertig kilometer per dag mee door de stad rijden, maar op sombere dagen kom je niet verder dan vijf kilometer. Niettemin is de belangstelling groot, ook omdat de prijs ongeveer 16.000 euro is. Nooit meer tanken is natuurlijk een van de aantrekkelijke aspecten. De fabrikant belooft dat de eerste wagens in het tweede kwartaal van 2019 van de band rollen. Daartoe is een inschrijving van vijfduizend bestellingen noodzakelijk, maar

Sono Motors op zonlicht

daarover maken ze zich geen zorgen. De batterij van de elektrische auto kan ook overcapaciteit aan stroom aan het net leveren en zo het gebruik nog goedkoper maken.

DIT KUNNEN WIJ VAN DE SCHOTTEN LEREN

Schotland wil in 2050 wil het land zijn emissies met 90 procent hebben teruggedrongen. De volle honderd procent moet daarna ‘zo snel mogelijk’ bereikt worden. De vernieuwde strategie is een stuk ambitieuzer dan de vorige plannen. Eerder stond de doelstelling op het gebied van emissiereductie nog op 80 procent in 2050. Schotland zal geen gebruik zal maken van CO2-afvang en -opslag om de ambities waar te maken. Wel zet het land een fonds op om initiatieven op het gebied van klimaatverandering te financieren en te ondersteunen. Dat duurt nog wel dertig jaar, maar Rome en Keulen zijn ook niet in een dag gebouwd. En het is een signaal naar de Nederlandse overheid die toch wel bijzonder laks is met het behalen van de klimaatdoelstellingen. Er zou een soort Champions League moeten komen voor landen die willen winnen op het gebied van klimaatbeheersing. Voorlopig staat het wat Schotland-Nederland betreft op 1-0.

garantie heeft op schoon drinkwater en een miljard aardbewoners geen druppel zomaar krijgt. Toch goed om eens te beseffen als je de kraan opendraait of douchet. Er worden steeds meer technieken ontwikkeld om regenwater tot drinkwater te transformeren. Dat is geen sinecure, maar wel nodig als je beseft dat we meer gebruiken dan er voorradig is, ondanks de plensbuien van de afgelopen tijd. We kunnen die het water van die hoosbuien opvangen en gebruiken voor het doorspoelen van de wc en het besproeien van de tuin. Water wordt een economisch belang en daar kunnen we niet langer omheen.

EEN ZOMER ZONDER VLIEGEN KAN MET EEN HANDIGE APP

Als je al het water wat een gemiddeld huishouden per dag verbruikt in literflessen zou opslaan, dan heb je een rij van 264 flessen. Dat zijn er per jaar bijna honderdduizend. Wat een luxe als je bedenkt dat er in de wereld een op de drie mensen geen

Dan bedoel ik niet de hinderlijke insecten, maar vliegtuigen. Milieu Centraal in Vlaanderen ontwikkelde een handige reistool, waarmee je kunt checken hoe vervuilend je geplande reis is en levert meteen een aantal schone alternatieven. Het reisblog Zomer Zonder Vliegen laat weten hoe je een vliegtuigloze vakantie kunt realiseren en geeft leuke tips. “Op onze website geven we informatie over goedkope treintickets en voordelige busverbindingen,” aldus de initiatiefnemer. “Maar we willen ook inspireren. We willen mensen niet het idee geven dat we hen hun vliegvakantie afnemen, maar bieden juist leuke alternatieve reisideeën. Daarom laten we reisverhalen zien van mensen die mooie reizen maken zonder te vliegen. Eigenlijk als een soort eco-tegenhanger van al die blogs en foto’s over stranden in Thailand en citytrips in New York.” Als je beseft dat een retourtje naar Bankok gelijk staat aan het niet eten van vlees gedurende vier jaar, dan is de conclusie snel gemaakt.

Schotland als voorbeeld

Regenwater drinken

GAAN WE REGENWATER NU OOK OPDRINKEN?

Nieuws op z’n Frans

Redacteur Frans van der Beek deelt rode en groene kaarten uit. Groen maakt blij en rood moet anders.

Heb je goed of slecht nieuws? Mail Frans!

redactie@krantvandeaarde.nl

VERSPILLINGEN NEMEN GROTESKE VORMEN AAN

in Europa gooien we jaarlijks vier miljoen ton aan kleding weg en komt er vijf miljoen ton de winkels binnen. Van die nieuwe en onverkochte kleding komt ook bijna een-vijfde op de vuilnisbelt Dat vond de Franse regering te gortig en stelt in 2020 een wet in werking die het bedrijven verbiedt om onverkochte mode weg te mieteren. In 2017 kwam er al een wet om supermarkten te verbieden om voedsel weg te gooien en te doneren aan voedselbanken en goede doelen. Het gaat jaarlijks om 35.000 ton en dat zijn ongeveer tien miljoen maaltijden. In Engeland komt er vanaf volgend jaar een verbod op rietjes en oorstokjes. Deze maatregel zal een groot effect hebben, want per jaar belanden er 8.5 miljard rietjes in de vuilnisbak. Het was ook het eerste land dat winkeliers verbood om gratis plastic tasjes aan hun klanten te geven. In totaal kwamen er 9 miljard tasjes minder in omloop. De beste oplossing is natuurlijk om minder te consumeren en te kopen. Wie vertelt dat de koopjesjagers van Primark?

aan duurzame ontwikkeling 200 miljoen. Genoeg is genoeg moet Milieudefensie hebben gedacht en sleept Shell voor de rechter. Ze doen het niet alleen, want de oproep om mede-eiser te worden in deze spraakmakende rechtszaak heeft al meer dan tienduizend coöperatieve aanklagers opgeleverd. Wie Shell ook graag in de rechtszaal op z’n nummer wil zetten kan zich vervoegen op de website van Milieudefensie en zich aanmelden. Het is de enige mogelijkheid om Shell te dwingen te stoppen met het uitbreiden van boringen. Wie zich als eenling soms machteloos voelt tegen het wangedrag van de multinational kan nu een vuist maken. De arrogantie van de oliemacht moet worden gebroken. Het is nu of nooit.

DIT FOTOBOEK LAAT JE MOOI HUIVEREN

In 1980 wist Shell al dat fossiele brandstoffen rampzalig zijn voor het milieu. Ze schoven onder het tapijt. Met de mond belijdt de oliegigant duurzaamheid, maar de huichelaars brengen daar in de praktijk weinig van terecht. Shell geeft jaarlijks 22 miljoen uit aan lobbyisten die ambtenaren paaien met mooie praatjes (en met douceurtjes waar wij niets van weten?). Aan marketing gaf Shell een kwart miljard uit, maar

We weten hoe plastic de aarde langzamerhand vervuilt opeen onomkeerbare manier. In de Plastic Soup Atlas van de wereld tref je schitterende fotografie aan die je doet huiveren. Het boek geeft ook aan wat je zelf kunt doen om het gebruik van plastic te reduceren. Er staan ook voorbeelden in hoe kunstenaars het synthetische materiaal gebruiken om er voor het oog iets aantrekkelijks van te maken. In de Plastic Soup Atlas staat een duidelijk overzicht van het effect dat het gebruik van plastic heeft. Wie geen plastic rietjes meer gebruikt, ballonnen oplaat of vloeibaar wasmiddel gebruikt in plaats van poeder kan al bijdragen aan de vermindering. Ook het scheiden van plastic afval, het opruimen van zwerfafval en het weigeren om producten met eenmalige verpakkingen te hopen helpt mee.. De meeste invloed heeft de consument als die geen

Kleding naar de vuilnisbelt

Plastic in de oceanen

SHELL WIST HET WEL MAAR ZEGT HET NIET

plastic wegwerpartikelen meer gebruikt, altijd een eigen koffiebeker meeneemt in de eigen tas boodschappen meeneemt.

WEG MET DE TUINTEGELS EN DE WATEROVERLAST

We hebben het in deze rubriek al eerder gehad over het invoeren van een tuintegeltax om een eind te maken aan de gewoonte van luie tuinbezitters om de grond rondom hun huis te betegelen. Lekker makkelijk, dat wel, maar nu de straten blank staan door wolkbreuken blijft zo’n tegelbelasting een goed idee. Pas als mensen het in hun portemonnee voelen gaan ze er iets aan doen. Het idee is mooi, maar het zal er voorlopig nog niet van komen. We kunnen wel die luie tuinbezitter boos aankijken of vertellen wat de voordelen zijn van groene tuin. Zo is er minder wateroverlast en verstopte riolen, bevordert het een koel klimaat op hete zomerdagen, neemt de aarde meer koolstof op en maak je bijen en vlinders blij met de bloemenpracht. Kijken naar groen bevordert tevens de concentratie en vermindert stress. Reden genoeg om die verfoeide tegels te verwijderen en plaats te maken voor meer natuur in de stad. Tegeltuinierders zijn dus eigenlijk nogal asociaal. Dat moet veranderen.

Gras in de tuin

Marienwaerdt

Mijn droomwens in vervulling

Op het landgoed hebben we het altijd druk, maar de laatste maanden zijn wij extreem druk geweest. Want het was tijd voor verandering. Na 16 jaar Pannenkoekenhuis en 25 jaar Landgoedwinkel besloten wij uit te breiden en te verbouwen. In het pannenkoekenhuis was het vooral in het weekend zo druk dat mensen zelfs naar huis gingen, omdat ze geen tafeltje konden krijgen. Bovendien was de keuken te klein geworden voor de uitgebreide kaart, met veel meer dan alleen pannenkoeken. Stelregel in de horeca is dat je het interieur na 10 jaar vernieuwt en ook die termijn was ruim verstreken. Kortom tijd voor uitbreiding en vernieuwing in de Stapelbakker. Maar hoe zat het dan met de Landgoedwinkel? Die was ook al zo lang hetzelfde. Mijn grote droom was om er dé biologische specialiteitenwinkel van de regio van te maken. Nu bedienden wij wel de mensen die een omweg wilden maken voor een lekker stukje kaas, een potje jam of chutney en Lakenvelder rundvlees, maar voor alle overige boodschappen moesten onze klanten toch nog naar een andere winkel of supermarkt. Als je in de regio Geldermalsen, Leerdam op zoek gaat naar een biologische winkel, dan zijn ze dun gezaaid. Dus, deze factoren bij elkaar opgeteld gaven genoeg redenen voor een vernieuwde Landgoedwinkel met een groot biologisch assortiment. In combinatie met de verbouwing van het pannenkoekenhuis kreeg deze droom gestalte. Stap één was het interieur. Het moest een eenheid worden. Volgens mijn zakelijke vrienden was het

huidige interieur een organisch gegroeid allegaartje, met de kleedjes van oma op de tafels. Dat was ook zo, maar veel mensen vonden het gezellig! Natuurlijk hadden mijn vrienden gelijk, het werd tijd voor een goed concept, een uitstraling die wij ook op andere plekken konden toepassen, zoals op beurzen of in andere winkels.

Alle factoren bij elkaar opgeteld gaven genoeg redenen voor een vernieuwde Landgoedwinkel met een groot biologisch assortiment Als je al zoveel jaar bezig bent met je bedrijf, heb je last van bedrijfsblindheid en daarom besloten we een interieurarchitect om advies te vragen. Gebaseerd op eigentijdse winkels in de stad, bedacht hij een strakkere uitstraling met veel wit, donkergrijs en roestvrijstaal, in combinatie met riet. We moesten even wennen aan het idee, maar we hebben het gedaan en het resultaat is verbluffend. De winkel is veel ruimtelijker geworden en ondanks de koelere kleuren toch gezellig gebleven, zonder oubollig te zijn.

Het assortiment was de volgende bevalling. Mijn wens was dat onze klanten in een keer hun hele boodschappenmandje konden vullen, maar daarvoor was onze winkel eigenlijk te klein en te specifiek. Onze eigen producten maken de winkel bijzonder en daarom kozen we ervoor deze de ‘helden van de winkel’ te houden, aangevuld met bijpassende specialiteiten. Zoals versgebakken broden, granola’s, appeltaart en notentaart uit eigen bakkerij in de winkel. Maar ook Franse kazen, noten en olijven om je landgoedkaasplankje compleet mee te maken, zuivelproducten, verse groente en fruit, pasta’s, wijnen, theeën, soepen en chocolade. Vrijdag 15 juni was de officiële opening van de Stapelbakker met nieuwe wintertuin, open keuken en groot terras én de vernieuwde Landgoedwinkel. Op die mooie dag kregen wij ook het EKO certificaat uitegereikt voor het restaurant, onze brasserie en de Landgoedwinkel. Nu is het zorg dat mensen uit de regio onze winkel gaan ontdekken voor hun dagelijke biologische boodschappen. Mijn droomwens is in elk geval in vervulling gegaan en ik hoop dat het veel mensen blij maakt! Nathalie barones van Verschuer runt samen met haar man het landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt in het Gelderse Beesd. Daar worden onder meer biologische delicatessen geproduceerd en bevinden zich een winkel en twee restaurants.

Gezondheid

Twee redenen om eens stil te staan bij de duurzaamheid van de slaapkamer Tekst: Lynsey Dubbeld | Beeld: Yumeko

Bij lekker slapen denk je misschien aan voldoende uurtjes nachtrust en een goed geventileerde kamer. Er zijn nog meer redenen om stil te staan bij je slaapgewoonten. In matrassen kunnen chemische stoffen zitten. En heb je wel eens nagedacht over de herkomst van je beddengoed? De slaapkamer kan misschien wel een opfrisser gebruiken… In 2017 werd de Nobel Prijs voor Medicijnen uitgereikt aan drie slaaponderzoekers. De Amerikaanse onderzoekers Jeffrey Hall, Michael Rosbash en Michael Young ontdekten dat het lichaam natuurlijke ritmes kent als het gaat om bijvoorbeeld hormonen, temperatuur en alertheid. Door rekening te houden met deze biologische klok bijvoorbeeld bij nachtwerk en vliegreizen - verminderen slaapproblemen, zowel op de korte als lange termijn. Zelfs het risico op diabetes en overgewicht zou erdoor verkleinen. De bevindingen van de Nobelprijswinnaars mogen dan nieuw zijn, er is al steeds meer bekend over het fenomeen slapen. Bijvoorbeeld dat de kwaliteit van slaap belangrijker is voor ons welzijn dan het aantal uren dat we onder zeil zijn. Dat vrouwen doorgaans slechter slapen dan mannen. En dat er bijna honderd soorten slaapstoornissen zijn. In alle discussies over slapen gaat het eigenlijk verrassend weinig over de slaapkamer. Hoe gezond is het bed waarin we al die nachtelijke uren doorbrengen eigenlijk? Twee zaken die de moeite waard zijn om te weten.

Frisse matrassen Licht ontvlambare meubels – zoals banken, gordijnen en matrassen – zouden verantwoordelijk zijn voor een kwart van de dodelijke woningbranden in ons land. Door meubels te voorzien van brandwerende impregneer kan een brand zich minder snel in huis verspreiden. De keerzijde is dat vlamvertragers in matrassen negatieve effecten kunnen hebben op de gezondheid en het milieu. Uit Amerikaans onderzoek is gebleken dat brandvertragende stoffen zoals grafiet en arseen zelfs tot ons bloed kunnen doordringen. Organisaties zoals Greenpeace pleiten daarom voor mensen milieuvriendelijke alternatieven. In de Verenigde Staten is daarover veel kennis ontwikkeld. Ngo’s zoals People for Clean Beds hebben bijna een dagtaak aan het waarschuwen over de risico’s van chemische stoffen in bedden. Uit verschillende onderzoeken blijkt namelijk dat óók in matrassen zonder vlamvertragers stoffen kunnen zitten met negatieve gezondheidseffecten, zoals benzeen en formaldehyde. De website Waar Zit Wat In – een initiatief van VeiligheidNL en het Rijksinstituut voor Volksge-

Gezondheid

zondheid en Milieu (RIVM) – adviseert dan ook om een nieuw matras in ieder geval 72 uur te luchten voordat je erop gaat slapen. Het luchten kan buiten, of in een goed geventileerde binnenruimte. Eventuele chemische stoffen kunnen dan grotendeels vervliegen. Een andere optie is om bij de aankoop van een matras te letten op de samenstelling. Naar schatting 95 procent van de Nederlanders slaapt op een matras van synthetische stoffen, zoals latex of polyether. Bij de productie daarvan worden zogenoemde vluchtige organische stoffen verbruikt. Als je daar veel van inademt, kan je last krijgen van hoofdpijn, vermoeidheid en irritatie van neus, keel en ogen. Goed om te weten: natuurlijke materialen zoals wol en natuurlatex zijn vaak van nature brandwerend – en ook nog eens gifvrij. Allergisch voor wol of latex? Duurzame fabrikanten, zoals Yumeko, Lavital en COCO-MAT, maken ook gebruik van bijvoorbeeld kokosvezel, kameelhaar, vlas, paardenstaartenhaar, zeegras, ganzendons en biokatoen. Een fijn extraatje: deze natuurlijke materialen zijn ademend, zacht en ultracomfortabel. En in veel gevallen letten de leveranciers ook op de milieu-impact van de stoffen, door te kiezen voor biologische productiemethoden.

Schoon en eerlijk beddengoed

Een donzen dekbed, katoenen hoeslaken of linnen dekbedovertrek is voor veel van ons een standaard onderdeel van de slaapkamer. Maar de duurzaamheid van deze producten is geen vanzelfsprekendheid. “Veel Nederlanders slapen onder een donzen dekbed. Een groot deel van dat dons is afkomstig van eenden en ganzen die in China levend geplukt worden”, vertelt Rob van den Dool, oprichter en slaapspecialist van Yumeko, een Nederlands merk voor biologisch

en fairtrade bedden- en badgoed. Yumeko ontwikkelde vanuit Nederland een transparante keten voor gecertificeerd zuivere dons. Inmiddels is het initiatief uitgegroeid tot een wereldwijde standaard, de Responsible Down Standard, waarvan allerlei mode- en lifestylemerken gebruik maken. “We weten door de transparante keten precies waar onze dons vandaan komt en dat er geen misstanden plaatsvinden met negatieve gevolgen voor milieu, mens en dier. Dat geldt trouwens ook voor het biologische en fairtrade katoen dat we gebruiken voor dekbedovertrekken, hoeslakens en matrashoezen.” Yumeko’s uitgangspunt is om in de collecties geen chemicaliën te gebruiken en om zo veel mogelijk te voldoen aan de eisen van keurmerken voor fairtrade en biologische productie. “De traditionele katoenproductie is een van de meest vervuilende industrieën ter wereld. Een kwart van de pesticiden die omgaan in de wereldwijde landbouw is bestemd voor de katoenteelt. Voor een dekbed is een kilo katoen nodig en voor de productie daarvan wordt een kilo chemicaliën verbruikt. Onze biologische katoen is gegarandeerd gifvrij. Daarnaast krijgen de producenten eerlijke lonen. We werken bovendien met communities in India aan de natuurlijke veredeling van zaden en aan bevordering van vrouwenrechten.” Yumeko is niet de enige slaapspecialist met hart voor MVO. Ook COCO-MAT onderneemt sociale initiatieven. Sinds 2012 ondersteunt het Nederlandse bedrijf bijvoorbeeld vrouwen met borstkanker door hen een hartvormig kussen te geven. Inmiddels hebben wereldwijd al meer dan zevenduizend vrouwen deze donatie gekregen.

Na eten en kleding komt nu… de slaapkamer

Na het toenemende bewustzijn van verantwoorde voeding en kleding begint langzaamaan ook de aandacht voor de slaapkamer te komen, signaleert Van

den Dool. Zelfs een online warenhuis als Wehkamp heeft volop keuze in beddengoed van biologisch katoen. Bij gespecialiseerde webwinkels zoals PureCoverz is biologisch beddengoed van allerlei materialen en merken te vinden. Samen met de duurzame pionier Bo Weevil, dat 25 jaar geleden het allereerste gecertificeerd biologische katoenen t-shirt op de Nederlandse markt bracht, ontwikkelde PureCoverz ook een eigen collectie. Die bevat onder andere jersey hoeslakens met het GOTS-keurmerk, die eerlijk worden gemaakt in Turkije. Ook Lavital, dat bekend staat om de handgemaakte matrassen en bedden van Hollandse bodem, verkoopt katoenen en jersey beddengoed van biologische makelij. En bij COCO-MAT vind je naast matrassen en bedden ook een collectie handdoeken, badjassen en standlakens van biokatoen. Nog zoiets duurzaams: innovatieve ondernemers zoals de Beddenspecialist werken aan een leasematras. Van den Dool vindt de groeiende belangstelling voor duurzaamheid in de slaapkamer heel logisch. “Waarom zou je wel nadenken over de herkomst van je voeding en kleding maar niet over iets waar je elke nacht onder ligt? En wat je in de snelle mode van bedrijven als H&M en Zara ziet, speelt ook in de wereld van beddengoed: er liggen producten voor extreem lage prijzen in de winkels, en dat betekent dat er ergens in de productieketen mensen onder geleden hebben. Of dat fabrieken zwaar chemische afvalstoffen dumpen in rivieren, zoals in de Ganges, waar inmiddels geen dieren meer kunnen leven. Slapen onder biologisch en fairtrade beddengoed is beter voor jezelf, voor de mensen die het maken én voor de toekomst van de wereld.”

Gezondheid

Adreas Reigersman strijdt voor de verzekerbaarheid van antroposofische geneeskunde:

“Met Antroposana proberen we drempels weg te nemen” Tekst: Cisly Burcksen

Is antroposofische medicatie echt zo duur als je denkt? Of heeft dat meer te maken met je zorgverzekering? Gezondheidsvereniging Antroposana biedt een verzekering die de meeste antroposofische geneesmiddelen en therapieën vergoedt. Andreas Reigersman stond mede aan de wieg van deze polis en vertelt over de activiteiten van Antroposana. Andreas Reigersman was tot voor kort bestuurslid van Antroposana, een vereniging voor mensen die kiezen voor antroposofische gezondheidszorg. Jarenlang heeft hij een grote bijdrage geleverd aan de Antroposanapolis, een collectieve aanvullende verzekering die een aanzienlijk deel van de antroposofische therapieën en geneesmiddelen vergoedt. Volgens Andreas zou antroposofische geneeskunde net zo behandeld moeten worden als de reguliere gezondheidszorg, omdat deze

een waardevolle aanvulling biedt. Een betere beschikbaarheid en betaalbaarheid van antroposofische gezondheidszorg vindt hij dan ook van groot belang.

Hoe raakte je betrokken bij het verzekeren van antroposofische geneeskunde?

“Dat gaat verder terug dan Antroposana. Tijdens mijn rechtenstudie koos ik de herverzekeringsovereenkomst als afstudeeronderwerp.

Dat is het verzekeren van verzekeringen: de risico’s die verzekeraars hebben, worden ook weer verzekerd en zo zijn alle verzekeringsmaatschappijen over de hele wereld met elkaar verbonden. Dat maakt dat jij en ik, als individuele verzekerden, ook weer met elkaar verbonden zijn in de wereldgemeenschap. Die verbondenheid vond ik interessant. Oorspronkelijk wilde ik onderzoek doen naar de spirituele invalshoek daarvan, maar daarover was toen zo weinig literatuur dat ik daar niet

Gezondheid

op kon afstuderen. Kort na mijn studie werd ik lid van Antroposana en reageerde ik op een vacature voor bestuurder in het toenmalige ledenblad. Er was toen al wel een polis, maar die moest onderhouden en doorontwikkeld worden. Dat werd mijn domein.”

Waarom vind je de verzekerbaarheid van antroposofische geneeskunde belangrijk?

“Mijn drijfveer om me voor die polis in te zetten, was dat ik vond, en vind, dat de antroposofische gezondheidszorg een behandeling verdient die gelijkwaardig is aan die van de reguliere geneeskunde. Niet alleen qua maatschappelijke waardering, maar ook wat betreft vergoedingen. De reguliere geneeskunde gaat in het algemeen sterk uit van een instrumenteel en technocratisch mensbeeld. Wat mij enorm aanspreekt, is dat je in de antroposofie juist te maken hebt met een visie waarin de mens niet alleen een fysiek, maar ook een geestelijk, bezield wezen is, met levenskrachten, vitaliteit en een ‘ik’. Al die lagen van dat mensbeeld kun je betrekken in de geneeskundige benadering, en kunnen worden toegevoegd aan het fysieke perspectief dat de reguliere geneeskunde voor ogen heeft. Als je je uitsluitend richt op het fysieke, dan benader je maar een gedeelte van het totaal. In de reguliere geneeskunde kijkt

men nauwelijks verder. Je hebt weliswaar de psychosomatiek, maar daarmee houdt het eigenlijk ook op. De antroposofische visie biedt een breder, aanvullend perspectief dat in mijn ogen een volwaardige erkenning verdient.”

vergoedt alleen behandelingen van zorgaanbieders waarmee de verzekeraar een contract heeft afgesloten. Bij de restitutiepolis staat keuzevrijheid voorop en kun je overal zorg afnemen waar je maar wilt, maar dan betaal je wel iets meer premie.”

Welke verzekeringsvormen kent Antroposana?

“Er zijn twee Antroposanapolissen. Eén bij Avero-Achmea, daar zit het grootste deel van de verzekerden, en vanuit het verleden is er ook een groep verzekerden bij De Amersfoortse. Antroposana kent een basisverzekering en een aanvullende polis. Bij de aanvullende polis zijn er wat kleine dekkingsverschillen bij de twee maatschappijen, maar de basisverzekering is hetzelfde. Bij beide wordt een groot deel van de antroposofische therapieën en medicatie vergoed. Een belangrijk criterium daarbij is dat zorgaanbieders, bijvoorbeeld kunstzinnige therapeuten of euritmietherapeuten, beschikken over medische basiskennis en een afgeronde hbo-opleiding hebben. Ook moeten ze aangesloten zijn bij de Nederlandse Vereniging van Antroposofische Zorgaanbieders (NVAZ). Bijzonder is dat een deel van de geneesmiddelen die in het buitenland erkend zijn en worden toegepast, ook in Nederland worden vergoed. Je kunt die medicijnen dan krijgen via een Duitse apotheek. Bij Antroposana kun je kiezen voor een naturaverzekering of een restitutiepolis. De naturaverzekering

“Ik vond, en vind, dat de antroposofische gezondheidszorg een behandeling verdient die gelijkwaardig is aan die van de reguliere geneeskunde” Hoe groot is de vereniging en wat zijn haar activiteiten?

“Van de 5.000 Antroposana-leden hebben er ongeveer 3.000 een Antroposanapolis. Sommige leden kiezen niet voor de polis, omdat ze bijvoorbeeld via hun werk gebruik kunnen maken van een goedkopere collectieve zorgverzekering. Maar dan nog is een Antroposana-lidmaatschap waardevol: je helpt de vereniging in het geven van voorlichting en het steunen van wetenschappelijk onderzoek naar antroposofische geneeskunde. Leden ontvangen het kwartaalblad Stroom en kunnen voordelig deelnemen aan de activiteiten van lokale afdelingen, zoals lezingen en workshops die inzicht geven in de antroposofische geneeskunde en het mensbeeld dat daaraan ten grondslag ligt. Meestal gaan die uit van actuele thema’s waarover mensen vragen hebben, omdat de gangbare aanpak niet voldoet. Zaken als: goede voeding - wat is dat eigenlijk? Of: wat gebeurt er als je slaapt, wat is het heilzame van een goede nachtrust? Dit soort informatie spreekt ook niet-leden aan. Geen wonder als je bedenkt dat het aantal patiënten dat gebruikmaakt van antroposofische geneeskunde in Nederland op zo’n 200.000 mensen uitkomt. Dat is veel. Er is blijkbaar een grote groep die dat actief opzoekt. Er zijn trouwens ook veel reguliere gezondheidscentra en ziekenhuizen die gebruikmaken van inzichten en medicatie uit de antroposofische geneeskunde. Het is nog steeds een beetje taboe om daar voor uit te komen, maar nog niet zo lang geleden is er op initiatief van ZonMW (de Nederlandse organisatie voor gezondheidsonderzoek en zorginnovatie) en het ministerie van VWS een onderzoeksgroep gestart naar de toepassing van integratieve geneeskunde in Nederlandse ziekenhuizen.“

Wat doet Antroposana om wetenschappelijk onderzoek

Gezondheid

naar antroposofische geneeskunde te stimuleren?

“We leveren een financiële bijdrage aan wetenschappelijk onderzoek van bijvoorbeeld de Hogeschool Leiden. Dat onderzoek is belangrijk om op een goede manier de dialoog te kunnen aangaan met mensen die zijn opgeleid in de reguliere geneeskunde. Om dat gesprek te kunnen voeren, moeten er echt harde uitkomsten zijn, die ook een verzekeringsarts gewoon begrijpt. Je komt er dan niet door te praten over zielenroerselen. De resultaten moeten gemeten kunnen worden. Antroposana wil dat graag mede mogelijk maken. We promoten dat onderzoek ook weer bij de zorgverzekeraars, om te kijken hoe het gebruik van antroposofische geneeskunde uitpakt in de schadelast: zijn patiënten die hiervan gebruikmaken goedkoper voor een verzekeraar? Het is nog niet zo eenvoudig om dat goed in beeld te krijgen.”

Bij veel mensen hebben antroposofische geneesmiddelen het imago dat ze duur zijn, en slecht verkrijgbaar. Klopt dat inderdaad?

“Nee, antroposofische geneesmiddelen zijn over het algemeen niet duur. Het lijkt alleen alsof deze middelen duurder zijn dan reguliere medicatie, omdat ze soms niet worden vergoed. De verkrijgbaarheid is wel een punt, maar het gros van de apotheken biedt toch wel toegang tot antroposofische geneesmiddelen. Alle antroposofische geneesmiddelen op de Nederlandse markt zijn in ieder geval verkrijgbaar bij de Weleda-apotheek in Zoetermeer. Er is zelfs een handige app waarmee je je je bestelling kunt plaatsen, of waarmee je je recept rechtstreeks kunt inleveren. Een aantal middelen is in de categorie ‘zelfzorg’ terechtgekomen, en die moet je dan zelf betalen. Dat is toch een drempel. Door in onderhandelingen met verzekeraars zo ruim mogelijke vergoedingen te bedingen, probeert Antroposana dit soort drempels weg te nemen. In Nederland is dat best lastig. Als je kijkt naar landen als Duitsland en Zwitserland zie je dat ze er daar ruimhartiger mee omgaan; daar is van oudsher meer een culturele traditie van natuurgeneeswijzen, gericht op het doorgeven van de kracht van de natuur. Om ook op Europees niveau de zaken goed voor elkaar te krijgen, werken we samen met een aantal andere patiëntenverenigingen uit Europa.”

Hoe belangrijk is wetenschappelijk bewijs voor de werkzaamheid van antroposofische geneesmiddelen voor het vergoeden ervan?

“We gaan niet zo ver dat het een eis is om antroposofische medicatie vergoed te krijgen, want volgens de standaard wetenschappelijke opvatting is er uiteindelijk maar vrij beperkt bewijs over de werkzaamheid. Daar zijn verschillende redenen voor: zulk onderzoek kost veel geld en dat is niet zomaar beschikbaar. Daarom is er tot nu toe maar een deel van de middelen onderzocht. Daarnaast zijn gebruikelijke onderzoeksmethoden voor reguliere farmaceutische producten niet altijd geschikt voor het onderzoek naar antroposofische medicatie. Dat komt omdat het hier deels gaat om medicatie met een zeer fijne verdunning van werkzame stoffen, waardoor de materialiteit daarvan niet meer is terug te vinden in het geneesmiddel. Deels gaat het ook om middelen waarbij de bereidingsprocessen van de substanties cruciaal zijn, en dus niet alleen de puur chemische samenstelling. Dat leidt ertoe dat je met de reguliere verklaringsmodellen niet kunt uitleggen hoe het werkt. Er moeten dus nieuwe geaccepteerde onderzoeksmethodieken worden ontwikkeld om juiste deze vorm van geneeskunde te onderzoeken. Wat je in de huidige situatie bijvoorbeeld wel kunt zeggen, is: ‘We hebben (bijvoorbeeld) 1.000 patiënten gehad met een bepaald ziektebeeld en die hebben we de volgende antroposofische medicatie voorgeschreven, en het resultaat is dat er bij een significant aantal mensen positieve uitkomsten zijn’. Je kunt dus wel iets hard maken over de werkzaamheid als je kijkt naar aantallen patiënten en hun ervaringen met antroposofische medicatie. Maar daarbij moet je wel een voorbehoud maken, want antroposofische geneeskunde is juist ook sterk individueel gericht. Je kunt dus niet zomaar met cohorten werken: de ene patiënt is de andere niet. Ook in de reguliere zorg zie je echter een trend ontstaan waarbij zorgverleners meer uitgaan van het individu. Personalized medicine noemen ze dat. Dat is iets waarin de reguliere en antroposofische benadering elkaar mogelijk kunnen vinden. Het probleem met het hele vergoedingssysteem van verzekeraars is dat het uitsluitend een indeling kent in ‘regulier’ en ‘alternatief ’. Iets dat een brug daartussen probeert te slaan, bestaat niet. Daar ligt ook een opdracht voor

ons. De antroposofische geneeskunde is namelijk niet alternatief, het is een aanvulling op de allopathische geneeskunde, met het volste respect voor de wetenschappelijke verworvenheden daarvan. Het is integratief, en probeert samen met de reguliere wetenschap tot een hoger plan te komen.”

Antroposofische geneeskunde is ontwikkeld op basis van aanwijzingen van Rudolf Steiner (1861-1925). Het is een uitbreiding van de reguliere geneeskunde, alleen afgestudeerde artsen kunnen de opleiding volgen, en sterk gericht op bevordering van het zelfherstellend vermogen. Ziekte moet uiteraard behandeld worden, maar kan tegelijk ook een ontwikkelingskans zijn voor het individu. De antroposofische geneeskunde gaat uit van het reguliere, reductionistische mensbeeld, aangevuld met drie andere ‘lagen’: vormkrachtenlichaam, ziel en Ik. Met dit mensbeeld kan de antroposofisch arts zich een uitgebreider beeld vormen van ziekte- en genezingsprocessen, psychosomatiek en de levensloop, en ook van de behandelmogelijkheden, zoals antroposofische geneesmiddelen, therapieën en leefstijladviezen. Artsen en andere behandelaars zijn te vinden via www.nvaz.nl.

Gezondheid

Floreren: wat we kunnen Tekst: Lynsey Dubbeld

Hoe kan je je goed en gelukkig voelen en tegelijkertijd optimaal presteren? Dat is een vraag die experts in happiness economics en flourishing onderzoeken. We zetten op een rij wat we van deze wetenschap kunnen opsteken voor onze dagelijkse geluksbeleving. Het Aziatische koninkrijk Bhutan wordt sinds de jaren tachtig overspoeld door happiness pilgrims. De reden? In 1987 verscheen in de Financial Times een interview met Jigme Singye Wangchuck, de toenmalige koning. Hij sprak daarin over zijn missie om zijn koninkrijk bruto nationaal geluk (BNG) centraal te stellen in plaats van het zuiver financiële streven naar bruto nationaal product (BNP). Zijn verhaal creëerde een hausse aan belangstelling voor het thema geluk. Westerse wetenschappers en beleidsmakers reisden naar Bhutan, op zoek naar het recept voor een gelukkige samenleving. Eerder al - in 1974 - had de econoom Richard Easterlin vastgesteld dat mensen met een hoger inkomen gelukkiger zijn dan hun landgenoten met een lager inkomen. Maar in rijke landen is de bevolking niet per definitie gelukkiger dan in arme landen. Bovendien blijkt de geluksbeleving boven een bepaald inkomensniveau niet toe te nemen. Als we voldoende verdienen om goed van rond te komen, maakt méér geld ons kennelijk niet gelukkiger. Deze zogenoemde Easterlin-paradox staat aan de wieg van het wetenschappelijke vakgebied happiness economics. Inmiddels staat happiness economics bekend als de internationale wetenschap die ervoor pleit om het welzijn in een land niet alleen te meten in termen van inkomen. Steeds meer landen - van Groot-Brittannië tot Frankrijk - maken gebruik van de inzichten uit het vakgebied en hebben geluk tot een beleidsdoelstelling gemaakt.

Geluk is natuurlijk een ingewikkelde kwestie. Het is dan ook geen wonder dat de happiness economics - nog - geen standaard receptuur voor gelukkige samenlevingen heeft opgeleverd. Daarnaast bevestigen veel onderzoeken dingen die we eigenlijk altijd al vermoedden. Bijvoorbeeld dat mensen met een goed huwelijk gelukkiger zijn dan alleenstaanden, en dat gezondheid een belangrijke voorwaarde is voor een gelukkig leven. Maar het geluksonderzoek heeft ook verrassende inzichten opgeleverd. Zo blijken we slecht te kunnen voorspellen hoe gelukkig we zullen worden van bijvoorbeeld een nieuwe auto, echtgenoot of baan. We overschatten de gelukseffecten van positieve ervaringen - en overschatten hoe ongelukkig negatieve ervaringen ons maken. Het gros van de ervaringen heeft namelijk niet meer dan drie maanden effect op ons, terwijl wij denken dat we er langdurig gelukkig of juist ongelukkig van worden. Happiness economics is niet alleen interessant voor onderzoekers en beleidsmakers. Ook wij kunnen er iets van opsteken. We zetten de drie spannendste inzichten op een rij.

Van positieve ervaringen word je gelukkiger dan van nieuwe spullen

Geld uitgeven aan nieuwe spullen maakt ons niet gelukkiger. De echte waarde van ons leven vinden we in betekenisvolle ervaringen en relaties. Dat stelde de Amerikaanse hoogleraar Robert Frank in zijn toonaangevende boek “Luxury fever: weighing the cost of

excess”. We zijn misschien geneigd om te streven naar een mooie auto en een groot huis, maar uiteindelijk worden we daar niet gelukkig van, concludeert Frank op basis van een analyse van talloze wetenschappelijke studies. Daniel Gilbert, hoogleraar aan Harvard en auteur van de bestseller “Stumbling on happiness”, heeft daar wel een verklaring voor: mensen zijn sociale wezens en de positieve ervaringen die we delen met anderen bepalen daarom in belangrijke mate ons geluksgevoel. Een ander inzicht van Gilbert: het aantal positieve ervaringen dat je hebt is belangrijker dan de intensiteit van die ervaringen. Als we ons een voorstelling maken van dingen die ons gelukkig maken, denken we meestal aan bijzondere zaken. Gilbert noemt een date met een filmster of een internationale literatuurprijs als voorbeelden. Maar iemand die elke dag een aantal leuke dingen meemaakt is doorgaans gelukkiger dan iemand die één keer iets uitzonderlijks ervaart. “So wear comfortable shoes, give your wife a big kiss, sneak a french fry. It sounds like small stuff, and it is. But the small stuff matters”, zei Gilbert in een interview met de Harvard Business Review. “The things you can do to increase your happiness are obvious and small and take just a little time. But you have to do them every day and wait for the results.”

Je houding doet ertoe

Muziek, een goed gesprek, een intense yogasessie. We kennen allemaal wel de ervaring van flow: een

Gezondheid

leren van geluksexperts tevreden gemoedstoestand waarin we volledig opgaan in het moment. Als je op je werk positief wordt uitgedaagd dan kunnen deze geluksmomenten ook gerust op de werkvloer plaatsvinden. Maar zelfs als de werkomstandigheden niet ideaal zijn kan je er geluk ervaren. Uit onderzoek van Amy Wrzesniewski van de Yale School of Management blijkt namelijk dat we werksituaties zodanig kunnen ombuigen dat er meer mogelijkheden voor flowmomenten ontstaan. Zo ontdekte de Amerikaanse hoogleraar dat schoonmaakpersoneel in een ziekenhuis ook ruimte creëerde om aandacht te schenken aan patiënten. De schoonmakers maakten een praatje of hielden even iemands hand vast. Daarmee kreeg hun werk een positievere lading en meer persoonlijke waarde. De les: je perspectief beïnvloedt in belangrijke mate de positiviteit die je ervaart. In zijn TED talk The happy secret to better work verwoordt psycholoog Shawn Achor het als volgt: niet de realiteit vormt ons, maar de lens waardoor ons brein naar de wereld kijkt. Zeker negentig procent van ons langetermijngeluk hangt volgens Achor niet van de externe wereld af, maar van hoe je brein daarmee omgaat. Het motto “think and act positive” blijkt dus een waarheid als een koe.

Floreren kan je leren

Shawn Achor doet meer dan onze hersenen bestuderen: hij ontdekt ook manieren om het brein te trainen om positief te zijn - en daardoor gelukkiger te worden. Met oefeningen die je drie weken lang elke dag twee minuten doet kan je je hersenen als het ware herprogrammeren. Een van de bewezen effectieve oefeningen: schrijf dagelijks drie nieuwe dingen op waarvoor je dankbaar bent. Na 21 dagen gaat het brein een patroon vasthouden om alert te zijn op

positieve zaken. En die aandacht voor positieve ervaringen versterkt je geluksgevoel. Daarnaast zorgt het opschrijven van een positieve gebeurtenis ervoor dat je brein die als het ware opnieuw beleeft. En dat levert vervolgens ook weer momenten van blijdschap op. Zoals de Nederlandse floreerexpert Pepijn Happel het stelt: als je floreert voel je je goed bij wat je doet - en wat je doet doe je beter, doordat je je goed voelt. Zo versterkt het ene het andere - en ontstaat een positieve spiraal. In zijn e-book “Floreer op de werkvloer” staan talloze ogenschijnlijk simpele oefeningen om die positieve beweging in gang te zetten en de allerbeste versie van jezelf te zijn. Happel benadrukt daarbij dat het voor floreren essentieel is dat we een verbinding voelen tussen de praktische dingen die we doen en de diepere waarden die ons motiveren. En heel praktisch: we hebben minimaal vijf (!) keer zoveel positieve emoties nodig dan negatieve om te floreren. Aan de slag met die floreeroefeningen dus!

Floreeroefening van Pepijn Happel van Floration We kunnen ons brein trainen om positieve ervaringen goed in ons op te nemen. Zet elke dag drie dingen op papier die goed gingen of waarvoor je dankbaar bent. Dat is een goede start. Als je ook nog eens je veerkrachtspieren wilt trainen, schrijf dan dagelijks drie dingen op die in eerste instantie juist niet lekker liepen maar die uiteindelijk wel goed uitpakten. Deze oefening helpt je om weerbaar te worden bij alledaagse tegenslagen en eerder mogelijkheden te gaan zien dan onmogelijkheden. En daar word je zeker positiever en gelukkiger van.

De trend lijkt niet te stuiten

Aaron Hurst kondigde in 2014 met de term purpose economy een nieuwe revolutie aan binnen het bedrijfsleven. In de ondernemingen van de toekomst staat niet de winst maar de maatschappelijke betekenis van een onderneming voorop, stelde de Amerikaanse ondernemer. Een van de grondleggers van het nieuwe ondernemingsprincipe is de New Yorkse Greyston Bakery, dat brownies voor Ben & Jerry’s produceert. De werknemers zijn voormalige dealers, daklozen en prostituees die de kans krijgen een nieuw leven op te bouwen. Het veelzeggende credo van Greystone Bakery: “We don’t hire people to bake brownies, we bake brownies to hire people”. Greyston Bakery is allang niet meer de enige sociale onderneming. Start-ups en scale-ups met een maatschappelijke missie krijgen steeds meer voet aan de grond, ook in Nederland. Zo zijn bij Social Enterprise, de Nederlandse aanjager van ondernemingen die maatschappelijke meerwaarde nastreven, al meer dan 350 ondernemingen in zestien sectoren aangesloten. Volgens onderzoek zijn in Nederland zeker vierduizend sociale ondernemingen actief. Al die bedrijvigheid belooft een hoop moois voor de toekomst, want de purpose economy richt zich nadrukkelijk op zingeving en welzijn. En zoals we weten dankzij happiness economics is die aandacht voor niet-financiële zaken heel belangrijk voor onze gelukservaringen…

Fotowedstrijd

FOTOWEDSTRIJDLandschappenNL

Heb je een foto gemaakt van een mooie, bijzondere of typische plek in de Nederlandse natuur? Stuur die dan met toelichting naar de Krant van de Aarde. Elk nummer plaatsen we de beste inzending en enkele eervolle vermeldingen. Mail naar: redactie@krantvandeaarde.nl onder vermelding van je naam en adres. De winnaar wordt ook beloond door onze partner LandschapenNL met het boek “Lekker Landschap” over foodwalks en eten uit de natuur van LandschappenNL en een DVD van BBC EARTH.

Samen voor ons Landschap LandschappenNL is het samenwerkingsverband van 12 provinciale organisaties, dat zich inzet voor het behoud en ontwikkeling van ons landschap waarin we wonen, werken en recreëren. Het landschap vraagt om duurzaam beheer, zodat we er nu en in de toekomst van kunnen genieten. LandschappenNL werkt samen met mensen, organisaties, bedrijven en overheden, via projecten en lobby.

Fotowedstrijd

Carry Zandstra, Houten

Winnende foto Aan de noordkant van de Heuvelrug bij Leersum ligt het Leersumse Veld, een gebied dat onder invloed van smeltwater in de voorlaatste ijstijd is ontstaan. Dit terrein is later door de wind omgevormd tot een uitwaaiingslaagte, waarin zich veen kon ontwikkelen. Het veen is in de 19e eeuw afgegraven waardoor de plassen zijn ontstaan, zoals die nu te zien zijn. Het huidige natuurgebied kenmerkt zich door een karakteristieke afwisseling van heide, bos en enkele zandverstuivingen. De foto toont het gebied in al zijn pracht met mooie goud getinte kleurschakeringen. Of zoals de fotografe zelf schrijft: â&#x20AC;&#x2DC;Het Leersumse Veld is een mooi wandelgebied dat in elk jaargetijde zijn eigen kleur en sfeer weergeeft. Soms wandel je door dicht bebost gebied en op een ander moment krijg je een prachtig doorkijkje over de vennetjes en meertjes. Alle 4 de jaargetijden proberen we daar een rondje te wandelen en altijd is het genieten.â&#x20AC;&#x2122; Gerit-Jan van Herwaarden, LandschappenNL

Natuur

Wonders of the sea: must see!

Pas op, daar komt een hamerhaai! Onder de golven van de oceaan bestaat een wereld waarvan we tot voor kort het bestaan niet wisten. Nu kunnen we dankzij de film ‘Wonders of the sea’ ervaren wat de filmende duikers daar zagen. In 3D is het net alsof je erbij bent. Je dompelt onder in een ongekende schoonheid vol wonderbaarlijke natuur. En ziet de pracht, maar ook de dreiging! Tekst: Frans van der Beek

Wonders of the Sea 3D is een virtuele reis, niet alleen over maar ook ín de oceanen, gemaakt door Jean-Michel Cousteau en zijn kinderen. Door het gebruik van nieuwe, baanbrekende 3D-filmtechnieken ziet de bioscoopbezoeker de oceaan als nooit tevoren. Een kennismaking zonder weerga. Een uitzonderlijk palet aan kleuren, de ondermaanse variatie aan exotische dieren in bizarre uitdossing. Het is een voorrecht om dit te mogen meemaken. Je schrikt niet alleen van plotseling opdoemende beesten (bijvoorbeeld een hamerhaai die recht op je afzwemt, waardoor je wilt wegduiken om een seconde later te beseffen dat je niet onder water, maar in de bioscoopstoel zit), maar ook van de klimaatproblemen die ook het leven in de oceanen treffen.

Waarschuwing

Films over de onderwaterwereld zijn populair, omdat onze generatie voor het eerst in de geschiedenis deelgenoot wordt gemaakt met wat daar leeft. Nooit eerder stonden we oog in oog met schepselen die door de evolutie in excentrieke vormen zijn ontstaan. Films als ‘Wonders of the sea’ openen ook de ogen voor gevaren van de vervuiling en overbevissing. Of zoals Cousteau het zegt: “Als je de oceanen beschermt, dan bescherm je niet alleen jezelf, maar ook toekomstige generaties.” We kunnen die dreiging niet langer ontkennen omdat het zich onder het wateroppervlak afspeelt. We staan er nu met de neus bovenop. Het is een waarschuwing die niet tegen dovemansoren is gericht.

Arnold Schwarzenegger is de voice-over en neemt je met zijn charmante accent mee de diepte in. Hij doet dit voor het eerst van zijn leven en niet zonder reden. “Ik heb het gedaan omdat het een belangrijke film is met een belangrijke boodschap, “vertelt hij.

“We realiseren ons dan pas de noodzaak om de oceanen en de wereld schoon te houden. Als je de vissen en andere wonderbaarlijke onderzee figuren in 3D om je heen ziet zwemmen, beleef je het mee. Het kan niet anders dan dat je verliefd wordt op de oceaan. Mij overkwam dat gevoel in ieder geval op een aangrijpende manier.”

Natuur

Beschermen

Ook Jean-Michel Cousteau beaamt dat. “Ik heb bij het maken van deze film natuur gezien die ik in mijn 71-jarige ervaring als cineast en duiker niet eerder ontdekte. Het was een openbaring. Het deed me denken aan de woorden van mijn vader toen ik voor het eerst met hem op een onderwater expeditie ging. Hij zei: “Hoe kun je beschermen wat je niet kent? Nu weten we wat daar leeft en is het onze plicht daar zo zorgvuldig mogelijk mee om te gaan.” Die boodschap is nu alleen maar in kracht toegenomen nu we getuige kunnen zijn van een voordien onbekende, maar fascinerende en oogstrelende biotoop.” De documentaire ‘Wonders of the sea’ duurt 82 minuten en is een reis door een universum dat in het Engels ‘eye candy’ wordt genoemd. Het verwent je netvlies met beelden die je zullen bijblijven, omdat je er zelf bij was. Je zwemt mee met de filmers en verbaast je over de ongekende variatie aan levende wezens. En beseft dat ze deel uitmaken van een ecologisch systeem waarin ze een onontbeerlijke functie hebben. Je doolt rond in een aquarium van een onvoorstelbare omvang. Daar kan geen pretpark tegenop.

DVD GRATIS VOOR ABONNEES info@fbw-woerden.nl T. 0348-431393 www.krantvandeaarde.nl

Duurzaam

TUI Care Foundation bundelt krachten om Curaçao mooi te houden Een azuurblauwe zee, kleurrijke vissen, een prachtig zonnetje. En dan opeens drijft er een blokje piepschuim of plastic tas voorbij. Dat kán en mag niet. TUI Care Foundation, de corporate foundation van reisorganisatie TUI, start samen met hotels en de lokale bevolking twee projecten om Curaçao schoner te maken. Het doel: meer bewustwording en beter afvalmanagement.

Het centrum van Willemstad, Jan Thiel Baai, Mambo Beach. Zelfs voor wie nog nooit op Curaçao op vakantie ging, zijn dit bekende namen die een beeld oproepen van zon, zee en gezelligheid. Het heerlijke weer, de mooie blauwe zee en de vriendelijke mensen… Curaçao heeft voor iedereen wat. Maar dan moet het eiland natuurlijk wél zo mooi blijven.

Keep Learning & Green Force

Het toerisme is één van de belangrijkste inkomstenbronnen voor Curaçao. Ter illustratie: er wonen op het eiland inmiddels zo’n 160.000

mensen, maar komen jaarlijks maar liefst 600.000 verblijfstoeristen en dagtoeristen van de cruiseschepen. Die drinken met elkaar flink wat blikjes en flesjes fris; de link met de toeristenindustrie voor een schoner eiland is dan ook snel gelegd. TUI Care Foundation steunt twee organisaties die samenwerken om te zorgen voor een beter afvalmanagement: The Keep Learning Foundation, en milieu- en recyclingbedrijf Green Force.

Breed netwerk

Hoe zorg je eigenlijk dat het eiland schoon

blijft? Waarom is afval dumpen niet goed? Waar kun je afval kwijt en hoe zorg je voor afvalscheiding? Stap één bij het schoner houden van Curaçao is voorlichting. Voor reizigers, maar zeker ook voor de lokale bevolking. Daarom organiseert The Keep Learning Foundation voor basisschoolleerlingen op Curaçao trainingen over afval en recycling. En dit jaar zijn lespakketten ontwikkeld en startten workshoptrainingen voor de lerarenopleiding aan de LOFO (Leraren Opleiding Funderend Onderwijs), onderdeel van de Universiteit van Curaçao. Hiermee is voorlichting over

Duurzaam

recycling opgenomen in het curriculum van de opleiding en is milieuonderwijs duurzaam ingebed in het lesprogramma. Leraren brengen hun kennis over op de leerlingen die het op hun beurt weer delen met ouders en vriendjes. Na 2018 krijgen ook leraren op Bonaire en Aruba training.

Respect voor mens, dier en natuur Weten mensen eenmaal dat afval in de afvalbak thuishoort, en bij voorkeur gescheiden, dan moet er natuurlijk wel een plek zijn waar ze dat kwijtkunnen. Gelukkig kom je als toerist op diverse plekken recyclingstations van Green Force tegen. Er staan er al tientallen bij accommodaties, restaurants, bezienswaardigheden en stranden. Green Force wil in de komende jaren nog eens 50 extra recyclingstations plaatsen en de verwerking van 220.000 gebruikte plastic flesjes naar 500.000 per maand verhogen. Dat alles met steun van TUI Care Foundation. Zo zorgen we gezamenlijk dat Curaçao aantrekkelijk is én blijft voor toeristen.

Travelife Voor een structurele verandering is het belangrijk dat de hele toeristenketen, van de boeking tot de bestemming, verduurzaamt. Daarom werkt TUI samen met Travelife, een internationaal certificaat voor duurzaamheid. Als touroperator heeft TUI het certificaat al mogen ontvangen, maar helpt ook accommodaties bij het verkrijgen van dit certificaat. Daarvoor moet je onder andere voldoen aan een goed afvalmanagement. Dankzij het project van Green Force is het voor deelnemende accommodaties weer een stukje eenvoudiger dit duurzaamheidscertificaat te behalen.

DUURZAME TIP Zelf op vakantie op Curaçao en wil je recyclen? Er staan recyclingcentra bij drie grote supermarkten: Van Den Tweel (voorheen Albert Heijn) in Zeelandia, Mangusa Hypermarket aan de Santa Rosaweg en het centrum in Piscadera, waar je aluminium blikjes, plastic flesjes en plastic doppen gratis kwijt kunt. Green Force heeft daarnaast contacten met veel ondernemingen, waaronder in de horeca.

Opinie & Debat

Toen de Aarde te klein werd… Tekst: Jan Juffermans

Velen kunnen het nog nauwelijks geloven: dat we zelf als mensheid de leefbaarheid op Aarde ernstig in gevaar hebben gebracht. En dan gaat het niet alleen om de klimaatontwrichting, maar ook de afname van de biodiversiteit, de daling van de bodemvruchtbaarheid, de vervuiling van de lucht en bijvoorbeeld de plastic soep in de oceanen. Door wetenschappers wordt het nu algemeen onderkend: ze hebben een aantal jaren geleden ons tijdperk zelfs tot ‘het Anthropoceen’ gedoopt. We leven in het tijdperk waarin vooral de mens verantwoordelijk is voor de grote degradatie van onze eigen leefomgeving.

Onze Gezamenlijke Toekomst

Het was de Club van Rome die al in 1972 met haar rapport ‘Grenzen aan de Groei’ aan de alarmbel trok. Die waarschuwing kwam uit de hoek van wetenschappers en het bedrijfsleven. De Verenigende Naties volgden in 1987 met een soortgelijke waarschuwing in het rapport ‘Onze Gezamenlijke Toekomst’, het zogenaamde Brundtland-rapport. Daarmee werd het denken over de toekomst mondiaal een politieke zaak en alle landen op Aarde werden opgeroepen actief aan duurzaamheid te gaan werken. Er volgden vele conferenties en langzaam maar zeker is het onderwerp nu eindelijk tot gemeenten en onderwijsinstellingen doorgedrongen. Dat werd mede gestimuleerd door het model van de ‘Mondiale Ecologische Voetafdruk’ uit Canada en de publicatie van de ‘Planetary Bounderies’ uit Stockholm. Uit beide modellen blijkt dat we ver over de grenzen van een duurzame Aarde zijn heen geschoten. Er is intussen veel over gepubliceerd, gesproken en gecongresseerd, maar in de praktijk is er helaas nog maar

bar weinig verbeterd, eerder het tegendeel. Eind vorig jaar luidden ruim 15.000 wetenschappers de Aarde-noodklok, nadat ze dat 25 jaar geleden, dus in 1992, ook al hadden gedaan.

Door de Duurzaamheidsbarriërre

Rond 1970 gingen we door de mondiale duurzaamheidsbarrière, zo is achteraf berekend door het Global Footprint Network in Californië, USA. Toen werd de Aarde te klein. Het betekent dat we in die periode al meer gingen gebruiken dan de Aarde duurzaam kan opbrengen. Sinds die tijd leven we niet meer alleen van de rente die de natuur ons biedt, maar knabbelen we ook aan het natuurlijk kapitaal zelf. En zoals dat ook met geld op de bank gaat, lopen dan zowel de rente als het kapitaal terug; we boeren achteruit en de productiecapaciteit van de Aarde wordt steeds minder. Die situatie wordt overshoot genoemd, ofwel de overbelasting van de Aarde. We zijn intussen ruim voorbij de mondiale duurzaamheidsbarrière. De mondiale overshoot is opgelopen tot ruim 65%,

ofwel we gebruiken bijna 1,7 Aardes! Dat de Aarde voor ons te klein werd, is goed te zien in de grafiek van de groei van onze mondiale voetafdruk, zoals gepubliceerd in het Living Planet Report 2016. We schieten rond 1970 door de lijn van de wereld-biocapaciteit, ofwel de duurzaamheidsbarrière van de Aarde. Er was toen echter geen harde knal te horen, zoals bij de geluidsbarrière, maar de gevolgen zijn dramatisch. Want sinds die tijd teren we langzaam maar zeker in, en we hebben de tering niet naar de natuurlijke nering gezet. Zo hebben we langzaam maar zeker een forse ecologische schuld opgebouwd.

Bevolking en Voetafdrukken

Die mondiale overshoot wordt veroorzaakt door de groei van de wereldbevolking én de groei van de Mondiale Voetafdrukken van de mensen in bijna alle landen van de wereld. Met de Voetafdruk kan het beslag op de ruimte van de Aarde worden gemeten, van personen, maar ook van steden en landen, bedrijven en producten. Dat de huidige

Opinie & Debat

Het Donut-model van Kate Raworth.

Deze grafiek uit het Living Planet Report 2016 laat de snelle groei zien van de Mondiale Voetafdruk. Rond 1970 gingen we door de ‘Duurzaamheidsbarriére’ van de Aarde en nu zitten we daar ruim 65% boven; dat wordt de ‘mondiale overshoot’ genoemd, ofwel de overbelasting van de Aarde. Van boven naar onder zien we het grote lichtpaarse deel, dat is de klimaatvoetafdruk, de blauwe lijn zijn de visgronden, het gele deel is akkerbouwgrond, de oranje lijn is bebouwd oppervlak (inclusief wegen en parkeerplaatsen), het donkergroene deel zijn de bossen en het lichtgroene deel zijn de weidegronden. Duidelijk is dat ruim de helft van onze Mondiale Voetafdruk gerelateerd is aan de klimaatontwrichting.

overshoot-situatie een rampzalige ontwikkeling is, lijkt echter nog maar tot weinig mensen door te dringen. Als we met business as usual doorgaan raakt de Aarde uitgeput en het klimaat zeer gevaarlijk uit balans, en dan is er hier voor volgende generaties weinig lol meer te beleven. De natuur herstelt zich op den duur wel weer op de een of andere manier, maar voor het leven van de mens is het desastreus. Daarmee is het overduidelijk dat de milieubeweging in feite een sociale beweging is die zich vooral het lot van de mensheid heeft aantrokken, en doorgaans verder kijkt dan de eigen grenzen en een paar regeerperiodes.

Gevolgen van overshoot

Het begrip overshoot is wat abstract, maar geeft inzicht in de samenhang tussen de verschillende zogenaamde milieuproblemen waarmee we nu wereldwijd te kampen hebben, en maakt duidelijk dat er meer aan de hand is dan de opwarming van de Aarde. De gevolgen van de overshoot-situatie zijn namelijk meervoudig; het heeft onder andere al geleid tot de vergaande overbevissing, verlies van insecten en vogels, het uitsterven van planten- en diersoorten, de degradatie en het verlies (o.a. door verwoestijning) van landbouwgrond, de versnelde kap van de oerwouden én de klimaatontwrichting. Elk punt is een groot vraagstuk op zich, maar het feit dat ze nu allemaal tegelijk opspelen heeft ons in een gevaarlijke fase van onze cultuur gebracht.

Duurzaam ondernemen

We gedragen ons echter grotendeels zoals de kikker in het aansprekende voorbeeld dat ex-milieuminister Pieter Winsemius gebruikte en ook in klimaatfilm van Al Gore wordt gebruikt: als je een kikker in een bak heet water gooit, dan zal hij er onmiddellijk uit springen. Maar als je een kikker in een bak water zet, en het water langzaam opwarmt, dan blijft hij rustig zitten, zelfs tot het hem fataal wordt. Deze eigenschap lijkt

ook bij mensen een rol te spelen; velen laten de berichten over de toekomst van de Aarde ongeïnteresseerd over zich heen komen of sluiten zich ervoor af. Bovendien worden we met barbecues en kiloknallers, veel sport en (politieke) spelletjes lekker bezig gehouden.

Fossiel- en gasvrij

We bleven niet allemaal stil zitten. Er is de laatste veertig jaar gelukkig wel het een en ander van de grond gekomen, door diverse organisaties, overheden, maar door ook het bedrijfsleven. En de vele mensen niet te vergeten die met duurzame leefstijlen gingen experimenteren. In het bedrijfsleven is Duurzaam of Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen hier en daar aardig van de grond gekomen, maar er is helaas ook veel green washing, ofwel mooie verhalen maar nauwelijks of zelfs helemaal geen verbetering. Tegen de verdrukking in is toch al veel duurzaams ontwikkeld en daarom liggen er vele oplossingen op de plank, zijn hier en daar al met succes toegepast, en het is nu vooral een kwestie van opschalen. Denk bijv. aan alle vormen van duurzame energie, duurzaam bouwen en vervoer, de biologische landbouw, de lekkere vleesvervangers, en voor de duurzame renovatie van de bestaande bebouwing zijn er slimme systemen ontwikkeld om gasvrij en fossielvrij te worden. Vooral het gebruik van een (hybride) lucht-warmtepomp, in combinatie met zonnepanelen, bespaart veel gas en fossiele stroom.

Rechtvaardige rantsoenering

Voor een duurzame en rechtvaardige wereld is vooral een andere economie nodig. Een voorstel daarvoor is beschreven in ‘De Grote Transitie’, te vinden op www.degrotetransitie.nl In dit verband zijn ook twee recente boeken van belang; ‘Ware winst’ van Christian Felber en ‘De Donut Economie’ van Kate Raworth , die beide de noodzaak

en mogelijkheden van een echt duurzame economie uitstekend presenteren. Een van de elementen van die duurzame economie is quotering of rantsoenering, omdat die aanpak zowel effectief als rechtvaardig is. Voor producten die ernstige knelpunten opleveren, zoals fossiele energie, vlees en zuivel, vis en vliegreizen, zijn – om te beginnen - vormen van quotering nodig. Voor een rechtvaardige quotering van de CO2-uitstoot is bijvoorbeeld al een heel systeem uitgewerkt en gepubliceerd in het boek ‘Klimaatdukaten’ van David Fleming. De meest ideale methode zou het quoteren van voetafdrukken zijn. Dan hou je een redelijk grote keuzevrijheid want producten en diensten zijn dan uitwisselbaar. Iemand die bijvoorbeeld erg van vlees houdt kan zo vlees blijven eten, maar zal dan minder quotum overhouden voor bijvoorbeeld auto rijden of een vliegreis. Bert Vink heeft daar een systeem voor ontwikkeld met Balansgeld, te vinden op de hieronder genoemde site. De mogelijkheden voor quotering moeten nodig op de politieke agenda komen. Op de site van de Werkgroep Voetafdruk Nederland is hier meer informatie over te vinden, ook wat er in andere landen mee gebeurt: www.voetafdruk.eu. Het is te hopen dat velen, en met name onze politici, spoedig inzien dat er nu radicale stappen gezet moeten worden om de precaire situatie waarin de Aarde nu verkeert te verbeteren. Maar dat de Aarde te klein is geworden is voor ons allen nu een formidabele uitdaging. Minimaal is nodig dat de overshoot snel wordt teruggedrongen, want we mogen volgende generaties zeker niet opzadelen met onze ecologische schuld. Jan Juffermans (werkte van 1978 – 2010 voor De Kleine Aarde in Boxtel) www.janjuffermans.nl

Opinie

Voor de aarde, een gezonde aarde Tekst: Aldo van Os en Mark Velders.

Niet zo lang geleden werd de moderne voedingsmiddelenindustrie door veel mensen nog geprezen. Ons dagelijks voedsel bereikte de hoogste kwaliteit en diversiteit tegen de laagste kostprijs ooit. En dat het hele jaar door. Lange tijd waren consumenten gerust en tevreden. Deze opbrengsten hadden echter wel een ‘prijs’: onzichtbare maar ernstige schade, nu bekend als dierenleed, milieuschade en mogelijk gezondheidsproblemen. Wat zij hieronder kunnen verwoorden is volgens Aldo van Os en Mark Velders, deskundigen op het gebied van duurzame landbouw en voedselvoorziening slechts het topje van de ijsberg.

Dode zones

Moderne voedselproductie is grotendeels verantwoordelijk voor de vele ‘dode zones’ die zijn ontstaan in zeeën en oceanen. Dit zijn plekken waar geen leven meer mogelijk is, merendeels door de enorme hoeveelheid aan kunstmatige meststoffen die dagelijks ongehinderd de zee instroomt. Er zijn nu 550 van deze zones gelokaliseerd over de hele wereld. Dat aantal is meer dan vertienvoudigd sinds de jaren zestig.

Een vol bord, maar we blijven hongerig

Daarnaast zijn er aanwijzingen dat onze hedendaagse voeding niet meer de voedingswaarde heeft van honderd jaar geleden. Vergelijkend historisch onderzoek van voedingswaardetabellen geeft aan dat je tegenwoordig 10 tomaten moet eten om bijvoorbeeld dezelfde hoeveelheid koper

binnen te krijgen als uit één tomaat geproduceerd in 1940. De gemiddelde Amerikaanse akker bevat 85% minder mineralen dan de grond die niet eerder voor landbouw is bewerkt. De reden lijkt voor de hand te liggen: moderne landbouw put de mineralen rijkdom in de bodem uit en voegt in overvloed alleen die meststoffen toe die men denkt nodig te hebben. Deze aanpak schiet ernstig tekort. Er zijn 75 mineralen die een rol spelen bij onze gezondheid. Zonder voldoende concentraties van deze mineralen werken enzymen niet, hebben vitamines weinig nut en functioneert ons zenuwen afweersysteem op halve kracht. Niet zonder reden heeft tweevoudig Nobelprijswinnaar Linus Pauling gezegd dat je elke ziekte kunt terugbrengen tot een mineralentekort. De landbouw heeft de bodem uitgeput. De bodem kan de plant niet

meer voeden en de plant en dieren de mensheid niet meer. We zijn tegelijk ‘overfed’ maar ‘undernourished’, en niet alleen maar door verkeerde eetgewoonten.

De nieuwe epidemie

Als laatste maar niet als minste is er een groeiend besef dat het overmatig gebruik van bestrijdingsmiddelen in de landbouw mede de oorzaak kan zijn van de significante toename in zenuwziekten en aandoeningen zoals autisme, Parkinson en ADHD. Niet geheel verassend. Bestrijdingsmiddelen zijn ontworpen om het zenuwstelsel en de stofwisseling van insecten en planten te verstoren, maar daar laten ze het niet bij. Producenten denken dat hun product alleen de stofwisseling van de ‘plaag’ aantast. Daarbij zien ze over het hoofd dat diezelfde chemicaliën ook de stofwisseling van goede bacteriën in de bodem en in onze darm-

Opinie flora in de war stuurt, met alle consequenties van dien. In Amerika heeft nu 1 op de 50 kinderen een vorm van autisme en 1 op de 10 ADHD. Ter vergelijking: bij 1 op de 2000 griepgevallen spreken we in Nederland al van een griepepidemie! Wat de producenten van bestrijdingsmiddelen ook lange tijd over het hoofd zagen, en niet wilden zien, was dat onze bijen letterlijk de weg kwijtraken zodra ze in contact komen met onze meest geavanceerde bestrijdingsmiddelen. Deze middelen worden nu eindelijk erkend als verantwoordelijk voor de significante en plotselinge afname van veel bijenpopulaties in de wereld. En zoals u weet zijn bijen noodzakelijk voor de bevruchting van vele plantensoorten en dus ook voor de productie van het merendeel van onze groenten en fruit. Gebaseerd op het voorgaande kunnen we ons vrij gemakkelijk het volgende voorstellen. Het gebruik van moderne bestrijdings- en bemestingsmiddelen maakt het leven van de boer wellicht gemakkelijker, en houdt zijn producten betaalbaar. Maar de prijs die de mensheid als geheel dreigt te moeten betalen is met geen mogelijkheid op te brengen. De basis voor onze gezondheid en gevoel van welzijn is een gezonde bodem, een gezonde aarde. En die basis zijn we stelselmatig aan het afbreken.

DE ‘CONSCIOUS FARMER’

Kan het ook anders? Zijn er boeren en tuinders die fundamenteel andere keuzes maken? Het antwoord is gelukkig ‘ja’. Het zijn de ‘conscious farmers’ onder ons, de bewuste producent. Aldo van Os aan het woord: ‘Ik ben opgegroeid in een gangbaar tuindersgezin. Bemesting, plagen- en ziektebestrijding ging door

middel van chemische producten. Rond mijn 21ste besefte ik dat ik dit zelf absoluut niet meer wilde: het ging dwars tegen mijn gevoel in. Ik kwam in aanraking met biologische voeding en verdiepte me in de biologische manier van telen. Dat was het voor mij: ik was om! Na een tijdlang voor andere biologische tuinders gewerkt te hebben run ik sinds 8 jaar mijn eigen biologische glasgroente kwekerij. Daarnaast ben ik projecten kwaliteitsmanager bij 2 andere biologische glasgroente bedrijven, waar ik de omslag van gangbare naar biologische teelt begeleid.

Gezonde voeding, op basis van een gezonde aarde

In de omschakeling van gangbare naar biologische teelt tref ik vaak een dode grond aan. Met de juiste natuurlijke voedingsmiddelen en preparaten maak ik de grond weer levend. Een noodzakelijke basis voor een gezond gewas. Het gaat om de aarde, de aarde is letterlijk de maag van de plant. Ontelbare micro-organismen in de bodem stellen continue een complexe variëteit aan mineralen beschikbaar. 30% van de energie (lees suikers) van een plant gaat zitten in het voeden van deze microben! Dat is niet voor niets. De plant heeft ze hard nodig. Pas wanneer het leven in de bodem op gang is gekomen kan de teelt beginnen.

Zonder chemicaliën, een veilig product

Een gezonde plant, geteeld in een levende aarde is per definitie minder bevattelijk voor ziekten en plagen. Vandaar dat het gezond houden van de bodem continue monitoring vereist om niet achter de feiten aan te lopen. Ik voeg elk jaar mineraalrijke ‘lava’ en ‘compost’ toe aan de grond, samen met positieve bacteriën en schimmels.

Deze combinatie zorgt dat de plant alle noodzakelijke mineralen tot zijn beschikking krijgt. Daarnaast werk ik met biologische bestrijding. Goede insecten die ervoor zorgen dat slecht bezoek geen plaag wordt. Biologie in de bemesting en bestrijding, in plaats van chemie!

Aandacht voor de aarde, de plant, en u, de consument

Als teler voel ik mij verantwoordelijk voor de aarde die ik gebruik en de groente die bij de consument op het bord komt. Ik ‘kijk en luister’ naar wat planten nodig hebben. Elk jaar en elk seizoen zijn weer anders. Mijn ervaring is dat hoe nauwer mijn band met de planten, hoe meer ze mij ‘vertellen’ wat ze nodig hebben. Mijn doel: een gezonde aarde, een gezond gewas en een gezond product zonder chemicaliën. We doen het met elkaar, voor de aarde, en voor de mensheid. Meer en meer tuinders tonen elke dag weer dat het kan. Aldo van Os. Biologisch tuinder, directeur van Biokwekerij Aldo van Os en projectmanager in het omschakelen van gangbare glastuinbouw naar biologisch. Aldo heeft meer dan 25% van de bestaande biologische glastuinbouw in Nederland helpen omschakelen. Mark Velders. Studeerde bodemkunde, landinrichting en voedingswetenschappen aan de Landbouwuniversiteit Wageningen. Mark adviseert overheid en bedrijfsleven internationaal over duurzame landbouw en voedselvoorziening. Op dit moment is hij technisch coördinator van het voedselzekerheids programma in één van de Golfstaten. Samen met een aantal partners willen Aldo van Os en Mark Velders komen tot een educatief centrum voor de praktijk en kennisoverdracht, waar ze hun visie delen en kinderen en volwassenen aan den lijve kunnen ervaren wat de aarde ons geeft. Geïnteresseerden kunnen zich melden via info@bioaldovanos.nl.

Cosmetica

Duurzame cosmetica: wat is nu echt verantwoord? Tekst: Lynsey Dubbeld

Kijk op het etiket van een crème, bodylotion, shampoo of deodorant en grote kans dat je een lijst ingrediënten krijgt voorgeschoteld waarvan je de namen nauwelijks kunt uitspreken. Tegelijkertijd prijken op steeds meer cosmeticaproducten labels zoals natuurlijk, biologisch en diervriendelijk. Maar wat is nu écht natuurlijk? In haar boek “Het antirimpelcomplex: de achterkant van de cosmetica-industrie” schrijft journaliste Robin van Wechem er alles over - en geeft ze tips over zaken waar je op kunt letten. Vrouwen gebruiken gemiddeld twaalf verschillende cosmeticaproducten per dag - met in totaal 168 unieke ingrediënten. Bij mannen ligt dit aantal op zes producten met 85 stofjes. Onze huid komt dus via make-up en huiden haarverzorging dagelijks - meestal zonder dat we ons ervan bewust zijn - met tientallen stoffen in aanraking. Het gaat nogal eens om chemische stoffen met ingewikkelde namen zoals cyclomethicone en polyethyleneglycol. Bovendien kunnen ingrediënten zoals parfum, aluminium en parabenen allergische reacties veroorzaken. Journaliste Robin van Wechem besefte dat niet veel mensen weten wat er in hun dagelijkse portie cosmetica zit, terwijl we er soms best veel geld aan uitgeven. Het boek “Het antirimpelcomplex: de achterkant van de cosmetica-industrie” doet verslag van haar zoektocht naar onze schoonheidscultuur, die ervoor zorgt dat we steeds

meer producten gebruiken die ons de eeuwige jeugd beloven - of op zijn minst een gezonde en stralende huid. Van Wechem plaatst niet alleen kritische kanttekeningen bij het schoonheidsideaal van de cosmetica-industrie, ze vertelt ook over wat er écht in al die flessen en potjes in je badkamer zit.

vaak niets voor je huid. Sterker nog, de meeste conventionele cosmetica maakt je huid alleen maar stuk. Doordat er zoveel agressieve stoffen inzitten, blíjf je smeren om je huid beter te maken - terwijl die producten eigenlijk juist het probleem zijn en helemaal niet de oplossing.”

Cosmetica is pure chemie

Van Wechem noemt siliconen - ook wel siloxanen genoemd - als voorbeeld van stoffen die overbodig en zelfs schadelijk zijn. “Siliconen zitten in talloze alledaagse producten, zoals shampoo, douchegel en bodylotion. Siliconen leggen een laagje op huid of haar, wat zorgt voor glans en een gezonde uitstraling . Maar dat is slechts schone schijn”, vertelt Van Wechem. “Siliconen doen niets voor de gezondheid van huid en haar - de toevoeging ervan aan verzorgingsproducten is een goedkope manier om ons een lekker en luxe gevoel te geven.” Onschuldig zijn siliconen allerminst, waars-

“Wat me het meest heeft verrast in mijn onderzoek naar de cosmetica-industrie is dat huiden haarverzorging voornamelijk bestaat uit water en aardolie, meestal aangevuld met conserveringsmiddelen en geur- en kleurstoffen”, vat Van Wechem de resultaten van haar zoektocht samen. “Cosmetica is pure chemie - bedrijven zoals Shell, BASF en Bayer hebben afdelingen in huis die afvalstoffen uit hun core business verwerken tot cosmetica-ingrediënten. Cosmetica is in feite erg duur voor wat je ervoor krijgt en het doet

De schone schijn van siliconen

Cosmetica chuwt Van Wechem. “Een veelgebruikte variant (D4) mag in Europa niet in cosmetica zitten, omdat de stof een gevaar kan vormen voor de vruchtbaarheid en aangeboren afwijkingen kan veroorzaken. Maar variant D5, dat nog wel is toegestaan en vaak in heel hoge concentraties wordt gebruikt, kan tijdens het productieproces wel zijn vervuild met D4. Daardoor kan de schadelijke D4 alsnog in een product terechtkomen. Bovendien zijn beide stoffen niet of nauwelijks afbreekbaar in het milieu.” Toch een glanzende huid of haardos? Kies dan producten met natuurlijke vettige of vochtvasthoudende stoffen, adviseert Van Wechem. Denk aan kokosolie, shea butter, glycerine, cetyl alcohol op plantaardige basis, of aloë vera.

Natuurlijke keurmerken

Hoe zit het dan met natuurlijke cosmetica? Ook hier is het opletten geblazen. Van Wechem: “Het lastige is dat er geen eenduidige, wettelijke definitie is van natuurlijke cosmetica. Elke fabrikant kan zelf bepalen wat natuurlijk is en waarom. Daardoor wordt er een heleboel onzin verkocht.” Keurmerken zoals Natrue, Ecocert, BDIH en COSMOS zijn wél zinvol als je op zoek bent naar pure cosmetica. “Deze keurmerken zorgen ervoor dat in een product geen nanodeeltjes, siliconen, parabenen, synthetische geur- en kleurstoffen en ingrediënten op aardoliebasis zitten. Dat scheelt een heleboel rommel. Er zijn ook natuurlijke producten zonder keurmerk die zuiver zijn. Het is dan zaak om de ingrediëntenlijst op het etiket goed te bekijken.” Vanuit milieu-oogpunt kunnen natuurlijke cosmeticaproducten zeker een verschil maken, zegt Van Wechem. “Natuurlijke cosmetica vervangt producten die aardolie als basis hebben door plantaardige ingrediënten. Daardoor vermindert het gebruik van niet-hernieuwbare fossiele grondstoffen.” De keerzijde is dat in veel natuurproducten wel water zit, wat betekent dat er toch nog (synthetische) conserveringsmiddelen voor nodig zijn - en die hebben vaak een agressieve werking op de huid en een negatieve impact op het milieu. Ook het gebruik van natuurlijke stoffen zoals etherische oliën leidt nogal eens tot discussie over landgebruik. “Is het eerlijk als vele hectaren landbouwgrond worden gebruikt om rozenolie voor onze cosmetica te maken in plaats van voedsel voor de lokale bevolking? Is er überhaupt wel genoeg landbouwgrond beschikbaar als we allemaal nog uitsluitend natuurlijke cosmetica zouden gaan gebruiken? En dan is er nog palmolie, dat in cosmetica vaak wordt gebruikt als alternatief voor aardolie. Ik vind het totaal niet duurzaam als regenwoud tegen de vlakte gaat voor de shampoo en douchegel die we onder de douche rechtstreeks in het afvoerputje spoelen.”

Ook bij de verpakkingen van natuurlijke producten zijn vraagtekens te plaatsen. “Een glazen verpakking is vanuit gezondheidsoogpunt waarschijnlijk beter dan plastic, omdat er geen BPA of aanverwante stoffen in zitten (zoals BPS en BPF) - chemische stoffen die in ons lichaam kunnen terechtkomen. Maar glas is tijdens het transport kwetsbaarder en zwaarder. Daarnaast is het de vraag of natuurlijke producten die extra zijn verpakt in een doosje met een bijsluiter wel zo duurzaam zijn, als je kijkt naar het afval dat dat oplevert.”

Bederf voorkomen

Volgens Van Wechem kunnen we zelf zeker een bijdrage leveren aan duurzame cosmetica. Niet alleen door bij aankopen te letten op de herkomst en samenstelling van producten, maar ook door in onze dagelijkse routines rekening te houden met duurzaamheid. “Het is raadzaam om zo min mogelijk verschillende producten tegelijk te gebruiken en om producten echt helemaal op

te maken. Een ander aandachtspunt is het voorkomen dat producten bederven. Dat kan door de verpakking na gebruik goed af te sluiten, zodat er zo min mogelijk bacteriën in komen. Producten in een tube of pompflacon zijn wat dat betreft handiger dan potten en flessen. Verder kan je ook om bederf te voorkomen - producten zoals lippenstift, lippenbalsem, crème uit een pot, make-up en make-upkwastjes beter niet delen met anderen.” Een andere tip van Van Wechem is om de ingrediëntenlijst van cosmetica (een beetje) te leren lezen. “De beloftes op het etiket zeggen meestal niks - alleen via de ingrediëntenlijst kun je te weten komen wat een fabrikant precies in een product heeft gestopt. Dat geldt ook voor producenten die claimen dat er geen parabenen, sulfaten of aluminium in hun collectie zitten. In plaats daarvan kunnen er ándere stoffen in zitten die je beter kunt vermijden.”

Boeken

Uitgelezen... Het zelfhelend vermogen

Het Nieuwe Borstvoeding Boek

Deepak Chopra & Rudolph Tanzi

Een optimale gezondheid is belangrijker dan ooit. Daarmee zijn we beter beschermd tegen ouderdom, resistente bacteriën, epidemieën en schadelijke milieu-invloeden. De verantwoordelijkheid hiervoor berust bij onszelf. Dit boek bevat het nieuwste onderzoek op het gebied van verbinding van lichaam & geest, lichaam & genen en lichaam & immuniteit. Met een zevendaags actieplan voor het ontwikkelen van een gezonde levensstijl. Kosmos Uitgevers | €22,50

Het Nieuwe Borstvoeding Boek leest makkelijk, bevat veel foto’s en tekeningen, en geeft ouders die hun kind aan de borst voeden vele handvaten, om er een fijne periode van te maken. De beide auteurs zijn vooraanstaande lactatiekundige, ze nemen geen blad voor de mond en steunen jonge ouders om de werkelijke behoeften van hun kind te ontdekken en daar iets mee te doen. Zie www.christofoor.nl

Leven

Inspirerend Leven Bullet journal

Bullet Journaling is hot! En niet voor niets, want als je eenmaal je eigen weg hebt ontdekt in je Inspirerend Leven Bullet Journal voor al die dingen die je iedere dag weer ergens kwijt moet, dan wil je nooit meer anders. Maar wat is een Bullet Journal eigenlijk? Op het eerste gezicht gewoon een boekje vol met puntjes, maar een Bullet Journal is een volledig gepersonaliseerd organisatie systeem. Het idee van een Bullet Journal is, dat je het heel mooi bijhoudt, bijvoorbeeld met handlettering en door het gebruik van mooie pennen en stiften. Je bent dus heerlijk mindful bezig met je dagelijkse afspraken en beslommeringen, waardoor die opeens een stuk leuker worden! Een Bullet Journal veel leuker en handiger dan die agenda in je telefoon, omdat het echt een persoonlijk document wordt. Uitgeverij AnkhHermes | €11,99

Thich Nhat Hanh De kunst van het leven is hét onderwerp in Thich Nhat Hanhs boeken. In Leven werpt hij een nieuw licht op ons bestaan, onze relaties en onze verbondenheid met de wereld, alles gelardeerd met persoonlijke ervaringen. Zijn zeven meditaties gaan bijvoorbeeld over zelfonderzoek en compassie, heilzaam voor ons sociale leven. Steeds staat mindfulness centraal, die volgens de zenmeester antwoord geeft op onze diepste vragen. Zo ervaren we geluk en vrijheid, zelfs als het levenseinde nadert. Uitgeverij Ten Have | €18,99

Slaap, slapen en slaapproblemen bij jonge kinderen Het is bekend dat een klein kindje veel moet slapen. Dat is belangrijk voor de groei en ontwikkeling. Dat blijkt echter toch niet zo eenvoudig te zijn. Slapen en slaapproblemen bij jonge kinderen bezorgen vele ouders slapeloze nachten. In de kinderopvang blijken steeds meer kinderen te komen die niet meer op eigen kracht in slaap vallen maar waar altijd een volwassene naast het bed moet zitten om het kind gerust te stellen dat het veilig is en zich over kan geven aan de slaap. In deze brochure gaan we op zoek naar het belang van slaap, de oorzaken van slaapproblemen en mogelijke oplossingen. De brochure kost € 5,- exclusief portokosten. Te bestellen via: www.gezichtspunten.nl

Boeken

Goed doen, goed verdienen Tekst: Eric Shoones

Noem het een to-do-list voor de wereld. De 17 Global Development Goals (SDG’s) van de VN vormen samen een agenda om wereldwijde problemen als armoede, honger, klimaatverandering en falende gezondheidszorg het hoofd te bieden. Bedrijfsleven en financiële sector kunnen daaraan een enorme bijdrage leveren, die ook nog eens winstgevend kan zijn, ofwel: “business for good is good business.” Marga Hoek schreef er een boek over, en wel over de kansen die deze doelen voor bedrijfsleven en financiele sector bieden. Een concreet boek dat net zozeer interessant is voor overheid, burgers en wetenschappers. Omdat het ons allen nieuwe doelen verschaft, een nieuwe kijk op de wereld en hoe we kunnen bijdragen aan een betere wereld. Helder en concreet en met tastbaar resultaat. De doelen zijn namelijk heel helder, alle zeventien en de dealine staat op: 2030. Dus elk jaar telt. Steeds meer bedrijven onderkennen dat er belangrijke ecologische en sociale randvoorwaarden zijn om een goede businesscase te realiseren. Hun eigen belangen lopen parallel met die van de wereld als geheel. Honger, gebrek aan opleiding, ondermaatse gezondheidszorg, niet-duurzame energie, klimaatverandering: het zijn stuk voor stuk zaken die op korte termijn aangepakt moeten worden, willen we een wereld houden waarin we ook in de toekomst zaken kunnen doen. En hoe we die wereld in stand kunnen houden, daar zijn die SDG’s een enorm goed kompas voor. Maar: hoe pas je ze toe, en hoe maak je er ‘business’ van? Om inzicht en overzicht en vooral concrete handvatten te geven schreef Marga Hoek onlangs “The Trillion Dollar Shift”. Centraal daarin staat hoe je via ondernemen en investeren een positieve invloed kunt hebben op dee werelddoelen, en tegelijkertijd een goede businesscase kunt creëeren.

Wereldboek

Het boek is vooral bijzonder omdat er voor alle economische sectoren is uitgewerkt waar de echte ‘impact domains’ liggen – de nieuwe, duurzame en zeer winstgevende markten van de toekomst die ook nog eens waarde toevoegen aan de SDG’s. Daarvoor heeft Marga Hoek niet alleen alle bestaande rapporten over de SDG’s doorgewerkt, maar ook twee jaar gewerkt aan het verzamelen en uitwerken van vijftig cases, verspreid over de hele wereld. Per bedrijf heeft zij uitgewerkt op welke SDG’s zij impact hebben, en hoe ze dat doen. Daar zitten overigens nog best wat Nederlandse bedrijven tussen, want in duurzaam ondernemerschap doen we het wereldwijd helemaal niet zo slecht. Maar het is verder wel een echt wereldboek, want de SDG’s adresseren wereldwijde uitdagingen en ook de impact van bedrijven is vrijwel altijd internationaal.”

Financiële sector

Marga Hoek: “Een derde reden om dit boek te schrijven was dat er tot nu toe niemand specifiek heeft uitgezocht welke bijdrage de financiële sector kan leveren aan de realisatie van de SDG’s. Ik heb dat in kaart gebracht voor alle bekende partijen - banken, pensioenfondsen, verzekeraars, assetmanagers, private equity firms, enzovoorts. Ook bevat het boek een uniek hoofdstuk over de versnellingskracht van IT en advanced technology tegen de achtergrond van de SDG’s.” Hoewel het boek pas een paar maanden uit is, begint het verhaal nu echt begint te landen in de top van

het bedrijfsleven. Marga Hoek: “Ik doe steeds meer boardmeetings en -diners, waarbij ik ook echt concreet kan maken wat die bedrijven zelf kunnen doen. Ik denk dat dit boek op precies het juiste moment is verschenen.”

Columns over oplossingen

In de Krant van de Aarde zal Marga Hoek in de komende edities telkens enkele van deze werelddoelen benoemen, bespreken en de oplossingen toelichten die er nu al zijn Bijvoorbeeld om de verspilling van voedsel tegen te gaan. Wist u dat ruim een derde van het voedsel dat geproduceerd wordt uiteindelijk niet geconsumeerd wordt? Maar dat geproduceerde voedsel heeft wel een negatieve impact op onze werelddoelen. Dus verspilling oplossen, betekent een bijdrage leveren aan klimaatverandering ofwel doel 13, want het vermindert de impact drastisch. Anders eten helpt: want vleesproductie bijvoorbeeld is een van de grote veroorzakers van het klimaatprobleem door de uitstoot. En gezond eten is cruciaal voor doel 3 gezondheid, want wereldwijd sterven er inmiddels meer mensen aan obesitas, dan aan voedseltekort. Lees dus deze columns de komende edities! Marga Hoek is voormalig CEO en nu bestuurder van diverse ondernemingen, internationaal. Ze schreef eerder het boek ‘New Economy Business’, dat werd uitgeroepen tot Management Book of the Year. Het nieuwe boek met de titel ‘The Trillion Dollar Shift’ werd op 25 januari gelanceerd tijdens het Economisch Wereldforum in Davos en is verkrijgbaar via Amazon en www.businessforgood.world.

Biologische markten

Alleen het bovenste beste op de

Noordermarkt in Amsterdam Tekst: Leonie Kohl

Wel vijftig kramen en waarschijnlijk de oudste biologische markt van Nederland. Sinds 1987 staat er allerlei biologisch lekkers en goeds op de Noordermarkt in Amsterdam. Mensen komen van heinde en verre om de biomarkt van onze hoofdstad te bezoeken. De Amsterdammer die in het centrum woont, forenzen uit de omliggende steden en de foodie die speciaal de Noordermarkt bezoekt voor dat ene bijzondere kraampje. Het aanbod op grootste en oudste biomarkt van Nederland is groot: er is écht voor ieder wat wils. “De Noordermarkt trekt al sinds jaar en dag een divers publiek,” aldus Eric ten Napel, organisator van de Noordermarkt in Amsterdam. “Natuurlijk staat iedereen achter biologisch boeren, maar er komen mensen met allerlei voedingsfilosofieën. Daar wordt dan op de markt druk over gediscussieerd. Er is altijd wel iemand op de markt met een product dat aansluit bij iemands wensen. Alhoewel het aanbod op de markt niet echt onderhevig is aan trends, zie je wel dat biologisch nog altijd steeds meer in opkomst is. Het is een stijgende lijn sinds dat de markt 31 jaar geleden haar eerste kramen opzette.”

Korte ketens, maar wel met keurmerk

De Noordermarkt is in de eerste plaats een biologische markt. “We vinden korte ketens heel goed, maar dat alleen is niet genoeg. Hier worden uitsluitend waren met een keurmerk verkocht. Zo garanderen we de kwaliteit. Toch willen we ook vasthouden aan hoe we ooit begonnen: als een echte producentenmarkt. Dus het liefst meteen van de boer, bakker of kaasmaker zo naar onze bezoekers. Minstens de helft van onze kramen heeft deze invulling.” Het aanbod is – zoals je in Amsterdam verwacht – groot en echt bijzonder. Zo is er een kruidenkraam gespecialiseerd in verse kruiden. Je blik blijft zeker hangen op de acht meter lange paddenstoelenkraam vol manden met de meest zeldzame biologische paddenstoelen. Verse vis komt uit Lauwersoog van goede vissers die vissen met respect voor de natuur. Er is een bakker met suikervrij gebak en eentje die ter plekke biologische broden afbakt. Een heerlijke geur wordt ook verspreid door verse bloemen uit een pluktuin

in Hillegom. De markt wordt extra kleurrijk door de biologische fruit- en groenteboeren, waarvan de een uit de Betuwe en de ander weer uit de Beemster komt. Vanuit de wijde omtrek van Amsterdam brengen de ondernemers op de Noordermarkt elke zaterdag al

Kaas Plaza Kaas & Zuivel

Hier vind je vooral harde kazen en hele bijzondere zoals rodewijnkaas, processokaas en honey blue geitenkaas. www.kaas-plaza.nl

Le Perron brood

hun lekkere en mooie producten de stad in. De biologische Noordermarkt is er elke zaterdag van 9.00 tot 16.00 uur op de Noordermarkt in Amsterdam. Tegelijk en aangrenzend wordt er ook telkens een curiosamarkt georganiseerd.

De Vierslag Fruit & Groente

De verse oogst uit de eigen tuin van Cécile in Nieuweroord, Drenthe, wordt vlak voordat het in de kraam ligt van het land gehaald. www.devierslag.nl

Maartens Marktkraam

Boter, kaas en eieren uit Nederland, maar ook Zwitserland, Oostenrijk, Frankrijk en Italië. Hij is de directe verbinding tussen klant en kaas. www.maartensmarktkraam.nl

Een eerlijk en volwaardig product waar boer, bakker, molenaar en moeder natuur met plezier aan hebben gewerkt en waar de consument met volle teugen van kan genieten www.leperron.nl

Bellemarie versspecialiteiten Lindegaard Fruit & Groente

Olijven Festijn Brood Festijn Bakerij De Kwikstaart Friesche BIologische Kaashandel Biologische Slagerij Chris Dammers Etoffee Unique De IJsmakerij Ik Lust Je Rauw

Goede Grutten Portabella Paddestoelen Goede Vissers Wolverlei Kaasmakerij Glorie van Holland Rauw Superfoods, Diana De Knotwilg Raspberry Maxx

Het enorm brede aanbod verse kruiden is op biologisch-dynamische wijze geteeld op het land van uit Andre Dijkgraaf en Margje Timmerman uit Drenthe.www.bellemarie.nl

Biologische markten in; Alkmaar, Almere, Amersfoort, Amstelveen, Amsterdam, Apeldoorn, Arnhem, Assen, Breda, Briele, Delft, Den Bosch, Den Haag, Deventer, Doetinchem, Dordrecht, Ede, Eindhoven, Emmen, Enschede, Gouda, Groningen, Haarlem, Heerenveen, Hoofddorp, Laren, Leeuwarden, Leiden, Maastricht, Meppel, Nieuwegein, Nijefurd, Nijmegen, Noordgouwe, Noordenveld, Rotterdam, Sittard, Sneek, Steenwijkerland, Tilburg, Utrecht, Utrecht Leidsche Rijn, Wageningen, Zaandam, Zwolle, Zutphen.

Bij het fruitteeltbedrijf van Wemke van den Berg & Jacqueline de Danschutter uit de Betuwe koop je rechtstreeks van lokale telers. www.Lindegaard.nl

Annemieks Plukkraam Irina Brood, Quiche & Sandwiches Honing van De Koning A3 Kleicompagni Crêperie Superlatief Latifa Warmonderhof Markt Lombok Geitenfokkerij Aarle Rixtel

Mode

COLOFON De Krant van de Aarde is een positief redactioneel onafhankelijk medium. Authenticiteit, innovatie en natuur zijn thema’s waar de krant voor staat. De krant biedt lezers inspiratie waarmee ze hun vanzelfsprekend duurzame leefstijl invulling kunnen geven. De Krant van de Aarde is een uitgave van Stichting Dag van de Aarde. © 2018 Krant van de Aarde | ISSN 1872-5104 | Stichting Dag van de Aarde info@krantvandeaarde.nl | M: 06-53332980 Bestuur Albert Poutsma - Voorzitter / Uitgever Frans van der Beek - Secretaris Redactie: redactie@krantvandeaarde.nl Frans van der Beek, Lynsey Dubbeld, Leonie Kohl, Lisette Kreischer, Angelique van Os, Angela van der Veer, Renske de Zwart, Eric Schoones, Yvonne Koop. Advertenties en samenwerkingen: Albert Poutsma Vormgeving & Opmaak: Celina Koekenbier | info@insight-design.es Bijlagen Gezond: Ivonne de Thouars, hoofdredactie Onderwijs: Yvonne Koop hoofdredactie Reizen: Angelique van Os, hoofdredactie en Marco van Berneveld Cultuur: Eric Schoones, hoofdredactie Distributie: Ruim 400 distributiepunten: Odin groentetas, natuurvoedingswinkels, woningwinkels, reiswinkels en wereldwinkels. Abonnementen: Je kunt de Krant van de Aarde thuis ontvangen door lid te worden. Je ontvangt dan ook onze voordeelkaart thuis. Met de voordeelkaart krijg je 25% korting bij meer dan 1000 restaurants en korting op groene stroom. Kijk op www.krantvandeaarde.nl. Tevens ontvangt u een DVD of boek naar keuze. FBW Abonneeservice Woerden / Kees Slagter Contact: info@fbw-woerden.nl / 0348-431393

ADVERTENTIES GEZICHTSPUNTEN

Centrum Sociale Gezondheidszorg Brochures over de gezondheid van lichaam, ziel en geest. www.gezichtspunten.nl

THEDINGHSWEERT

Zorgvoorziening gehandicapten in Tiel en omgeving winkel-boerderij-bakkerij-restaurant-wonen www.thedinghsweert.nl

groeneboekenshop.nl 1.001 boeken voor mensen met een groen hart

Die oude jurk, wat moet je daarmee? Het voorjaar is de tijd om je kledingkast weer eens op te ruimen. Handig meegenomen is de vrijmarkt op Koningsdag om die oude jurk of broek aan de man of vrouw te brengen. Maar wat doe je me de kleding die je niet verkoopt of aan vrienden en familie doorgeeft? Gelukkig leveren de meeste mensen hun oude kleding in bij een inzamelbak of bij een winkel die ook oude kleding inneemt. Ook leveren steeds meer mensen hier hun oude handdoeken in of een oud dekbedovertrek. Dat is onwijs positief, omdat je hiermee zorgt dat het opnieuw gebruikt wordt of gebruikt kan worden voor recycling. Tekst: Jeroen van Dijken, Vereniging van Grootwinkelbedrijven in Textiel

De Nederlandse textiel- en kledingsector heeft de ambitie zich te ontwikkelen tot toonaangevende speler in de circulaire economie. Hiervoor wordt samengewerkt met kennisinstellingen, maatschappelijke organisaties, de overheid en met experts. Het gebruik van grondstoffen is een belangrijk thema in het convenant ‘Duurzame kleding en textiel.’ Zo schreef ik eerder over de Sustainable Material Guide die inkopers, ontwerpers en producenten helpt bij het maken van een bewuste keuze voor materialen die én milieuvriendelijker zijn, maar ook kwalitatief goed zijn. Onze belangrijkste uitdaging op dit moment is zowel de vraag naar gerecyclede grondstoffen vergroten als het aanbod. De ambitie die de Nederlandse sector heeft uitgesproken is dat wij in 2025 substantieel minder gebruik van zogenoemde ‘virgin’, oftewel nieuwe grondstoffen. Wij willen dat oude kleding en textiel op een zo hoogwaardige manier weer wordt toegepast. Dus niet van kleding naar isolatiemateriaal voor in de auto, maar van kleding terug naar nieuwe kleding. Door ontwikkelingen van de manier van recycling, wordt deze steeds efficiënter. Zo kan zowel de mechanische vervezeling, waarbij oude kleding uit elkaar wordt getrokken tot vezels die daarna gesponnen worden, als de chemische recycling waarbij vezels worden opgelost, waarna een draad wordt getrokken, beiden verder worden verbeterd. Om hier te komen, werken wij met vijf bouwstenen. De eerste bouwsteen is de innovatiekracht. In Nederland hebben we veel kennis van design en technische- en organisatorische innovaties. Het uitbouwen hiervan is de basis voor de ambities van de sector. De tweede is het samenbrengen van alle partijen. Van gemeenten die verantwoordelijk zijn voor textielinzameling, tot inzamelaars, producenten, de detailhandel, consumenten en maatschappelijke organisaties. De derde bouwsteen is kennis ontwikkelen en delen. Een belangrijke vierde is de ontwikkeling van nieuwe verdienmodellen. Een forse uitdaging is dat kleding vaker niet, dan wel in Nederland of de Europese Unie wordt gemaakt. Kleding die wij hier inzamelen en verwerken tot nieuwe grondstoffen moeten uiteindelijk naar de plek waar de kleding gemaakt wordt. Andersom, kan wellicht ook een deel van de kledingproductie terug naar de Europese Unie komen. Onder meer gestimuleerd door robotisering. De laatste bouwsteen wordt gevormd door de overheid die investeringen door bedrijven zal moeten stimuleren. Als op die manier alle bouwstenen op de juiste plek vallen, dan moet Dutch Circulair Design een begrip worden met een internationale reputatie.

WILT U OOK ZORG OP MAAT? DAT KAN MET DE NATUURLIJKE GENEESMIDDELEN VAN WELEDA.

Weleda kijkt op een holistische manier naar de mens, vanuit de gedachte dat elke mens een uniek individu is. Weleda produceert in Nederland meer dan 800 verschillende geneesmiddelen volgens farmaceutische standaarden om dit voor u in passende gezondheidszorg om te zetten. De antroposoﬁsche huisarts benadert u op dezelfde wijze en maakt daarbij gebruik van Weleda’s doeltreﬀende geneesmiddelen.

Ga nu naar www.weleda.nl/ apotheek om uw voorschrijfgeneesmiddel te bestellen en voor een arts bij u in de buurt. Voor vragen kunt u bellen naar 079 - 363 13 13 of mailen naar info@weleda.nl.

Weleda. Puur natuur, net als jij.

Adv WBA 210x297 Nieuwe Stijl.indd 1

17-04-18 11:03

CULTUUR Bijlage juli 2018

INTERVIEW

HANS VAN MANEN

MUSEA

in het Groen

MUZIEK

en natuur

Gas duurder door hogere belasting Den Haag: Wanneer de klimaatplannen doorgaan dan zal de belasting op gas worden verhoogd om de bevolking aan te zetten tot energiebesparing. Er komt echter geen isolatiesubsidie zoals vroeger. Voor wie de isolatiemaatregelen niet zelf kan betalen komen er (goedkopere) groene leningen. Dat was onlangs te horen in het NOS-journaal. De burger moet beginnen met zijn woning beter te isoleren is de boodschap.

mooie resultaten zijn te danken aan de dubbele TONZON aanpak. Daarbij worden speciale Thermoskussens aangebracht tegen de onderzijde van de vloer. Op de bodem van de kruipruimte komt woningbreed een stevige Bodemfolie die de verdamping van het vocht uit de bodem blokkeert zodat een schone, geurloze ruimte ontstaat.

Een interessante mogelijkheid daarbij is vloerisolatie omdat je daarmee meerdere vliegen in een klap kunt slaan. Met de juiste aanpak van de kruipruimte is veel meer te winnen dan altijd gedacht. Het gemeentelijk Woningbedrijf Opmeer heeft het complete woningbestand laten voorzien van TONZON vloerisolatie en wat blijkt? De energiebesparing is 4 keer hoger dan het energielabel aangeeft en klachten over vochtproblemen verdwijnen als sneeuw voor de zon. 80% van de bewoners blijkt dik tevreden. Deze

De unieke TONZON Thermoskussens elimineren als enige het stralingsverlies van de vloer trapsgewijs tot vrijwel nul. Vloeren worden daardoor warmer bij een lagere kamertemperatuur en zelfs warmer dan nieuwbouwvloeren. Dus ook nieuwbouw woningen hebben nog baat bij deze aanpak. Is er sprake is van vloerverwarming dan gaat het verwarmingssysteem sneller reageren omdat de kruipruimte minder mee wordt verwarmd. Dat betekent meer comfort en een hogere besparing voor een faire prijs. Daarmee

Innovatieve aanpak geeft meer comfort met minder gas

SLIM ENERGIE BESPAREN? Pak de kruipruimte aan!

is TONZON Vloerisolatie met afstand de beste aanpak voor de koude vloer. Het kan worden toegepast in droge en vochtige kruipruimtes, zelfs als daarin weleens water staat. De Bodemfolie wordt dan extra drijvend gemaakt. Het Thermoskussen is volledig opvouwbaar zodat het door ieder luikje past en nog kan het worden aangebracht in zeer krappe kruipruimtes. Funderingsmuren drogen op, houten vloeren rotten niet meer, leidingen en ophangbeugels gaan langer mee. Zelfs het proces van betonrot wordt gestopt.

Extra energiebesparing

Naast het slimme vloerisolatiesysteem heeft TONZON nog andere producten ontwikkeld waarmee je handig energie kunt besparen. Wat te denken van een radiatorfolie die onzichtbaar zijn werk doet. Of een folie die je om geĂŻsoleerde Cv-buizen wikkelt zodat het water heter aankomt. Meer informatie op www.tonzon.nl

Ook bij nieuwbouw nog forse besparingen mogelijk TONZON Vloerisolatie heeft in een kruipruimte een beter isolerend effect dan nieuwbouw isolatie. Dat is te danken aan het unieke Thermoskussen dat in 1980 in Nederland is uitgevonden. Dit is het enige materiaal dat de warmtestraling van de vloer vrijwel tot nul reduceert. De vloer wordt daarmee warmer bij een lagere binnentemperatuur. Daardoor is de energiebesparing hoger dan bij andere isolatiematerialen zoals wol, EPS (polystyreen) of purschuim. Die stralen aan de onderzijde nog steeds warmte naar de kruipruimte. Door dit permanente warmtelek worden nieuwbouwvloeren niet zo warm en is een vloerverwarmingssysteem bijzonder traag. TONZON Thermoskussens

TONZON Bodemfolie Bodemfolie op de bodem van de kruipruimte (zie illustratie hierboven) zorgt ervoor dat er geen vocht vanuit de bodem het huis kan binnendringen. De dubbele aanpak met Thermoskussens en Bodemfolie zorgt voor een warmere vloer en een schone, geurloze kruipruimte. Dankzij deze aanpak kunt u met natuurlijke ventilatie toch gezond wonen! Aanpak onnodige warmtelekken spaart extra gas We laten veel warmte onbenut weglekken. GeĂŻsoleerde CV-buizen stralen onnodig warmte uit in ruimtes zoals zolders, garages en kruipruimtes. Radiatoren warmen buitenmuren op. Bij vloerverwarming lekt veel warmte onbenut aan de onderzijde weg, zelfs bij nieuwe huizen en zogenaamde NOM-woningen. Bij woningen met luchtverwarming is het in de kruipruimte soms nog warmer dan in de kamer. Kortom veel systemen stralen onnodig warmte uit. TONZON heeft voor al deze problemen innovatieve oplossingen ontwikkeld.

Vraag nu een kosteloze inspectie aan van uw kruipruimte en ontvang vrijblijvend een offerte op maat

Gas in de toekomst flink duurder Wanneer de plannen doorgaan, gaat de belasting op gas omhoog. Vraag daarom nu een kosteloze inspectie aan van uw kruipruimte en ontvang vrijblijvend een offerte op maat. Kijk snel op tonzon.nl of bel 0900 - 28 66 966 (0,10 p/min).

Inhoud

Cultuur bijlage | Jaargang 13 | Zomer 2018

Inhoudsopgave

5 Interview Hans van Manen 10 Lotte Walda aanstormend talent 11 Mike de Ferro jazzpianist en wereldreiziger 14 Duurzame mode & kunst 16 Bijen in het museum 18 Musea in de natuur

20 Hannes Minnaar Leven met muziek 22 Severin von Eckardstein Ik ben zoals ik ben 24 Joseph Moog Niet in een hokje 25 Toevluchtsoord Natuur en muziek 27 Gadget Top 5

28 Agenda Leeuwarden in the picture

Colofon

Hoofdredactie: Eric Schoones Redactie & bijdragen: Lynsey Dubbeld, Leonie Kohl, Yvonne Koop, Olga de Kort Vormgeving: Celina Koekenbier Cover foto: Altin Kaftira Sales: Marco Barneveld & Albert Poutsma Uitgever: Albert Poutsma De culturbijlage is een uitgave van Krant van de Aarde en verschijnt twee keer per jaar.

O PT I M A L E ZO N B E S C H E R M I N G M E T 1 0 0 % N AT U U R L I J K ZO N N E F I LT E R Gecertificeerde natuurcosmetica, onderscheiden met maar liefst vier verschillende onafhankelijke certificeringen van BDIH, Eco Control, ICADA en Vegan. Earth.Line Argan Sun Care is ontwikkeld met gecertificeerd biologische ingrediënten als Argan olie, Macadamia olie, Kokosolie en Sheabutter en biedt een optimale verzorging en hydratatie van de huid. Door gebruik te maken van de nieuwste technologiën en na jarenlange ontwikkeling zijn wij erin geslaagd de witte waas die minerale filters normaal gesproken achterlaten op de huid te verminderen. Een innovatie waar we bijzonder trots op zijn. Geniet op een veilige, verzorgende en natuurlijke manier van de zon met de innovatieve Earth.Line Argan Sun Care serie.

A R G A N S U N C A R E FA C E AG E CO N T R O L S P F 1 5 – 50 ML

A R G A N S U N C A R E N AT U R A L L I P CARE SP F 10 – 10 ML

Body & Face Care SPF 20 is de nieuwe standaard in veilig zonnen zonder synthetische filters. De synthetische filters zijn vervangen door 100% minerale filters die direct bescherming bieden tegen UVA/UVB stralen. Gecertificeerd biologische Argan olie, Kokosolie, Macadamia olie en Sheabutter hydrateren en voeden de huid optimaal. Geschikt voor alle huidtypen en kinderen.

Face Age Control SPF 15 is de nieuwe standaard in veilig zonnen zonder synthetische filters. De synthetische filters zijn vervangen door 100% minerale filters die direct bescherming bieden tegen UVA/UVB stralen. Gecertificeerd biologische Argan olie, Kokosolie, Macadamia olie, Sheabutter, vitamine A, C en E en Q10 voeden de huid intensief en helpen vroegtijdige huidveroudering te voorkomen.

Natural Lip Care SPF 10 helpt schrale en droge lippen voorkomen. Voedt en beschermt. Trekt goed in.

C E RT I

NA C

TURAL SKIN

C E RT I

027V_adv_el_sun_krant_vd_aarde.indd 1

100 ML Irriderm gel met heilzame kruiden helpt de huid te herstellen bij roodheid, bobbeltjes en gevoelige plekjes. Geeft direct verlichting en zorgt voor een gezonde, gave huid. Hydrateert, kalmeert en werkt verkoelend. Ook ideaal als Aftersun.

TURAL SKIN

A LO Ë V E R A I R R I D E R M -

A R G A N S U N C A R E B O DY & FA C E C A R E S P F 2 0 – 1 5 0 M L

www.earthline.nl

26-02-18 15:46

Interview

Hans van Manen over muziek en de piano.

Ik hoop dat Mozart zeer tevreden is Tekst: Eric Schoones

Beweging en muziek horen voor hem als vanzelf bij elkaar. Alom geprezen om zijn muzikaliteit maakte Hans van Manen (1932), kind van zijn tijd, de danskunst populair en toegankelijk met sobere en strakke balletten. Als ‘Mondriaan van de dans, meester in de eenvoud’, bleef hij zijn lange carrière zijn lijfspreuk trouw: ‘Dans drukt dans uit, verder niets’.

Foto: Altin Kaftira

Interview

La bohème op een catwalk van aluminium, ik begrijp het niet

‘Ach, alles heeft twee kanten, je kunt je wel weer gaan zitten ergeren, maar je hebt domme hoestjes en nodige hoestjes…’

‘Oh, Hans van Manen! The great old man of the ballet, this is really exciting. Have fun!’ Op weg naar Amsterdam lees ik de E-mail van een collega uit Neurenberg. Inderdaad, Van Manen is een icoon, over de gehele wereld worden zijn balletten uitgevoerd, maar zeker in Duitsland waar zijn internationale carrière begon. Ik voel me bevoorrecht. Aan de telefoon heeft Van Manen me die ochtend nog uitgelegd hoe ik zijn voordeur kan vinden. Door de tuin, langs een deur die vanzelf open gaat en vervolgens naar de tweede etage. Je ziet het wel… In de binnentuin doen manshoge rododendrons de hectiek van fietsers, trams en auto’s snel vergeten. Achter een statige deur gaat een ruim

bemeten trappenhuis schuil, geheel in Amsterdamse school-stijl gesierd met beeldhouwwerk van Hildo Krop. Op de tweede verdieping aangekomen doet de meester zelf de deur op. ‘Gelukt!’ roept hij joviaal uit.   Eenmaal binnen blijkt de levende legende de eenvoud zelve. Hij zit nog aan de lunch met een glaasje rosé, net terug van een repetitie bij het Nationaal Ballet. Nee stoppen was hij nog niet van plan en nadat hij voor de interviewer en de fotograaf ook een glas wijn heeft ingeschonken steekt hij van wal: ‘We tutoyeren elkaar, dat is wel zo gemakkelijk. Maar ik wil best u zeggen hoor, want zo ben ik opgevoed...’

Interview

‘Eén man aan de piano omringd door een en al aandacht’

Foto: Hans Gerritsen

Hoestje Er waren veel interviews rond zijn 85ste verjaardag, nu alweer bijna een jaar geleden, maar de piano was nog niet eerder het onderwerp. ‘Nee, er wordt nooit iets over gevraagd. Ik vertel altijd hooguit maar dat het mijn lievelingsinstrument is. De piano is ritmisch en melodisch. Wat wil je nog meer?’

Foto: Joachim Schoones

Samen met zijn partner Henk van Dijk is hij een trouw bezoeker van de concerten in de serie Meesterpianisten in het Concertgebouw. ‘Alles heeft altijd een oorzaak. Wij werden op een gegeven moment, zeker tien of twaalf jaar geleden, uitgenodigd door impresario en organisator Marco Riaskoff. We leerden hem kennen bij dansvoorstellingen waar hij vaak kwam. Van de honderd pianorecitals hebben we er maar een paar niet gezien denk ik. Het is altijd een enorm leuke gebeurtenis, een full house met één man aan de piano omringd door een en al

aandacht. De pianist zit als het ware in een stil dal. Mensen gedragen zich heel goed tegenwoordig.’ Tegenwoordig? ‘Ja, het gehoest is minder geworden.’ Hij demonstreert met verve een storende hoest. ‘Ach, alles heeft twee kanten, je kunt je wel weer gaan zitten ergeren, maar je hebt domme hoestjes en nodige hoestjes… Bij ballet heb je er nooit last van en als het orkest speelt ook niet, alleen aan het eind van het adagio.’ Weer volgt een geslaagde hoestdemonstratie en we schieten in de lach. ‘Ik vind de jonge pianisten wel interessanter. De ouderen zijn natuurlijk geweldig, maar ik vind een avond alleen maar Schubert, Beethoven of Mozart toch minder fantastisch. Er is zoveel leuke muziek geschreven in Zuid-Amerika alleen al bijvoorbeeld. Of neem nou Prokofiev, geen gemakkelijke com-

Interview

ponist, die moet steeds weer opnieuw begrepen worden.’

Aluminium Gaat hij alleen naar pianisten in het Concertgebouw of ook naar concerten van orkesten of naar de opera? ‘Nou, ik houd helemaal niet meer van opera mag ik wel zeggen.’ Terwijl Van Manen bekend staat om zijn balletten met weinig of geen decor, modern en vooruitstrevend, met humor en erotiek, is hij geen fan van de moderne opera ensceneringen. ‘Concertant is het wel leuk, maar al die verschrikkelijk moderne flauwe kul decors en kostuums … La bohème op een catwalk van aluminium, ik begrijp het niet. Het moet ergens over gaan, maar vooral niet anekdotisch, en dat betekent dramaturgie. Een pianorecital is ook theatraal. Of ze ernaast slaan zal mij een zorg zijn, maar bij goede pianisten voel je een structuur, het gaat ergens naar toe.’ Choreograaf Georges Balanchine, was dezelfde mening toegedaan. Ooit vroeg een danseres hem waar zijn ballet over ging. ‘Stel je voor: Beethoven heeft net iets geschreven en dan komt er iemand vragen waar het over gaat! Balanchine zei: “just dance the step”, speel maar gewoon de noten dan kom je er wel achter waar het over gaat. Dat was Balanchine ten voeten uit. Hij zei ook: “Een danser is een solo, twee dansers is een verhaal.” Balanchine kon fantastisch een verhaal vertellen!’  Daarom ook geen opera, al die onbenullige verhaaltjes? ‘Inderdaad, maar de muziek vind ik soms wel erg leuk. Net als ballet hoef je muziek ook helemaal niet te begrijpen en je hoeft er ook geen verstand van te hebben om het mooi te vinden.’

Adagio Van Manen houdt ook van de uitspraak van Balanchine die zei dat ritme de bodem van de danskunst is. ‘Dat vind ik zo prachtig gezegd. Hij was trouwens een groot muziekkenner en speelde ook goed piano zoals die Russen dat allemaal fantastisch hebben geleerd. Ritme is een buitengewoon interessant ding, als ik dat hoor bij pianisten dan ben ik tevreden. Dat is er alleen als alle noten op het juiste moment gespeeld zijn, en dat is moeilijk. Dan swingt het, in klassiek is dan anders dan in jazz, maar net zo belangrijk en zeker op een piano.’   Heeft hij als hij muziek hoort meteen een idee om er een ballet op te maken? ‘Nee, het gaat altijd andersom. Ik weet alleen met welke dansers, welke instrumenten en hoe lang ongeveer. Ook heb ik heel summier een idee van ritme en beweging. Pas dan ga ik achter de muziek aan. Ik weet wat ik zoek zonder dat ik het al gehoord heb. Als je dan, zappend door stapels cd’s en vroeger lp’s, muziek vindt die precies aangeeft wat je bedoelt, dan is dat fantastisch! Dan zit je goed.’ Zo stuitte hij min of meer bij toeval op de muziek voor zijn Adagio Hammerklavier. ‘Ik wist alleen dat ik een adagio wilde maken en toen hoorde ik door een vriend van de pianist de opname van Christoph Eschenbach. Hij speelde het veel langzamer dan gebruikelijk en ik vond dat fantastisch. Adagio gaat over evenwicht, als een hoepel nog net draait en nog net niet omvalt, daar begint het adagio.’

Foto: Altin Kaftira

Interview

Hans van Manen kreeg niet alleen de Deutsche Tanzpreis, maar ook in 2004 de Musikpreis der Stadt Duisburg, en zijn gevoel voor muziek is veelbesproken. Hij werkt intuïtief met muziek. ‘Ik werk graag met mijn rug tegen de muur, ik zit niet vaak na te denken. Als je verstandig bent laat je je leven, ook al weet je precies wat je wel wil en wat niet. Ik wil me ook de vrijheid van het moment niet laten ontnemen, niet teveel van te voren luisteren naar de muziek.’

‘Als je in een beetje vooruit wil in het leven moet je stelen’ Foto: Hans Gerritsen

Dirigenten prezen zijn gevoel voor muziek en wilden hem het notenschrift bijbrengen, maar daaraan had hij geen behoefte. ‘Het gaat al zo lang goed zonder dat ik noten kan lezen en misschien ga ik dan wel heel technisch denken. Laat het maar zo. Ik hoop alleen dat Mozart zeer tevreden is.’

Lucifer Naar aanleiding van Adagio Hammerklavier uit 1973, een van Van Manens meesterwerken, schreef Vrij Nederland destijds: ‘Een grote gebeurtenis in de Nederlandse kunst en de grootste in de Nederlandse danskunst. Wie hieraan voorbijgaat, of wie niet gaat kijken op zijn minst, doet schade aan zijn ziel.’ En: ‘In deze choreografie laat Van Manen tevens zijn enorme muzikaliteit zien, waarmee hij het publiek niet alleen dans laat zien maar ook op een nieuwe manier de muziek laat ervaren.’ Kan dans de muziek verklaren? ‘Een goede choreograaf wel. Zeker een Balanchine, die geweldig op muziek werkte, muziek was waanzinnig belangrijk voor hem. Maar ik vind dat teveel choreografen de muziek als muzikaal behang gebruiken. De emotie is al kant en klaar voordat je iets hebt gezien, verschrikkelijk vind ik dat. Je moet muziek werkelijk vertalen in bewegingen en kijken is moeilijker dan luisteren. Ik denk dat we meer op het oor geëvolueerd zijn dan op de ogen. We horen niet zo goed als een uil, maar we komen aardig in de buurt. Maar vogels zien op 300 meter een lucifer liggen. Bij de danskunst moet je kijken en niet veel mensen kunnen luisteren en kijken tegelijk. Ik ben altijd blij als mensen zeggen dat ze muziek die ze goed kennen voor het eerst hebben gezien of begrepen door mijn balletten.’

Traditie Hij gebruikte muziek van o.a. John Cage, Satie, Ravel, Liszt, Bach, Debussy, Chopin, maar ook van de Beatles en de Rolling Stones. ‘O ja, in de jaren zestig, we waren zo hip als maar zijn kon’, lacht hij. In Sarcasmen zette hij de vleugel op het toneel. ‘Ach dat is wel vaker gedaan. Ik had het ook al gezien bij Balanchine. Als je een beetje vooruit wil in het leven moet je stelen. Ik vind stelen erg leuk.’ Mahler heeft zoiets mooi gezegd, dat je het vuur moet bewaren en niet de as moet aanbidden. ‘Natuurlijk, hij moest zich ook losmaken van Beethoven en Schubert, maar ik vind dat we moeten voortbouwen op het verleden. Ik heb wel moderne kunstenaars meegemaakt die totaal niet geïnteresseerd waren in Velásquez bijvoorbeeld. Dat begrijp ik dus helemaal niet. Goya heeft al laten zien wat er nu in Syrië aan de hand is. Je hoeft het niet zo te doen als Goya, maar het is toch inspirerend en verbazend.’

Armani We zitten al ruim een uur te praten. Van Manen lacht: ‘Nu zijn we er wel, volgens mij ben je niks te weten gekomen!’ Nou, ik wilde nog één ding weten, over de onderscheidingen - zoals ‘choreograaf van de eeuw’ - die hij weigerde uit landen waar het met de mensenrechten niet zo nauw genomen wordt. ‘Ik ben opgevoed door zeer vrij denkende joden, Benno Premsela, Ischa Meijer, Oscar Hammerstein, en ik ben mij zeer bewust van het feit dat homoseksuelen gediscrimineerd worden, om over de joden maar te

zwijgen. Dat is mijn identiteit, dan kan ik toch niet bij foute regimes in Turkije, Griekenland, Portugal of Oostenrijk prijzen in ontvangst nemen. Haider, de Oostenrijkse president, zo antihomo als maar zijn kan, zou mij de staatsprijs persoonlijk overhandigen, nou over mijn lijk. Ik was heel populair in Oostenrijk, maar daarna dus achttien jaar “ausgeschlossen”.’ Voor de foto trekt hij zijn Armani jasje aan. ‘O ja, er wordt me ook altijd gevraagd hoe de toekomst eruit ziet, ik maak me daar geen zorgen over. Er zullen altijd weer mensen komen die je verbaasd zullen laten staan.’

Muziek

Lotte Walda stroomt over van muzikaliteit

Foto: Dani Silvia

C 10

Precies een jaar geleden sprak de Krant van de Aarde het aanstormende zangtalent Lotte Walda. Na een energiek jaar vol optredens, festivals en reizen brengt deze 20-jarige singer-songwriter haar nieuwe single uit: Let it flow. De tekst ontroert of je wilt of niet. Hetzelfde geldt voor het bewegen van je heupen. Haar muziek is werelds, net als zij. Tekst: Leonie Kohl | Beeld Dani Silvia In Let it flow zingt Lotte Walda over een gevoelig meisje dat onzeker is in de huidige maatschappij. Ze is kunstzinnig, maar durft haar vleugels niet uit te spreiden. Iets waar Lotte zelf duidelijk geen last van heeft. Reizen is een grote passie en overal waar ze gaat, neemt ze haar gitaar mee. Ze speelt graag met haar band voor een groot publiek, maar net zo lief in haar eentje op de brug in Maastricht. “Dan heb je van die mooie één-op-één-momenten die je niet op het podium kunt hebben. Die zijn me dierbaar.”

voudig om te beginnen met schrijven, maar juist lastig om een nummer af te maken, want wanneer is het af? Gelukkig werk ik wel samen met een hele fijne producer, Gino Bombrini. Samen met hem maakte ik Let it flow écht af. In het creatieve proces ontstaat er trouwens ruimschoots nieuw muzikaal materiaal…”

Lottes nieuwe single Let it flow inspireert tot het volgen van je intuïtie en het najagen van je dromen. Zelf geeft ze het goede voorbeeld, want bij Lotte stroomt de muzikaliteit rijkelijk. Let it flow is een opstapje naar haar nieuwe album dat in het najaar zal uitkomen. “Nieuwe melodieën en teksten ontstaan contant in mijn hoofd. Bij mij is dat altijd een tekst en een melodie die meteen bij elkaar horen, volgens mij is dat niet heel gebruikelijk. Het gebeurt vaak spontaan tijdens het wandelen, iets dat ik erg graag doe. Als ik muziek wil maken, kan ik het ook oproepen, maar mijn spontane ingevingen zijn meestal het beste. Dan moet ik er meteen iets mee doen.”

Vrij en een tikje eigenwijs Dat Lotte haar eigen gang gaat, is duidelijk. Met haar nieuwe single zet ze een belangrijke stap, want dit is het eerste nummer dat ze in eigen beheer uitbrengt. Dat is niet de makkelijkste weg in muziekland, maar Lotte is gesteld op haar vrijheid en onafhankelijkheid. “Er komt veel bij kijken om je eigen muziek uit te brengen en te promoten. Het is relatief een-

Foto: Dani Silvia

Let it flow

De komende tijd is Lotte Walda te horen en te zien tijdens de Popronde, op Pop on Top, Parkcity Live, Surfana, Zomerfolk, Cannabis Liberation Day en Enter The Wave. Je volgt haar muzikale avonturen via Facebook: facebook.nl/lottewaldaonstage Lotte Walda is solo of met haar band voor een live muziek optreden te boeken via Willo Schröer Artist Manager +31 6 81 0 8 16 80 www.littlerebelmanagement.com

Interview

C 11

Tekst: Lynsey Dubbeld

Mike del Ferro jazzpianist en wereldreiziger

De wereld is mijn speeltuin Vaak thuis in Amsterdam is hij niet, of is hij overal thuis? Mike del Ferro bezocht niet alleen zo’n 120 landen, maar speelde daar ook samen met musici uit heel verschillende culturen en hij zag de verschillen tussen arm en rijk. Tekst: Eric Schoones, Foto’s: Joachim Schoones en Govert Driessen

‘Travel is fatal to prejudice, bigotry, and narrow-mindedness and many of our people need it sorely on these accounts. Broad, wholesome, charitable views of men and things cannot be acquired by vegetating in one little corner of the earth all one’s lifetime.’ ‘Reizen is fataal voor vooroordelen, betweterigheid en kleingeestigheid.’ Die woorden van Mark Twain zijn Mike del Ferro aan zijn hart gebakken. Hij werkte vijftien jaar voor een Amerikaanse culturele organisatie. ‘Ik werd gevraagd voor een samenwerking met musici uit Kazachstan en Azerbeidzjan. Nieuwsgierig als ik ben zei ik meteen ja.’ Sindsdien deed hij als een soort antropoloog overal op de wereld cross-over projecten met lokale musici. ‘Ik ontdekte in niet voor de hand liggende landen als Kazachstan of Mauritanië een gigantische muzikale rijkdom. Die is er dus overal, ook op plekken waar je het niet vermoedt. Dat heeft mijn stijl enorm beïnvloed, maar het is niet zo dat ik in

mijn eigen stukken hier een snufje neem van de Zulu’s of van de indianen uit Bolivia en daar weer wat Centraal Aziatische ritmes. Zo werkt het niet. De wereldmuziek is een deel van mezelf geworden, en hoe meer ik hoor en weet, hoe nederiger ik word.’

Rijkdom Een muzikale wereldburger? ‘Ik zeg wel eens in alle bescheidenheid dat de wereld mijn speeltuin is. Er is een ongelooflijke muzikale rijkdom overal. Het enige wat me niet meer verbaast is dat ik verbaasd ben. In mijn beleving zijn er twee soorten landen. Daar waar overleven prioriteit heeft, zoals in delen van Latijns Amerika, India of Afrika, speelt muziek een heel basale rol in het leven van mensen, het wordt met veel passie beleefd. Die mensen kunnen niet vooruit plannen, ze zitten in het moment, in letterlijk de zorgen voor morgen: eten, nieuwe schoenen, ze denken niet aan een vakantie boeken voor over een half jaar. Muziek is voor hen

veel meer een levenselixer voor persoonlijk geluk. Cuba is een heel goed voorbeeld, mensen zijn zeer arm, maar ze putten troost uit de muziek. Muziek is daar pure rijkdom.’

Menukaart Mensen in arme landen zijn gelukkiger dan wij? ‘Ja dat is helemaal waar. Ik heb het zelf overal gezien. Ik heb in Cuba gespeeld met een drummer en een bassist van een onvoorstelbaar hoog niveau. Na het concert zaten we gezellig te eten en ik vroeg ze in het Spaans hoe ze toch zo goed geworden waren. Ze zeiden letterlijk: “Mike, we hebben geen internet. We zijn niet afgeleid, we zijn gefocused.” Internet in Cuba is belachelijk duur, een half uur kost zowat een maandsalaris en het is alleen voor de toeristen. Dat wij hier alles maar hebben veroorzaakt bij beginnende musici technisch allemaal ongelooflijk goed - wat ik een ‘option paralysis’ noem. Ik vergelijk het graag met een Chinese menukaart met 500 gerechten. Daar

C 12

Interview

meer is - wij hebben het hier gelukkig heel erg goed - krijgt muziek een andere betekenis. Een pianorecital in de prachtige zaal van het Concertgebouw met die onwaarschijnlijke akoestiek is een paradijs qua muzikale beleving, maar ik kan net zo genieten van een bandje in Cuba op straat tussen ronkende auto’s.’

Beleving Muziek als universele taal? ‘Muziek is universeel in de manier waarop ze mensen verbindt. Ik heb in Afghanistan gespeeld met musici van daar, ondanks dat we niet met taal konden communiceren. Ik merk overal wat muziek met mensen doet. In Japan tonen ze nauwelijks hun emoties en in Zuid-Amerika staan ze na één noot al half te huilen, maar de beleving is hetzelfde, ze uiten het alleen anders. Muziek is zo’n kracht en dat ontroert me iedere keer weer. Als je door muziek de wereld zou kunnen verbinden, dan zou het een andere planeet zijn.’

Charme Het reizen heeft hij geërfd van zijn vader, Leonard del Ferro, een beroemd operazanger, die al bij zijn debuut in de Met in New York als Radames in Aida door Time Magazine werd omschreven als ‘een van de opwindendste nieuwkomers in jaren’. Hij zong in de grote theaters, ook in La Scala, met o.a. Maria Callas, Tulio Serafin en Leonard Bernstein. Terwijl hij in Londen zong werd hij gevraagd om in Amsterdam in te vallen als Otello. ‘Ja, hier werd hij verliefd op mijn moeder, een fotomodel die als figurante meewerkte aan de voorstelling. Hij was het leven uit een koffer een beetje zat en vestigde zich in Amsterdam als zangpedagoog en ontwikkelde een bekende stottertherapie, die nu wordt voortgezet door mijn zus.’ Hij werd een echte Amsterdammer. ‘Ja, hij hield van Amsterdam, de Jordaan en het Nederlandse lied. Hij was vaste klant bij Steakhouse De Leeuw, bij Bolle Jan, coachte zangers als René Froger en Lee Towers. Hij zong een duet met Willy Alberti, hij was gek op het Nederlandse lied. Toch wel bijzonder voor een Amerikaan. Hij sprak slecht Nederlands maar verstond alles, dat was ook een beetje zijn charme, daar maakte hij ook gebruik van.’

Ervaring

hebben de Cubanen geen last van, ze kennen die menukaart niet en dat maakt wat ze doen heel authentiek en krachtig. Net zoals Mbuso Khoza. Met hem maakte ik mijn CD Johannesburg Sessions, hij is een geweldige zanger uit Zuid-Afrika. We waren samen ook bij Vrije Geluiden van de VPRO. Hij nam me mee naar zijn geboortedorp. Hij is schaapherder in KwaZoeloe-Natal, heel erg afgelegen. Hij ontdekt op een gegeven moment dat elk schaap anders reageert op een bepaalde toon. Hij ging zijn schapen toezingen om ze in bedwang te houden, en zo ontdekte hij dat hij een mooie stem had. Maar ja, hij woonde daar op tien uur rijden van de bewoonde wereld. Dus trok hij naar

Johannesburg, een van de gevaarlijkste steden ter wereld, waar hij twee jaar op straat leefde. Hij ging voor mensen voorzingen, bij radiostations, elke dag opnieuw. Dat getuigt van zijn mentale kracht, heel anders dan bij ons waar de weg al grotendeels is geplaveid. Dat het niet vanzelf gaat, maakt mensen heel sterk. Dat merk ik ook als ik daar speel. In Brazilië, op Cuba, in Afrika, of in Rusland, landen met een heftige geschiedenis waar mensen keihard moeten knokken voor hun bestaan, daar verslappen mensen nooit in jam sessies, ze blijven maar doorgaan.’ In de landen waar overleven geen dagelijkse zorg

Heeft zijn vader hem op het spoor van de muziek gezet? ‘Ik hoorde hem weinig in de theaters, maar thuis zong hij veel en we hadden een piano, waarop hij de leerlingen begeleidde. Het was vanzelfsprekend dat ik klassiek ging spelen en ik vond dat ook onwaarschijnlijk mooi, maar ik miste iets en dat vond ik toen ik zestien was in de jazz en in de vrijheid van de improvisatie. De ritmiek, Latijns Amerikaans, stride piano, ragtime, enzovoort.’ Zijn vader vond het oké. ‘Moderne muziek was voor Amerikanen synoniem met jazz. Hij kende Bernstein goed, die hele traditie met Gershwin, dat was dichtbij voor hem. Hij zong zelf wel lichte muziek maar op een heel klassieke manier, Over the Rainbow met lange noten, echt als een operazanger.’ Veel later maakte Mike del Ferro jazz-arrangementen van de operamelodieën die zijn vader zong. Ik heb ook wel Italiaans bloed, heb jaren van mijn

Interview

C 13

leven doorgebracht in Italië, ik spreek de taal en had er lang een vakantiehuis. Heb er ook veel gespeeld, o.a. met Toots Thielemans.’ Len del Ferro hoorde nooit die jazz-arrangementen van zijn zoon. ‘Nee, hij was al overleden toen ik Torna a Surriento in de auto op de radio hoorde. Een schitterende melodie. Thuis heb ik dat gespeeld, geharmoniseerd en ik ontdekte dat het nog nooit eerder was gedaan. Ik begon met die mooie liedjes en voor ik het wist had ik een avondvullend programma.’ Wat hebben al die ervaringen over de hele wereld hem gebracht. ‘De grootste les is dat ik met al die ervaringen steeds meer besef hoe weinig ik eigenlijk weet. Je wordt nederig. Mijn leven is er totaal door veranderd.’ Voor Challenge Records maakt Mike del Ferro tien CD’s met reisimpressies: ‘Songs inspired by wandering the globe’. Met zijn eigen trio, met bassist Jeroen Vierdag en drummer Bruno Castellucci, maar ook met Mbuso Khoza en het Metropole Orkest en sopraan Claron McFadden. Samen met Mike Boddé trekt hij nu al improviserend langs Nederlandse theaters en voor het komend seizoen staat een Gershwin tour met Jeroen van Veen gepland. www.mikedelferro.com

‘Ik besef met alle ervaring steeds meer hoe weinig ik weet.’

C 14

Mode

Kunstzinnig en duurzaam design

Ontdek de drie manieren waarop duurzaam design een kwestie van kunst is.

Wat hebben duurzame mode en kunst met elkaar te maken? Ontdek de drie manieren waarop duurzaam design best een kwestie van kunst is. Tekst: Lyndsey Dubbeld, Foto’s:

Museale collecties De tijden dat een expositie over mode in musea een zeldzaamheid was, zijn allang voorbij. Elk zichzelf respecterend museum organiseert wel een tentoonstelling over couture of kostuumhistorie. Zo is er regelmatig mode te zien in het Gemeentemuseum in Den Haag, Museum Boijmans Van Beuningen in Rotterdam, het Centraal Museum in Utrecht, het Groninger Museum en het Tropenmuseum in Amsterdam. Bovendien kunnen modefotografen zoals David LaChapelle, Peter Lindbergh en Mario Testino de laatste jaren op veel belangstelling van musea rekenen.

Thema’s zoals duurzaamheid en fairtrade komen in een toenemend aantal mode-exposities aan bod. Zo laat de overzichtstentoonstelling van Jan Taminiau in het Centraal Museum onder andere het handwerk en de ambachtelijke productietechnieken van de Nederlandse ontwerper zien. Ook in het Tassenmuseum in Amsterdam liggen regelmatig duurzame items in de vitrine. Zo behoort een schoudertas van de Haagse ontwerper Omar Munie, die de handgemaakte collecties laat produceren door kwetsbare jongeren, tot de vaste collectie. Daarnaast heeft het museum items geëxposeerd van het Filippijnse merk Cacha

Apparels, die eerlijk worden geproduceerd van inheemse materialen zoals Manillahennep. De modetentoonstelling Earth Matters, die in 2017 te zien was in het Textielmuseum, stond zelfs geheel in het teken van duurzaamheid. Veertig ontwerpers, textielproducenten en kunstenaars lieten er voorbeelden zien van onder andere milieuvriendelijke verfmethoden, natuurlijke vezelsoorten en gerecyclede materialen. Ook speciaal is de expositie over eerlijke mode in het Humanity House in Den Haag. Daarvan heeft het museum namelijk een online editie gemaakt.

Mode

C 15

Het Fair Fashion Lab, dat een blik geeft in de wereld achter onze kleding, is dus altijd en overal te bezoeken.

Fashioned from Nature

De tentoonstelling “Fashioned from Nature”, die tot en met januari 2019 in het Londense Victoria & Albert Museum is te zien, verkent de - vaak omstreden - verhouding tussen mode en de natuur in de afgelopen drie eeuwen. De natuur is namelijk vaak een inspiratiebron voor mode en textiel, maar de productie van kleding heeft ook negatieve impacts op het milieu. Fashioned from Nature zet uiteenlopende outfits in de schijnwerpers die de bezoeker aanmoedigen om stil te staan bij de materialen en productiemethoden van mode. Denk aan de pauwenveren op een hoed van Reboux uit de jaren veertig en de schilden van kevers op een jurk uit de negentiende eeuw. Echt duurzame creaties, die zijn gemaakt van milieu- en diervriendelijke materialen, zijn vooral van recente datum. De expositie laat daarvan voorbeelden zien van onder andere G-Star, Stella McCartney en Honest By.

Kunst op duurzame t-shirts T-shirts en kunst zijn misschien niet de meest voor de hand liggende combinatie. Toch kan er een kunstig kantje zitten aan de basics met korte mouwen. Merken zoals Okimono en Spreadshirt printen het werk van kunstenaars en andere creatieven op verantwoord katoen. Ook de t-shirts (en sweaters) van Dweezils Friend hebben een hoog kunstgehalte. In alle prints op de fairtrade shirts van bamboe, houtpulp en biokatoen speelt de kat de hoofdrol. De designers die zijn verbonden aan Dweezils Friend bedenken daarvoor stoere, grappige, vrolijke en gewaagde tekeningen en teksten. Er zijn bovendien duurzame t-shirts die onderdeel zijn van een kunstproject. Charis Felice verkoopt in het kader van haar kunstproject Slutster t-shirts (en trouwens ook schoudertassen) van biologisch en fairtrade katoen waarop je een zogenoemd selfie portrait artwork kunt laten afdrukken. Het idee: stuur je selfie naar Slutster.com en Felice en de kunstenaars met wie ze samenwerkt maken er een getekend portret van, dat vervolgens via sociale media, shirts en tassen wordt gedeeld. Met dit initiatief wil Felice, die zichzelf bewustzijnskunstenares noemt, gebruikers van sociale media stimuleren om kunstenaars meer exposure en waardering te geven.

Kunst op je shirt én aan de muur

Het Arnhemse modelabel Okimono werkt samen met ruim dertig kunstenaars, variërend van grafisch ontwerpers en illustratoren tot houtsnijders. De collecties t-shirts, polo’s, longsleeves, hoodies en wielrenkleding zijn gemaakt van biokatoen, en worden eerlijk geproduceerd in Portugal. De mooiste art designs zijn sinds kort ook als papieren afdruk te koop. Bestel de print inclusief een lijst (in hout of aluminium) en je favoriete shirt hangt als kunstwerk aan de muur.

Kunstige nieuwe creaties Bikini’s die uit een 3D printer rollen (Shapeways). Sneakers die zijn gemaakt van plastic dat uit de oceaanbodem is opgevist (Adidas). Jurken waarvoor speciale paddenstoelenschimmels worden gekweekt (Mycotex). Duurzame mode levert soms producten op die gerust kunststukjes genoemd mogen worden. Veel innovatieve textielproducten zijn - eigenlijk net als kunst - niet in een reguliere winkel te koop. Zo maakt het Nederlandse label The Girl and the Machine, dat een speciale 3D breimachine toepast om unieke kledingstukken te produceren, alleen nog kleinschalige collecties. Ook de sportschoenen van KI ecobe, die je zelf in elkaar zet waardoor sweatshops straks tot het verleden behoren, zijn limited editions. Het Koreaanse label heeft alleen nog een eerste crowdfundingproces doorlopen dat het mogelijk maakt om met een eerste collectie op de markt te komen. Tegelijkertijd maken kunstige materialen wel een opmars door in de collecties van mainstream merken. De zijde die het Amerikaanse bedrijf Bolt Threads in een laboratorium produceert met behulp van een

soort gistingsproces is al gebruikt door onder meer Patagonia en Stella McCartney. Daarnaast heeft Bolt Threads ook een milieu- en diervriendelijk alternatief voor leer ontwikkeld, dat is gemaakt van het mycelium (de ondergrondse draden) van paddenstoelen. Stella McCartney heeft er een luxe handtas van gemaakt. Deze is te zien in de expositie Fashion from Nature in het Victoria & Albert Museum. En dat is misschien wel het onomstotelijke bewijs dat duurzaam design toch écht in de kunstwereld thuishoort.

Kunst kost tijd

De Nederlandse ontwerpster Map Renes maakt onder de merknaam Rokk on Roll mode-items van de huiden van wilde zalm uit IJsland. Door de natuurlijke looimethoden is dit materiaal minder milieubelastend dan het traditionele slangen- en krokodillenleer. Bijzonder aan Rokk on Roll is ook dat alle rokken met de hand worden gemaakt, speciaal op maat voor de draagster. Omdat elk stuk zalmleer qua lengte, dikte en elasticiteit verschilt, wordt ook het eindproduct uniek. Daar gaat wel even wat tijd in zitten: het hele productieproces duurt minimaal zes weken.

C 16

Musea

Bijen als punkers en wegwijs worden in een bloem

Bezoek de unieke wilde bijen expositie in tien natuurmusea in Nederland Het is uniek: tien musea in Nederland slaan de handen ineen om de liefde voor bijen aan te wakkeren bij het grote publiek. Dat is nodig, want bijensterfte is een probleem dat ons allemaal aangaat. De expositie ‘Nederland zoemt – een wilde bijen expositie’ moet ieders ogen openen. Curator Arthur Oosterbaan, conservator van Ecomare: “Bij bijna iedereen in de buurt is de wilde bijen expositie te bezichtigen en te beleven. Het is de hoogste tijd om niet alleen kennis te maken met de wilde bij, maar ook om te ervaren hoe het is om een wilde bij te zijn. De wilde bijen expositie neemt je hierin mee.” In tien musea in Nederland heeft de wilde bij in al z’n variatie nu een speciaal plekje. Geen tien exact identieke exposities, maar wel met dezelfde boodschap: red de wilde bij. “Wilde bijen zijn net punkers, vind je niet? Kleurrijke haarkammen en een woest uiterlijk. Actievoeren hoort er ook bij en is bovendien broodnodig. Wilde bijen sterven uit en ze zijn een essentiële, maar onderbelichte schakel in ons voedselsysteem. De exposities zijn actiegericht. Je kunt lekker veel zelf doen: in de expositie, maar ook als je weer thuis bent.” Bezoekers kunnen bijvoorbeeld zelf voelen hoe sterk bijen zijn. Een wilde bij kan namelijk bepakt

en bezakt met maar liefst één vijfde van zijn eigen gewicht aan stuifmeel nog de lucht in! En hoe is het eigenlijk om een hommel te zijn? Met altijd een dikbehaarde jas aan die je niet kunt uittrekken... Hoe vind je je weg in een bloem? Bezoekers zullen zelf ervaren dat het leven van een wilde bij niet makkelijk is en dat is pas het begin van het verhaal. “Zonder het plezier uit de expositie te halen, besteden we toch aandacht aan de serieuze kant van de zaak. Het gaat namelijk erg slecht met de wilde bij. De aantallen en de hoeveelheid soorten blijven dalen.” Om hier zicht op te houden, is in april een landelijke bijentelling georganiseerd. “Dat was een

groot succes, we kregen meer dan vierduizend tellingen binnen. Het was een van de eerste mooie weekenden van het jaar en door alle georganiseerde activiteiten en aandacht was er veel animo. Ik heb zelf ook meegeteld en ontdekte zelfs een bij waarvan niemand wist welke soort het was. Er zijn meer dan driehonderd verschillende soorten bijen, waarvan de honingbij er slechts één is. Het is meteen ook de meest voorkomende, met de rosse metselbij op nummer twee. Als veldbioloog weet Oosterbaan dat niet alleen de aantallen tellen, maar juist ook de hoeveelheid soorten. “Je hebt kieskeurige planten met bloemen

Musea waar maar één bepaalde soort bij de nectar uit kan verzamelen. Sterft de bij uit, dan sterft de plant ook uit.” Het gevolg van de bijensterfte beperkt zich lang niet alleen tot het uitsterven van zeldzame planten, maar komt veel dichterbij dan de meeste mensen denken. Bijen en dan vooral de wilde bijen zijn verantwoordelijk voor de bestuiving van landbouwgewassen. Denk aan een frisse appel in de herfst of een glaasje kersensap! De expositie is onderdeel van een groter project: Nederland Zoemt – in actie voor de bij. Binnen dit pro-

ject verenigen verschillende organisaties zich in de strijd tegen bijensterfte. Naturalis Biodiversity Center in Leiden - met bijenprofessor Koos Biesmeijer - fungeert als kenniscentrum. Verder zijn ook Landschappen NL, IVN Natuureducatie, Natuur & Milieu en de Nationale Postcode Loterij betrokken bij Nederland Zoemt. Voor de expositie is er zoals gezegd een hele bijzondere samenwerking met tien natuurhistorische musea in Nederland, geïnitieerd door de SNNC, het samenwerkingsverband van natuurmusea. Met zo’n stevige achterban belooft Nederland zoemt echt een verschil te gaan maken voor de bijen.

C 17

Wat kun je zelf doen tegen de bijensterfte? Arthur Oosterbaan geeft tips: • Maak je tuin of balkon bijvriendelijk. Plant een gevarieerd menu voor de bij met vroege bloeiers, zoals krokus en late bloeiers zoals de klimop. • Zorg voor onderdak: hang een bijenhotel op of laat achter in de tuin wat afgestor- ven planten liggen. • Gebruik milieuvriendelijke bestrijdings middelen in je tuin. Kijk goed op de verpakking.

Ook zo nieuwsgierig naar de wilde bijen expositie? Hier vind je een deelnemend museum bij jou in de buurt: • Ecomare, Texel www.ecomare.nl • Museon, Den Haag www.museon.nl • Museum TwentseWelle, Enschede www.demuseumfabriek.nl • Natura Docet Wonderryck Twente, Denekamp www.wonderryck.nl • Naturalis Biodiversity Center, Leiden www.naturalis.nl • Natuurhistorisch Museum Maastricht, www.nhmmaastricht.nl • Natuurhistorisch Museum Rotterdam www.hetnatuurhistorisch.nl • Natuurmuseum Brabant, Tilburg www.natuurmuseumbrabant.nl • Natuurmuseum Fryslân, Leeuwarden www.natuurmuseumfryslan.nl • Universiteitsmuseum Utrecht www.universiteitsmuseum.nl

C 18

Muziek

SUMMER NIGHTS

in het Concertgebouw

Hannes Minnaar | Leven met de muziek Kort geleden werd in Brussel weer het Koningin Elisabethconcours gehouden. Ook in Nederland al decennia lang heel populair, maar in lange geschiedenis van het concours konden slechts twee Nederlandse pianisten doordringen tot de finale: Rian de Waal in 1983 en Hannes Minnaar in 2010. De laatste blikt terug op een roerige tijd die zijn carrière een beslissende wending gaf. Tekst: Eric Schoones, Foto’s: Marco Borggreve

Wat maakt dit concours zo bijzonder? ‘Het heeft natuurlijk een lange historie en het Belgische koningshuis is er al vanaf het eerste moment zeer nauw bij betrokken. Ze komen niet alleen bij de finale luisteren. En dan is er een reeks zeer succesvolle winnaars en een grote, vaak zeer gerenommeerde jury, die pas op de dag van de loting bekend gemaakt wordt. Voor mij was het concours met drie-en-een half uur muziek die je moest voorbereiden echt slopend. Ik zat in een gastgezin in Antwerpen en die mensen hadden een mooie Steinway. Heerlijk was dat, ik hoefde alleen maar te studeren, maar ik ben na de eerste ronde toch heel ziek geworden. Ik denk ook van de spanning en ik besloot dat, als ik de finale wilde halen, ik me iets minder druk moest gaan maken. En het is misschien moeilijk voorstelbaar voor ons nuchtere Hollanders, maar toen mijn gastvader de dokter belde met de mededeling dat een deelnemer aan de Elisabethwedstrijd niet goed was geworden, kwam die binnen een half uurtje aangefietst. Later

in het concours deelde ik handtekeningen uit bij de bushalte en toen ik had gespeeld in de finale en we in een café tegenover de zaal iets gingen drinken, werd daar het concours gevolgd op grote schermen, alsof het een Europacup wedstrijd was.’

Herinner je je de proclamatie nog? ‘Jazeker. Het kon me echt helemaal niks meer schelen. Iedereen was heel enthousiast, maar zelf had ik gemengde gevoelens. Ik had wel keihard gewerkt, maar ik niet helemaal gelukkig met mijn spel. Ik had nog nooit in zo’n grote zaal gespeeld. Bovendien stierf ik werkelijk van de zenuwen in de wetenschap dat heel muziekminnend Nederland voor de televisie zat. De truc waarmee ik eerder mijn zenuwen kon kalmeren - inspelen met de Goldbergvariaties van Bach - werkte niet meer. Voor het concours speelde ik in kerkjes in Drenthe voor 40 man, na het concours zaten er opeens 700 mensen in zo’n kerkje! Gelukkig heb ik na de stress van Beethoven en het verplichte werk, het pianoconcert van Saint-Saëns best ontspannen gespeeld. Dat was fijn. Ik had nog

nauwelijks met orkest gespeeld en Marin Alsop, de dirigente, heeft me met een duidelijke slag in het verplichte werk een paar keer gered. En bij de repetitie voor Saint-Saëns gaf ze enkele violisten vrijaf, omdat ze het orkest te zwaar vond klinken. Dat hielp mij en ze was een geweldige steun.’ Bij het Elisabethconcours zitten de finalisten een week voor hun optreden in afzondering in de muziekkapel in Waterloo. Hoe heb je dat ervaren? ‘Dat was heel bijzonder. En ook meesterlijk van de organisatie, want vaak zijn kandidaten tegen de finale uitgeput of slecht voorbereid, omdat ze denken niet zover te zullen komen. In Brussel krijg je die week van rust, concentratie en toewijding. Zonder afleiding, je laptop en telefoon moet je inleveren. Aan de andere kant is het ook zenuwslopend. Je zit daar alleen wat je gaat spelen tijdens de finale en je concurrenten. Dat zijn allemaal heel vriendelijke mensen die vooral hard studeren, maar veel steun heb je niet aan elkaar. Ik maakte nooit acht uur op een dag, in tegenstelling tot andere

Muziek finalisten, in de studio’s naast en onder me, die het derde pianoconcert van Prokofiev speelden. Nou, die wisten wel wat studeren was.’

Je speelde zelf het vijfde pianoconcert van Saint-Saëns, niet bepaald een concert om mee te scoren.

Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, aan jonge getalenteerde musici wordt toegekend. In januari kreeg ook violiste Maria Milstein deze prijs met wie Hannes Minnaar, samen met cellist Gideon den Herder, al sinds hun studententijd het succesvolle Van Baerle Trio vormt.

‘Ik vond dat een geweldig stuk, ik wilde het altijd al spelen. Misschien was het wel naïef van me, omdat het inderdaad geen concert is waarmee je indruk kunt maken of alles van jezelf kunt laten zien. Ik deed vooral mee om te zien of ik dat hele repertoire wel aankon en eerdere concourservaringen waren altijd wel positief, je werkt ergens naar toe. Maar ik was ook nog met mijn orgelstudie bezig en ik deed gewoon wat ik leuk vond. Ik was totaal niet voorbereid op de impact van die

Tijdens de Robeco Summer Nights speelt Hannes Minnaar op 14 juli een recital met muziek van J.S. Bach, Beethoven, Schubert/Liszt en Franck. Op 29 juli speelt hij Mozarts ‘Jeunehomme’ concert. Maria Milstein speelt op 9 augustus het vioolconcert van Beethoven.

derde prijs. Ik had niet het idee dat het concours het startschot van een carrière kon worden, terwijl ik daarna een hele reeks uitnodigingen kreeg – zelfs het Concertgebouworkest zocht vrij snel contact. Dat was zonder mijn resultaat in Brussel nooit gebeurd, denk ik. Nee, ik wilde gewoon leven met de muziek en ik heb mogelijk iets uitgestraald van plezier in het musiceren. Daar hebben de jury en het publiek wel iets van geproefd…’

Schubert, Mozart, Sor Zondag 29 juli 2018 20:00| Amsterdam Concertgebouw Grote Zaal

Sinds 2010 is het Hannes Minnaar voor de wind gegaan, en werd hij o.a. ook onderscheiden met de Nederlandse Muziekprijs, de hoogste onderscheiding voor klassieke muziek, die door het Fonds Podiumkunsten, namens de Minister van

C 19

Orquestra Simfònica de Barcelona I Nacional de Catalunya, Jan Willem de Vriend (dirigent), Hannes Minnaar (piano)

JeugdOrkest Nederland, Jurjen Hempel (dirigent), Maria Milstein (viool) Ravel, Beethoven, Prokofjev Donderdag 9 augustus 2018 20:00| Amsterdam Concertgebouw Grote Zaal www.concertgebouw.nl

‘In het café leek het wel Europacup.’

“Ik deed vooral mee om te zien of ik dat hele repertoire wel aankon”

C 20

Muziek

SUMMER NIGHTS

in het Concertgebouw

Severin von Eckardstein | Ik ben zoals ik ben Sinds hij in 2003 bij het Koningin Elisabeth Concours met overmacht de eerste prijs won, is Severin von Eckardstein, dit jaar 40 jaar geleden geboren in Düsseldorf in een oude adellijke familie, een begrip onder kenners van de hogeschool van het klavierspel. ‘Uiterlijk onbewogen, maar van binnen brandt het vuur’, zei een impresario. Von Eckardstein hecht niet aan ego en triviale zaken, en bedachtzaam filosofeert hij over muziek en het leven. Tekst: Eric Schoones | Foto’s: Irène Zandel, Josef-Stefan Kindler

Klank ‘Altijd na een concert of een opname denk ik dat het nog beter had gekund. Een perfecte klank bestaat niet en het is heel delicaat en afhankelijk van zoveel factoren. Inzichten veranderen voortdurend en bij opnamen is het vaak bij het terugluisteren naar de master heel anders dan in je herinnering. Zo had ik direct na de opnamen van mijn Schumann-CD een heel positief gevoel, het ging heel gemakkelijk. De vleugel, een mooie oude Steinway - niet met zo’n moderne harde klank - was heel inspirerend, ook in de ruimte. En toch leek het later alsof de emoties iets waren afgevlakt.’

Emoties ‘Bij opnames wil je alles perfect doen, je weet dat elke toon voor de eeuwigheid is en ik leer nog altijd om bepaalde momenten spontaner en vrijer te uiten. Je hebt natuurlijk een interpretatie in je hoofd en dat geeft houvast, maar de muziek moet verder leven.’ Interpretatie

‘Ik wil ook niet zoals sommige pianisten vervallen in extremen die tegen de boodschap van de muziek ingaan. Dat doen ze misschien om zich te onderscheiden - er zijn immers zoveel pianisten - maar het is de vraag in hoeverre het nog past bij de persoon. Pianisten die dat doen scheiden de geesten, sommigen vereren die klank en anderen kunnen dat eigenzinnige niet verdragen. Ik houd er niet van mezelf in de spotlight te zetten, dat heb ik niet nodig. Als ik alleen nog carrière kan maken door een bijzondere muts op te zetten, dan zal ik daarover nadenken maar ik ben het niet van plan. Het is een karakterkwestie. Ik geloof ook niet dat het gevaar bestaat dat ik daaraan zou toegeven omdat de muziek heel diep in mijn zit. Goede muziek is zo sterk dat ze geen aanwijzingen of uitleg nodig heeft, dat bijvoorbeeld meteen het juiste tempo en het karakter duidelijk is. Ik had ooit een paar uur les van Alfred Brendel en hij zei dat ook tegen mij. Uitdrukking geven aan de diepe inhoud van de muziek is een levenslang proces.’

Concoursen ‘Ook bij concoursen heb ik nooit om het effect gespeeld. Ik ben zoals ik ben, dat moet genoeg zijn. Ik droom nog weleens van dat ik een concours doe, maar het idee om vergeleken te worden staat me nu tegen. Vroeger was dat anders. Er kan er maar één de beste zijn, maar hoe kun je punten geven voor interpretaties? Ondertussen stijgt het technisch niveau nog altijd, vooral bij concoursen omdat de deelnemers zich maandenlang, elke dag vele uren voorbereiden.’

Natuurlijkheid ‘Je kunt heel goed horen of iemand zichzelf is als hij speelt. Met meer keuzevrijheid in het repertoire bij concoursen zouden pianisten meer van zichzelf kunnen laten zien. Natuurlijk, kun je aan etudes en Bach, altijd verplicht in de voorrondes, veel afmeten, qua techniek en interpretatieve vermogens, maar je dwingt de muziek wel langs een meetlat en dat is uiteindelijk niet de kern. Ik vind het veel interessan-

Muziek ter te horen hoe iemand een recital vormgeeft, dan kun je ook je technische bagage laten zien.’

Piano’s

‘Het moet niet altijd een Steinway zijn. Er zijn andere merken met uitstekende instrumenten. Ik heb thuis een Kawai, dat zijn ook heel klankvolle instrumenten. En het mechaniek is natuurlijk enorm belangrijk om je goed te voelen. Bepaalde instrumenten zijn voor bepaalde componisten het beste. Voor Prokofiev heb ik graag een peperige bas als je met orkest speelt. In Moskou speelde ik onlangs nog op een zeer mooie Steinway met een lange klank in de discant, belangrijk om een melodie te laten zingen.’

Wagner ‘Ik noem mezelf geen Wagneriaan. Daarvoor moet je misschien naar Bayreuth, maar ik denk wel dat ik zijn klankentaal begrijp. Wagner op de piano is niet

door de jaren een eigen spel ontwikkeld, hij kent zijn harmonieën en hij heeft speciale polyritmiek die aan Ligeti herinnert. Zijn muziek is aantrekkelijk voor mij, al is het niet het non plus ultra voor mij. Hij heeft een zekere esthetiek en in de klank iets etherisch. Ook in moderne muziek is een statement belangrijk, en bepalend voor de expressie van emoties. Het is niet meer genoeg om eenvoudigweg klanken te zoeken. Ik vind het interessant in nieuwe muziek als ik meteen kan horen dat iemand zijn eigen weg gevonden heeft.’

Leraren ‘Karl-Heinz Kämmerling heeft me groot gemaakt. Van hem heb ik de discipline geleerd, ik speelde daarvoor vooral intuïtief. Ik leerde ook van hem hoe me te presenteren op het podium. Lessen met hem

C 21

weer nieuw wordt doorgegeven. Als we alleen nog Beethoven, Bach, Mozart en Schubert spelen, hoe groot die muziek ook is, dan doe je onrecht aan zoveel andere muziek. De muziek heeft zich steeds verder ontwikkeld en elke eeuw heeft het recht om begrepen te worden. Het is heel belangrijk om dat te beseffen. De muziek is niet zwakker geworden, dat moet je het publiek misschien uitleggen. Er zijn natuurlijk ook podia die zich toeleggen op minder bekend repertoire, zoals bijvoorbeeld in Husum. Ik vind dat heel sympathiek. Ik houd van die intieme ambiance, ik houd ook van ruimtes met warmte, met hout, van een mooie zaal met schilderijen aan de muur. Er zijn mensen die denken misschien dat de muziek geen hulp nodig heeft, dat je de piano in een steriele witte ruimte kunt zetten, maar muziek is altijd beeldend, je moet ook naar iets

‘De muziek zit heel diep in mij.’

‘Goede muziek heeft geen uitleg nodig.’

per se Wagner. Maar wat is Wagner überhaupt? Hij heeft niet dat in steen gehouwen van Beethoven, of de lengte van Schubert, maar wel het “smachtende” zoals hij hetzelfde noemde. Verschillende componisten hadden verschillende opvattingen over hoe die verzadigde strijkersklank over te brengen op de piano, dat lukt niet één op één. Zoltán Kocsis heeft ook mooie bewerkingen gemaakt, heel fijn uitgeschreven, bijna elke toon heeft z’n eigen articulatie. Belangrijk is dat de veelstemmigheid transparant en plastisch blijft.’

Hedendaagse muziek. ‘Ik componeer zelf een beetje, maar heb weinig concrete doelen in die richting. Sidney Corbett schreef als vriendendienst stukken voor mij. Hij heeft

waren altijd een ervaring. Hij dirigeerde de muziek, die bezit van hem nam, ook fysiek. Hij had een grote innerlijke kracht.’

Medtner ‘Vanaf het begin ben ik door zijn haast geïmproviseerde muziek meegesleept. Ik herken mezelf erin, ze straalt een soort eenzaamheid uit. Ook al is die muziek bij het publiek en organisatoren niet zo gewild, we kunnen ons ook niet aan de wensen van het publiek onderwerpen. Organisatoren schrikken soms terug voor onbekende muziek, maar je kunt het niet iedereen naar de zin maken. Je moet soms compromissen sluiten. Dan is de zaal maar een beetje minder vol. Je moet er ook voor zorgen dat de muziek verder gaat, van generatie op generatie

kunnen kijken. Ik speel ook ik niet alleen Medtner, ik wil niet de profeet van iemand zijn. Ik weet niet hoe Medtner over tien jaar begrepen zal worden, maar zijn muziek is het waard om nu gespeeld te worden.’

Tijdens de Robeco Summer Nights speelt Severin von Eckardstein het Pianoconcert in G van Maurice Ravel. Orkest van het Oosten, Ed Spanjaard (dirigent), Severin von Eckardstein (piano) Tsjaikovski, Ravel, Debussy Zondag 15 juli 2018 20:00 Amsterdam Concertgebouw Grote Zaal www.concertgebouw.nl

C 22

Muziek

SUMMER NIGHTS

in het Concertgebouw

Joseph Moog | Niet in een hokje Joseph Moog, jaargang 1987, is vooral bekend als klavierleeuw voor wie geen zee te hoog gaat. De grote romantische concerten en de vingerbrekende rariteiten van illustere virtuozen schudt hij achteloos uit zijn mouw. Zo speelde hij onlangs in Warschau het vergeten pianoconcert van Jerzy Gablenz, maar omdat hij broertje dood heeft aan de hokjesmentaliteit zet hij ook concerten van Liszt en Gershwin op zijn programma’s. Nu komt hij naar Amsterdam met Beethovens Keizerconcert. Tekst: Eric Schoones, Foto: Joseph Moog Sommige mensen hebben alles mee en Joseph Moog mag zich rekenen tot die happy few. Geboren in een muzikaal nest, gezegend met een begenadigd stel vingers en hersens, plus een fotogenieke kop, reist hij, met in zijn koffer een tiental bejubelde cd’s, de wereld over om te spelen op prestigieuze festivals, in prachtige zalen en met uitstekende orkesten. Overal critici in de zaal die zich het hoofd breken over superlatieven om zoveel talent te duiden.

speelgoed Zijn ouders, beiden orkestmusici, kochten een oude Blüthner-vleugel en het bakbeest werd meteen geconfisqueerd door de vierjarige Joseph die steevast elke dag twee uur improviseerde: ‘Het was mijn speelgoedje, van mij alleen, want mijn ouders speelden geen piano.’ Is het niet vreemd dat ze pas na twee jaar op zoek gingen naar een pianoleraar? ‘Misschien wel, ze lieten me maar doen. Ze weten heel goed dat je voor muziek heel hard moet werken en ze wisten ook niet hoe het zich zou ontwikkelen. Ze gaven me na een tijdje wel wat gereedschap, kennis van het notenschrift, zodat ik mijn ideeën kon noteren.’ Echt serieus werd het pas toen, een jaar of tien later,

zijn schoolvrienden toekomstplannen begonnen te maken. Niet gehinderd door een roeping om ingenieur of dierenarts te worden, leek voor Joseph Moog de piano de aangewezen weg. Hij zat er elke dag uren achter en gaf al concerten. ‘Ik kan me heel gemakkelijk focussen en alles om me heen vergeten. Mijn zuster is compleet anders, die kan geweldig multitasken, maar met haar talent voor veel dingen is het voor haar moeilijk om zich op één ding te concentreren. Alles heeft zijn voor en tegen. Ik was natuurlijk uren alleen, want je moet heel veel studeren, maar ik voelde me nooit alleen, omdat het me zo in beslag nam.’

cadeautjes Een vriend van de familie bracht cadeautjes mee, bijzondere opnamen en partituren en zo kwam Joseph al op jonge leeftijd in contact met de ‘gouden eeuw van de piano’, de glorietijd van Rachmaninoff, Horowitz en Rubinstein, maar ook van bij het grote publiek minder bekende grootheden als Hofmann, Godowsky, Rosenthal, Moszkowski en Friedman. Moog zet zich in voor dit goeddeels vergeten repertoire. Hij koppelde op een CD het overbekende pianoconcert van Grieg met het destijds even populaire, maar in de vergetelheid geraakte concert van Moritz

Moszkowski. Hi deed hetzelfde met het derde van Rachmaninoff en het vierde van Anton Rubinstein. Op zijn Scarlatti opname wisselt hij originele sonates af met zelden gespeelde virtuoze bewerkingen van Liszt-leerlingen Tausig en Friedman en van Walter Gieseking. Een interessant experiment, maar wel met een risico. ‘Ja, als mensen mijn naam al gehoord hebben denken ze al meteen die alleen maar vergeten stukken uit de zogenaamde Golden Age speelt, zegt hij met een glimlach. ‘Iedereen wil je voor het gemak een etiketje opplakken. Het is soms moeilijk te voorkomen dat je in het verkeerde hokje terecht komt of dat je beperkt wordt tot dat hokje. Daarom ben ik blij altijd blij als ik gevraagd wordt een concert van Mozart of Beethoven te spelen, omdat ik dan weer een andere kant van mezelf kan laten zien.’ Tijdens de Robeco Summer Nights speelt Joseph Moog het vijfde pianoconcert van Beethoven Nationaal Jeugd Orkest, Antony Hermus (dirigent), Joseph Moog (piano) R. Strauss, Beethoven Maandag 20 augustus 2018 20:00| Amsterdam Concertgebouw Grote Zaal www.concertgebouw.nl

Muziek

C 23

Imitatievoorbeeld. Toevluchtsoord. Inspiratiebron. Je hoeft geen getraind oor te hebben om de muziek in de natuur te kunnen horen: ze is er in het vogelgezang, in de beweging van de golven, in de regendruppels. En toch kunnen we iedere dag langs bomen met de rond vliegende vogels lopen, en het zal slechts een gewoon dagelijks landschap blijven. Tekst: Olga de Kort

De meeste natuurgeluiden klinken zo vertrouwd dat we er niet eens bij stil staan. We horen de muziek rondom ons meestal als we op vakantie zijn, of op het moment van stilte. Of op een cd. De klanken van de natuur met instrumentale begeleiding worden geprezen door hun kalmerende en rustgevende effect. Al luisterend ontdek je ritme, tempo en melodieën in het gekwaak van kikkers en het geluid van watervallen. Er bestaat zelfs pure nature music, die ‘gemaakt’ en ‘uitgevoerd’ wordt door de geluiden uit de natuur. Alle beroemde natuurgebieden hebben inmiddels hun eigen cd, van de Niagara waterval en ijsvlakten van de Zuidpool tot het regenwoud van de Amazone. Omgekeerd proberen onderzoekers ook de invloed van de ‘menselijke’ muziek op de natuur te ontdekken. Op zoek naar verborgen connecties tussen planten en muziek, laten ze groenten en bloemen naar de muziek van Bach en Mozart luisteren. Naar verluid groeien de muzikaal gemanipuleerde groenten veel sneller en smaken ze veel lekkerder…

‘Leermeester van alle leermeesters’ Leonardo da Vinci noemde de natuur de ‘leermeester van alle leermeesters’. John Hawkins wees in zijn General History of the Science and Practice of

Music (1776) naar de ‘rudimenten van harmonie’ in de ‘dierengeluiden, wind fluisteringen, watervallen … en niet te vergeten [in] de melodieën van de vogels’. Eén van de eerste opdrachten die de beginnende pianoleerling krijgt is om te proberen een natuurgeluid te imiteren. Hoe zou de zang van een vogel klinken? En hoe klinkt het onweer? Het lukt altijd, elk kind kan het ritme van regendruppels en de dynamiek van een storm weergeven. Een feest van herkenning en ook verbazing – is dat dan ook muziek? Later volgen iets moeilijkere opdrachten, zoals het componeren van een eigen stuk over het voorjaar. Dan kunnen de kinderen niet om de klassieke voorbeelden van Vivaldi en Tsjaikovski heen; er klinken vogeltjes, het regent en het waait, maar wat ook belangrijk is, de jonge componisten proberen in eigen klanken de sfeer van de lente te laten horen. Eigenlijk herhaalt het instrumentale muziekonderwijs de ontwikkelingen van de muziekgeschiedenis: van de eerste klankimitaties en het nabootsen van geluiden tot de sfeervolle klanklandschappen en associatieve beelden die bij iedereen zijn eigen herinnering aan de natuur oproepen.

Vogels in instrumentale muziek De Latijnse poet Lucretius (99 v.Chr.-55 v.Chr.) zag de oorsprong van de muziek in imitatie van vogel-

gezang. In De rerum natura (Over de natuur der dingen) schreef hij:

Through all the woods they heard the charming noise Of chirping birds, and tried to frame their voice And imitate. Thus birds instructed man, And taught them songs before their art began. (vertaling Thomas Creech, 1714)

De mensen leerden snel en begonnen het overal rijkelijk aanwezige muzikale materiaal in eigen liederen en instrumentale muziek te imiteren. Eerst op een herdersfluit, later op viool, harp, klavecimbel, fluit en in de 20e eeuw gemixt op elektronica. Met een mooi vogelwijsje, vol herkenbare loopjes, trillers en één of twee karakteristieke intervallen klonk elk stuk vrolijker, amusanter of juist lieflijker en pastoraler. Tot de meest ‘geciteerde’ vogels behoren de welluidende nachtegaal en de weinig afwisselende koekoek. Samen en afzonderlijk gaven ze de naam aan veel capriccio’s (zoals Koekoek van Kerll) en toccata’s (Koekoek van Pasquini), en voegden ze de

C 24

Muziek

extra gemoedelijkheid toe aan het Handels Koekoek en Nachtegal-orgelconcert in F nr.13, Beethovens Zesde Symfonie en de Eerste Symfonie van Mahler. François Couperin legde zelfs het verschil tussen de verliefde en de glorieuze nachtegaal vast in Le Rossignol en amor en Le Rossignol vainqueur. Het rollende geluid van de omhoog stijgende leeuwerik is te horen in Haydns Strijkkwartet in D, The Lark Ascending voor viool en piano (of orkest) van Vaughan Williams en in Het lied van de Leeuwerik van Tsjaikovski, terwijl Vivaldi een heel Il Gardellino-fluitconcert aan het gefluit van de putter opgedragen heeft. Het gezang van de merel werd door Nederlanders onlangs tot het mooiste van alle vogels gekozen. De componisten ontdekten de zangwijsjes van deze vogel al veel vroeger. Toch zijn de populairste ‘interpretaties’ niet de klassieke werken van Damaré (Le merle blanc), Dutilleux (Blackbird) of Messiaen (Petites esquisses d’oiseaux) geworden, maar Hendersons jazzstandard Buy Buy Blackbird en Blackbird van the The Beatles. In mei 2010 kreeg de merel een live solo bij de optredens van de eindexamenstudenten van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag. De live-opname van de voor strijkkwintet en merel bewerkte Arpeggione-sonate in a van Schubert is op Youtube te bewonderen. In 1924 was het gebruik van een grammofoonopname van een zingende nachtegaal in I pini di Roma van Respighi nog het gesprek van de dag; tegenwoordig zijn de tapes met zingende vogels geen uitzondering meer. Maar het blijft een bijzondere ervaring – een vogelgezang versmolten in de klank van een orkest, zoals in Cantus Arcticus, het concert voor de arctische vogels en orkest van de Finse componist Einojuhani Rautavaara. Niet alleen de trillers en melodieuze loopjes van de meest welluidende gevleugelde zangers vinden hun weerklank in de muziek. Ook de krassende geluiden van raven en de klagende roep van zeeduikers worden geïmiteerd, hoewel we in beide gevallen bij de rituele gezangen van de Siberische sjamanen of de Koyokun-indianen in Noord-Alaska moeten zijn.

Vier jaargetijden Naast de vogelgeluiden waren ook de seizoenswisselingen belangrijke inspiratiebronnen voor componisten. De meest beroemde muzikale jaargetijden zijn Le quattro stagioni van Antonio Vivaldi. Na de première in 1725 werden deze vier Concerti een schoolvoorbeeld voor muzikale verklanking van winter, lente, zomer en najaar. 150 jaar later beperkte Pjetr Tsjaikovski zich niet tot de vier seizoenen maar voorzag zelfs elke maand van een pianostuk. Het vioolconcert The American Four Seasons van Philip Glass is de meest recente toevoeging aan dit lijstje. In alle seizoenen-werken komen onvermijdelijk flitsen van onweer en watergeluiden voor. De zachtheid, puurheid en bedrieglijke stilte van het water in fonteinen, kabbelende beekjes, rivieren, meren en zeeën inspireerde menig componist voor programmatische werken met de titels zoals Les Jeux d’eau à la Villa d’Este van Franz Liszt, La Mer, Jardins sous la pluie en Reflets dans l’eau van Claude Debussy of Four Sea Interludes uit de opera Peter Grimes van Benjamin Britten.

Van imitatie naar verering Na eeuwenlange imitaties van hondengeblaf en donderend onweer, werd de natuur in de negentiende eeuw herontdekt door romantische componisten. De natuur werd de bron van het leven en van de kunst, een vereerd toevluchtsoord, een tegenwicht voor een druk en onpersoonlijk leven in de stad. In de vroeg- en laatromantische muziekwerken vertaalde zich de natuur in klanken vol rust en schoonheid, onstuimige vreugde en uitbarstingen. Geen illustratieve toonschilderende effecten of klanknabootsingen van natuurverschijnselen meer, maar Ausdruck der Empfindung, vergeven van de gevoelens en impressies. Zoals de muzikale impressies van Felix Mendelssohn-Bartholdy, geïnspireerd door overweldigende natuur van Schotland en Italië en vertaald in de ouverture Die Hebriden, twee symfonieën en een reeks tekeningen.

Muziek, natuur en schilderkunst Ondanks zijn beide talenten, hield Mendelssohn muziek en schilderkunst gescheiden, want de muziek moest voor zichzelf spreken, zonder hulp van andere kunsten. Mikalojus Konstantinas Čiurlionis (1875-1911), de Litouwse componist, kunstschilder, dichter en filosoof, dacht hier anders over. De eerste tekeningen maakte Čiurlionis tijdens de muzieklessen aan het conservatorium in Leipzig. Het lukte hem steeds niet om de kleurschakeringen van bloemen, zeewater en wolken in de muziek te verklanken. Maar ook de muziek was niet te vervangen door een tekening, en dus probeerde Čiurlionis alles te vereni-

gen. Zijn eerste schilderij noemde hij Muziek van het bos (1903). Čiurlionis liet hij slechts twee voltooide orkestwerken na, de symfonische poëmen In het bos (1901) en De zee (1903-1907). Over het poëem In het bos schreef hij: ‘Het begint met akkoorden, zo zacht en breed, als geluid van onze Litouwse dennenbomen’. Zijn werken worden vergeleken met geschilderde symfonieën.

Het landschap van moederland De Litouwse dennenbomen van Čiurlionis, de Finse meren en bossen van Sibelius, de rivier Vltava van Smetana: vaak worden de muziekstukken een muzikaal natuurportret van het land of symbool voor het moederland van de componist. Volgens de Russische schrijver Konstantin Paoestovski ,‘bewaart bijna iedereen sinds zijn kinderjaren de weelderige en trieste beelden van het moederland, de bosvelden die bedekt zijn door bladeren, de kille zon, de windstille wateren en de schreeuw van trekvogels’. Deze beelden worden door luisteraars intuïtief herkent in de muziek, zelfs als ze niet aangekondigd worden in de titels. De mens heeft soms genoeg aan één geluid van een brekende berkentak of van kolkend water in een schelp om de hele natuur in één muziekstuk tot zich te kunnen nemen. Muziek en natuur, muziek in de natuur, natuur in de muziek. De variaties op dit thema zijn net zo oneindig als de natuur en de muziek zelf. (gepubliceerd in De Klank, 2011, november-december).

Gadget Top 5

Gadgets

C 25

Zomers waterspektakel

Hippe Waterbron Al meer dan 8 jaar doen de glazen Flaska flessen met hippe hoezen iets bijzonders met het water dat erin gaat. Na het vullen is het water binnen 5 minuten gevitaliseerd en heeft het de structuur en smaak van bronwater. Wie gevoelig is voor de smaak van water proeft meteen het verschil. De beroemde Japanse wetenschapper Masaru Emoto, bekend van zijn experimenten met water en de film de Matrix, heeft de flessen getest in zijn laboratorium. Er is zelfs een speciale Flaska Emoto Peace Project waarvan een bijdrage naar de gelijknamige stichting gaat die als doel heeft om wereldwijd het bewustzijn rondom water te vergroten. Mijn nummer 1 omdat: Flaska flessen ideaal zijn om on the go gevitaliseerd water te drinken, water uit glas het lekkerst is en de stevige Flaska flessen bijdragen aan gezondheid, milieu en de portemonnee. Prijs vanaf € 15,95 via www.flaska.nl

Suikerzoet

Begonnen als Tulper drinkflessen in 2015 werd twee jaar later de naam van dit puur Hollandse merk al veranderd in Retulp. Met als slogan ‘Refill to fulfill’: een mooie handige fles voor jezelf, schoon drinkwater voor een ander en goed voor de planeet. Tuurlijk staat het verminderen van plastic afval centraal maar voor iedere verkochte Retulp drinkfles wordt er ook nog eens duizend liter schoon drinkwater gedoneerd aan mensen in derdewereldlanden. Op deze manier drinkt er in feite iemand elders met je mee. Mijn nummer 2 omdat: Retulp naast roestvrijstalen drinkflessen en (bamboe!) thermosbekers ook als allereerste ter wereld biobased bidons verkoopt die van de hernieuwbare grondstof suikerriet zijn gemaakt. Een prettig bijkomstigheid hiervan is dat de bidons niet smaken en ruiken naar plastic. Prijs vanaf € 8,99 via www.ecomundo.nl

Museumstuk

Al meer dan 100 jaar een ijzersterk (Zwitsers) merk en dus een echte klassieker. De recyclebare aluminium drinkflessen van SIGG zijn zelfs verkrijgbaar bij de shop van het Museum of Modern Art (MoMA) in New York. De fles met een inhoud van 1 liter (!) is extreem makkelijk te vervoeren, stabiel en met slechts een vinger te dragen. En, niet geheel onbelangrijk, 100 procent lekvrij. Ook voor koolzuurhoudende dranken of wanneer je de fles ondersteboven in je tas stopt. Prijs vanaf € 19,95 via www.bever.nl

Hebbeding

Al sinds 10 oktober 2010 timmert Dopper aan de weg met duurzaam geproduceerde drinkflessen waarvan vooral de dop opvalt. Omgekeerd vormt die een bekertje, waarmee je water letterlijk op een voetstuk plaatst. Ook de hippe kleuren en spetterende designs mogen er zijn. Je zou er hebberig van worden, maar het is helaas niet echt nodig om twintig verschillende Doppers in huis te hebben. Die met een print van Van Gogh hoort toch echter wel thuis in jouw collectie Prijs: € 17,50 via www.vangoghmuseumshop.nl

Kies je stijl

Of je nu van knal houdt of van camouflage, van fleurige bloemen of van zoete pastels, van grafisch of van de glamour van Vivienne Westwood: het Italiaanse merk 24bottles heeft voor iedereen een bijpassende drinkfles met een unieke print. Ongeacht welk ontwerp je kiest: op de roestvrijstalen drinkflessen is altijd het getal 0,08 gedrukt. Dit staat voor de hoeveelheid CO2 die je bespaart iedere keer als je deze 500 cl drinkfles gebruikt in plaats van weer een wegwerp plastic flesje te kopen. Prijs vanaf € 19,90 via www.vtwonen.nl

C 26

Vegan Recept

Chocolade-bananenbrood Tekst en beeld: Lisette Kreischer

Dit recept is goed voor je geest en je hart! Dus pak je spatel, je fabulous schort, ontdek de kok(kin) in je en ervaar met deze wonderlijke ecozoetigheden een nieuwe smaakbeleving!

Voor een flinke cake

• 2 grote rijpe bananen • 1 el citroensap • 90 ml rijst- of zonnebloemolie • 175 ml plantaardige melk • 1 tl appelciderazijn • vanille uit het merg van 1 peul • 75 ml rijststroop • 225 g tarwemeel • 75 g pure chocolade, fijngehakt • 1 zakje bakpoeder • mespuntje zout • mespunt nootmuskaat • mespunt kaneel • 75 g rietsuiker • 75 g walnoten, grof gehakt

Topping:

• 1/2 banaan • 1 el citroensap • 3 el sojayoghurt • 1 el rijststroop Verwarm de oven voor op 180 graden. Pureer in een kom de bananen met het citroensap, de olie, plantaardige melk, azijn, vanille en rijststroop. Meng in een andere kom de bloem, chocolade, het bakpoeder, zout, de kruiden, suiker en walnoten. Vet een cakevorm in met plantaardige boter en bestrooi met wat bloem. Meng de droge ingrediënten met de natte. Mix goed, maar roer niet te lang en werk snel. Giet het beslag in de vorm en bak de cake in ongeveer 45 minuten gaar. Test de cake door er met een mes voorzichtig in te prikken. Als het mes er schoon uit komt, is de cake gaar.

Laat afkoelen en leg op een schaal. Mix voor de topping alle ingrediënten met een staafmixer. Versier of serveer de afgekoelde cake met de topping.

Over Lisette Kreischer ECOFABULOUS KOKEN Lisette Kreischer is een van de grondleggers van de vegan beweging in Nederland en co-founder van de inmiddels befaamde Dutch Weed Burger. Ze heeft negen succesvolle (kook)boeken op haar naam staan, waaronder Plant Power, het internationaal bekroonde Groente uit zee en haar laatste boek The Plant Pharmacy. Goed nieuws voor Lisette’s fans, want in april 2018 verschijnt na tien jaar uitverkocht te zijn geweest, een hernieuwde uitgave van de vegan klassieker Ecofabulous Koken in alle seizoenen. www.lisettekreischer.com

Kunst

C 27

Musea in de natuur

Who’s afraid of green, green and green? Welke kant je ook opkijkt, overal is iets te zien. En eigenlijk weet je niet wat je mooier vindt: de kunst binnen in het gebouw of de natuur buiten eromheen. Waarin ook her en der kunst staat verspreid. Het ene beeld versterkt het ander, je zou je haast afvragen waarom niet alle musea midden in de natuur staan. Want: kunst en natuur is een buitengewoon goede combi. Krant van de Aarde zette de mooiste musea in de natuur op een rij. Tekst: Yvonne Koop Beelden aan zee | Scheveningen

door het verhaal van de beeldenroof in 2007: twee schapen als geharnaste ridders bewaken nu de tuin. Ter gelegenheid van de opening van de beeldentuin is t/m 26 augustus de tentoonstelling Geschilderde tuinen te bezoeken, met kleurrijke werken van Leo Gestel, Max Liebermann, Claude Monet, Emile Nolde, Gustave De Smet, Charley Toorop en Carel Willink. Een van de zalen is gewijd aan het werk van William Singer: de grondlegger van Singer Laren. Te zien zijn schilderijen die hij maakte in de tuin van villa De Wilde Zwanen, bakermat van de huidige beeldentuin. Singer biedt ook onderdak aan bijzondere particuliere kunstverzamelingen. Laatste aanwinst: de gehele privécollectie kunstwerken van Els en Jaap Blokker: de Collectie Nardinc. Rode draad hierin is het werk van Jan Sluijters, aangevuld met tijdgenoten uit de eerste helft van de 20e eeuw als Leo Gestel, Kees

van Dongen, Jan en Charley Toorop, Dick Ket en Carel Willink. Deze collectie zal vanaf eind 2020 te zien zijn in de nog te bouwen Nardinc vleugel. | www.singerlaren.nl

C 28

Kunst

Nieuw gebouw Singer Laren

Singer, Laren Een transparant, in 2017 gerenoveerd gebouw middenin ‘t Gooi, waarin zowel een concertzaal als een museum zijn ondergebracht. De laatste biedt sinds 1956 een breed overzicht van internationale beeldende kunst uit de periode 18801950. Wie voor het gebouw staat, kan tot ver achterin de door de bekende landschapsarchitect Piet Oudolf ontworpen tuin kijken. Ook het terras en de daktuin trakteren de bezoeker op een fraai uitzicht. Bijzonder aan de nieuwe inrichting is de terugplaatsing van de kas van oprichtster Anna Singer, een eerbetoon aan haar liefde voor kunst en tuinieren. In de tuin rondom het museum bevindt zich de onlangs geopende en gratis toegankelijke beeldentuin. Hier zijn beelden te zien van hedendaagse Nederlandse kunstenaars die de relatie tussen cultuur en natuur als verbindend thema hebben gebruikt. Kunstenaar Guido Geelen liet zich bijvoorbeeld inspireren door het verhaal van de beeldenroof in 2007: twee schapen als geharnaste ridders bewaken nu de tuin. Ter gelegenheid van de opening van de beeldentuin is t/m 26 augustus de tentoonstelling Geschilderde tuinen te bezoeken, met kleurrijke werken van Leo Gestel, Max Liebermann, Claude Monet, Emile Nolde, Gustave De Smet, Charley Toorop en Carel Willink. Een van de zalen is gewijd aan het werk van William Singer: de grondlegger van Singer Laren. Te zien zijn schilderijen die hij maakte in de tuin van villa De Wilde Zwanen, bakermat van de huidige beeldentuin. Singer biedt ook onderdak aan bijzondere particuliere kunstverzamelingen. Laatste aanwinst: de gehele privécollectie

kunstwerken van Els en Jaap Blokker: de Collectie Nardinc. Rode draad hierin is het werk van Jan Sluijters, aangevuld met tijdgenoten uit de eerste helft van de 20e eeuw als Leo Gestel, Kees van Dongen, Jan en Charley Toorop, Dick Ket en Carel Willink. Deze collectie zal vanaf eind 2020 te zien zijn in de nog te bouwen Nardinc vleugel. www.singerlaren.nl

Kröller-Muller, Otterlo Wie een bezoek brengt aan Het Nationaal Park De Hoge Veluwe, kan er eigenlijk niet omheen. Midden in het park, op een terrein van 25 hectare groot, is al sinds 1938 het museum en het aangrenzende beeldenpark te vinden, jaarlijks goed voor 250.000 bezoekers uit binnen- en buitenland. Die komen natuurlijk allereerst voor de 5.500 hectare bos, heidevelden, grasvlakten en zandverstuivingen, het leefgebied van onder andere herten, moeflons en wilde zwijnen. Wandelend of op een gratis witte fiets (1.800 in totaal) kun je alle landschappen ontdekken, om vanzelf uit te komen bij het museum. In het Kröller-Müller Museum vind je de op één na grootste Van Goghverzameling ter wereld: bijna 90 schilderijen en ruim 180 tekeningen. In de Van Gogh Galerij zijn in wisselende opstelling circa veertig van zijn schilderijen te zien. Daarnaast zie je er topstukken van moderne meesters als Claude Monet, Georges Seurat, Pablo Picasso en Piet Mondriaan. In het beeldenpark eromheen, een van de grootste van Europa, staan ruim 160 sculpturen van beeldbepalende kunstenaars, van Aristide Maillol tot Jean Dubuffet, van Marta Pan tot Pierre Huyghe. Twee paviljoens van Aldo van Eyck en Gerrit Rietveld sieren de tuin: juweeltjes uit de jaren 60 die hier

Johan Creten

Kunst opnieuw een plaats hebben gekregen. Vlakbij is ook het Museonder, het eerste ondergrondse museum ter wereld. Dit geeft een verrassend beeld van alles wat er onder het aardoppervlak leeft en geleefd heeft. De tentoonstelling neemt de bezoekers mee, steeds dieper en dieper de bodem in, om uiteindelijk bij het middelpunt van de Aarde te belanden. Onderweg is er van alles te ontdekken: een compleet wortelstelsel van een 135 jaar oude boom, stenen die hun verhaal van herkomst vertellen als je er je hand op legt en er is een waterlaboratorium. Ook liggen er botten van dieren die al duizenden jaren zijn uitgestorven, maar die ooit rondliepen in het gebied dat nu Het Nationale Park De Hoge Veluwe heet. | www.krollermuller.nl

Voorlinden, Wassenaar Museum Voorlinden, vol moderne en hedendaagse kunst, biedt in de duinen bij Wassenaar een oase van rust waar mensen zich kunnen verwonderen en laten verrassen. De totaalbelevenis van kunst, natuur en architectuur staat centraal in de manier van presenteren en het benaderen van de bezoekers. Naast een breed aanbod van kunst hoort bijvoorbeeld een maandelijks klassiek concert hier absoluut bij. De zalen in het grotendeels uit glas bestaande gebouw worden verlicht door het immer veranderlijke natuurlijke daglicht. Het kenmerkende licht van de Hollandse kust valt dankzij ingenieus afgesneden buisjes gedoseerd naar binnen. Een velum en transparant glasdak, waarin indirect LED licht is opgenomen, zorgt ervoor dat zowel op minder zonnige dagen als bij avond de kunstwerken zo natuurlijk mogelijk verlicht worden. De permanent geïnstalleerde werken in Museum Voorlinden zijn stuk voor stuk belevingskunstwerken. Ze laten zich niet beschrijven, je moet ze ondergaan. Bijvoorbeeld het speciaal voor het Museum Voorlinden ontworpen Skyspace, een ruimte met een vierkant gat in het dak, waardoor je recht naar boven kijkt en de lucht ziet zoals je deze nog nooit hebt gezien. Vanaf dit voorjaar is het sleutelwerk ‘Nulpunt’ (2002) van kunstenaar Dave Meijer te zien in de schatkamer. Maar liefst 449 beschilderde, kleurrijke paneeltjes

bekleden de wanden van de geheime tentoonstellingsruimte van het museum. Het werk van Meijer bestaat uit een spel van kleuren, lijnen en vormen, geïnspireerd op wat de kunstenaar dagelijks om zich heen ziet in zijn thuisprovincie Zeeland. Tot en met 16 september is de eerste Europese expositie te zien van de van de Amerikaanse meester-schilder Wayne Thiebaud (1920). Hij wordt geroemd om zijn rijke schilderijen van taarten, ijsjes en hotdogs die je doen watertanden. Maar ook mensen en landschappen schildert hij veelvuldig. De carrière van deze invloedrijke Amerikaanse meester omvat maar liefst zeventig jaar en tot op de dag van vandaag, op 97-jarige leeftijd, schildert hij nog dagelijks. Voorlinden brengt zo’n zestig werken bij elkaar uit de jaren 1961 tot 2018. | www.voorlinden.nl

Beelden aan Zee, Scheveningen Museum Beelden aan Zee werd in 1994 gesticht door het verzamelaarsechtpaar Theo Scholten en Lida Scholten-Miltenburg. Het richt zich als enige museum in Nederland exclusief op moderne en hedendaagse, (inter-)nationale beeldhouwkunst. Het gebouw lijkt op een schelp; aan de buitenkant is alleen de zacht beige muur te zien en pas binnenin openbaart zich het door architect Wim Quist ontworpen museumgebouw. In de verschillende zalen en terrassen worden zo’n twaalf tentoonstellingen per jaar georganiseerd met internationale moderne beeldhouwkunst in de meest uiteenlopende materialen en stijlen. Uniek is het uitzicht op zee vanaf de beeldenterrassen en de Zeezaal waar de wisselende collectie van het museum te zien is, met werk van Armando, Stephan Balkenhol, Iris Le Rütte, Tony Cragg, Per Kirkeby, Giacomo Manzú, Berlinde De Bruyckere, Igor Mitoraj, Jan Meefout, Kiki Smith en vele anderen. Op de boulevard van Scheveningen is in 2004 een groot buitenterras aangelegd met drieëntwintig sprookjesbeelden van de beeldhouwer Tom Otterness (1952). Tussen bekende sprookjes als Hans en Grietje, Pinocchio, Gulliver en het tinnen soldaatje verwijst Beelden aan zee.

C 29

de metershoge Haringeter liefdevol naar het mooie Scheveningen. Onder de titel Naked Roots toont museum Beelden aan Zee t/m 23 september een selectie van circa vijftig, vaak monumentale, sculpturen in klei en brons van de Belgische kunstenaar Johan Creten. Met zowel ouder als recent werk biedt deze tentoonstelling het Nederlandse publiek de mogelijkheid om uitgebreid kennis te nemen van zijn rijke oeuvre. Qua thematiek bieden mens en natuur Creten een onuitputtelijke bron van inspiratie, maar ook de klassieke oudheid, kunstgeschiedenis, opera, literatuur en poëzie dragen talloze onderwerpen aan. Zijn wereldbeeld geeft hij weer als ‘Wunderkammer’, zoals vroeger kunsten rariteitenverzamelingen werden genoemd. Creten, zelf een enthousiast verzamelaar, boetseert al die invloeden tot een wonderbaarlijke wereld vol fantasiedieren, bloemen en mensfiguren. De bezoeker kan plaatsnemen op verschillende ‘observatie punten’ die verspreid in de expositie staan opgesteld om rustig de werken te beschouwen en te overdenken. | www. beeldenaanzee.nl

MOA, Bunnik Museum Oud Amelisweerd is een huis van kunst in de natuur. Naast het gebouw als Rijksmonument zelf is er ook de breedste en grootste collectie werken van Armando te zien en een collectie unieke Chinese en andere historische behangsels. MOA is gelegen in het hart van landgoederen Amelisweerd en Rhijnauwen, op een steenworp afstand van Utrecht. Het eind achttiende-eeuwse landhuis waarin MOA is gevestigd, werd bijna 250 jaar geleden gebouwd door Gerard Godard baron Taets van Amerongen en was ooit het buitenverblijf van koning Lodewijk Napoleon. Vandaag de dag behoort het tot de top-100 van Rijksmonumenten. Omdat het huis nooit intensief bewoond is geweest, zijn veel oorspronkelijke elementen bewaard gebleven. Een beroemd voorbeeld is het unieke Chinese behang dat de salons op de bel-etage siert. MOA beheert een brede collectie werken van kunstenaar Armando en biedt halfjaarlijks wisselende tentoonstellingen waarin huis, behang en spraakmakende kunst met elkaar worden verbonden. Een bezoek aan MOA is goed te combineren met een wandeling in de bosrijke omgeving en een lunch bij biologisch landgoedcafé de Veldkeuken. Tot en met 16 september is de expositie Flower Power te zien. Bloemwerken uit verschillende disciplines van (wetenschappelijke) aquarellen, driedimensionale bloemmodellen, speelklokken met bloemmotieven, antieke vazen en servies, mode, religieuze voorwerpen tot schilderijen in vrijwel alle kunsthistorische stijlen van nationale en soms internationale allure – vertellen het verhaal van de bloem in de kunst en geven tevens ruimte voor reflectie. De getoonde objecten gaan terug tot de vroege 17e eeuw: de tijd waarin het bloemstilleven een autonoom genre in de beeldende kunst werd, gestimuleerd door een groeiende interesse in de botanica en een ontluikende liefde voor de natuur. MOA biedt voor deze objecten een uniek decor. In het landhuis is bloemenbehang uit vele modes en stijlen bewaard gebleven. In Flower Power gaat het bijzondere behang een unieke verbinding aan met de bloemwerken. | www.moa.nl

C 30

Agenda

Leeuwarden in the picture Als Culturele Hoofdstad van Europa voor 2018 heeft de Friese hoofdstad flink uitgepakt om een boeiend programma neer te zetten met letterlijk voor elk wat wils. Ook de combinatie van kunst en natuur komt veelvuldig voorbij. Aanraders in het uitgebreide programma zijn onder meer de Elfwegentocht, het Tekst: Yvonne Koop Grote Grutto Theater en het insectenfestival Silence of the Bees. In een waterbassin gevuld met meer dan 1 miljoen liter neemt een huwelijksreis een dramatische wending. De storm barst los en de skyline van de stad verdwijnt langzaam onder water. Vastbesloten hun prille geluk, of tenminste hun eigen hachje, te redden, laveren twee jong-geliefden behoedzaam tussen de drijvende restanten van de ondergelopen beschaving. De overige drenkelingen proberen koste wat kost hun eigen belangen voorop te stellen.

Van 1 t/m 14 juli kun je in Friesland een Elfwegentocht maken met duurzame vervoermiddelen. Vanaf de provinciegrenzen zullen elektrische auto’s en taxi’s, deelauto’s, groengasbussen, segways, ligfietsen, elektrische boten en andere bijzondere voertuigen het verkeersbeeld bepalen. Wie de echte professionals hierin aan het werk wil zien, kan vrijdag 6 en zaterdag 7 juli gaan kijken naar spectaculaire zonnebootraces. Hieraan doen 50 tot 60 nationale en internationale teams mee. Tot en met 2 september kun je naar het grote Grutto Museum in Leeuwarden voor een voorstelling over onze nationale vogel, de grutto. Je kruipt in zijn huid en ziet de wereld door zijn ogen. In verschillende kleine ruimtes worden je zintuigen op de proef gesteld. Dit zorgt samen voor een Grote Grutto beleving. Het is geen doorsnee expositie, maar een theatrale installatie midden in het Natuurmuseum Fryslân.

Begin een bezoek aan Mare met een diner in het bijbehorende sfeervolle en energie-neutrale restaurant. Hier kun je aan lange tafels genieten van een uitgebreid dinerbuffet. Onder leiding van chef Zoë Verloop kookt het team van Kookstudio de Laurier elke dag met verse producten van lokale leveranciers. Op 23 juni is er een Midzomernacht Special vol lekkere versnaperingen en overrompelende acts. Voor de culinaire liefhebber kan er gedurende de avond heerlijk eten worden besteld bij een foodtruck. Vanaf 20:00 uur kun je genieten van verschillende theatrale en muzikale acts op het terrein. De voorstelling is volledig in het donker en begint om 22:00 uur. Na de voorstelling start de Midzomernacht afterparty met een band die de avond swingend afsluit.

De hortus De Kruidhof staat in het weekend van 14 en 15 juli bol van de insectenactiviteiten. Want Silence of the Bees gaat niet alleen over bijen; in een biodiverse leefomgeving zijn alle insecten belangrijk. Er worden inspirerende lezingen gegeven, leuke kinderactiviteiten georganiseerd en er zijn honingproducten en bij-vriendelijke planten te koop. Bijzonder: in de muziektuin is van natuurlijke materialen een muziekkoepel gemaakt. In dit Oratorio word je ondergedompeld in muziek gegenereerd door bijen. Sonic artist Nigel Helyer uit Australië zorgt voor de muzikale omzetting van de bijengeluiden.

Green & Clean Award voor Lowlands

Theaterspektakel Vis a Vis

Op het Almeerderstrand is tot en met 15 nog de bijzondere voorstelling Mare te zien van de theatergroep Vis a Vis. Zij creëert in haar eigen originele buitentheater een wereld vol buitengewone mogelijkheden, humor en verrassingen. In al het theatrale geweld blijft de kleine menselijke maat de hoofdrol spelen. Het toneelstuk Mare geeft een kijkje in de toekomst. De klimaat-optimisten hebben ongelijk gekregen. De zeespiegel stijgt totdat de wereld blank staat van de noord- tot de zuidpool. Door toedoen van de mens staat de wereld onder water.

Zeg festival en je zegt Lowlands: van 17 t/m 19 augustus is Biddinghuizen the place to be als je van muziek, theater, comedy, film, literatuur en wetenschap houdt. Vanzelfsprekend zet je je tentje vlakbij op om geen seconde van dit evenement te missen. Doe dit bij voorkeur bij een van de Green Ghettos van Lowlands: campings waar mensen die graag op een schone camping staan zelf meewerken aan het schoonhouden door simpelweg hun afval in de speciale zakken te doen en geen tenten en andere rotzooi achter laten. Voor deze en andere initiatieven won Lowlands het afgelopen jaar de Green & Clean Award. Lowlands profileert zich zoals steeds meer festivals tegenwoordig in veel opzichten als een duurzaam festival. Niet alleen de keuzes die worden gemaakt maar ook nieuwe technologie en een toenemende economische haalbaarheid bieden hierbij steeds betere mogelijkheden. Maar liefst 43% van de CO2-uitstoot van een festival wordt veroorzaakt door publieksvervoer van en naar het festival. Daarom adviseert en stimuleert Lowlands de bezoekers om met het openbaar vervoer of met de bus te komen. Hiervoor is door Lowlands voordelig of zelfs gratis (pendel-)busvervoer geregeld.

Agenda

Ook op het gebied van afval zijn maatregelen genomen om het milieu aanzienlijk minder te belasten. Al sinds 2003 worden alle drinkbekers gerecycled. Ook gebruiken de cateraars bordjes van 100 procent biologisch afbreekbaar materiaal voor hun voornamelijk biologische en fairtrade producten. Er staan honderden afvalcontainers over het hele terrein zodat het afval makkelijk weggegooid kan worden. Onnodig verbruik van papier wordt tegengaan door onder meer het verspreiden van flyers te verbieden. Verder wordt alle afval gescheiden ingezameld, afgevoerd en waar mogelijk gerecycled.

C 31

Hortus-festival op diverse locaties

Nederlands groenste zomerfestival voor kamermuziek heeft dit jaar als thema ‘De dood spreekt’. In prachtige oranjerieën en palmenkassen van botanische tuinen in Amsterdam, Utrecht, Leiden, Wageningen en de Zweedse kerk in Rotterdam worden twee dagen lang concerten gegeven. Daarnaast zijn er componeerworkshops voor kinderen en worden de bezoekers verrast met gratis miniconcerten van conservatorium-studenten. Hoe denken componisten over thema’s zoals de onsterfelijkheid van de ziel, de tijdelijkheid van het leven of het leven ná de dood? En hoe klinkt die muziek? Van het Dodeneiland van Rachmaninoff, tot een jong meisje dat zich dood danst als offer voor de lente, het Ragazze Quartett komt Crumb’s gedachten hierover laten horen en ook David Lang puzzelde lang met deze vraag. Hij ging door alle Schubert liederen om te zien hoe de dood tot ons spreekt. Dat vertaalde hij in zijn stuk Death Speaks.

Dag van de kampvuurmuzikant Uitwaaien op de Wadden

Het zomerfestival Into the Great Wide Open op Vlieland was in februari al uitverkocht en ook het theaterspektakel Oerol op Terschelling mag zich altijd op een grote belangstelling verheugen. Gelukkig is er op de Waddeneilanden meer cultureels te doen. Op Ameland kun je van 6 juli tot 9 juli genieten op het bijzonder duurzame MadNes festival, tijdens het Beach Food Festival op Texel mag je in het weekend van 28 tot en met 30 juli proeven van Texelse lekkernijen en op Schiermonnikoog kun je van 29 september tot en met 4 oktober in een bijzondere ambiance naar klassieke muziek luisteren.

Beeld je eens in: je zit buiten bij een knapperend vuurtje. Het schemert en langzaam worden de sterren boven je hoofd zichtbaar. Je neemt een slokje van je zomerdrankje, er is goed gezelschap om je heen. En vervolgens kun je luisteren naar prachtig getokkel, verhalende teksten of heerlijke meezingers van veelbelovende muzikale talenten. Klinkt goed toch? Daarom organiseert Stichting De Groene Koepel elk jaar op meer dan twintig Natuurkampeerterreinen De Dag van de Kampvuurmuzikant. Dit jaar is dit op zaterdag 30 juni.

Zandkunst met Hollandse meesters

Op het jaarlijke zandsculpturenfestival in Garderen is dit jaar gekozen voor het thema Hollandse Meesters. Schilderijen en het leven van de bekende Hollandse Meesters uit de Gouden Eeuw komen tot leven. Rembrandt van Rijn, Frans Hals, Jan Steen, Johannes Vermeer; ze passeren allemaal de revue, gemaakt door de beste zandkunstenaars.

Voor de natuurlijke verzorging van uw kwetsbare huid

Dermagiq Skin, Hand en Body Wash Alle producten van Dermagiq zijn op basis honing. Ontwikkeld op de Universiteit van Wageningen en onderzocht in verschillende dermatologie centra die gespecialiseerd zijn in behandeling van huidaandoeningen. Dermagiq Skin is speciaal geschikt voor volwassenen en kinderen, vanaf babyleeft ijd, met eczeem en wondjes o.a. door krabben bij eczeem. Samen met Dermagiq Hand en Dermagiq Body Wash, ook op basis van honing, heeft u een complete en natuurlijke verzorging voor uw gevoelige huid. Onze Dermagiq producten zijn nu ook verkrijgbaar bij Etos. Voor informatie, ook over andere producten in de Dermagiq lijn, kijk op:

www.dermagiq.nl www.emonta.nl/dermagiq

Verzorging met de kracht van de natuur.