Krant van de Aarde 5-2017

Natuur / Voeding / Gezondheid / Cultuur / Innovatie / Mode / Vrije tijd

Jaargang 12, nr. 5 / oktober 2017

Bijlage Re ize n

Bijlage Wone n

BBC Earth

Natuurwerkdag

Hidden Kingdoms

samen aan de slag

Marga Hoek over ondernemen

De economie is er voor de wereld en niet andersom

Uitgave van de stichting Dag van de Aarde Verschijnt zes keer per jaar.

Volg ons op Facebook facebook.com/KrantvandeAarde

lees ons online www.krantvandeaarde.nl

GEZOND is helemaal NIET SAAI

UTRECHT

oervoeding voor klein en groot gluten-, lactose- en suikervrij www.gezondishelemaalnietsaai.nl

Praktijk voor Chinese Geneeswijze, Amersfoort

GEZICHTSPUNTEN

Schreuder Natuurgeneeskunde, Baarn

Centrum Sociale Gezondheidszorg Brochures over de gezondheid van lichaam, ziel en geest. www.gezichtspunten.nl

NOORD-HOLLAND

GEZONDHEID IN GOEDE HANDEN www.osteopathieamstelland.nl Tel.: 020-7854142

Praktijk voor Natuurgeneeskunde en LGT, Haarlem Praktijk van As, Hilversum Praktijk Chin Gen, Zwaagdijk-Oost

ZUID-HOLLAND / ZEELAND Kobayashi Medisch Centrum, Alphen a/d Rijn

Fytotherapie & Acupunctuur Selma Bijl, Driebergen Behandelcentrum, Utrecht Medica Plus, Dr. Korbee, Utrecht Orthomoleculaire Geneeskunde, Voedingsarts I. de Vries, Utrecht

GELDERLAND / OVERIJSSEL Vonk Natuurlijk, Apeldoorn Natuurgeneeskunde Arnhem-Zuid I. Tomas, acupunctuur, Nijmegen Etopius, E. Top, Voorthuizen Mevr. A. van Eerten, Zutphen Centrum Natuurgeneeskunde & Acupunctuur, Enschede Integraal Therapeutisch Centrum, Holten Schreuder Natuurgeneeswijzen, Zwolle

Peter van der Meer, Arts, Leiden

BRABANT / LIMBURG

HealthCenter Zuid, Rotterdam

YOGA & OSTEOPATHIE BREDA

Praktijk Mozaiek, Rotterdam Zonvitaris, Schuddebeurs (Zeeland) Praktijk Verwest therapie Goes (Zeeland)

Maaike Remmerswaal Fysiotherapeute en Osteopate i.o. www.fysiotherapiemaaike.nl

BRIDGE VAN BINNENUIT

Verbinden en opbloeien van binnenuit Valkenburg (Limburg) Praktijk voor natuurgeneeskunde www.bridgevanbinnenuit.com

Bij Biovion kunt u terecht voor chronische klachten.

Kijk op de website voor onze werkwijze en aanpak.

www.biovion.nl

Geniet va n je goed voelen

Wij hebben kennis over ondersteunende therapieën naast reguliere behandeling. Voor overgewicht werken wij met het succesvolle programma Metabolic Balance.

Dit programma is ontwikkeld door artsen en voedingswetenschappers.

Zuidwijkstraat 8, 2729 KD Zoetermeer 079-7850385 pjj.wever@biovion.nl • www.biovion.nl

Elke week een tas met biologische groenten en fruit van het seizoen

NOORD NEDERLAND

Eszensa Health Coaching is al meer dan 10 jaar het adres voor een holistische aanpak van gezondheidsklachten.

Praktijk voor Natuurgeneeskunde Daniël Nelck, Groningen Praktijk voor Natuurgeneeskunde M. van der Galiën, Groningen Floris Acupunctuur, Groningen Medica Natura, Drachten Centrum de Wetering, Leeuwarden Acupunctuur Coevorden Praktijk Poorthuis, Coevorden Praktijk voor Holistische Geneeskunde Roeland Suylen, Meppel

www.odin.nl

3

Inhoud

Jaargang 12 2017

5 INHOUD 5 8 11

BBC Earth: Hidden Kingdoms

12

Fotowedstrijd

W1 - W20 R1 - R20

11

Marga Hoek over ondernemen Natuurwerkdag 2017

Bijlage Wonen Bijlage Reizen

14

Opinie & Debat

16

Geneeskunde

19

De vrijeschool

20

Mode

23

Colofon

22 W19 20

19

pure en (h)eerlijke producten

Steun ons en ontvang: 25% korting bij 1000 restaurants DVD Box BBC EARTH, Korting bij Greenchoice groene stroom Deze krant een jaar lang thuis

Bio logisch voor dier en tuin NIEUW Blote Voeten Gras Biologisch gazonzaad

• • • •

Diervoeding en verzorging Duurzame bodem verbetering Plantvoeding Gras, bloemen en kruiden zaden

Doneer €20,00 op NL21ABNA0617736146 t.a.v. Stichting Dag van de Aarde.

Kijk ook op www.krantvandeaarde.nl

abonnementenservice: info@fbw-woerden.nl

www.bio-ron.com

Biologisch en biodynamisch eten maakt het leven leuker voor alles en iedereen!

Voor onszelf en onze kinderen, voor de bijen en de regenwormen, voor de vissen in de zee.

Dus waarom zou je aardbeien met gif eten als het ook zonder kan?

Doe je boodschappen bij Odin.

Kleine keuzes, groot effect.

Biodynamische kw a l i te i t

Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biodynamische landbouw. Demeter gaat verder dan biologisch. Eisen en richtlijnen zijn strenger.

Met grensverleggende landbouwmethoden versterken boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Hun gewassen worden

Odin. De coöperatieve supermarkt www.odin.nl

rustig volwassen, dankzij een ruime vruchtwisseling en minimale bemesting. Echt lekker en gezond voedsel komt uit het meest natuurlijke landbouwsysteem. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke sla eet. www.stichtingdemeter.nl

Natuur

5

© BBC 2014

BBC Earth ¨Hidden Kingdoms¨ opent ogen voor immense prestaties

Hoe kleine dieren groots kunnen presteren Tekst: Frans van der Beek | Fotos BBC Earth

Stel je voor: je bent een klein bosbeestje en er valt een regendruppel op je. Dat staat gelijk aan de inslag van een meteoriet. Een stofdeeltje wordt dan een steen en een windvlaag heeft de kracht van een tornado. Dat zijn de natuurkrachten die kleine helden in het grote bos moeten verduren. De BBC-serie Hidden Kingdoms toont de veerkracht en strijd om het bestaan van deze minidieren.

Mini versus machtig, dat is de strekking van Hidden Kingdoms. De dreigende illustratie op de cover de DVD laat aan duidelijkheid niets te wensen over: een boomschroef (een klein eikelachtig insectachtig zoogdier met een puntige snuit) wordt belaagd door een slang die elk moment kan toeslaan. Kleine dieren hebben een dagtaak aan het vergaren van voedsel, vijanden ontvluchten of verslaan en overleven. Ze hebben het er maar druk mee.

De sprinkhaanmuis is een gevaarlijk roofdiertje dat ’s nachts ronddoolt en zelfs de dodelijkste schorpioenen aankan, maar overdag zelf een prooi wordt. In deze serie leven we mee met een spitsmuis die wordt overvallen door een razende bosbrand die het diertje verjaagt. Dan dringt zich meteen de actuele vergelijking op met de mens die huis en haard verliest door het meedogenloze vuur. De muis is aangewezen op zijn instinct en vindt een oplossing. Misschien

6

Natuur

© Alastair MacEwen / BBC 2014

© BBC 2014

kunnen we er iets van leren.

De wederom schitterende, onthullende en soms onthutsende BBC-serie is een staaltje van opnametechniek die bewondering afdwingt. Grote dieren filmen is al vernuftig, maar de kleine, krioelende kruipers volgen is dat zeker. De serie bestaat uit drie episodes.

De eerste is getiteld: Out in the open. Daarin volgen we het dierenrijk in miniformaat dat is blootgesteld aan talrijke gevaren. De tweede speelt zich af in de schaduw van het struweel en heet Jungles and forests. Hier maken we onder meer kennis met de eekhoorn die de voedselvoorraad voor de winter moet verzamelen. Dan blijkt dat eekhoorns ook niet van de lieverdjes zijn. Als de een de voorraad aar-

© BBC 2014

dig op peil heeft, komt er een onverlaat die de eikels rooft. Het ‘slachtoffer’ kan weer opnieuw beginnen, maar de winter nadert. Lukt het om nog op tijd voldoende proviand te vinden?

Anders dreigt de hongerdood.

Slimme tactieken

In de laatste episode Mini Meets Metropolis verlaten we de bossen en volgen we een aapje (marmoset) die is gevangen in het drukke verkeer van Rio de Janeiro. Het is een kwestie van leven en dood. Als hij geen aansluiting vindt bij de groep is hij verloren, maar opnieuw zijn we getuige van de overlevingsdrang en de slimme tactieken van het diertje. De kijker zit voortdurend op de punt van de stoel, want de spanning stijgt soms ten top.

De camera wordt verplaatst naar Tokio, waar een oersterke neushoornkever toch het onderspit delft in een gevecht en zijn weg moet vinden in het neonlicht van de metropool. Kracht is niet voldoende, het beestje zal al zijn inventiviteit moeten aanspreken om uit de benarde situatie te geraken.

Niet alleen deze kleine fauna moet alert en pienter zijn, ook van de cineasten wordt het uiterste aan vindingrijkheid gevraagd.

Een woordvoerder voor de BBC: “Dit is een andere aanpak van een traditionele wildlife serie.

Gebaseerd op echt gedrag en maakt het gebruik van een uniek assortiment filmtechnieken en de opbouw van verhalen om de dynamiek van het

Natuur

© Gavin Maxwell/ Emma Jones 2014

© Gavin Maxwell/BBC 2014

dierenleven te illustreren.”

Achtervolgingen

De producenten zijn twee jaar in touw geweest.

Ze maakten gebruik gemaakt van de meest moderne technologie, waaronder 3D-camera’s, ‘miniature tracking’ camera’s en blauwe schermfilms. De serie gaat vergezeld van een tien minuten durende uitleg waarin wordt verduidelijkt hoe het is gemaakt. De films zijn geschoten in de open vlaktes van de savanne van Afrika, de woestijn van Arizona, de bossen van Borneo, de bossen van Noord-Amerika en de stedelijke jungles van Rio en Tokio. Een bijzondere prestatie, geheel in de lijn met de adembenemende series die eerder werden gefilmd. De kijker

wordt niet alleen getrakteerd op spannende achtervolgingen, maar ook op schitterende landschappen, kijkjes in bossen en jungles, waar geen mens nog in doordrong en dat alles ondersteund door muziek die de spanning ook auditief verhoogt. Voeg daarbij het begeleidende commentaar van Stephen Fry en Hidden Kingdoms is een lust voor oog en oor met in de hoofdrollen de kleine dieren die anders aan onze aandacht waren ontsnapt, zoals die (soms) aan hun belagers weten te ontkomen.

Abonnee & DVD Je ontvangt als abonnee de Krant van de Aarde in de brievenbus thuis.

Je krijgt nu een gratis BBC Earth DVD naar keuze dvd box cadeau!

www.krantvandeaarde.nl

7

8

Interview

Marga Hoek over ondernemen

Bouwen aan een betere wereld

Met de 17 Sustainable Development Goals (SDG’s) van de VN die wereldwijd omarmd worden, krijgt ondernemen een nieuwe betekenis, wanneer financiële en maatschappelijke winst elkaar ontmoeten in gedeelde waarde, ofwel shared value. ‘Business as a force for good’ wordt de norm, dat is de stelling van Marga Hoek.

Tekst: Eric Schoones

Marga Hoek zag als directeur van een lokaal, middelgroot bouwbedrijf, als directielid bij BAM en als directeur ruimtelijke ontwikkeling bij de Gemeente Haarlemmermeer hoe duurzaamheid en onze bebouwde omgeving heel logisch met elkaar samenhangen. ‘De bouw is bijzonder interessant en dynamisch. Je kunt mensen inspireren met vormgeving, je kunt nieuwe technologie toepassen en grondstoffen beheren in cycli. Met elk bouwvlak heb je steeds weer een kans om nieuwe dingen te proberen. Bovendien is alles groot en veel: grondstoffen, mensen, risico’s, en geldstromen, voor duurzaamheid is dat ideaal want je hebt meteen schaalen daarmee impact.’

Netwerk

Later, ze wilde haar blik verbreden, initieerde en gaf ze zes jaar leiding aan De Groene Zaak, een organisatie die duurzaamheid in het bedrijfsleven wil versnellen. Dat vergde veel gesprekken in Den Haag en Brussel. ‘De regelgeving loopt per definitie achter op de praktijk, denk maar aan duurzame woningen waarin je geen wettelijk verplichte gasaansluiting meer wilt.’ Ook stond ze aan de wieg van nog een tweede netwerkorganisatie, Het Groene Brein, die met succes de samenwerking tussen wetenschappers onderling en wetenschap en bedrijfsleven bevordert.

‘Wetenschap en bedrijfsleven hebben elkaar nodig.

Elk antwoord roept immers nieuwe vragen op.’

Vanaf 2016 ging ze zich specifiek richten op activiteiten en bedrijven die bijdragen aan het bereiken van de Sustainable Development Goals (SDG’s) opgesteld door de Verenigde Naties in 2015 en door 193 landen onderschreven. Dat doet ze via bestuurlijke rollen voor internationale ondernemingen, via haar boeken en lezingen en via haar initiatief Business for Good.

Leitmotiv is de innovatiekansen, nieuwe markten en kansen voor bedrijsleven en kapitaalmarkt die ontsloten worden door die SDGs. De SDG’s reiken van het uitbannen van honger en armoede tot aan het realiseren van gendergelijkheid, economische groei, innovatie en duurzame consumptie en klimaatmaatregelen.

Gegeven het feit dat 50 van de grootste economieen in feite bedrijven zijn en ondernemerschap een bron van vernieuwing en economische groei is, vindt Hoek dat elk bedrijf de SDGs - een keuze van twee tot drie doelen - in het hart van hun bedrijfstrategie dienen te borgen.

Interview

Assets

De voedingsbodem onder al haar activiteiten was steeds al haar idee over een nieuwe economie en in 2014, voordat de SDGs uberhaupt waren benoemd, schreef ze daarover een boek: Zakendoen in de nieuwe economie, dat werd bekroond als managementboek van het jaar. ‘Ik was op zoek naar samenhang, praktisch ook voor businessleiders en politici en eigenlijk iedereen die wil weten hoe het nu echt in elkaar steekt.’ Ze maakte ook een uitgave voor de middelbare school: ‘Voor studenten die ondernemerschap moeten leren of een business plan moeten schrijven, is het belangrijk dat ze weten hoe dat in de toekomst moet en niet op de oude manier.’

Want dat is een wereld van verschil, een paradigma shift. ‘De nieuwe economie gaat uit van de waarde van onze assets: mens, natuur en geld. Een bedrijf moet waarde creëren en vergroten gerelateerd aan de onderliggende, werkelijke waarde, in plaats van een boekhoudkundige winst.’ Dat laatste deed de oude

worden vervangen.’ Of een bedrijf nu wil of niet, de disruptie zal hoe dan ook plaatsvinden en zowel de werelddoelen als de digitalisering zullen daar een enorme impact op hebben.

Horizon

De werelddoelen staan voor een totaal andere manier van denken en naar de wereld kijken. ‘Ja, in die zin dragen ze actief bij aan het zichtbaar maken van verouderde en ineffectief geworden politieke en economische systemen. We hebben grote behoefte aan lange termijn visie. We kunnen nog iets leren van natuurvolken zoals de Indianen die zeven generaties vooruit denken omdat alles wat je doet consequenties heeft.’ In de praktijk echter wisselen CEO’s nu nog snellen van stoel dan regeringen, is private equite lange termijn ten opzichte van activistische aandeelhouders, en zijn bedrijven leidender geworden in ecomische ontwikelingen dan veel landen.

Ons democratisch systeem zoals we dat nu hebben

9

haald. Het is lang te weinig onderkend, maar je moet mens, omgeving en processen met elkaar blijven verbinden. Dingen zijn los geraakt, en nu zie je weer een omgekeerde trend ontstaan, mensen willen weten waar hun voedsel vandaan komt, ze willen hun eigen energie opwekken. Die lokale economie neemt enorm toe. Ook met ook met gezamenlijke tuinen, auto’s en andere spullen delen, verzekeringen en zelfs banken en alternatieve munten. Het gemeenschapsgevoel en vertrouwen in elkaar ontstaat nu van onderop en dat wordt een steeds groter en serieuzer deel van de economie, zelfs zo dat de wetgever er iets mee moet.’

Veel duurzaamheidsaanhangers kijken naar het verleden, maar Marga Hoek kijkt liever naar wat er allemaal is en hoe we dat zinnig inzetten. `We kunnen bijvoorbeeld met de digitalisering razend snel over de hele wereld kennis delen. Boeren in Afrika hebben zo op hun mobieltje toegang tot kennis, dat is weer een

De economie is er voor de wereld en niet andersom economie en dat ging ten koste van assets, zoals het verlies aan bosgrond of de uitstoot van CO2. Ook de oliemaatschappijen profiteren nog van de oude economie, maar dat verandert snel, met een prijs voor CO2 zal dat nog sneller gaan en met het dalen van prijzen voor schone energie, zal fossiel de concurrentie verliezen.’

Gids

Het is niet zo gemakkelijk de impact van ondernemingen en beleggingen op de werelddoelen te meten, maar elk bedrijf kan bepalen op welke doelen het postiieve impact kan en moet hebben, stelt Marga Hoek.

En de SDGs maken ook veel duidelijker dat niet alleen gaat om de wijze van produceren, maar ook en zelfs juist het product aan sich. Een frisdrankfabrikant kan nog zo duurzaam produceren, maar een drank vol met suiker draagt niet positief bij aan welke SDG dan ook, sterker, het draagt bij aan obesitas en diabetes.

Voor haar zijn de SDG’s niet alleen leidend voor bedrijven: ‘Nee, ze fungeren als een wereldwijde gids, ook voor overheden, burgers, ngo’s en wetenschappers.’

De nieuwe economie vergt een grote omschakeling: ‘Als je waarde wil creëren op ecologisch, sociaal en economisch gebied, waar alle SDG’s binnen vallen, dan heb je als bedrijf andere samenwerkingsverbanden nodig, nieuwe verdienmodellen en innovaties die niet zelden disruptief zijn ten aan zien van het huidig verdienmodel. Een energiebedrijf verdient straks geen geld meer aan energie, door onze gaspijpen moet waterstof kunnen, afval willen we niet meer maar stoffen willen we recyclen, apparaten en autos willen we gebruiken en niet kopen en moeten dus ineens lang meegaan in plaats van snel te moeten

functioneert naar haar mening niet meer. We hebben langere termijn doelen, beleid, volharding en radicale innovaties in onze economie en maatschappij nodig.

En het huidige 4-jarensysteem, kiezersdynamiek en vele partijen coalities brengen ons nauwelijk tot niet vooruit, en soms zelf achteruit et grote sprongen getuige de Brexit en het onttrekken van Trump aan een wereldwijd klimaatakkoord. ‘Voor de burger die zich niet meer gerepresenteerd voelt door de politiek, zijn de werelddoelen ook een goede handleiding tot bezinning op wat werkelijk van waarde is.’

Duurzaamheid vraagt om lange termijn planning.

‘We hebben verantwoordelijken van bedrijven en landen nodig met een langere tijdshorizon. Niet politici die vooral bezig zijn om herkozen te worden, maar ook de gemiddelde CEO blijft slechts vier jaar op z’n post. Daarom hebben we bijvoorbeeld een klimaatwet nodig om zo belangrijke besluiten te verankeren voor de lange termijn, onafhankelijk van politieke wisselingen. Zodat we langdurig het juiste ondernemers- en economische klimaat kunnen scheppen.

Maar heel veel invloed ligt bij het bedrijfsleven. Als je bedenkt dat de vijftig grootste economieën op de wereld bedrijven zijn, met enorm veel invloed wereldwijd, dan weet je dat het merendeel van de politiek volgend zal zijn, en wat Trump ook doet, de energietransitie wel degelijk zal gebeuren en fossiele energievormen steeds sneller uitfaseren om duurzaamheidsredenen maar ook simpelweg omdat de hernieuwbare vormen steeds sneller, steeds goedkoper worden.

Lokaal

Globalisering wordt door velen als negatief ervaren.

‘Zeker, maar mensen voelen zich ook minder gehoord omdat we beslissingen bij ze hebben wegge-

positief effect van globalisering. Tegelijkertijd moeten we stoppen met het over de wereld slepen van voedsel waarna we uiteindelijk de helft weggooien. Dat is oude economie in een nutshell.’

Impact

Groei of geen groei vindt ze een non-issue. ‘Je moet benoemen waar je het over hebt. Ik kan niet tegen populistische kretologie, ook niet in duurzaamheidsdiscussies, als het niet op feiten en inhoud is gestoeld.

Groei is niet per definitie goed of slecht. Oude economische groei gaat in razend tempo ten koste van mens en planeet, dan hebben we in 2050 zeven planeten nodig. Die groei is niet gekoppeld aan onderliggende waarde, dan is het slecht, maar als Unilever zich ten doel stelt om in 2030 meer hernieuwbare energie op te wekken dan het bedrijf zelf nodig heeft, dan is dat goede groei. Nike en Ikea hebben ook dat soort doelen. Ze hebben positieve impact en ze verdienen er geld mee, daar is niks mis mee. Groei die de assets op de wereld die in het rood staan herstelt, en dus goed is voor mens en de aarde, daarvan kun je nooit genoeg hebben. Onze assets staan immers in het rood, en we dienen heel veel herstelwerk te doen om in 2030 daadwerkelijk de SDG’s te realiseren. Als we groei en maatschappelijk impact positief verbinden en groei ontkoppelen van negatieve impact, dan is groei juist positief. Maar realiseer: we zijn nog zeer er af van een dergelijke groei. Slechts een handjevol bedrijven kan pas spreken over ‘netto positieve groei.

Maar hoe dan ook: De broekriem aanhalen is een defensieve strategie, als je groei positief definieert dan is het een offensieve strategie, dat is inspirerend en het loont het voor bedrijven en overheden. Dat is leuker en gaat beter werken. Daar geloof ik in.’

Wat te doen… bij puistjes, meeëters en rode plekjes:

Dermagiq Tip • • • •

Handige stift met milde vloeistof Op basis van honing en plantenextracten Onzichtbaar op de huid Aanbrengen zo vaak als nodig

Voor informatie kijk op

www.dermagiq.nl - www.emonta.nl

Verzorging met de kracht van de natuur.

www.dermagiq.nl

Natuur

11

Samen aan de slag tijdens de Natuurwerkdag

Een dag werken in het groen doet goed. Op de Natuurwerkdag op zaterdag 4 november help je de natuur en de beheerders van het landschap een handje. Op ruim vijfhonderd locaties verspreid door het hele land staan er activiteiten gepland. Door een dag mee te werken help je bijvoorbeeld mee aan het maken van leefruimte voor bijvoorbeeld de oeverzwaluw en de purperreiger of bouw mee aan een broedhoop voor de ringslang en ga aan de slag om het broedeiland voor het visdiefje weer in orde te maken.

Tekst: Jeroen van Dijken

In de natuur werken doe je samen, ontmoet andere vrijwilligers of neem het hele gezin mee en het wordt beslist een gezellige dag. Het programma is geschikt voor jong en oud. Vogelhuisjes timmeren, insectenhotels knutselen en nog veel meer activiteiten worden die dag georganiseerd om ook kinderen een leuke buitenervaring te kunnen geven.

De Natuurwerkdag betekent de handen uit de mouwen steken; wilgen knotten, snoeien, zagen en opruimen.

Op alle locaties zijn landschapsbeheervrijwilligers aanwezig die je begeleiden met het veilig buiten werken.

Ons landschap kan niet zonder vrijwilligers

Al het werk dat verzet wordt op de Natuurwerkdag levert een belangrijke bijdrage aan het beschermen en behouden van natuur. Veel van het onderhoud in het landschap wordt door vrijwilligers gedaan en zij kunnen wel wat hulp gebruiken. LandschappenNL organiseert daarom deze Natuurwerkdag. De belangeloze inzet van vele duizenden mensen voor natuur en landschap verdient zeker op de Natuurwerkdag extra aandacht.

Ook in 2017 is de samenwerking met het Groen & Fit collectief van De Friesland Zorgverzekeraar.

Samen met provinciale natuurbeschermings- en landschapsbeheerorganisaties zetten zij zich in

om buiten actief te bewegen te promoten voor een groener en fitter leven.

Doe ook mee

LandschappenNL organiseert de landelijke Natuurwerkdag voor de 12e keer. Jaarlijks gaan ruim 14.000 deelnemers aan de slag bij een locatie bij hun in de buurt. Voor een dag ook buiten aan de slag?

Kijk dan wat je kunt doen op de Natuurwerkdag.nl?

In elke provincie staan er leuke klussen op het programma. Dus schrijf je in, help de natuur en geniet van een dag in de buitenlucht.

Voor meer informatie en aanmelden kijk op Natuurwerkdag.nl

12

Fotowedstrijd

FOTOWEDSTRIJDLandschappenNL

Heb je een foto gemaakt van een mooie, bijzondere of typische plek in de Nederlandse natuur? Stuur die dan met toelichting naar de Krant van de Aarde. Elk nummer plaatsen we de beste inzending en enkele eervolle vermeldingen. Mail naar: redactie@krantvandeaarde.nl onder vermelding van je naam en adres.

De winnaar wordt ook beloond door onze partner LandschapenNL met het boek “Lekker Landschap” over foodwalks en eten uit de natuur van LandschappenNL en een DVD van BBC EARTH.

Samen voor ons Landschap LandschappenNL is het samenwerkingsverband van 12 provinciale organisaties, dat zich inzet voor het behoud en ontwikkeling van ons landschap waarin we wonen, werken en recreëren. Het landschap vraagt om duurzaam beheer, zodat we er nu en in de toekomst van kunnen genieten. LandschappenNL werkt samen met mensen, organisaties, bedrijven en overheden, via projecten en lobby.

Fotowedstrijd

13

Eervolle vermelding Deze imposante man in de ochtend mist in Ernst (Veluwe) is klaar voor de bronst. Foto: Odiene Agasi.

Foto: Jan Bouman

Winnende foto Deze foto is gemaakt op de heide bij de ‘Tafelberg’ in de omgeving van Blaricum. Deze heide is in eigendom van het Goois Natuurreservaat dat Drentse heideschapen inzet voor het beheer. De schapen grazen jonge boompjes en groene planten weg en zorgen daarmee voor de instandhouding van de karakteristieke heidevegatatie. De Tafelberg is met ruim 36 m boven NAP het hoogste punt van het Gooi. De basis vormt de uit de voorlaatste ijstijd daterende stuwwal.

Daarop is, waarschijnlijk in het begin van onze jaartelling, een heuvel aangemaakt voor religieuze offerfeesten. De naam van deze berg is af te leiden van de stenen oriëntatietafel die hier in de zeventiende eeuw heeft gestaan.

Gerit-Jan van Herwaarden, LandschappenNL

14

Opinie & Debat

Chemische bestrijdingsmiddelen in voedsel Als je als mens tegenwoordig wilt begrijpen wat er in de levensmiddelen zit, heb je daaraan bijna een dagtaak.

De etiketten van producten in de winkels bevatten waslijsten van stoffen die je niet kent en de zaken die echt belangrijk zijn, staan er vaak niet op. Ook de boeren, verwerkers, en handelaren kennen vaak de exacte samenstelling van hun producten niet, omdat ze afhankelijk zijn van toeleveranciers en van de kwaliteit van de bodem, water en lucht waarmee ze geproduceerd werden. Denk maar aan het recente eieren schandaal met fipronil.

Tekst: Jelmer Buijs; landbouwkundige consultant en Henk Tennekes, consultant toxicoloog

Consumenten die meer willen weten over de stoffen die in voedingsmiddelen aanwezig kunnen zijn, komen al gauw van een koude kermis thuis. Als je mails stuurt naar levensmiddelenproducenten, kun je vier soorten antwoorden verwachten: • Je krijgt geen reactie.

• Ze hebben de stoffen waarnaar je vraagt nog nooit gemeten en/of nog nooit gehoord van de stoffen waarnaar je vraagt.

• Ze meten deze stoffen, maar hebben nog nooit iets gevonden. Vaak is het zo dat ze een heel lage meetnauwkeurigheid gebruiken, omdat dit voldoende is volgens de wet.

• Ze meten de stoffen wel, maar vinden het niet in hun belang de resultaten van de metingen te delen met consumenten.

Onlangs hebben wij gemaild (en gebeld) meteen aantal bedrijven en organisaties. Wij vroegen • Een bekende Nederlandse coöperatie van melkveehouders naar de aanwezigheid van insecticide imidacloprid in melk.

Hun antwoord was: de norm voor melk is 0,1 milligram per liter en wij meten met een nauwkeurigheid van 0,01 milligram per liter. Er is bij deze meetnauwkeurigheid nog nooit iets gevonden.

• Een bekend biermerk uit Amsterdam over de aanwezigheid van onkruidbestrijdingsmiddelen (glyfosaat) in hun bier.

Hun antwoord was: Het is onmogelijk dat in ons bier glyfosaat zit, wegens harde afspraken met leveranciers. Men schreef ons echter verder dat in bier met citroensmaak wel bestrijdingsmiddelen kunnen zitten die van de citroenen afkomstig zijn. Hoeveel schreven ze ons niet.

• Een suikerfabriek in Dinteloord over de mogelijke aanwezigheid van insecticiden (imidacloprid) in suiker en suikerproducten.

Hun Antwoord was simpel: Ze hadden dit nog niet eerder gemeten.

• Een suikerfabriek in Mannheim (Duitsland) over de mogelijke aanwezigheid van insecticiden (imidacloprid) in suiker en in bijenvoeder.

Hun antwoord was: Ontwijkend antwoord, namelijk dat ze aan alle Europese normen voldoen. Ze schrijven niet hoeveel van deze stof er in hun producten zit.

• Een grote fabrikant van wintervoeder voor bijenhou-

ders USA naar de mogelijke aanwezigheid van insecticiden in bijenwintervoeder. Geen antwoord gekregen.

• Skal biocontrole (Skal biocontrole is de organisatie voor het toezicht op de biologische productie in Nederland) en NVWA (De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) en de handelaren in biologische levensmiddelen naar de gehalten van bestrijdingsmiddelen in biologische producten.

Antwoord: Skal; Gemeten waarden van bestrijdingsmiddelen in biologische levensmiddelen zijn niet voor het publiek bestemd. Alleen overtredingen worden in de jaarverslagen genoemd. De resultaten van residumetingen worden wel doorgegeven aan de bedrijven die deze producten produceren.

Nog geen antwoord van NVWA, maar die antwoordt in de regel correct, maar wel traag.

Antwoord van de handel (via Bionext); de gemeten gehalten zijn niet voor consumenten bestemd.

De coöperatie van melkveehouders (met zeer veel leden) antwoordde heel precies. De door hen aangehouden wettelijke norm is echter heel hoog; zo een maximale toegestane concentratie van deze stof in melk zou dodelijk zijn voor veel insecten, zoals bijen. Kan het zo zijn dat deze melk dan voor ons gezond is……?

Het NVWA heeft in 2016 gemeten dat in 37% van de geteste Nederlandse biermerken dit onkruidbestrijdingsmiddel (glyfosaat) zit met een gemiddeld gehalte van 6,5 microgram per liter, met als hoogste bij één biermerk van 19,1 microgram per liter. De NVWA heeft tot nu toe geen uitsluitsel gegeven in welke biermerken dit middel wel is aangetroffen en in welke biermerken niet, omdat dit concurrentievervalsing tot gevolg zou kunnen hebben. Of het bekende Amsterdamse biermerk zelf glyfosaat heeft gemeten blijft in hun antwoord onduidelijk.

Wellicht meten ze zodanig onnauwkeurig dat ze kunnen zeggen dat ze niks gevonden hebben. De NVWA vindt deze gehalten volsterk veilig, ook als we deze stof tevens met andere levensmiddelen binnenkrijgen. Maar hoe zullen de normen er over 10 jaar uitzien?

Dat de Nederlandse suikerfabriek nog nooit naar het insecticide imidacloprid heeft gezocht in suiker kan waar zijn, hoewel dit middel al jaren wordt toegepast op vrijwel alle suikerbieten in Nederland (en in Europa).

Men heeft ons gezegd dat men het nu wel gaat meten.

Dan nog is het de vraag of men het met de juiste nauwkeurigheid gaat meten, anders heeft het geen zin. Het is zeer onwaarschijnlijk dat wij als consumenten (of als schrijvers van dit artikel) de resultaten van de metingen zullen gaan krijgen.

De Duitse suikerfabrikant geeft aan dat ze aan alle normen voldoen. De normen voor menselijke voeding zijn echter veel hoger dan voor bijen verantwoord is (en mogelijk voor mensen ook). Dus is het wettelijk mogelijk dat ze bijenvoer produceren waarvan de bijen ziek worden.

Bedrijven die helemaal geen reactie geven, denken daarmee het risico van negatieve informatie te verkleinen. Dat versterkt het idee dat ze iets te verbergen hebben. Skal biocontrole en de handelaren in biologische producten (via Bionext) gaven dus aan dat het niet de bedoeling is dat de gehalten van bestrijdingsmiddelen in biologische levensmiddelen bekend worden bij de consumenten.

Wat kun je er zelf aan doen

Door biologisch geproduceerde levensmiddelen te kopen kun je het risico voor je gezondheid beperken. Ook biologische bedrijven zijn onderhevig aan de verspreiding van bestrijdingsmiddelen, via aangekochte niet biologische mest, oppervlaktewater, regen, en nog vele andere wegen. Het is van belang dat de normen voor gebruik van niet biologische meststoffen (door Skal biocontrole) worden aangescherpt. Als het goed is, zouden biologische producten een veel lager gehalte aan bestrijdingsmiddelen moeten hebben dan gangbare producten. Dat is echter moeilijk te controleren, want niemand wenst de meetgegevens van biologische levensmiddelen in Nederland te publiceren. Buitenlands onderzoek laat zien dat daar biologische producten gemiddeld 4 tot 5 maal minder resten van de meeste bestrijdingsmiddelen bevatten. Er is dus nog werk aan de winkel voor de biologische sector de Nederlandse metingen openbaar te maken en ervoor te zorgen dat het gehalte aan bestrijdingsmiddelen nog verder verlaagd wordt d.m.v. diverse maatregelen. Die maatregelen kunnen te maken hebben met het gebruik van mest uit de gangbare landbouw, van compost, maar ook met het gebruik van oppervlaktewater voor beregening en voor drinkwater voor het vee.

Per 1 januari 2018 verbiedt de biologisch dynamische landbouw het gebruik van gangbare mest geheel. Ook tot die datum zijn de regels strenger dan bij de overige biologische bedrijven. Dat is een belangrijke stap in de goede richting!

Er zijn overigens ook nog vele toepassingen van bestrijdingsmiddelen in en om huis. Antivlooienbandjes voor poezen en honden zijn berucht omdat ze net als mierenlokdozen, antivlooienshampo’s, antivliegensprays en andere insectenbestrijders grote hoeveelheden insecticiden bevatten, zoals imidacloprid en fipronil (wel bekend inmiddels van de eieren). Indien bijen deze stoffen

Opinie & Debat zouden binnenkrijgen zouden enkele bandjes voldoende zijn om alle bijen in Nederland via chronische vergiftiging te laten sterven. Er zijn prima alternatieven op basis van geraniol.

Poezen en honden antivlooienbandjes bevatten zeer grote hoeveelheden (meer dan 1 gram) van het zeer omstreden middel imidacloprid en/of andere stoffen.

Er is een goede bestemming voor de bandjes: de gifbus van uw gemeente.

Poezen en honden antivlooienbandjes bevatten zeer grote hoeveelheden (meer dan 1 gram) van het zeer omstreden middel imidacloprid en/of andere stoffen.

Er is een goede bestemming voor de bandjes: de gifbus van uw gemeente.

Wie kan je geloven?

Producenten hebben een veelheid van manieren waarop ze consumenten kunnen misleiden. In het algemeen klopt de bewering dat een product helemaal geen bestrijdingsmiddelen bevat niet. Met de juiste apparatuur kun je vrijwel elke stof in ieder voedsel vinden. Het is bovendien zo dat veel bestrijdingsmiddelen op de wereld zo veel gebruikt worden, dat ze vrijwel overal in de natuur terug te vinden zijn, ook in de Noordzee of in het poolijs. In bepaalde gevallen kan het zo zijn dat de verschillen tussen biologische producten en niet biologische producten klein of afwezig zijn; -als de bestrijdingsmiddelen in producten afkomstig zijn van toepassingen uit het verdere verleden, bijv. DDT. Dit middel blijft zeker 100 jaar in de grond zitten en wordt voor een deel door planten opgenomen -als ze niet in Nederland worden toegepast, maar met de wind en regen op onze akkers terecht komen vanuit het buitenland. Ze regenen overal neer, op biologische en op niet biologische bedrijven.

-als via aankoop van niet biologische meststoffen of via het kleine deel (5%) toegestane niet biologisch krachtvoer voor dieren in de biologische veehouderij toch insleep van bestrijdingsmiddelen plaatsvindt -als producenten en/of verwerkers van biologische producten de regels niet naleven of als de regels niet deugen.

Waarom beweert wie wat over bestrijdingsmiddelen?

Alle delen van de landbouwsector die bestrijdingsmiddelen ontwikkelen, onderzoeken, verkopen en toepassen hebben er belang bij om u wijs te maken dat het geen kwaad kan en dat het zelfs noodzakelijk zou zijn om de wereldbevolking te voeden. De toegestane gehalten van bestrijdingsmiddelen (de normen) worden vastgesteld op basis van door de industrie aangeleverde gegevens van proeven met proefdieren. Daarnaast wordt onderzoek gedaan naar het effect van de stoffen op ons ecosysteem.

Het kan niet anders zijn dan dat dit onderzoek zeer onvolledig is, omdat ons ecosysteem zeer complex is.

De resultaten van de ecotoxicologische proeven geven voornamelijk uitsluitsel over de acute giftigheid en wel in afwezigheid van andere vervuiling. De werkelijkheid is dat we onszelf en de natuur gebruiken als proefkonijn om het effect van bestrijdingsmiddelen waar te nemen, als aanvulling op de testen die vooraf worden gedaan.

Kan de economie zonder bestrijdingsmiddelen?

Het is absolute onzin dat onze economie niet zou kunnen draaien zonder gebruik van bestrijdingsmiddelen. Biologische bedrijven hebben in de regel nauwelijks problemen met ziekten en plagen. Ze passen een veelheid van preventieve en biologische maatregelen toe. De opbrengst van gewassen wordt voornamelijk bepaald door de vakkundigheid van de teler, door de bodemvruchtbaarheid en door het weer. Het is precies andersom: onze economie kan niet blijven draaien met het gebruik van al die gifstoffen. Onze bodems worden op termijn onbruikbaar en het voedsel even zo zeer.

Wat is de werking van bestrijdingsmiddelen?

Bestrijdingsmiddelen kunnen allerlei essentiële levensprocessen van ongewenste planten (onkruiden), schimmels, bacteriën, insecten en allerhande micro-organismen zodanig verstoren dat ze sterven. De werking, verspreiding en mogelijke ophoping van bestrijdingsmiddelen in de natuur is echter onmogelijk te voorspellen.

Bovendien hangt in de natuur alles met alles samen.

Het wereldwijd gebruikte middel imidacloprid heeft een dodelijke werking op heel veel insecten en andere organismen en de werking neemt heel sterk toe met de verstreken tijd. Dit houdt verband met het neurotoxicologische werkingsmechanisme van deze stof, waarbij de blootstellingsduur het uiteindelijke effect versterkt(zie eerste publicatie in literatuurlijst). De chronische werking van 1 miljardste gram imidacloprid is voldoende om een bij binnen enkele dagen te laten sterven. Van het middel fipronil neemt de werking ook toe met de verstreken tijd, maar minder sterk dan bij imidacloprid. Fipronil is carcinogeen in dierproeven, dus over 20 jaar weten we hierover meer, dankzij u en mij (…). Het is bekend dat carcinogene stoffen geen veilige ondergrens hebben wat betreft de concentratie in levensmiddelen.

Waarom zijn bestrijdingsmiddelen ten alle tijden te vermijden ?

Stoffen die nog nooit in de natuur zijn voorgekomen, horen niet thuis in de natuur en ook niet in ons lichaam, ook niet in heel kleine hoeveelheden. Iedereen die zegt dat dit geen kwaad kan, gaat voorbij aan de feiten. We (ook de wetenschappers die anders beweren) hebben geen idee van wat we in de natuur aanrichten. Vaak blijkt dat pas na 20 jaar of meer als vogels, vlinders of andere dieren verdwenen zijn. Overigens dienen we ook voorzichtig om te gaan met natuurlijke bestrijdingsmiddelen. Nicotine is een voorbeeld van een natuurlijk middel, dat bepaald niet onschuldig is.

Hebben bestrijdingsmiddelen invloed op je gezondheid?

De gehalten van bestrijdingsmiddelen in het oceaanwater zijn zeer klein (in de orde van 1 gram per miljoen kubieke meter water) en toch is vastgesteld dat ze zich in gevaarlijke hoeveelheden kunnen ophopen in het vet van vogels en vissen die daar leven. Onderzoek in diverse landen heeft ook aangetoond dat zich in menselijk vetweefsel vaak grote hoeveelheden gifstoffen ophopen. Het eerder genoemde imidacloprid insecticide heeft in dierproeven laten zien dat het bij muizen obesitas en voorstadia van diabetes type 2 kan veroorzaken. Is het toeval dat deze ziekten nu zo aan het toenemen zijn?. De stof gaat ook interacties aan met het menselijke brein, en de risico’s die dat met zich meebrengt worden verzwegen. Er is nauwelijks een product in de supermarkt te vinden waar dit insecticide (in heel kleine hoeveelheden) niet inzit. In alle

15

producten die niet-biologische soja, mais, suiker, eieren en zuivel bevatten moet het wel zitten, omdat het in de productieketen werd toegepast. Het wordt ook gebruikt in appelboomgaarden, op sinaasappels en groenten, etc.

Wat is de invloed van de bestrijdingsmiddelen op de natuur in Nederland?

Er zijn de laatste jaren veel waarnemingen dat het aantal insecten in hoog tempo vermindert en dat veel vogels van het boerenland in hoog tempo verdwijnen. De laatste jaren zijn veel weidevogels in Nederland verdwenen als sneeuw voor de zon. Het is vrijwel zeker dat de bestrijdingsmiddelen daarbij een grote rol spelen. Er gebeurt echter nauwelijks onderzoek naar want we mogen niet aan het heilige huisje bestrijdingsmiddelen komen. Het onderzoek staat vooral ten dienste van de industrie en niet ten dienste van de samenleving. Concentraties van diverse bestrijdingsmiddelen in het oppervlaktewater in Nederland overschrijden vaak de wettelijke normen, ondanks het feit dat die normen ook al veel te hoog zijn.

Zijn er in Nederland strenge controles?

Met tussenpozen worden er van voedselwaren monsters genomen die worden geanalyseerd op bestrijdingsmiddelen door de NVWA, door Skal biocontrole en door handelaren. Het kan in sommige gevallen echter jaren duren voordat overtredingen worden ontdekt. Om hun werk effectiever te maken, proberen deze organisaties zich te richten op risicoproducten. Verder zijn de NVWA en Skal biocontrole gebonden aan de wettelijke normen die in Nederland gelden. Deze normen zijn in veel gevallen zeer aanvechtbaar. Verder worden veel hulpstoffen die voor de biologische landbouw worden aangeboden niet door Skal biocontrole gecontroleerd, als ze op de lijst van toegestane stoffen staan. Het eieren schandaal heeft geleerd dat het blinde vertrouwen in ‘plantaardige’ middeltjes (in dit geval voor bloedluisbestrijding bij kippen) tot het verleden dient te behoren.

De uitweg uit deze onnodige problemen

In heel Europa zijn duizenden (biologische) boeren die aantonen dat je prima zonder al dit gif kunt werken.

Als we met zijn allen dieselmotoren en kolencentrales kunnen uitbannen, kunnen we ook het gebruik van bestrijdingsmiddelen op termijn uitbannen en zorgen dat ons nageslacht een zo gezond mogelijke toekomst tegemoet kan zien. Beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald.

Jelmer Buijs; landbouwkundige consultant (jelmerbuijs@gmail.com) Henk Tennekes, consultant toxicoloog (info@toxicology.nl) Nuttige informatie: • www.disasterinthemaking.com/about_the_author. html (boek van Henk Tennekes, 2010) • www.waterkwaliteitsportaal.nl/Beheer/Rapportage/ Bulkdata (metingen van chemische stoffen in oppervlaktewater in Nederland met meetpunten) • www.ctgb.nl/ (college voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden) • www.cbg-meb.nl/ (college ter beoordeling van geneesmiddelen) • www.bestrijdingsmiddelenatlas.nl/

16

Geneeskunde

“Mijn huisarts zet me in de regie” In het vorige nummer van de Krant van de Aarde interviewden we antroposofisch huisarts Peter Staal over zijn vak als regulier én antroposofisch huisarts. In deze aflevering laten we patiënten van een antroposofische praktijk aan het woord. Waarom kiezen zij voor deze vorm van geneeskunde?

Tekst: Majella van Maaren

Sissy (35), is manager in een kledingzaak

hand heb dan ik dacht. Ik ging nadenken over mezelf en over hoe ik met emoties en stress omga.

en al zeventien jaar patiënt bij haar antroposofische huisarts. Wat is daar voor haar ‘anders’ aan?

“Voor mij is het belangrijkste, dat mijn huisarts niet meteen allerlei chemische medicijnen voorschrijft. Er is meer aandacht voor wie je bent en wat je doet. Een paar jaar geleden kreeg ik last van reumatische klachten, waarvoor ik een tijd van de reumatoloog zware medicijnen kreeg.

Ondertussen ging ik ook gewoon maar door, met m’n werk en m’n leven. Op een bepaald moment vonden ze in het ziekenhuis dat het zo niet langer kon, ik had te veel te zware medicijnen. Met mijn huisarts ben ik gaan kijken hoe het anders kon.

Duidelijk werd dat ik minder moest gaan werken bijvoorbeeld, maar ook dat ik beter met mijn emoties moest leren omgaan.

Kunstzinnige therapie heeft daarbij erg geholpen. Ik heb ook inwrijvingen gehad om meer bij mezelf te komen, en ik

Sissy: “Ik had zelf meer invloed op mijn reuma dan ik dacht. Juist die combinatie van reguliere en antroposofische geneeskunde vind ik prettig.”

krijg antroposofische medicijnen, op een natuurlijke basis. Door de manier waarop m’n huisarts alles uitlegde liet hij het kwartje bij me vallen, dat ik zelf meer in de

Nu gaat het duidelijk beter. Ik gebruik af en toe nog een pijnstiller, en weet veel beter wat ik moet doen om in balans te blijven. Dat geeft me rust. Er zijn geen garanties dat het zo goed zal blíjven gaan, maar ik ben blij dat ik nu zelf meer tegen mijn klachten kan doen dan alleen zware medicijnen gebruiken. En als het nodig

Geneeskunde

17

“Ik vind het prettig dat hij benoemt wat hij ziet, niet in antroposofisch jargon maar op een manier die ik begrijp” Meike (52)

is zal mijn huisarts die ook zeker weer voorschrijven. Juist die combinatie van reguliere geneeskunde, met de aanvulling uit de antroposofische geneeskunde, vind ik prettig.”

Meike (52) is coach en manager in de

zakelijke dienstverlening. Meer dan tien jaar geleden veranderde zij van huisarts na enkele minder goede ervaringen. Ze koos haar huidige, antroposofische huisarts vooral vanwege een ervaring tijdens een weekendconsult, maar wist verder niets van antroposofie. “Dat hoeft ook niet,” zegt Meike. “Je mag mij zo’n corporate type noemen, ik ben wars van gezweef. Maar je hoeft niet ‘Steineriaans’ te worden om door een antroposofisch huisarts behandeld te worden en daar heel enthousiast over te zijn.”

“Ik heb nogal wat medische problemen gehad. Op zich kreeg ik in ziekenhuizen hele goeie zorg, niets ten nadele van die artsen.

Maar voor mijn longaandoening moest ik naar de longarts. Voor een tumor –ik heb een beginnende vorm van kanker gehad- ga je naar de oncoloog, en voor mijn immuunsysteem liep ik bij een internist.

Ik begrijp dat het zo moet, maar wat ik prettig vind aan mijn eigen huisarts is dat hij kijkt naar de héle ‘mensch’. Met s-c-h.”

Ze zegt het gekscherend. “Kom je met een symptoom, dan gaat hij achterover zitten en kijkt hij naar jou als geheel, hoe zit je er bij? Niet dat alles tussen de oren zit, maar als je ziek bent ben je mentaal ook wiebelig, en andersom, als er mentaal iets is, is je lijf ook kwetsbaarder voor ziekte.

Daarnaast vind ik het prettig dat hij benoemt wat hij ziet, niet in antroposofisch

jargon maar op een manier die ik begrijp.

Ondertitelen noem ik dat. Als een dokter alleen zegt wat je hebt, en de behandeling plakt aan de diagnose, blijf je daar als patiënt zelf buiten staan. Maar omdat mijn huisarts uitlegt wat hij ziet, voelt en denkt, kan ik ook verantwoordelijkheid nemen voor mijn eigen gezondheid. Ik word als het ware zelf in de regie gezet. Voor mij is dit ook de manier waarop ik gezien en behandeld wíl worden.”

Alex: ” Ik probeer bewust en gezond te leven, wil alles begrijpen en ook graag de regie over mijn eigen gezondheid houden.”

Alex (64), facilitair manager bij een

universiteit, zocht twintig jaar geleden bewust een huisarts die ‘een bredere kijk heeft’. “Ik probeer bewust en gezond te leven, wil ook alles begrijpen en ook graag de regie over mijn eigen gezondheid houden. Ik heb twee verschillende vormen van kanker gehad. Dat moet regulier behandeld worden, maar ik ben kritisch. Ik wilde eigenlijk liever geen chemo, overigens zonder daarbij onverantwoorde risico’s te nemen. Ik zocht een second opinion, en vond een specialist die dat wel begreep en -in mijn gevalerin meekon dat ik van de chemo afzag.

Ook mijn huisarts zal het eerlijk zeggen als iets echt regulier behandeld moet worden. Daarnaast ik wil ook verder kijken dan alleen de tumor. Zo heb ik van

mijn huisarts onder meer antroposofische medicijnen en kunstzinnige therapie gekregen. Door mijn ziekteproces op mijn eigen manier, met hulp van mijn huisarts, aan te gaan heeft het me ook iets gebracht, en ben ik nu uiteindelijk een ander mens geworden. Opener, dichter bij mezelf, ik uit me veel meer. Ik zou zo graag willen dat de reguliere artsen meer samenwerking zouden zoeken met complementaire artsen. Juist die combinatie van regulier en complementair geeft die bredere kijk op mensen, dat mis ik toch wel in de reguliere zorg”

18

Geneeskunde

Carla (62, verpleegkundige) kwam via haar partner in de praktijk. Ook zij vindt dat de ‘brede benadering’ goed bij haar past. Ze kreeg onlangs antroposofische medicatie voor haar knieklachten en is daar enthousiast over. “Maar niet alles past bij mij hoor,” relativeert ze. Ooit verwees haar huisarts haar naar euritmietherapie . “Ik moest toen onder andere als oefening bepaalde handbewegingen maken. Nou, dat was aan mij niet besteed. Daar ben ik toen maar mee opgehouden.” Voor slaapproblemen wilde ze geen gewone slaappil. Die heeft ze met antroposofische medicijnen en af en toe een tablet melatonine nu goed in de hand.

Gerda (66), een gepensioneerde vrijeschoolleerkracht, werd enkele maanden geleden geconfronteerd met kanker. Ze heeft intens moeten ervaren hoe het is om in de patiëntenrol terecht te komen. “Hoe goed ze in het ziekenhuis ook proberen om mij aandacht en de goede zorg te geven, ik blijf daar moeite houden met wat ik de ‘protocollaire werkelijkheid’ noem. Zo lijkt er in de reguliere geneeskunde geen bewustzijn meer te zijn voor het begrip ‘vitaliteit’. Na mijn operatie bijvoorbeeld wilden ze me als alleenstaande -volgens protocol- ’s avonds alweer ontslaan. Ik was doodmoe en kon gelukkig op mijn verzoek nog een nacht blijven. Het sterke punt van de antroposofische geneeskunde is juist, dat

er veel kennis is over vitaliteit. Juist antroposofisch artsen hebben volgens mij een belangrijke taak om mensen weer bewust te maken van die vitaliteit, en die te behandelen. Zij mogen zich daar best meer mee profileren.”

“Er lijkt in de reguliere geneeskunde geen bewustzijn meer te zijn voor het begrip ‘vitaliteit’”

Gerda (66)

Wat is Antroposofische geneeskunde?

Antroposofische geneeskunde is ontwikkeld op basis van aanwijzingen van Rudolf Steiner (1861-1925). Het is een uitbreiding van de reguliere geneeskunde, alleen afgestudeerde artsen kunnen de opleiding volgen, en sterk gericht op bevordering van het zelfherstellend vermogen. Ziekte moet uiteraard behandeld worden, maar kan tegelijk ook een ontwikkelingskans zijn voor het individu. De antroposofische geneeskunde gaat uit van het reguliere, reductionistische mensbeeld, aangevuld met drie andere ‘lagen’: vormkrachtenlichaam, ziel en Ik. Met dit mensbeeld kan de antroposofisch arts zich een uitgebreider beeld vormen van ziekte- en genezingsprocessen, psychosomatiek en de levensloop, en ook van de behandelmogelijkheden, zoals antroposofische geneesmiddelen, therapieën en leefstijladviezen. Artsen en andere zorgaanbieders zijn te vinden via www.nvaz.nl.

Kinderen

19

De Vrijeschool over de hele wereld

Je vindt vrijescholen in meer dan 75 landen verspreid over zes continenten.

Buiten Nederland heet de vrijeschool Waldorf School of Rudolf Steiner School.

In 2019 vieren alle scholengemeenschappen wereldwijd het jubileum.

Al bijna een eeuw midden in de gemeenschap

De vrijeschool in aanloop naar een bijzonder jubileum Rekenen, taal en aardrijkskunde, maar ook schilderen, tuinbouw en toneel: kinderen op de vrijeschool genieten al bijna 100 jaar van een bijzonder onderwijsconcept met een duidelijke visie. Kinderen worden niet gekneed om binnen de maatschappij te passen, maar krijgen volop ruimte om zichzelf te ontwikkelen, ofwel ‘worden wie je bent’.

Deze aanpak is voor velen de afgelopen eeuw een succesrecept gebleken. Samen met Tristan van der Linden, woordvoerder van de Vereniging voor Vrijescholen, blikken we terug en vooruit.

Tekst: X

Het verhaal van de vrijeschool begint in een Duitse sigarettenfabriek. De vooruitstrevende eigenaar stichtte een school voor de kinderen van zijn werknemers, van arbeiderskinderen tot directeurskinderen. Hij gaf Rudolf Steiner, een Oostenrijkse antroposoof, de vrije hand om het onderwijssysteem vorm te geven. De eerste vrijeschool opende in 1919 en bijna honderd jaar later staat zij aan het fundament van een internationale onderwijsbeweging met meer dan 1100 geregistreerde scholen wereldwijd. Nederland is na Duitsland wereldwijd koploper met het aantal vrijescholen en bereidt zich voor op dit bijzondere jubileum.

Wist je dat…

De Vrijeschool toen en nu: is er veel veranderd?

“In 1923 opende de eerste Vrijeschool in Nederland, in Den Haag. Het fundament was en is nog steeds de antroposofische gedachte om kinderen didactisch en pedagogisch te ondersteunen in het bewandelen van hun eigen levensweg. Bovendien staat een vrijeschool nooit op zich, maar midden in de gemeenschap. Daarom is ook geen enkele vrijeschool hetzelfde. Autonomie is niet alleen belangrijk voor het kind, maar ook voor de scholen en de leraren. De vrijescholen in Nederland blijven

… er in Nederland meer dan honderd vrijescholen zijn?

Het merendeel (80%) is basisschool. … vrijescholen in Nederland door de overheid worden ondersteund en dus geen privéscholen zijn? … kinderen die onderwijs hebben genoten op de vrijeschool net zo verspreid terechtkomen als kinderen uit het regulier onderwijs?

Ze worden bijvoorbeeld wetenschappers, managers en caissières.

in ontwikkeling om een eigentijdse vorm van onderwijs te kunnen aanbieden.”

Wat is er uniek aan het onderwijs op de vrijeschool in de praktijk?

“Het individu en haar sociale omgeving, maar ook de natuur speelt bijvoorbeeld een belangrijke rol. Dat krijgt invulling doordat het hele onderwijs is doordrongen van de seizoenen. We vieren de seizoenswisselingen en andere gebeurtenissen aan de hand van feesten, waarbij er verhalen worden verteld, toneel wordt opgevoerd en vaardigheden worden geleerd. We behandelen thema’s, zoals bijvoorbeeld de bijen, tijdens langere periodes en maken het tastbaar en levendig, in dit geval samen met een imker, zodat het kind zich zienderogen ontwikkelt.”

Wat is de huidige stand van de Vrijeschool in Nederland?

“De laatste zes jaar is de vraag naar ons onderwijs enorm gegroeid, met zo’n 30%. Sommige mensen hebben moeite met het woord ‘vrij’ in vrijeschool. Ze denken dat de kinderen helemaal vrij worden gelaten in alles wat ze doen, terwijl vrij op het gedachtegoed slaat. We werken juist met een hele duidelijke structuur en een leerplan. Achter alles zit een sterke visie, wanneer je wat doet en waarom. Die heldere pedagogische visie trekt steeds meer ouders aan, wereldwijd.”

20

Mode

Fair fashion:

eerlijk duurt wel lang Chocolade, bananen, rijst, bloemen. Het fairtrade keurmerk prijkt op steeds meer producten. De modewereld kan nog wel een stukje eerlijker. De uitdagingen van fair fashion op een rij, inclusief de koplopers die echt het verschil maken.

Tekst: Lynsey Dubbeld

Fairtrade International viert in 2017 het twintigjarige bestaan. En dat is reden voor een feestje. De koepel van fairtrade organisaties speelt een sleutelrol in de wereldwijde beweging richting eerlijke handel. Momenteel worden er in meer dan 135 landen fairtrade producten verkocht - van koffie, thee en cacao tot bananen, bloemen en goud. In Nederland kopen volgens de laatste cijfers 5,3 miljoen huishoudens een of meerdere Fairtrade producten per jaar. Dat is drie keer zo veel als tien jaar geleden. [http://maxhavelaar. nl/news/fairtrade-kopende-huishoudens-verdrievoudigd-in-tien-jaar-tijd]

Fairtrade: een Nederlandse uitvinding

Het fairtrade keurmerk is een Nederlandse uitvinding.

In 1988 verscheen het eerste fairtrade gecertificeerde product in een Nederlandse supermarkt: koffie. De bonen waren afkomstig van een collectief van Mexicaanse koffieboeren die een eerlijke prijs voor hun producten ontvangen, vermeerderd met een premie die ze kunnen investeren in de lokale gemeenschap.

Bijvoorbeeld in een school, ziekenhuis, watervoorziening of de overstap op biologische teelt. De Britse journaliste Lucy Siegle noemde fairtrade recent het sterkste en mooiste keurmerk om kleinschalige, onafhankelijke producenten toegang te geven tot de wereldmarkt - en om hen een eerlijk inkomen en duurzame relaties met afnemers te garanderen.

Successen en initiatieven

De groei van het aantal producten met een fairtrade keurmerk in onze winkelschappen is een van de successen van Fairtrade International - en de tientallen nationale organisaties die samenwerken onder deze paraplu. En de fairtrade beweging staat bepaald niet stil. Zo neemt Fairtrade International initiatieven om ervoor te zorgen dat producenten in alle regio’s waar de organisatie actief is een leefbaar loon verdienen.

Daarnaast startte in 2016 het Fairtrade Textile Standard and Programme. Dit helpt textielfabrieken om het fairtrade keurmerk te behalen. Tot nu toe was er alleen een fairtrade keurmerk voor katoenplantages - niet voor de andere onderdelen van de kledingproductieketen. Dankzij het nieuwe programma krijgen textielfabrieken ondersteuning van experts die hen adviseren over gezonde en veilige arbeidsomstandig-

heden, eerlijke lonen en vakbonden. Het uiteindelijke doel is om de empowerment van textielarbeiders te verbeteren, zodat ze zelf kunnen onderhandelen over hun werkomstandigheden.

Fairtrade is actueler dan ooit

In de strijd tegen unfair fashion is fairtrade actueler dan ooit. Uit recent onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat de gemiddelde kledingarbeider in Bangladesh slechts een derde krijgt betaald van wat we internationaal beschouwen als een leefbaar loon. Bovendien zijn in Bangladesh meer dan 3,5 miljoen kinderen - in de leeftijd van 5 tot 17 jaar - aan het werk in plaats van op school. Een aanzienlijk deel daarvan heeft te maken met de textielindustrie. Dit is vaak het geval zonder dat dit zichtbaar is in de textielfabrieken: de kinderen werken thuis of in andere bedrijven, soms in heel andere sectoren.

Daarnaast zijn er toenemende zorgen over de situatie in Myanmar, dat de nieuwe hotspot voor de kledingindustrie belooft te worden. Een rapport van SOMO laat zien dat merken zoals H&M, C&A en Primark er al kleding laten maken. Maar in de fabrieken krijgen werknemers zeer lage lonen - en zelfs het wettelijke minimumloon is te weinig om van te leven. Tegelijkertijd kan een werkweek gerust oplopen tot zestig uur en staat tegenover het gedwongen overwerk zelden een vergoeding. Daarnaast is kinderarbeid bepaald geen uitzondering in de kledingindustrie in Myanmar. In alle fabrieken die SOMO onderzocht werkten kinderen; sommigen daarvan waren pas vijftien jaar oud. Bovendien worden bij de ontwikkeling van de industriĂŤle zones landrechten geschonden, omdat boeren gedwongen worden hun land af te staan om ruimte te maken voor nieuwe textielfabrieken.

Transparantie

Voorvechters van eerlijke kleding maken zich niet alleen druk om de werkomstandigheden in lagelonenlanden. Ze vragen ook aandacht voor de manier waarop modemerken ons inzicht geven in hun productieketen. Zo laat de recentste editie van de Fashion Revolution Transparency Index zien dat het merendeel van de honderd grootste internationale kledingmerken niet transparant is over hoe hun collecties worden gemaakt. Dat wil zeggen dat ze geen

Mode details publiceren over de fabrieken die voor hen werken en over de herkomst van de grondstoffen die ze gebruiken. Ruim dertig bedrijven, waaronder Benetton, C&A, Esprit, Gap, Marks & Spencer, The North Face en Timberland, maken inmiddels hun productielocaties bekend.

Maar zelfs merken die serieus werk maken van transparant beleid, zoals Reebok, Adidas, H&M en Puma, hebben volgens het onderzoek van Fashion Revolution nog een lange weg te gaan voordat hun productie echt controleerbaar is. De bedrijven maken bijvoorbeeld niet duidelijk hoe ze zich inzetten voor leefbare lonen en voor milieuvriendelijke productiemethoden bij hun leveranciers.

Nederland als koploper

Gezien de uitkomsten van de Fashion Revolution Transparency Index is het geen verrassing dat er een steeds luidere roep om overheidsingrijpen hoorbaar is. In april deden tachtig maatschappelijke organisaties een oproep aan de Europese Commissie om bedrijven wettelijk te verplichten om transparant te zijn over hun kledingproductieketen. Bedrijven zouden dan regelmatig gedetailleerde informatie vrijgeven over alle productie-eenheden die betrokken zijn bij hun kledingproductie. Deze transparantie over de toeleverantieketen zou essentieel zijn om mensenrechtenschendingen te ontdekken en tegengaan.

Europese regelgeving zal voorlopig nog wel even op zich laten wachten, maar diverse lidstaten nemen al initiatieven om de kledingproductie eerlijker en transparanter te maken. Met het convenant Duurzame Kleding en Textiel uit 2016 geldt Nederland daarbij als koploper. Binnen het convenant werken allerlei partijen - modebedrijven, brancheorganisaties, vakbonden, ngo’s en de overheid - gezamenlijk aan verbeteringen op het gebied van arbeidsomstandigheden, milieu en dierenwelzijn.

De gezamenlijke aanpak vanuit het convenant moet er toe leiden dat over vier jaar zaken substantiële verbeteringen zijn doorgevoerd. Inmiddels hebben de 64 deelnemende bedrijven, waaronder De Bijenkorf, C&A, WE Fashion en Zeeman, in kaart gebracht bij welke naaiateliers hun kleding gemaakt wordt én vastgelegd wat ze concreet gaan doen om de situatie te verbeteren.

Eerlijke mode is mogelijk

Juridische maatregelen vanuit de Europese Commissie en resultaten van het Nederlandse convenant Duurzame Kleding en Textiel zijn er niet van de ene op de andere dag. Gelukkig zijn er volop initiatieven en merken die nu al laten zien hoe eerlijke mode mogelijk is.

21

Sympany

Textielinzamelaar Sympany, bekend van de kledingcontainers op straat, levert niet alleen een bijdrage aan recycling, maar ondersteunt ook maatschappelijke projecten in Afrika en India. In Malawi is dit jaar bijvoorbeeld geïnvesteerd in schoenmakersopleidingen. Meer dan tweehonderd kansarme jongeren krijgen hiermee de mogelijkheid om een beroepsopleiding te volgen - en daarmee een baan te vinden waarmee ze een betere toekomst tegemoet gaan.

Het opleiden van jongeren tot schoenmakers is overigens niet alleen goed voor hun eigen toekomst, maar ook voor de gezondheid van de bevolking. Veel Malawiërs lopen zonder schoenen, wat kan leiden tot gezondheidsproblemen. Bijvoorbeeld als gevolg van brandblaren en zogenoemde jiggers, een soort zandvlo die zich aan de voet kan hechten en daar ontstekingen veroorzaakt.

Rains

Het bomber jack, de parka, de anorak. Het zijn klassiekers die prima passen in een duurzame garderobe met items die lang mee gaan. Rains presenteert dit najaar een collectie die geheel in het teken staat van iconische ontwerpen. Naast nieuwe versies van de praktische regenmantels en rugtassen waarmee het Deens merk wereldwijd bekend is geworden, bestaat de herfst- en wintercollectie ook uit eigentijdse interpretaties van bomber jacks, parka’s en andere klassieke regenbestendige jassen.

De iconische designs van Rains passen moeiteloos in de slow fashion trend. De collectie scoort ook om andere reden goed op duurzaamheid: alle items zijn gemaakt van ijzersterke materialen. Daarnaast hanteert Rains een strikt duurzaamheidsbeleid, waarin aandacht is voor respect voor mensenrechten, fatsoenlijke arbeidsomstandigheden, maatregelen tegen corruptie in de productieketen en mogelijkheden om de productieprocessen schoner te maken. Bovendien sponsort Rains maatschappelijke projecten en doneert het bedrijf kleding aan goede doelen zoals hulporganisaties en vluchtelingenkampen.

Antipode

Bamboe staat al geruime tijd bekend als duurzaam alternatief voor traditioneel katoen. Want voor de productie van bamboe stoffen zijn minder chemicaliën en water nodig. Geen zin om in textiellabels te speuren naar de samenstelling? In alle kledingstukken van Antipode speelt bamboe de hoofdrol.

Het piepjonge Nederlandse modemerk is het enige ter wereld met een collectie waarin een breed scala aan soorten bamboe is te vinden. De bamboe is verwerkt in onder andere velour (een zachte, glanzende stof met lichte stretch), pique (een geweven stof die vaak gebruikt wordt voor poloshirts) en French Terry (een gebreide stof die we vooral kennen van joggingbroeken). De kleding wordt gemaakt in China en Turkije, in fabrieken die werken volgens de normen van BSCI, een internationaal samenwerkingsverband tussen bedrijven die werken aan duurzaamheid in de wereldwijde (textiel) productieketen. Schoon én eerlijk dus.

22

Mode

Kwaliteit met duurzaam ontwerp als de norm

Ook jij hebt vast een favoriet kledingstuk dat je graag draagt. Je koos het vanwege de kleur, pasvorm of de stof. Tenminste, dat zijn nog altijd een paar van de belangrijkste criteria voor het kopen van kleding. In een eerder artikel ben ik al eens ingegaan op het dier achter jouw kleding. Dierlijke materialen worden nog altijd veel gebruikt in de mode. De meerderheid van de materialen is tegenwoordig echter synthetisch en is dus door mensen gemaakt. Een ander deel is weliswaar nog altijd direct afkomstig van plant of dier. Bijvoorbeeld wol, zijde of linnen. Ook zijn er innovatieve en nieuwe materialen, zoals garen uit melk of uit zeewier en steeds vaker wordt gerecycled materiaal gebruikt.

Tekst: Jeroen van Dijken

Elk materiaal heeft zijn eigen kwaliteiten. De een absorbeert vocht, de ander is heel zacht en warm, weer een ander ademt of is heel elastisch. Dit zijn allemaal belangrijke kenmerken die designers meenemen in de ontwerpen voor kleding. Steeds vaker speelt daarnaast mee wat de invloed van het materiaal is op het milieu. Voor het maken van materialen worden namelijk vaak grote hoeveelheden water, energie en chemicaliën gebruikt. Het ene materiaal heeft echter een veel grotere negatieve invloed op het milieu dan een andere. Om te helpen bij een ook duurzamere keuze, zijn al verschillende hulpmiddelen gemaakt.

Eén daarvan is de Sustainable Material Guide die MODINT (één van de drie samenwerkende brancheorganisaties in de Nederlandse mode) ontwikkelde als onderdeel van het convenant Duurzame Kleding en Textiel. In het convenant hebben bedrijven afspraken gemaakt over onder meer ruwe materialen, dierenwelzijn en chemicaliëngebruik.

Elk van deze onderwerpen heeft een verband met materiaalkeuze.

Deze gids is geschreven voor inkopers, ontwerpers en producenten om te helpen met het maken van een bewuste keuze voor materialen die én milieuvriendelijker zijn, maar ook kwalitatief goed zijn. Zo is linnen wellicht een milieuvriendelijker keuze dan wol, maar niet geschikt voor een warme trui in de winter. Gerecycled wol is echter weer een vergelijkbare duurzame keuze als linnen. Met deze informatie kun je als het ware spelen in het ontwerp van een broek, trui of jurk. In de ontwerpfase van mode worden namelijk veel keuzes gemaakt die van invloed zijn op de duurzaamheid van kleding. Daarom staat ontwerp en productdesign als één van de onderwerpen binnen het convenant hoog op de agenda. Het gaat om bewustzijn creëren over de milieu impact en hoe je die kunt verkleinen. Dit gaat natuurlijk verder

dan de materiaalkeuze, maar die heeft wel grote invloed. Bepaalde kleuren vereisen andere verfprocessen met meer water en chemicaliën, het combineren van verschillende materialen maakt recycling lastiger. Allemaal zaken om rekening mee te houden, maar die je als designer niet automatisch in je achterhoofd hebt bij het ontwerpen. Hoewel, steeds meer jonge ontwerpers pakken de uitdaging op en creëren duurzame, kwalitatieve en mooie mode.

Tijdens de Sustainable Fashion Week in oktober 2017 worden weer veel van duurzame ontwerpen en designers uitgelicht. Volop kansen om ook jouw kledingkast steeds duurzamer te maken.

Meer informatie? www.modint.nl www.imvoconvenanten.nl www.dutchsustainablefashionweek.nl

Colofon De Krant van de Aarde is een positief redactioneel onafhankelijk medium. Authenciteit, innovatie en natuur zijn thema’s waar de krant voor staat. De krant biedt lezers inspiratie waarmee ze hun vanzelfsprekend duurzame leefstijl invulling kunnen geven. De Krant van de Aarde is een uitgave van Stichting Dag van de Aarde.

23

IN DE VOLGENDE KRANT · Irene van Lippe-Bisterfeld · Feestdagen bijlage

© 2017 Krant van de Aarde | ISSN 1872-5104 | Stichting Dag van de Aarde info@krantvandeaarde.nl | M: 06-53332980 Bestuur Albert Poutsma - Voorzitter / Uitgever Frans van der Beek - Secretaris Redactie: redactie@krantvandeaarde.nl Frans van der Beek, Lynsey Dubbeld, Renske de Zwart, Eric Schoones, Ivonne de Thouars, Yvonne Koop en Leonie Kohl Eindredactie: Alice Schots Advertenties en samenwerkingen: Albert Poutsma Vormgeving & Opmaak: Celina Koekenbier | info@insight-design.es Coverfoto Krant van de Aarde: BBC KvdA Gezond: Ivonne de Thouars, hoofdredactie KvdA op School: Hans Truijen, Manager KvdA Reis: Angelique van Os, hoofdredactie en Marco van Berneveld KvdA Cultuur: Eric Schoones, hoofdredactie Distributie: via de Odin groentetas, natuurvoedingswinkels, woningwinkels, reiswinkels en wereldwinkels.

Abonnementen: Je kunt de Krant van de Aarde thuis ontvangen door lid te worden.

Je ontvangt dan ook onze voordeelkaart thuis. Met de voordeelkaart krijg je 25% korting bij meer dan 1000 restaurants en vele andere

Nieuwe abonnee & DVD Je ontvangt als nieuwe abonnee de Krant van de Aarde in de brievenbus thuis.

Je krijgt nu gratis een BBC EARTH DVD Box naar keuze cadeau! abonnementen service: info@fbw-woerden.nl

kortingen zoals duurzame mode en groene stroom.

Kijk op www.krantvandeaarde.nl.

FBW Abonneeservice Woerden / Kees Slagter Contact: info@fbw-woerden.nl / 0348-431393

www.krantvandeaarde.nl