Krant van de Aarde 6-2018 by Krant van de Aarde

Natuur / Cultuur / Voeding / Gezondheid / Transitie / Mode / Vrije tijd

Jaargang 13, 2018 nr. 6 | december-januari

Klimaatdoelstellingen Transitie een nieuwe maanmissie?

Kerstrecepten

van Lisette Kreischer en Eric van Veluwe

Beveiliger van de Dalai Lama Carlo Bonnie en de Boeddha van mededogen

Uitgave van de stichting Dag van de Aarde Verschijnt zes keer per jaar.

Volg ons op Facebook facebook.com/KrantvandeAarde

Losse nummers â&#x201A;Ź2,00 www.krantvandeaarde.nl

GEGAR AND E E R D V R I J VA N : PA R A F F I N E PA R A B E N E N K L E U R STO F F E N S U L FAT E N SY N T H E T I S C H E PA R F U M

BIOLOGISCHE ARGAN OLIE Argan olie wordt niet voor niets ‘het Marokkaans goud’ genoemd. Deze prachtige olie is simpelweg een weldaad voor elke huidtype. Argan olie hydrateert de huid, helpt vroegtijdige huidveroudering voorkomen, helpt rimpelvorming te vertragen en biedt een optimale verzorging voor littekens en huidstriemen. Daarnaast helpt Argan olie bij ruwe nagelriemen en brosse nagels en is uitstekend geschikt als massage olie.

EARTH.LINE ARGAN REPAIR SERIE Voor een stralende, zachte en gezonde huid

C E RT I

E D

TURAL SKIN

TURAL SKI

GECERTIFICEERD NATUURLIJK, BIOLOGISCH AFBREEKBAAR EN CRUELTY & MICROPLASTIC FREE Alle Earth.Line producten zijn gecertiﬁceerd door BDIH, ICADA en Eco-Control. Natuurlijke, biologisch afbreekbare huidverzorging voor een zachte, stralende en gezonde huid. De meeste producten zijn Vegan. Uiteraard zijn alle producten dierproefvrij.

• Argan Repair Dag & Nachtcrème: een bijzondere gezichtscrème. Vitaliseert, voedt en beschermt de huid. Ondersteunt het herstellend vermogen van de huid. • Argan Repair Body Lotion: hydrateert en verzorgt de huid optimaal, werkt vochtregulerend en maakt de huid zacht en soepel. Zeer geschikt voor een droge en gevoelige huid. • Argan Repair Huidolie: voor gezicht en lichaam. Maakt de huid zacht en soepel, hydrateert en voedt intensief. Voor een optimale dagelijkse verzorging van een droge en gevoelige huid, rimpels, littekens en huidstriemen.

C E RT I

www.earthline.nl

233V_adv_el_argan_krant_van_de_aarde.indd 1

31-10-18 10:54

Redactioneel

Klapschaats Meestal ontstaat een vernieuwend idee in het hoofd van iemand die voor de muziek uit loopt. Hij of zij ziet iets wat anderen nog niet zien. Het kost de bedenker in eerste instantie soms moeite om medestanders te vinden. Maar vervolgens gaat de pionier de plannen toch uitvoeren waarna een eerste groei plaats kan vinden. In de fase daarna ontstaat wat meer bekendheid maar ook vaak weerstand. Soms worden de ideeën door het publiek niet serieus genomen of vanuit bestaande machtsstructuren tegen gewerkt. Dit kost de innovators of “start-ups” veel energie en soms vindt het project dan geen voortgang. Maar uiteindelijk kan een goed idee, soms jaren later opeens gemeengoed worden. Het project komt voorbij een kritisch omslagpunt. Dit is zo gegaan met de klapschaats, met natuurvoeding, de vrijeschool en je ziet het nu ook gebeuren met het gedachtengoed van de Partij van de Dieren. De gevestigde orde verdient geld aan conventionele producten. Maar als zij zien dat het acceptatie punt in de markt bij de consument bereikt is, iedereen wil de klapschaats, dan omarmen ze het idee ook snel. Ineens gaan ook zij klapschaatsen maken. Uiteraard hebben ze de financiële middelen om dit snel en efficiënt te doen. Ook in de olie- en auto-industrie gaat het nu volop over transitie. De directeuren van dit soort kapitaalkrachtige bedrijven kunnen op die manier vrij eenvoudig in de duurzame top 100 komen zo blijkt. Onlangs hoorde ik bij BNR de directeur van Coca Cola Nederland in navolging van Unilever oreren over gezondheid en nieuwe producten zonder suiker... Wat een weldoener. Kopen zij als de tijd rijp is de bio sector op met de winsten van het op scholen verkochte ziekmakende suikerwater? Voor mij echter zijn de idealisten en de pioniers de echte helden. In dat kader….eind november waren we uitgenodigd op het jubileum feest van Odin en De Nieuwe Band. Een zeer inspirerende bijeenkomst. 35 Jaar bestaan beide organisaties inmiddels en het afgelopen jaar hebben zij besloten samen verder te gaan. Pioniers kun je de oprichters van deze bedrijven met recht noemen. Idealisme en een vooruitziende blik hadden ze. Mooi om te zien dat het nu goed gaat in deze sector. Ik hoop dat pionierende bedrijven in andere sectoren, bijvoorbeeld in het kader van energie transitie, (plastic) afval verwerking of de ontwikkeling van alternatieven voor vlees over enkele jaren net zo kunnen terugkijken op hún start. En dat we hun producten dan net zo vanzelfsprekend vinden als onze biologische voeding nu. En persoonlijk hoop op een klimaat met strenge winters zodat we de klapschaats kunnen gebruiken. Lekker naar buiten in de Nederlandse natuur. Voor 2019 wens ik onze pioniers alle goeds toe, en alle lezers veel gezondheid en geluk. Fijne feestdagen! Albert Poutsma, voorzitter stichting Dag van de Aarde

Advertentie Fruits & Veggies krant van de aarde 253 x 163mm 02.pdf

28-9-2018

08:54:08

Elke week een tas met biologische groenten en fruit van het seizoen

www.odin.nl Elke week een tas

Inhoud

Inhoudsopgave 6 8 9 14 15 17

21 Fotowedstrijd IJstijd Kerst inspiratie recept Feestelijk Vegan familie menu Interview met Antroposofisch huisarts Peter Staal Natural Beauty In de winkel

18 21 22 24 27 30 31

Nieuws op z’n Frans Poolexpeditie Transitie Columns Column Demeter Vrijeschool

18 32 33 34 35

Bangladesh akkoord Earth Overshoot Day 2018 Boeken colofon

S1 t/m S36 Bijlage Stilte

Een ontspannen, duurzame vakantieplek in de bossen met 18 vrij gelegen vakantiebungalows, een bijzondere kinderboerderij, speeltuin en biologische winkel.

De Roek ligt net buiten Otterlo op 1,5 km van Nationaal Park De Hoge Veluwe met het Kröller-Müller Museum, te midden van prachtige bossen, heide en zandverstuivingen.

Karweg 2 Otterlo

•

www.deroek.nl

•

0318-591757

Nieuws op z’n Frans

Frans van der Beek volgt de ontwikkelingen op het gebied van duurzaamheid op de voet. Hij ergert zich aan de wijze waarop we van de Aarde lenen en weigeren om terug te betalen. En is blij met initiatieven die het welzijn van de planeet bevorderen. Frans geeft een rode kaart aan iedereen die het milieu en de natuur vernietigt en prijst met een groene kaart alle inspanningen die het leefklimaat bevorderen of herstellen. Suggesties zijn welkom op fhjvanderbeek@gmail.com.

SLIMME STUDENTES STERRENKUNDE

Noor Veenhoven en Marcella Wijngaarden studeren sterrenkunde op het Science Park in Amsterdam. Maar ze hebben ook oog voor duurzame mode en stoorden zich aan het feit dat ze geen overzicht konden vinden van zulke winkels. Dus maakten ze zelf een website waarop meteen zichtbaar is hoe kleding is geproduceerd. Hun Project Cece (afkorting van concious clothing) heeft maandelijks meer dan tienduizend bezoekers en is met twaalfduizend artikelen de grootste duurzame kledingwebsite van Nederland. Melissa, de zus van Marcella, studeert economie en is ingeschakeld voor de boekhouding. Dit trio helpt nu met het maken van een bewuste keuze als het gaat om verantwoorde mode. Hun voorbeeld is al in Duitsland opgemerkt en Engeland volgt spoedig. Ze werken nu ook samen met Rank-a-Brand dat de winkels vergelijkt. Mooi werk, dames. Kijk op projectcece.nl en rankabrand.nl.

DE TRUCK GAAT AAN DE STEKKER De elektrische vrachtwagen waar, door velen reikhalzend naar uit gekeken wordt, is de Tesla Semi. De volledig elektrische vrachtwagen van Tesla werd vorig jaar voor het eerst gepresenteerd. Sindsdien zijn er al preorders geplaatst. Gerenommeerde partijen als UPS, Budweiser en Pepsico bestelden gezamenlijk al honderden exemplaren. In Nederland plaatste transportbedrijf Breytner ook al een bestelling voor de duurzame vrachtwagen. De volgende stap is dat ook waterstof kan worden aangewend om de truck voort te stuwen. Volkswagen komt al met

Founders van Cece

een bus op waterstof. Dat scheelt in de toekomst aanzienlijke hoeveelheden uitstoot, maar het zal nog wel even duren voordat het vrachtwagenpark is overgeschakeld. Het begin is er in ieder geval.

TASJES ZIJN TABOE

De ontwikkelingen in het terugdringen van vervuilende spullen en activiteiten neemt toe. Of dat snel genoeg gaat is de vraag, maar er is beweging. Zo wordt vliegen al door sommige actievoerders tegen de toename van vliegverkeer het ‘nieuwe roken’ genoemd en is men in Den Haag bereid om alle plastic tasjes in de ban te doen. D’66 en GroenLinks pleiten daarvoor en op lokaal niveau, zoals in Rotterdam en Den Haag, gaan er stemmen op om ondernemers te verbieden nog langer plastic tasjes aan te bieden of te verkopen. De volgende stap is mogelijk een verbod op alle plastic verpakkingen. Dat zal nog wel wat voeten in moeder aarde hebben, maar de noodzaak is al aangetoond. Nu nog het politieke lef om woorden in daden om te zetten. Geeft Rotterdam weer het goede voorbeeld?

WINT BAMBOE VAN KATOEN?

Bamboe is met een opmerkelijke opmars bezig. Er zijn zelfs tekenen dat deze grassoort het op den duur gaat winnen van katoen. De voordelen van bamboe zijn divers. Het is als grondstof bijna overal voor te gebruiken. Er zijn ongeveer duizend verschillende soorten, dus voor elk wat wils. Omdat het antibacteriële eigenschappen heeft, zijn er voor de groei geen pesticiden of kunstmest nodig. De plant groeit snel en groeit ook snel

Tesla Semi

weer aan waardoor van ontbossing geen sprake is. Bamboe zuivert de lucht en kan bovendien in z’n geheel worden gebruikt en is er geen restmateriaal als afval. Er is weinig grond voor nodig. In de bouw is het net zo sterk als staal. Kleding van bamboe is zijdezacht en ademt, dus koel in de zomer en warm in de winter. Bamboe doet het ’t best! Schaduwzijde van deze ontwikkeling is de ontbossing van het regenwoud ten faveure van de aanplant van bamboe, maar elk voordeel….

DE RIJKE NOORDZEE

Natuur & Milieu en Stichting de Noordzee lanceren een plan om windparken te combineren met het ontwikkelen van de natuur onder water door het plaatsen van kunstriffen en uitzetten van oesters. In windparken mag niet over de bodem worden gevist. Door menselijk ingrijpen is de biodiversiteit van ons grootste natuurgebied afgenomen en zijn nagenoeg alle natuurlijke riffen verdwenen. De komende jaren worden er veel nieuwe windparken gebouwd in de Noordzee als duurzame energiebron om verdere klimaatverandering tegen te gaan. De windparken hebben grote funderingen van harde materialen, waar schelpdieren, wieren en koudwaterkoralen zich kunnen vestigen. Er is voedsel en bescherming voor vissen, die op hun beurt nog grotere dieren aantrekken. Het kan de basis zijn voor windparken als kraamkamer van leven. Er is discussie over de verstoring van het leven op de zeebodem door windparken, maar van Natuur & Milieu mogen we verwachten dat ze weten wat ze doen.

Bamboe VS Katoen

Nieuws op z’n Frans

Redacteur Frans van der Beek deelt rode en groene kaarten uit. Groen maakt blij en rood moet anders.

Heb je goed of slecht nieuws? Mail Frans!

redactie@krantvandeaarde.nl

DE HYPOCRIETE REIZIGER

Mij kwam een gratis glossy onder ogen waarin de reisorganisatie Air Cruise Collection een wereldreis aanbiedt waarin tussen de 26.000 en 42.000 kilometer wordt gevlogen om de exotische bestemmingen te kunnen bereiken. Ik gun het iedereen graag, maar trek toch even de wenkbrauwen omhoog als ik zie welke afstanden er moeten worden afgelegd om dit ultieme genoegen te mogen ondervinden. Reisorganisator Piet Visser laat weten dat deze reisgenoten één ding gemeen hebben: “Het zijn allen maatschappelijk zeer betrokken personen. En daarin vindt men elkaar.” Als er een ding is wat déze wereldreizigers niet hebben is het maatschappelijke betrokkenheid. Door het milieu zo zwaar te belasten door een reis te maken met een afstand van de omtrek van de aarde is onverantwoord. Kom dan niet aan met zo’n drogreden. Het is hypocriet en dom, want de combinatie extreem ver vliegen en maatschappelijke betrokkenheid kan iedereen doorprikken als een ballon met gebakken lucht.

Driekwart van de gewassen die we wereldwijd telen profiteren van die bestuiving. Grote schaarste aan groente en fruit ligt op de loer. Dit is is het scenario dat bioloog Dave Goulson schetst: “Honger is nu al een probleem in de wereld en dat zal escaleren. Rijke landen merken er aanvankelijk het minst van. Bereid je voor op een toekomst van geweld, oorlog en terrorisme. Want de mensen in arme landen zullen niet stilletjes in en hoekje gaan zitten verhongeren. Iedereen gaat vechten om te overleven. Nu al gaan veel gewapende conflicten in de basis al over hulpbronnen zoals landbouwgrond en zoet water.”

NATUURACTIVISTEN WORDEN VERMOORD

Insecten delven het onderspit, en wel zodanig dat al wordt gesproken van een ‘insectocalyps’. Niemand weet wat er precies gaat gebeuren al insecten uitsterven, maar duidelijk is dat het een ramp in wording betreft. Intussen heeft al 75 procent van de vliegende insecten het loodje gelegd en het overblijvende kwart heeft het moeilijk. Met name de pesticiden die in de landbouw worden gebruikt zijn de oorzaak. Bijen en andere insecten bestuiven gewassen die we eten. Zonder bijen raken we dat voedsel kwijt.

Elke week worden ergens op de wereld drie natuuractivisten vermoord. Op plekken waar tienduizenden hectare bos zijn gerooid of de bevolking een gedwongen vertrek opgelegd krijgt, zijn het de economische belangen die prevaleren. Wie zich daar als natuurbeschermer tegen verzet loopt het risico te worden vermoord. Politie doet weinig onderzoek wegens de welig tierende corruptie. De moordenaar krijgt misschien maar honderd of tweehonderd dollar van de opdrachtgever en kan dan zo zijn gezin weer een week te eten geven. Verschillende natuur- en milieuorganisaties, zoals IUCN NL en Milieudefensie zijn met steun van de Postcodeloterij een actie begonnen om natuurdefensie beter te beschermen. (beschermdenatuurbeschermer.nl) Zij bepleiten een bindend mensenrechtenverdrag voor bedrijven, zodat deze bij de winning van grondstoffen, waar ook te wereld, de verplichting krijgen om mensenrechten te beschermen. Nu maar hopen dat het werkt.

Een wereld zonder insecten

Surfen door de plastic soep

HET ECOLOGISCH ARMAGEDDON

DE KUNSTSTOFARCHIPEL

Uitvinder en ondernemer Boyan Slat (23) is de oceaan opgegaan om de plastic soep op te ruimen. Een moedige jongeman die ondanks de kritiek op zijn onderneming de handen uit de mouwen steekt, waar overheden op hun krent blijven zitten en toezien hoe jaarlijks dertien miljoen ton plastic in de oceanen wordt gedumpt. Een hoeveelheid die jaarlijks toeneemt. Dit heeft een archipel aan afval tot gevolg met een omvang van circa zevenendertig keer de grootte van ons land. Na zes jaar voorbereiding is Boyan met zijn Ocean Cleanup begonnen en binnenkort zullen de resultaten wel bekend worden. Sommige experts hebben zich laatdunkend over het experiment uitgelaten, maar ook hier staan de beste stuurlui letterlijk aan wal. De jonge Delftenaar is nu bezig buiten de kust van San Francisco in de Stille Oceaan en bevecht een plastic soep die drie keer groter is dan Spanje. Hij kan via een livestream worden gevolgd.

DE PEST AAN PESTICIDEN

Onderzoekers van de Albert Einstein College of Medicine in New York hebben een verband ontdekt tussen pesticide residuen in de urine en voedselallergie. Vijf op de acht Nederlanders hebben het gif in hun lichaam. Glysofaat zit zelfs gewoon in het kraanwater. Het gif is bedoeld om het zenuwstelsel van insecten lam te leggen, maar omdat mensen vele malen groter zijn, gaan wij er niet aan dood, maar het draagt wel bij aan de toenemende hoeveelheid chronisch zieken. Dit zijn de schadelijke effecten van bestrijdingsmiddelen: voedselallergie, geheugenverlies, vermindering IQ, depressie, kanker, diabetes, autisme, obesitas, Parkinson, onvruchtbaarheid, geboorteafwijking en Alzheimer. Conclusie: eet biologisch.

Ziek door pesticiden

Transitie

Poolexpeditie Antarctica ANTARCTICA – Liesbeth en Edwin gaan met een wagen gemaakt van plastic naar Antarctica. Zijzelf gedreven door de afgunst ten opzichte van wereldwijde plasticverspilling en de wagen door zonne-energie. Op 26 november vertrokken ze met de hoop om op 12 december geografische Zuidpool te staan. Tekst: Sjors Beukeboom

De laatste maand staat volledig in het teken van voorbereidingen. Eind oktober zaten Edwin en Liesbeth bijvoorbeeld nog urenlang in een vriescel van -40 graden Celsius. Zo koud is het volgens Liesbeth volgende maand op de geografische Zuidpool. “Er zit geen kacheltje in onze Solar Voyage. Dat zou teveel energie kosten. Energie die we hard nodig hebben om door de sneeuw en over het ijs vooruit te komen.”

Polyfasisch slapen

Het echtpaar is het boegbeeld van een veel groter team. Ze krijgen onder andere hulp met de administratie, IT en media. Daarnaast zullen de twee continu in contact zijn met medici in Nederland. De hele organisatie hoopt met het megaproject aandacht te krijgen voor een schonere wereld en dat lukt volgens Liesbeth steengoed. “Veel media willen ons spreken, niet alleen uit Nederland. In aanloop naar ons vertrek hebben we bijvoorbeeld ook interviewverzoeken gekregen uit Tokio, New York en Berlijn”, zegt Liesbeth terwijl zij haar koffers inpakt voor vertrek.

“Het wil niet zeggen dat het daarna makkelijk wordt. Daarna krijgen we te maken met ijsgolven, die het ijs niet meer glad, maar hobbelig maken. Het is vervolgens nog een paar honderd kilometer waarin we de aanslag van de extremere kou op het lichaam moeten overwinnen.”

De Solar Voyage staat namelijk al in Chili op de twee Nederlandse avonturiers te wachten. Vanaf daar gaan ze met gemiddeld vier kilometer per uur richting hun einddoel reizen. En dat wordt een helse klus, van honderden kilometers. Met name het eerste gebied waar de avonturiers doorheen moeten is lastig. “Er zijn daar veel spleten in het ijs, die ontstaan zijn door het schuren van ijsplaten.”

Dag en nacht moet de Solar Voyage blijven rijden. Daarom gaan Edwin en Liesbeth om beurten het voertuig leiden. Niet elk een dagdeel van 12 uur, maar door middel van ‘polyfasisch slapen’. “Dat andere slaapritme gebruiken zeilers ook. In ons geval gaan we vier keer dertig en één keer negen-

tig minuten slapen. Behalve als er zich spannende situaties voordoen, dan slapen we korter.”

Plastic als waardevolle grondstof

De missie is volgens Liesbeth geslaagd op het moment dat het echtpaar terug in Chili is, en er geen afval op Antarctica achtergelaten is. Ze hopen een inspiratie te zijn voor anderen en wijzen op plastic als ‘waardevolle grondstof’. “We hopen dat de mensen die ons verhaal en onze missie lezen, bij zichzelf te raden gaan hoe ze een bijdrage kunnen leveren aan het verminderen van afval.” Dat kan volgens de avonturier al met kleine, praktische zaken. “Bijvoorbeeld met een eigen plastic zak naar de bakker, of met eigen bakjes naar de groenteboer.” Ze raadt daarbij aan kleine stapjes te nemen. “Bedenk bij jezelf hoe je met minder afval door het leven kan gaan. Als de ene stap lukt, denk dan na over een iets grotere vervolgstap. Wees verstandig en creatief, dan krijg je er vanzelf plezier in.”

Transitie

Onderzoek naar ledlampen voor de glastuinbouw:

nieuwe generatie led kan productie met 25% verhogen Tekst: Lynsey Dubbeld

Voor een huishouden zijn weinig energiebesparende maatregelen zo eenvoudig als het plaatsen van ledlampen. Oude lamp erin, nieuwe lamp erin. Led kan met gemak twee keer zo zuinig zijn als traditionele verlichting. In de glastuinbouw kunnen ondernemers dan ook veel energie - en dus kosten - besparen door ledverlichting te installeren. fijn dat wij in de praktijk kunnen aantonen wat In het project Carbon LED, een initiatief van het voor mogelijkheden er zijn en wat voor kansen dat glastelers biedt”, zegt Dieleman. “Een nieuEuropese kennis- en netwerkinstituut EIT Cliwe generatie ledlampen kan bijvoorbeeld ieder mate-KIC, is onderzocht wat er nodig is om de deel van het lichtspectrum bedienen. Dat biedt grootschalige toepassing van ledverlichting in kansen biedt om gericht productie te verhode glastuinbouw mogelijk te maken. Tom Bakgen. In de setting van onze proefkas tot wel 25 kum, directeur van Climate-KIC Benelux: “De overstap naar ledverlichting in kassen is typisch procent.” De verhoogde productie gaat niet ten een voorbeeld van een innovatietraject waarvoor koste van de smaak: volgens een testpanel dat bij de proefkas betrokken was, doet de smaak de technische uitvinding - de energiezuinige van de tomaten die onder led-licht zijn gekweest lamp - alleen niet voldoende is om succes te minstens zo lekker als in traditionele kassen. boeken. Het vereist inzicht in de hele supply chain en in de markt om het te laten werken en Vertical farming om gebruikers er voldoende vertrouwen in te Er zijn inmiddels steeds meer bedrijven die geven om de stap massaal te maken. Dankzij hybridesystemen gebruiken, of al volledig zijn CarbonLED hebben we deze inzichten nu.” overgestapt op led. De hoge aanschafprijs is nog steeds een barrière, maar via nieuwe vormen Warmteproductie Een belangrijke factor bij de toepassing van led van leaseconstructies kunnen die drempels worden verlaagd. in de glastuinbouw blijkt te maken te hebben

Niet alleen techniek

met de warmteproductie van ledlampen, vertelt Anja Dieleman van Wageningen University & Research, dat het project uitvoerde met INRA, Bayer Crop Science, Philips Lighting en Start Life. “De warmte die de lamp afgeeft is bij led aanzienlijk lager - dat is namelijk precies wat de verlichting energiezuinig maakt. Het behoeft geen betoog dat dit verschil in warmteproductie nogal wat uitmaakt voor een glasteler. Vervangt hij de gemiddeld 3000 lampen in zijn kas, dan verandert dat het binnenklimaat.” Daarnaast is het licht van ledlampen van een andere golflengte dan traditionele verlichting. “Wanneer niemand een teler kan vertellen hoe de planten daarop reageren, neemt niemand het risico zo’n lamp boven zijn planten te hangen.”

Nieuwe generatie led

De aandacht voor ledverlichting is de laatste jaren enorm toegenomen. “Het is daarom extra

Voor de grootschalige toepassing van led in de glastuinbouw is nog wel meer actie nodig, aldus Dieleman. “Denk aan veredelingsbedrijven, die moeten kunnen aantonen hoe hun rassen reageren op bepaalde typen licht.” Daarnaast is er vervolgonderzoek nodig naar de mogelijkheden van ledverlichting in verschillende praktijksettings. “Er is bijvoorbeeld veel interesse voor ledverlichting in vertical-farming, het kweken van gewassen in meerdere etages boven elkaar.”

Proefkas met perfecte lamp

Na een verkennende studie die Wageningen University & Research samen met Philips Lighting (tegenwoordig Signify) uitvoerde naar de mogelijke besparingen van ledverlichting in kassen, is Nunhems/BASF Vegetable Seeds aangesloten om te onderzoeken hoe verschillende tomatenrassen reageren op het rode en blauwe licht van ledverlichting. Dieleman: “Met grote

betrokkenheid van telers ontwikkelden we een proefkas om uit te vinden welke aanpassingen op klimaatbeheersing en teeltsysteem nodig zijn. Phillips ging ondertussen op zoek naar de perfecte lamp.”

Zien hoe het werkt

De proefkas is een kernonderdeel van het project Carbon LED, dat in 2015 startte en recent is afgerond. Dieleman: “Telers moeten met eigen ogen kunnen zien dat het werkt en hoe het werkt. Met mooie studies op papier overtuig je niemand in deze sector.” Bakkum vult aan: “Met deze innovatie-aanpak versnelt Carbon LED de overgang van kennisontwikkeling naar toepassing in de praktijk. Ook de betrokkenheid van partners zoals StartLife, een organisatie die ondernemerschap in de agri-foodsector stimuleert, draagt daaraan bij.”

CarbonLed en Climate-KIC

Carbon LED is een van de tientallen projecten die jaarlijks steun ontvangen van EIT Climate-KIC, het Europese kennis- en netwerkinstituut dat innovatieve oplossingen voor de klimaatproblematiek mogelijk maakt. Sinds de oprichting in 2010 heeft EIT Climate-KIC al bijna 1200 start-ups verder gebracht en meer dan 200 innovatieve producten klaar voor de markt gemaakt. Bakkum: “Via de financiering, expertise en community van Climate-KIC zetten innovaties de stap van idee naar actie. Op die manier vinden technologische vernieuwingen zoals led hun weg naar de markt en kunnen innovaties daadwerkelijk het verschil maken voor een beter klimaat.” Meer weten? Bekijk de video! https://www.youtube.com/watch?v= pspQDL8yHWc&feature=youtu.be

Transitie

De klimaatdoelstellingen van Parijs:

een nieuwe maanmissie?

In november vond in Dublin een driedaagse top plaats over de financiering van oplossingen voor de klimaatproblematiek. Renske de Zwart was er bij en vraagt zich af: hoe wordt de transitie naar een klimaatneutrale economie haalbaar en betaalbaar?

Tekst: Renske de Zwart | Beeld: Climate KIC

“We moeten provoceren en confronteren. De tijd van achterover leunen is voorbij.” Met deze woorden opent Sandrine Dixson-Declève, lid van de adviesraad van EIT Climate- KIC en voorzitter van de Club van Rome, in november de Climate Innovation Summit in Dublin. De top is een initiatief van EIT Climate-KIC, het Europese netwerk dat - via kennis, financiering en een netwerk van ruim driehonderd partners - innovatieve projecten en start-ups versterkt, versnelt en opschaalt om uiteindelijk een klimaatneutrale economie te realiseren. Dixson-Declève roept de zaal op tot actie. “Spreek je uit, durf risico’s te nemen, wees innovatief, en laten we naar buiten lopen met concrete plannen om de opwarming van de aarde binnen de 1,5 graden te houden die in Parijs zijn afgesproken.” Volgens Dixson-Declève zijn er gamechangers en change-agents nodig om de klimaatverandering te keren. Niet alleen op technologisch gebied, maar ook op financieel en politiek vlak. Leiderschap, daar draait het om. Wie kan het voortouw nemen? Dat het geen gemakkelijke taak is, moge duidelijk zijn. Dat het urgent is ook. Zoals een van de sprekers het verwoordt: “Wij zijn de eerste generatie die zeker weet dat klimaatverandering onze planeet kapot maakt, en we zijn de laatste generatie die er wat aan kan doen.”

De prangende vraag is hierbij: hoe dan? Onze uitstoot terugdringen is een ingewikkelde strijd op vele fronten: consumenten, politiek, overheid, bedrijfsleven, grote investeerders, pensioenfondsen en banken zullen allemaal fundamenteel moeten veranderen. Maar juist deze complexiteit maakt het lastig om de beweging er in te krijgen. “Na Parijs 2016 dachten we echt dat het ging gebeuren. Maar nu zijn we twee jaar verder en het momentum lijkt weg. De wereld is bezig met oorlog, vluchtelingenstromen, de Brexit en in Amerika is een totaal andere wind gaan waaien,” verzucht Dixson-Declève. “We hebben een serieuze ‘reboot’ nodig om die doelstelling van 1,5 graden te halen.”

Reboot

Hoe die reboot er uit moet zien, staat centraal in het openingsdebat van de Climate Innovation Summit. Aan de discussie nemen vertegenwoordigers deel van diverse financiële instellingen, banken, economen en politici uit de hele wereld. Om er een paar te noemen: Nancy Saich, Change Advisor van de Europese Investeringsbank, Vicki Plater, hoofd Growth and Public Services uit Nieuw Zeeland, en Martin Spolc, lid van de Europese Commissie. Econoom Mariane Mazzucato, directeur van het

UCL Institute for Innovation & Public Purpose, stelt dat de publieke en private sector allebei nodig zijn om de verandering aan te drijven, maar dat de publieke sector de leiding moet nemen. De overheid zal de regels moeten vaststellen en de ambitie moeten aangeven. Alleen dan zal de private sector volgen met investeringen en innovatie. Politica Molly Scott Cato, lid van het Europees Parlement voor de Groenen, voegt daaraan toe dat de politiek duidelijke doelen moet stellen, maar ook een duidelijke weg en een ordelijke overgang moet waarborgen. Ook geeft ze aan dat publiek geld nodig zal zijn, omdat niet alle aanpassingen winstgevend zijn. Hier haakt onder andere Sasja Beslik, hoofd Group Sustainable Finance van Nordea, op in. Hij pleit voor meer haast, meer urgentie en voor een Europees actieplan: “We weten wat niet goed is, we weten wat er wél kan. We hebben alleen nog steeds niet de fundamenten van onze economie veranderd. Dat moet nu echt gebeuren.” De sprekers benoemen allemaal de noodzaak voor verandering en actie. We moeten burgers en bedrijven laten zien dat ons milieu belangrijker is dan geld verdienen. “Willen we rijk worden, of willen we in balans leven?”, vraagt Sasja Beslik zich hardop af. Maar het is preken voor eigen parochie. Waar zijn de klimaatontkenners, waar zijn de bedrijven die misschien achter een façade van

Transitie

Waar staan we nu volgens jou? “Ik beweeg me tussen 100% hoop en 100% angst. Gaan we het redden? We zijn allen pioniers; we moeten met elkaar willen veranderen en van elkaar willen leren. Het is totaal achterhaald dat we allemaal in eigen auto’s willen rijden. Het is totaal achterhaald dat bomen worden gekapt om boeken te kunnen lezen. Waarom heeft niet iedereen een E-reader? Waarom printen we nog op papier? Er zijn zoveel alternatieven. Het principe van organisaties zoals Uber en Airbnb die een deeleconomie voorstaan zijn toe te juichen. Er kan in de uitvoering nog van alles mis gaan, maar het gaat om het idee dat we onze spullen delen en hergebruiken.”

Op naar een eco-beschaving

greenwashing en uiterlijk vertoon hun uitstoot en vervuiling keihard doorzetten? Dat zijn de partijen die ook, of juíst, mee moeten doen. Hoe krijgen we die in beweging?

Maanmissie

Volgens het panel is inspirerend en bevlogen leiderschap hard nodig, zoals bijvoorbeeld van John F. Kennedy die in de jaren zestig van de vorige eeuw het hele land achter de maanmissie kreeg. De missie om de eerste mens op de maan te zetten was ambitieus, welhaast onmogelijk, en de kosten waren gigantisch. Toch lukte het hem om de natie te verenigen achter deze doelstelling. Deze parallel wordt vaker getrokken tijdens het congres. De droom, de ambitie moet er zijn, burgers en bedrijven zullen dan volgen. Maar ook hier weer dient zich de vraag aan: hoe dan?

‘Countdown to 100 low-carbon solutions’

Op de tweede dag van de top pakt Dennis Pamlin, senior adviseur van het Research Institutes of Sweden (RISE), deze handschoen op. Hij vertelt over het framework Mission Innovation waaraan 23 landen en de Europese Commissie deelnemen. Deelnemende landen willen schone energie betaalbaar en betrouwbaar maken en de regeringen hebben toegezegd hier flink in te investeren. Pamlin geeft het startschot voor de ‘Countdown to 100 low-carbon solutions’ een oproep voor innovatieve oplossingen en projecten die de uitstoot van CO2 met 10 miljoen terugdringen in 2030 en die wezenlijk impact hebben op onze leefwijze en gedrag. De oplossingen kunnen een mix zijn van technologische en systeemveranderingen - en de ideeën kunnen komen van start-ups en grote bestaande bedrijven. De 100 voorstellen komen uit open inschrijving, maar ook via bestaande initiatieven zoals bijvoorbeeld EIT Climate-KIC, of het WNF Climate Solvers. Ik spreek Dennis Pamlin over dit initiatief. Gaat deze countdown ons helpen om tot daden over te gaan? “Het gaat ons helpen om onze focus te verleggen. We moeten stoppen met bedrijven steunen die veel CO2 uitstoten. We moeten ons geld gaan stoppen in bedrijven die met schone oplossingen komen. Met dit initiatief stimuleren we deze

bedrijven. De nadruk moet niet liggen op hóe iets wordt geproduceerd, maar wát we maken. En daarmee bedoel ik dat het product moet bijdragen aan de oplossing. We moeten geen plastic zooi, geen energieslurpende auto’s, geen wegwerpkleding meer willen. We moeten naar een consumptiepatroon waarbij genoeg genoeg is. Bijvoorbeeld door onze focus te verleggen van de vraag ‘hoe eet ik minder vlees’ naar ‘hoe eet ik gezond’. Niet alleen voor mezelf, maar voor de hele wereld.” Kunnen we met start-ups genoeg bereiken, of hebben we uiteindelijk een inspirerende leider nodig zoals John F. Kennedy die van klimaatverandering de nieuwe maanmissie maakt? “Een interessante vraag! Kleine stappen zijn goed, maar het gaat hier toch echt om heel grote issues. Als we met elkaar, van onderaf, met duizenden initiatieven komen dan moeten we heel veel kunnen bereiken. Er zijn zoveel slimme mensen en goede ideeën. Kijk bijvoorbeeld naar de start-up KiteKraft: een vernieuwende, effectieve manier van windenergie opwekken, door Duitse studenten bedacht en uitgevoerd. Maar zonder leiderschap en zonder overheidssteun en bedrijfsleven gaan dit soort initiatieven het niet redden. Iedereen moet zijn verantwoordelijkheid nemen.”

Wat volgens Pamlin ook bij de huidige pioniersfase hoort, is dat de spelregels en standaarden nog niet vaststaan. Dat biedt kansen voor innovatie. “Wat mij betreft wordt de standaard niet meer ‘hoe produceer je zo goedkoop mogelijk’ maar ‘hoe produceer je zo duurzaam mogelijk’. En die duurzame producten moeten dan goedkoper zijn. De tijd dat duurzame producten alleen betaalbaar zijn voor een kleine elite is achterhaald. We moeten onze geld-gedreven samenleving ombouwen naar een eco-beschaving. Dat kunnen we bereiken door niet alleen je eigen gedrag te veranderen, maar ook binnen jouw beroepsgroep, en binnen jouw gemeenschap, te kijken wat je kan veranderen. Maak de kring om je heen zo groot mogelijk en word zo de een gamechanger en change-agent. Dan maken we echt een stap naar een duurzame economie.” Meer weten over de ‘Countdown to 100 low-carbon solutions’, of wil je zelf een voorstel indienen? Kijk dan op: www.misolutionframework.net/solutions Meer weten over de Climate Innovation Summit en alle initiatieven voor een klimaatneutrale economie? Kijk dan op: www.climateinnovationsummit.org

Transitie

Nieuwe menukaart voor een klimaatneutrale economie Volgens de Europese Commissie is er tussen nu en 2030 maar liefst 177 biljoen euro nodig voor investeringen in duurzame initiatieven. Dat geld moet de gemiddelde wereldtemperatuur onder de twee graden stijging houden, zoals in het Klimaatakkoord van Parijs is afgesproken. Maar hoe kom je aan een slordige 177.000.000.000 euro? “Daar moet elke sector in elke keten aan meewerken”, zegt Marjon Eijpe van EIT Climate-KIC, het kennis- en netwerkinstituut dat in november in Dublin de Climate Innovation Summit (CIS) organiseerde. EIT Climate-KIC zet na de top in Nederland al volop stappen richting een klimaatneutrale economie. Tekst en beeld: Sjors Beukeboom

Missie financiën. Dat was het thema van de Climate Innovation Summit die in november in Dublin plaatsvond. Er waren bijna 600 inschrijvingen en er presenteerden 70 sprekers. Eén van hen was de vicepresident van de Europese Commissie, Maroš Šefčovič, die vertelde over de vervolgstappen van duurzame groei en financiering van duurzame producten. Naast politici waren er ook banken, universiteiten, bedrijven, verzekeraars, start-ups en studenten in Ierland. “Omdat financiën álle ketens aangaat”, zegt Marjon Eijpe van EIT Climate-KIC. “De drie dagen in Ierland brengen de verschillende spelers in de ketens met elkaar in contact. Zij delen alle actuele kennis en expertise die voorhanden is. Die koppeling tussen de spelers maken we zodat alle partijen elkaar weten te vinden, kennis delen en samen klimaatinnova-

ties versnellen. Innovaties die nodig zijn om een positieve bijdrage te leveren aan het klimaat én de economie.”

Ledverlichting in kassen

Niet alleen in Ierland, maar ook in Nederland werkt EIT Climate-KIC aan duurzame innovaties. Een goed voorbeeld dat laat zien hoe duurzame ontwikkeling sneller en slimmer kan, is volgens Eijpe een samenwerking tussen EIT Climate-KIC met onder andere Wageningen Universiteit & Research, Bayer CropScience en Signify (voorheen Philips). “Wij zijn met hen een project gestart om ledverlichting in kassen te testen”, zegt Eijpe. “Dat begon allemaal met het idee dat ledverlichting energiebesparend en kostenverlagend kan zijn voor kashouders. Vervolgens hebben de onderzoekers ook ontdekt dat ledverlichting van een specifieke sterkte en

kleur een grote invloed heeft op de groeisnelheid van tomaten. Na optimalisatie bleek de groei van tomatenteelt met wel 25% toe te nemen.” Wat kunnen we met het resultaat van een dergelijk project? “Het inspireert de tomatenkweker om te investeren in duurzaamheid, de universiteit om onderzoek te doen naar de invloed van ledverlichting op andere gewassen en ook de zaadtelers om meer van dit soort tomatensoorten te ontwikkelen. Zo wordt een klein idee groter en groter en raken steeds meer mensen, bedrijven en instanties betrokken.”

Utrecht

Een ander project dat mede door EIT Climate-KIC gestalte kreeg in Nederland zijn de zogeheten Smart Sustainable Districts. Het voorbeeld is in Utrecht het gebied van het Centraal Station en het Jaarbeursterrein. “Het gebied moest op de

Transitie

schop en Hoog Catharijne werd verbouwd. In samenwerking met het Utrechts Sustainability Institute hebben we gekeken hoe er klimaatneutraal gebouwd kon worden en hoe we er voor kunnen zorgen dat er een gezonde leefkwaliteit ontstaat”, zegt Eijpe. “Dit gebied wordt zo groen mogelijk en zeker autoluw. Oplossingen hiervoor ontstaan in nauwe samenwerking met onder andere de provincie Utrecht, de gemeente Utrecht, ondernemers en inwoners uit het gebied plus internationale experts”, zegt Eijpe. Volgens haar is het een mooi voorbeeld van samenwerken om innovatieve oplossingen te bedenken en zo iets voor elkaar te krijgen. “We betrekken er zoveel mogelijk mensen bij.” Eén van de betrokkenen is LomboXNet, een initiatiefnemer die oplaadpalen voor auto’s, gedreven door zonne-energie, heeft ontwikkeld. “In Utrecht is de basis gelegd. Door het project bij de Jaarbeurs heeft hij zijn product verder kunnen ontwikkelen. Nu is hij ook in andere landen actief.”

Resultaten

Concrete resultaten van het evenement in Dublin zijn er nog niet. Die komen er wel, als het aan EIT Climate-KIC ligt. “Binnenkort gaan we met

onze partners om de tafel zitten om te kijken hoe we alle nieuwe informatie uit de conferentie in Dublin concreet invulling kunnen geven. We weten nu welke discussies er wereldwijd gaande zijn, en die kunnen we gebruiken in onze

bijeenkomsten. Het voelt nu alsof we een grote menukaart onder onze neus gekregen hebben, waaruit we de belangrijkste gerechten voor Nederland moeten kiezen. Die gaan we vervolgens uitwerken.”

Columns

Werkgeluk als driver in betekeniseconomie

Relatieve rust

Tekst: Patrick R. van Zuijlen

Tekst: Nathalie barones van Verschuer

Even voorstellen: onze nieuwe columnist Patrick R. van Zuijlen. Patrick zal in 2019 transitie belichten vanuit een business perspectief. In de loop der jaren heeft hij vanuit Dé Bedrijfsoptimalisator® honderden bedrijven ondersteund in hun transitie. Daarnaast hebben ruim 1500 professionals de programma’s van EIGEN Fundament gevolgd. In deze programma’s gaat het om persoonlijke transitie op zielsniveau. Patrick en zijn collega’s tonen de weg naar blijvende vitaliteit op alle levensgebieden, inclusief verhoogd werkgeluk.

Rust, wanneer heb je dat? Staan we niet allemaal veel te veel ‘aan’ tegenwoordig? Wanneer hebben wij echt rust in dit tijdperk van smartphones met whatsapp en andere social media, waarop je 24 uur per dag in contact bent. Terwijl winter een tijd is van rust in de natuur. Wellicht is het een idee om daar een voorbeeld aan te nemen.

Moeder aarde gaat bankroet. We maken 1,7 keer meer op dan de capaciteit van de aarde. Elk jaar bereiken we steeds eerder de datum dat het rantsoen van dat jaar op is. In 2018 op 1 augustus. In 2019 een datum in juli. Het wordt een hete zomer! Letterlijk! Daarnaast neemt wereldwijd het vertrouwen in overheid, kerk en leger af. Het bedrijfsleven neemt de macht over. Bedrijven als Google en Facebook beheersen in toenemende mate ons leven. Zakenman Trump heeft het zelfs tot president geschopt. Het goede nieuws is dat steeds meer mensen de teloorgang van waarden spuugzat zijn. Ze komen in actie en starten nieuwe bedrijven (25% van startups is betekenisvol, en draagt bij het oplossen van een van de 17 sustainable Development Goals van de UN), en/of kopen bewust betekenisvolle producten. Hiermee dragen ze in toenemende mate bij aan de transitie van de winst naar betekenis. Het fraaie van deze transitie is dat betekenisvolle bedrijven sneller groeien dan winstgedreven ondernemingen. Maximaliseren van werkgeluk staat bovenaan het lijstje van authentieke leiders. Hoe hoger het werkgeluk, hoe beter medewerkers presteren en hoe hoger hun toegevoegde waarde voor het bedrijf. Tot 22% meer productiviteit, 37% minder ziekteverzuim/burn-out en langere dienstverbanden zijn wat gegevens (Bron: Bootz Allen, Gallup, 2018). (Werk-) geluk is onderdeel van de ziel van de professional en zijn bedrijf. Organisaties die dat snappen zijn de winnaars van morgen. Zij begeleiden hun bestaande klanten naar betekenis, waarde en producten die resoneren. Nieuwe klanten herkennen het bedrijf en zijn waardes. Ook groeit de aantrekkelijkheid van de organisatie; met name voor de milenials. Zij achten impact hoger dan winst. Kortom: werkgeluk laat betekenisvolle organisaties sneller groeien. Hierdoor groeit hun impact en bijdrage aan de betekenis-economie. En daarmee een betere wereld.

De egel houdt een winterslaap. De bomen sparen hun sappen op voor het voorjaar en lijken even niet te leven. Maar wat doen wij in de winter? Wij zijn drukker dan druk. Eerst vieren we Sinterklaas, met cadeautjes, gedichten, pepernoten en boterletters. Direct daarna volgt het kerstfeest, ook weer met cadeau’s onder de boom, het huis helemaal versierd en verlicht en veel eten. Op Mariënwaerdt doen we volop mee met deze drukke periode. Onze kerspakketten vinden gretig aftrek, en ons team is dag en nacht bezig om ze in te pakken en weg te brengen. Bovendien hebben we veel partijen, kerstborrels, diners, zakelijke afsluitingen van het jaar en een drukke kerstbrunch in de Stapelbakker. Dus rust is er rondom in de natuur, maar in het hart van het landgoed is de winter zeker geen tijd van slapen en wachten. Na inspanning heb je als mens weldegelijk ontspanning nodig. Even afkicken van alle drukte en je bezinnen op het komende jaar. En die rust komt in januari en februari, tenminste relatieve rust. Relatief, omdat je dan alles wat je voor je uit hebt geschoven weer moet oppakken. Maar ik neem me voor 2019 voor om in januari die rust wel te pakken. Dan ga ik langer wandelen met de honden door de slapende natuur, een goed boek lezen bij de haard en het tempo iets omlaag brengen. Al 2 jaar doe ik dan ook een periode zonder alcohol, facebook, instagram en spelletjes op mijn telefoon. Misschien dat ik dit jaar ook whatsapp verwijder. Eens kijken wat een rust dat geeft. Het is vast goed voor de creativiteit en inspiratie om het landgoed weer verder te brengen in dit tijdperk waarin iedereen altijd ‘aan’ staat. Om dat te kunnen moet je af en toe even op het uitknopje drukken, daar ben ik van overtuigd!

Nathalie barones van Verschuer runt samen met haar man het landgoed Heerlijkheid Mariënwaerdt in het Gelderse Beesd. Daar worden onder meer biologische delicatessen geproduceerd en bevinden zich een winkel en twee restaurants.

Column B i o d y n a m i s ch e kwa l i te i t

Leven begint met Demeter Demeter is de Griekse godin van de vruchtbaarheid en het internationale keurmerk van de biodynamische landbouw. Demeter gaat verder dan biologisch. Eisen en richtlijnen zijn strenger. Met grensverleggende landbouwmethoden versterken boeren de natuurlijke levenskracht die bodem, planten, dieren en mensen in kringlopen aan elkaar doorgeven. Hun gewassen worden rustig volwassen, dankzij een ruime vruchtwisseling en minimale bemesting. Echt lekker en gezond voedsel komt uit het meest natuurlijke landbouwsysteem. Logisch dat je meer van leven geniet, als je zulke goddelijke sla eet. www.stichtingdemeter.nl

Biologisch-dynamische Demeter honing Onze Demeter honing komt van een biologisch-dynamische imker uit Duitsland, waarbij de bijen nectar verzamelen op wilde bloemen in de Duitse natuur. De honing komt volgens de Demeter richtlijnen tot stand. Hierbij wordt zoveel mogelijk rekening gehouden met de natuurlijke leefwijze van de bijen en de samenhang tussen dierenrijk, natuur en kosmos. Verkrijgbaar in een crème en vloeibare honing bij uw biologische speciaalzaak.

DUITSLAND

Al sinds 1977 passie voor honing, en dat proef je!

www.detraay.com

Biologisch en biodynamisch eten maakt het leven leuker voor alles en iedereen! Voor onszelf en onze kinderen, voor de bijen en de regenwormen, voor de vissen in de zee.

Doe het voor onze jeugd... Deze zomer organiseerden we als Stichting Demeter de actie Toekomst Zaaien op een achttal bedrijven. Gemiddeld kwamen zo’n 70 belangstellenden naar onze boeren om een akker in te zaaien, meestal met wintergraan.. Hieronder veel jonge kinderen. Het viel me op hoe blij de jongste jeugd wordt als ze buiten in de weer zijn, nergens een verveelde houding te bekennen. Lerend over bodemleven en alles op en rond de boerderij, met een twinkeling in de ogen.

Dus waarom zou je aardbeien met gif eten als het ook zonder kan? Doe je boodschappen bij Odin. Kleine keuzes, groot effect.

Odin. De coöperatieve supermarkt www.odin.nl

.nl academie gastronomie landgoed

OPLEIDINGEN & CURSUSSEN Natuurvoeding voor duurzame gezondheid. Meer weten? kraaybeekerhof.nl

Als je dat tot je neemt is het extra schrijnend dat we in hoog tempo de toekomst van de jeugd slachtofferen op het altaar van de economische groei. De natuur geeft voortdurend signalen dat we ons leven drastisch anders moeten inrichten, maar nog steeds houdt een meerderheid zich stokdoof. De toekomstscenario’s die we voorgeschoteld krijgen zijn bepaald niet rooskleurig. En er zal op regeringsniveaus heel veel moeten veranderen. Toch blijft elk persoonlijk actie betekenisvol, elke besparing van CO2, elke vorm van bewustwording en deze delen met anderen. We zullen ons moeten uitspreken en het goede voorbeeld moeten geven. Ik stond persoonlijk aan de wieg van de slogan ‘ een beter leefmilieu begint bij jezelf ’ dat geldt nog steeds. Biodynamische boeren geven ook een goed voorbeeld, hoe je anders met de bodem, met planten en dieren om kunt gaan. Ze niet opjagen voor persoonlijk gewin, maar waarden gedreven werken. Ook door hun producten te kopen geeft u een signaal af. Kies bewust, kies voor Demeter. Bert van Ruitenbeek, directeur Stichting Demeter Demeter is het kwaliteitskeurmerk voor biodynamische landbouw en voeding

WILT U OOK ZORG OP MAAT? DAT KAN MET DE NATUURLIJKE GENEESMIDDELEN VAN WELEDA.

Weleda kijkt op een holistische manier naar de mens, vanuit de gedachte dat elke mens een uniek individu is. Weleda produceert in Nederland meer dan 800 verschillende geneesmiddelen volgens farmaceutische standaarden om dit voor u in passende gezondheidszorg om te zetten. De antroposoﬁsche huisarts benadert u op dezelfde wijze en maakt daarbij gebruik van Weleda’s doeltreﬀende geneesmiddelen.

Ga nu naar www.weleda.nl/ apotheek om uw voorschrijfgeneesmiddel te bestellen en voor een arts bij u in de buurt. Voor vragen kunt u bellen naar 079 - 363 13 13 of mailen naar info@weleda.nl.

Weleda. Puur natuur, net als jij.

Onderwijs

Levend leren op de Boerderijschool Vrijeschool in Utrecht adopteert de boerderij als klaslokaal

Hoe vaak zitten kinderen nog met hun handen in de modder? En hoeveel kinderen weten waar de melk vandaan komt die ze ’s ochtends aan de ontbijttafel drinken? Kinderen van de derde klas van de Vrijeschool in Utrecht (locatie Maliebaan) vormen een uitzondering op de meeste Nederlandse kinderen… Zij gaan namelijk elke week naar de Boerderijschool. Tekst: Leonie kohl

De Boerderijschool: een hooggewaardeerd onderdeel van het vrijeschoolonderwijs in Utrecht. Zowel bij de kinderen als bij de leerkrachten, want een boerderij vormt een unieke leeromgeving, waar de kinderen ‘het echte leven’ ervaren door te zien, voelen, ruiken, proeven en horen. Ze werken samen met de boer en de boerin en krijgen zo een waardevol kijkje achter de schermen van de Nederlandse voedselproductie. Op de Boerderijschool wordt een brug geslagen tussen onderwijs en landen tuinbouw, normaal twee gescheiden werelden. Klassenleerkracht ‘Juffie’ Simone is overtuigd dat deze verandering van leeromgeving een positieve uitwerking heeft op de kinderen. “De kinderen leren op een andere manier dan op school om samen te werken, grenzen te verleggen en angsten te overwinnen. Ze doen kennis op over voedingsmiddelen en de economische keuzes die gemaakt moeten worden op een boerenbedrijf.”

De kinderen zijn nog veel enthousiaster. Een jaar lang komen ze elke vrijdag in hun blauwe overalls met rode wangen terug van boerderij De Zonnewijzer bij Amelisweerd. Zo maken ze alle seizoenen op het land mee, want zelfs in de winter is er van alles te doen! Er moet worden geklust, de stallen moeten uitgemest, het voer voor de koeien moet worden afgemeten, de stal moet worden gewit en de rotte appels mogen uit de boomgaard. Spelenderwijs nemen ze zo een flinke portie kennis en vaardigheden op over techniek, milieu, rekenen en hygiëne.

“Ik vind dat je niet alleen moet werken in schriften, maar ook in de natuur!” – Sonja, leerlinge van de Boerderijschool

Eva is een leerling die net klaar is met haar jaar op de boerderij: “Het is weer eens wat anders dan in de klas zitten rekenen als het mooi weer is. Je leert er hoe alle machines heten en hoe je de tuin moet omspitten. In de tuin is ook heel veel te leren: boontjes telen, water geven, mesten en oogsten. Ook leer je boter maken: eerst de room van de melk scheiden en dan schudden. In de lente zijn er geitjes, die je kunt knuffelen. Zo schattig!” De klas van Eva neemt met weemoed afscheid van de boerderij. De school hoopt zo dat kinderen enthousiast blijven, nieuwsgieriger worden en beter in verbinding staan met de cyclus van de natuur.

Fotowedstrijd

FOTOWEDSTRIJD

LandschappenNL

Heb je een foto gemaakt van een mooie, bijzondere of typische plek in de Nederlandse natuur? Stuur die dan met toelichting naar de Krant van de Aarde. Elk nummer plaatsen we de beste inzending en enkele eervolle vermeldingen. Mail naar: redactie@krantvandeaarde.nl onder vermelding van je naam en adres. De winnaar wordt ook beloond door onze partner LandschappenNL met het boek â&#x20AC;&#x153;Lekker Landschapâ&#x20AC;? over foodwalks en eten uit de natuur van LandschappenNL en een DVD van BBC EARTH.

Fotowedstrijd

Foto: Joyce Luiten, Arnhem

Winnende foto De Hoge Veluwe is één van de 20 nationale parken in Nederland. Dit park bevindt zich op één van de opvallendste stuwwalcomplexen van Nederland. Glooiend landschap van tijdens de voorlaatste ijstijd door gletsjers ontstane heuvels. Vaak zijn de hoge delen bebost zodat het reliëf niet goed zichtbaar is. Maar dit open heideveld met de prachtig gekleurde solitaire boom laat een fantastische uitzicht zien dat alle stuwwallen van zichzelf hebben. Goed te zien is tevens dat heidevegetaties veel beheer vragen om vergrassing tegen te gaan. Gerit-Jan van Herwaarden, LandschappenNL

Samen voor ons Landschap LandschappenNL is het samenwerkingsverband van 12 provinciale organisaties, dat zich inzet voor het behoud en ontwikkeling van ons landschap waarin we wonen, werken en recreëren. Het landschap vraagt om duurzaam beheer, zodat we er nu en in de toekomst van kunnen genieten. LandschappenNL werkt samen met mensen, organisaties, bedrijven en overheden, via projecten en lobby.

EFFECTIEF KLIMAAT SPAREN MET TONZON! BEGIN NU MET DE KRUIPRUIMTE

Ook bij nieuwbouw nog forse besparingen mogelijk TONZON Vloerisolatie heeft in een kruipruimte een beter isolerend effect dan nieuwbouw isolatie. Dat is te danken aan het unieke Thermoskussen dat in 1980 in Nederland is uitgevonden. Dit is het enige materiaal dat de warmtestraling van de vloer vrijwel tot nul reduceert. De vloer wordt daarmee warmer bij een lagere binnentemperatuur. Daardoor is de energiebesparing hoger dan bij andere isolatiematerialen zoals wol, EPS (polystyreen) of purschuim. Die stralen aan de onderzijde nog steeds warmte naar de kruipruimte. Door dit permanente warmtelek worden nieuwbouwvloeren niet zo warm en is een vloerverwarmingssysteem bijzonder traag.

een schone, geurloze kruipruimte. Dankzij deze aanpak kunt u met natuurlijke ventilatie toch gezond wonen! Aanpak onnodige warmtelekken spaart extra gas We laten veel warmte onbenut weglekken. GeĂŻsoleerde CVbuizen stralen onnodig warmte uit in ruimtes zoals zolders, garages en kruipruimtes. Radiatoren warmen buitenmuren op. Bij vloerverwarming lekt veel warmte onbenut aan de onderzijde weg, zelfs bij nieuwe huizen en zogenaamde NOM-woningen. Bij woningen met luchtverwarming is het in de kruipruimte soms nog warmer dan in de kamer. Kortom veel systemen stralen onnodig warmte uit. TONZON heeft voor al deze problemen innovatieve oplossingen ontwikkeld.

TONZON Thermoskussens

TONZON Bodemfolie

Bodemfolie op de bodem van de kruipruimte (zie illustratie hierboven) zorgt ervoor dat er geen vocht vanuit de bodem het huis kan binnendringen. De dubbele aanpak met Thermoskussens en Bodemfolie zorgt voor een warmere vloer en

Gas in de toekomst flink duurder Wanneer de plannen doorgaan, gaat de belasting op gas omhoog. Vraag daarom nu een kosteloze inspectie aan van uw kruipruimte en ontvang vrijblijvend een offerte op maat. Kijk snel op tonzon.nl of bel 0900 - 28 66 966 (0,10 p/min).

Sport en beweging

Winter in Nederland

IJSTIJD! brengt jeugd aan het schaatsen MIDDELBURG

SCHEVENINGEN Het is weer IJSTIJD! Tijd om te gaan schaatsen. Samen met je klasgenootjes, vriendjes of vriendinnetjes. Want schaatsen is leuk, leerzaam en gezond! Met die insteek lanceert de KNSB, samen met haar sponsoren, waaronder onder andere KPN en ook het Twentse bedrijf Tonzon het initiatief om alle kinderen in Nederland enthousiast te maken om (vaker) te gaan schaatsen. Het initiatief steunt op een brede samenwerking, waarin kunstijsbanen, tijdelijke ijsbanen, schaatsscholen, basisscholen en schaatsverenigingen een belangrijke rol spelen. IJSTIJD! is gericht op kinderen tot en met 12 jaar. Hopelijk brengt dit weer nieuwe talenten voort, die later in de voetsporen van Sjoukje, Ard, Sven, Ireen, Sjinkie of Suzanne kunnen treden. Meer bewegen goed voor de ontwikkeling van het kind. IJSTIJD! speelt in op het maatschappelijke streven om jeugd meer te laten bewegen. Sport is goed voor de fysieke, mentale en sociale ontwikkeling van een kind. Schaatsen zit in het DNA van de Nederlander en staat hier al eeuwenlang voor plezier op het ijs. Schaatsen op natuurijs behoort tot ons Cultureel Erfgoed. Als het ĂŠĂŠn nacht vriest, dromen velen van toeren op natuurijs en... de Elfstedentocht. In Nederland leren kinderen fietsen en zwemmen. En daar hoort natuurlijk ook schaatsen bij. Nederlandse schaatsers behoren al jaren tot de wereldtop en daar beleven miljoenen mensen weer kijkplezier aan.

Strenge winters komen minder vaak voor Sinds strenge winters minder vaak voorkomen, is het echter niet meer vanzelfsprekend dat de jeugd leert schaatsen op natuurijs. De KNSB en haar samenwerkingspartners willen alle kinderen daarom met deze oer-Hollandse sport laten kennismaken op kunstijs. Ons land telt 23 grote kunstijsbanen, die vanaf oktober tot april open zijn, en tientallen kleinere ijsbanen, die veelal vanaf Sinterklaas tot het einde van de kerstvakantie in de stads- en dorpscentra liggen.

250.000 kinderen Vele tijdelijke ijsbanen vormden sinds 2011 het collectief van IJSTIJD! De naam staat vanaf nu voor een veel breder initiatief, met daaronder ook de kunstijsbanen. Dit is bedoeld om meer jeugd vaker op het ijs te krijgen. De eerste stap is om komend jaar 250.000 kinderen via het schoolschaatsen op een leuke manier kennis te laten maken met de ijssport. Meer informatie op schaatsen.nl/ijstijd

AMSTERDAM

Recepten

Kerst inspiratie Het is weer bijna kerst, en je wilt je gasten verwennen, maar er zelf ook van genieten. Nou, dat kan met dit menu, bijzonder makkelijk voor te bereiden en een lust voor het oog. Eric van Veluwen - Patron Cuisinier -mede eigenaar Antropia

Bladerdeeg hapjes

Lekker voor bij de borrel en in minder dan een half uur op tafel! Voor 24 stuks

Van de markt

• 6 plakjes roomboter bladerdeeg • soort 1: dobbelsteentjes Keuper kaas en Brie de Riele, gebroken walnoot en verse kruiden • soort 2: 8 blokjes pompoen, 1 el Antonia’s mosterd, 50 g gerookte kip • soort 3: 1 appel van Old Bleank, in stukjes gesneden, 50 g gerookte spek, 1 aardappel aan blokjes gesneden en gekookt • plm. 12 tl Culibes vlierbessenchutney naar smaak • 1 ei, losgeklopt

Hoe te maken

1. Snijd de plakjes bladerdeeg in vieren 2. Werk elk stukje deeg met de bloemzijde naar beneden in een muffin vorm, zodanig dat de hoekpunten uitsteken 3. Leg op elk bladerdeegje 1 van de soorten vullingen, totaal 3 x 8 soorten en vouw ze dicht 4. Bestrijk de bladerdeegjes dun met losgeklopt ei 5. Bak de hapjes op 220 °c gedurende 15 minuten in de oven 6. Haal ze uit de oven, top de hapjes af met een kleine halve theelepel chutney en laat ze afkoelen

Kipfilet met Brie de Riele

De Twentse Saltimbocca - vaarwel Italië! Echte kip en echte kaas, eenvoud zit in de smaak. En het is zo waanzinnig lekker!

Van de markt

• 4 kippenbouten van de Veldhoevekip (vraag even of ze ontbeend kunnen worden) • ½ Brie de Riele • 8 plakken rauwe ham • 40 g boter • 5 dl room • 1 dl basis jus • 2 dl witte wijn • 40 g gedroogde tomaat • 200 g jonge groente, bijvoorbeeld (wortel, romanesco sla, prei, selderknol, rettich) geblancheerd en op smaak gebracht met olie en boter. • peper & zout

Recepten

van Antropia

Hoe te maken

1. De boutjes in de lengte opensnijden, 1/3 deel van de boutjes in een keukenmachine fijnmalen tot gehakt, 2 dl van de room toevoegen en over de boutjes uitsmeren 2. Op smaak brengen met peper en zout en de plakjes Brie verdelen over de filets. Dicht vouwen en inrollen met de rauwe ham net als een rollade. TIP: pak de rollade in ingevet aluminiumfolie, dan blijft ze mooi in vorm tijdens het braden 3. De boter verhitten en de kipfilets hierin rondom snel aanbraden. Neem de kip uit het vet en leg ze in een vuurvaste schaal en gaar ze in de oven van 140 graden in 10 minuten gaar 4. Maak de saus door de Crème fraîche en de basisjus samen in te laten inkoken. De saus op smaak brengen met de fijngesneden gedroogde tomaat, peper & zout 5. Snij de rollade in plakken, breng de groentes op smaak en serveer het geheel met wat saus erbij.

Twentse walnotentaart 2-4 personen

Van de markt

• 250 g pure chocolade • ½ el boter om in te vetten • 4 middelgrote eieren • 125 g kristalsuiker • 200 g walnoten • 100 g suiker • 2 eidooiers • 125 ml verse slagroom (bekertje) • 1 el Twentse likeur

Hoe te maken: 1. Breng een pan water aan de kook. Breek 100 g chocolade in stukjes en doe in een tweede pan die erin past. Zet deze in de pan met het hete water en laat de chocolade smelten (au bain-marie). Laat de chocolade iets afkoelen 2. Bekleed de bodem van een springvorm met bakpapier en vet de wanden in met boter 3. Verwarm 100 g suiker en laat deze karamelliseren, voeg de walnoten toe en roer ze even om. Laat afkoelen en hak ze dan in stukjes 4. Splits de 4 eieren. Klop met een mixer de eidooiers, 50 g suiker tot een licht en schuimig mengsel 5. Klop de eiwitten stijf. Voeg 60 g suiker toe en klop nog circa 1 minuut door. Roer de gesmolten chocolade door het eierdooiermengsel. Voeg de walnoten toe en spatel het eiwitschuim in gedeelten erdoor en meng goed. Schep het chocoladeschuim in de springvorm en bak de taart in 30-35 minuten gaar. Haal de taart uit de oven en laat op een rooster afkoelen 6. Smelt de rest van chocolade in een kom (au bain-marie) en roer glad. Neem de chocolade van het vuur en roer de eierdooiers er een voor een door. Zet de kom terug op de pan en verwarm de chocoladesaus al kloppend tot saus dikker wordt. Laat de saus afkoelen. Klop de slagroom met de rest van suiker stijf. Schep de slagroom en de cognac door de afgekoelde chocoladesaus. 7. Neem de taart uit de vorm en leg op een schaal. Bestrijk de bovenen de zijkanten dik met de helft van de chocoladeroom. Zet de taart en de rest van de room ongeveer 5 minuten in koelkast. Bestrijk opnieuw met de chocoladeroom. Garneer naar keuze met dunne chocolaatjes of chocoladekrullen

Recepten

Maartje Borst is vegan chef in hart en nieren. Sinds een aantal jaar runt zij in Amsterdam haar zaak Koffie ende Koeck waar allerlei bijzondere plantaardige lekkernijen worden geserveerd. Botanische geuren en smaken verrijken haar creaties en haar bijzondere visie op de wereld en het leven zie je terug in haar overheerlijke recepten. www.koffieendekoeck.nl Lisette Kreischer is een van de grondleggers van de vegan-beweging in Nederland. Ze is co-founder van de inmiddels befaamde Dutch Weed Burger en heeft tien succesvolle (kook) boeken op haar naam staan, waaronder Ecofabulous koken in alle seizoenen, het succesvolle en internationaal bekroonde Groente uit zee en The Plant Pharmacy. Haar liefde voor de geneeskrachtige plantenkeuken en voor al dat leeft draagt zij uit middels haar boeken, verhalen en fotografie. www.lisettekreischer.com

Feestelijk (vegan) familie menu

Voor het boek en blog Man.Eat.Plant. slepen de dames hun messen en stookten zij het vuur hoog op om gezamenlijk eens en voor altijd aan de wereld te laten zien hoe je planten verdomd lekker kunt bereiden, voor alle gelegenheden, voor alle lekkerbekken. www.maneatplant.com

Verwen al je gezinsleden en jezelf met dit heerlijke feestmenu voor kerst. De smaken en texturen die in deze recepten naar voren komen zijn vertrouwd en makkelijk verkrijgbaar. Perfect voor kleine en grote families en voor jong en oud, toegankelijk voor iedereen, en bovendien eenvoudig te maken. Door: MAN.EAT.PLANT. | www.maneatplant.com | Foto’s: Lisette Kreischer | Recepten: Maartje Borst

VOORGERECHT

Rode kerstsoep met crostini

Deze soep is een heerlijk voorgerecht voor de hele familie. Niet te zwaar, geen moeilijke ingrediënten, wel rijk van smaak. De crostini met hummus van witte bonen maakt het helemaal af.

Voor 4-6 personen

Ingredienten Soep

• olijfolie • 150 g boterbonen of cannellini bonen uit blik • 2 tenen knoflook, gepeld en 1 grof gehakt • sap van 1 citroen • 3 el tahin • 1/4 tl grof zeezout • 30 ml water • extra olijfolie voor het serveren • 1 el sesamzaad, geroosterd in droge koekenpan • 1 tl zeewiervlokken (optioneel)

smaak met een snufje oregano. Laat ca. 15 minuten zachtjes doorkoken. Pureer het geheel met een staafmixer. Meng voor de kruidenroom basilicum samen met sojaroom. Serveer de soep in mooie kommen en schenk er een straaltje krui-denroom in. Garneer met zwarte peper en een basilicumblaadje.

Crostini

Verwarm de oven voor op 200 graden C. Spreid plakken brood uit over een bakplaat en besprenkel met olijfolie. Rooster in ca. 10 minuten krokant. Doe ondertussen bonen, de gehakte teen knoflook, citroensap, tahin en zeezout in een keukenmachine en maal fijn. Voeg het water toe en maal nogmaals, tot er een gladde, romige hummus ontstaat. Voeg eventueel extra water toe om tot een glad-de, smeerbare hummus te komen. Meng sesamzaadjes met zeewiervlokken. Snijd de overige teen knoflook Soep doormidden, en wrijf over de crostini’s. Besmeer de Verhit olijfolie in een pan. Bak ui op middelhoog crostini’s met de hummus, enkele druppels olijfolie vuur glazig. Laat geroosterde paprika’s uitlekken en Crostini en strooi (een deel van) het sesam-zeewier mengsel snijd in stukjes. Voeg paprika toe aan de ui en bak • 6 mooie dunne, schuine plakken brood (baguette even mee. Voeg vervolgens knoflook, gepel-de toma- over. Een deel van het meng-sel kan ook over de of ciabatta) ten en bouillon toe, en breng aan de kook. Breng op soep worden gestrooid. Serveer naast de soep. • 1 el olijfolie • 1 ui, gesnipperd • 3 geroosterde paprika’s (uit een pot) • 1 blik gepelde tomaten (400 g) • 1 teen knoflook, gepeld • 600 ml groentebouillon • snuf oregano • 125 ml plantaardige room (soja of haver) • blaadjes van 1/2 bosje basilicum + extra blaadjes om te serveren • zwarte peper

Instructies

Recepten

Instructies Wellington

Verwarm de oven voor op 185 graden C. Kook de ‘kipstukjes’ zachtjes in het water met knoflook, salie en zout. Zet een deksel op de pan en zorg dat de stukjes het water helemaal opnemen. Draai het vuur uit en voeg peper en nootmuskaat naar smaak toe. Laat ietwat afkoelen. Voeg eventueel bietenpoeder toe om de stukjes meer vlezig roze te kleuren. Knijp de stukjes helemaal fijn met je handen, of gebruik een foodprocessor. Als het goed is houd je nu fijne sliertjes over. Verhit een eetlepel olijfolie in een koekenpan en bak de champignons op hoog vuur flink aan. Voeg als ze mooi goudbruin zijn de hazelnoten toe en bak even mee. Voeg peterselie en cranberries toe, bak 1 min mee en draai het vuur uit. Snijd de lap bla-derdeeg in twee rechthoeken. Verdeel de helft van het ‘kip’mengsel over een helft bladerdeeg, laat zeker 1 cm van de rand vrij. Verdeel de champignonvulling over de hele lengte in het midden van het ‘kip’mengsel. Dek de vulling af met de andere helft van het ‘kip’mengsel. Druk een beetje aan zodat de vulling straks strak in het deeg zit. Leg de overige lap bladerdeeg over de vulling en druk voorzichtig vast om de vulling heen. Vouw de randen decoratief naar binnen, of prak er een motief in met een vork. Maak met een mes heel licht kruislings inkervingen over het deeg. Bestrijk met wat sojaroom en bak ca. 40 minuten op 185 graden C tot goudbruin en gaar. Check tussendoor goed of het gebraad niet aanbrandt. Verleng indien nodig de baktijd.

HOOFDGERECHT

Welllington met kervel worteltjes en pommes duchesse Deze wellington van ’plantaardige kip’ is rijk gevuld met chique ingrediënten, de klassieke wortel-tjes en pommes duchesse smaken er heerlijk vertrouwd bij. Een overzichtelijk recept, je kunt de wel-lington en pommes duchesse eventueel al een dag van te voren maken (bak de wellington dan pas de volgende dag af). Hiermee maak je iedereen blij!

Wellington

• 2 pakjes plantaardige ‘kipstukjes’ (bijvoorbeeld Vivera of huismerk AH/Jumbo) • 150 ml water • 1 teen knoflook, gepeld en geplet • 1 takje salie • 1/4 tl fijn zeezout • versgemalen zwarte peper naar smaak • versgeraspte nootmuskaat (ca. 1/8 bol) • 1 tl bietenpoeder: optioneel voor extra kleur • 125 g champignons, in kwarten • 30 g gedroogde cranberries, even geweld in heet water • 50 g hazelnoten, grof gehakt • 1/2 bosje peterselie, gehakt • 270 g vegan bladerdeeg (vers van een rol is makkelijk, plakjes uit de diepvries kan ook) • scheutje sojaroom

Maak de wortelen schoon (schillen of schrobben naar wens). Snijd ze in mooie schuine stukken. Verhit de olijfolie en bak de wortelen met de teen knoflook zachtjes aan. Voeg het water en manda-rijnsap toe. Kruid naar smaak met peper en zout. Stoof de wortelen zachtjes gaar en voeg als ze beetgaar zijn de kervel toe.

Pommes duchesse

Voor ca. 6 personen

Ingredienten

Kervel worteljes

Kervel worteltjes

• 2 el olijfolie • 1 kg bospeen (1 grote bos) • 1 teen knoflook, gepeld en geplet • 150 ml water • sap van 2 mandarijnen • 1/2 bosje kervel, fijngehakt • zout en peper naar smaak

Pommes duchesse

• 600 g kruimige aardappels (gebruik echt een kruimige aardappel!) • zout • 30 g olijfolie • 2 tl uienpoeder • 150 ml ongezoete haver- of sojamelk • 4 el kikkererwtenmeel • 1 tl bakpoeder

Schil de aardappels. Kook gaar in licht gezouten water. Verwarm ondertussen de oven op 225 graden C. Giet ze af en laat even uitdampen. Prak de aardappelen fijn met een vork of pers ze door een pureeknijper (gebruik liever geen stamper, deze maakt te grove stukjes in de puree). Bewerk de puree niet teveel, anders krijg je een lijm-achtige substantie. Voeg olie, uienpoeder, melk en zout naar smaak toe. Als het goed is heb je nu een mooie romige, vrij gladde puree. Roer het kikkererw-tenmeel en bakpoeder erdoor en doe het mengsel over in een spuitzak met kartelmondje (neem een wat grovere, zodat eventuele stukjes het mondje niet verstoppen). Spuit mooie toeven puree op een met bakpapier beklede bakplaat. Bak goudbruin en gaar in 30 minuten.

Voor het serveren

Maak een bord mooi op met een aantal van de pommes duchesse, een flinke schep kervel worteltjes en twee plakken wellington.

Recepten

HOOFDGERECHT

Winter wonder dessert trio Dit trio is een fantastische afsluiting van een feestelijk menu. De stoofperen worden gestoofd in vlierbessensap, wat ze naast een prachtig dieppaarse kleur een heerlijke aromatische smaak geeft. In de cakejes flirten mandarijn en amandel met elkaar, het ijs erbij maakt het compleet.

Voor ca. 6 personen

Ingredienten Vlier peertjes

• 6 stoofperen (bijv. Gieser Wildeman) • 100 ml vlierbessen-oersap (of zwarte bessensap) • 400 ml water • 2 el (riet)suiker • 1 kaneelpijpje • 1 steranijs

Amandel/mandarijn cakejes

• plantaardige bakboter om vormpjes mee in te vetten • 50 g amandelmeel • 50 g griesmeel (plus wat extra om de cakevormpjes mee te bestrooien) • 100 g tarwebloem • 40 g (riet)suiker • 1 zakje bourbon vanillesuiker • 2 tl bakpoeder • 1/4 tl fijn zout • 40 ml rijstolie • geraspte schil en sap van 2 biologische mandarijnen, aangelengd met havermelk tot 135 ml • 6 el amandelschaafsel • poedersuiker

IJs

• Tenminste 1 bol vegan (room)ijs naar keuze per persoon (bijvoorbeeld Alpro vanille of karamel).

Instructies

Vlier peertjes

Begin minstens een halve dag van tevoren met de peertjes. Schil en breng aan de kook met vlierbes-sensap, water, suiker, kaneel en steranijs. Stoof heel zachtjes gaar, minimaal 2 uur, liefst nog langer, tot ze heerlijk geurig en gaar zijn.

Amandel/mandarijn cakejes

Verwarm de oven voor op 185 graden C. Vet 6 stenen cakevormpjes in met plantaardige boter. Bestrooi met een beetje griesmeel en klop ze uit. Breng een steelplannetje water aan de kook. Meng amandelmeel, griesmeel, bloem, suiker, vanillesuiker, bakpoeder en zout in een kom. Voeg rijstolie en mandarijn-havermelk mengsel toe en roer door de droge ingrediënten. Verdeel het mengsel over de cakevormpjes en strooi het amandel-schaafsel erover. Zet de cakevormpjes in een grote ovenschaal en giet het kokende water in de ovenschaal tot het ca. halverwege de vormpjes staat. Dit zorgt ervoor dat de cakejes mooi gelijkma-tig garen en het vocht

komt de textuur van de cakejes ten goede. Bak de cakejes in ca. 30 minuten gaar en goudbruin. Haal ze uit de vormpjes, en bestrooi ze met poedersuiker. Tip: in plaats van poedersuiker kun je ook kokosschaafsel gebruiken.

Voor het serveren

Maak 6 bordjes op met een cakeje, een stoofpeertje en een mooie bol ijs. Maak af met wat poeder-suiker.

Dit menu is tot stand gekomen in samenwerking met Green Protein Alliance & MAN.EAT.PLANT. Voor meer inspiratie voor heerlijke plantaardige recepten kijk op www.maneatplant.com. De Green Protein Alliance is de maatschappelijke beweging die alle Nederlanders helpt terug te keren naar een meer plantaardig voedselpatroon. Leden van de alliantie zijn producenten als HAK, Zeewaar, GardenGourmet, Bonduelle, Rotterzwam, Alpro en retailers zoals AH en Jumbo. Het Voedingscentrum, stichting Natuur & Milieu en het Ministerie van LNV zijn drie van de kennispartners. Voor meer informatie zie www.greenproteinalliance.nl en www.daarkunjeopbouwen.nl

Gezondheid

Antroposofisch huisarts Peter Staal:

“ Patiënten voelen zich weer gezien” Door Majella van Maaren

Peter Staal (1959) is antroposofisch huisarts in Tilburg. Maar wat maakt zijn werk eigenlijk ‘antroposofisch’? En waarom heeft hij juist voor deze aanvullende opleiding gekozen?

Eenmaal binnen in Peters praktijk valt direct op dat alles er fris uitziet. “We hebben net een ‘klussendag’ gehad, dan frissen we hier met z’n allen de boel weer op.” Met ‘we’, doelt hij op de medewerkers van het Therapeuticum: een antroposofisch gezondheidscentrum, waar meerdere andere medische en paramedische medewerkers praktijk houden, zoals fysiotherapeuten, een psycholoog of een verpleegkundige. Vaak zijn deze medewerkers antroposofisch geschoold, maar dat hoeft niet.

Hoe leg jij aan iemand uit wat antroposofische geneeskunde nu eigenlijk is? “Antroposofische geneeskunde is inderdaad niet makkelijk in twee zinnen uit te leggen. Het is een uitbreiding van de gewone geneeskunde, en dus

geen alternatief. Het mensbeeld in de antroposofische geneeskunde is uitgebreider. Een mens is meer dan alleen zijn lichaam [zie kader, red.]. Antroposofische geneeskunde is, in tegenstelling tot reguliere geneeskunde, vooral vitaliserend. Reguliere middelen zijn goed in het onderdrukken van levensprocessen, dat zie je ook aan de namen van middelen: de woorden anti-, -blokker of –remmer kom je vaak tegen. Antroposofische geneeskunde probeert een ziekteproces zo te laten verlopen dat er een nieuw en gezonder evenwicht ontstaat. Soms lukt dat, soms ook niet. Je kunt ernstige zaken soms heel goed antroposofisch behandelen. Virale longontstekingen behandel ik vaak het liefst antroposofisch. Maar een schimmelnagel geneest soms beter met een regulier geneesmiddel.”

Gezondheid

gekozen? Veel mensen weten niet wat het is, en het werd een tijd lang door je eigen beroepsgroep niet zuiver op de graad gevonden om complementair arts te zijn. Toch deed je een extra studie naast je artsopleiding: niet de makkelijkste weg.

“Ja, aan de ene kant is dat waar, ik zou bijna zeggen dat er zelfs een tijd is geweest dat complementaire geneeskunde door sommigen werd gedemoniseerd. Maar aan de andere kant: als een collega, of zoals onlangs, een ambtenaar van het ministerie, hier in de praktijk eens komt kijken naar wat ik nu eigenlijk doe zijn ze altijd enthousiast. Ik heb een afkeer van een geitenwollensokken-imago, en ik denk dat ik me daarom in mijn werk en onder mijn collega’s eigenlijk niet anders gezien voel dan als een reguliere huisarts. En er is nog iets: je zegt dat ik het mezelf moeilijker maak, maar vergeet niet dat ik het bij mijn behandelingen juist makkelijker heb. Ik heb en veel groter arsenaal aan middelen en therapieën waaruit ik kan putten. Neem nu slaapproblemen, zoals het wakker worden om drie uur ’s nachts. De antroposofische geneeskunde kent daar een geweldig middel voor. Eigenlijk een heel eenvoudig kruidenpreparaat, maar het werkt bijna altijd

en heeft geen nare bijwerkingen. Dat zijn zaken die me nu juist zo enthousiast maken voor deze aanvullende vorm van geneeskunde.”

Veel mensen weten vaak niet wat antroposofische geneeskunde is. Hoe is dat in jouw praktijk, kiezen je patiënten bewust voor jou?

“Ik ben natuurlijk ingebed in een normaal huisartsensysteem zoals alle huisartsen in Nederland, en mensen die zich bij mij inschrijven hoeven niet speciaal voor de antroposofie te kiezen of er zelfs maar iets van te begrijpen. Sterker nog, de meesten hadden er geen idee van toen ze zich ooit bij me inschreven. Als ze eenmaal met een probleem bij me komen, kan het wel gebeuren dat ze ervaren dat er meerdere benaderingen voor hun probleem bestaan. En dat wordt gewaardeerd. Bij een onderzoek onder patiënten kwam naar voren dat onze praktijk de hoogste waardering had: ‘uitmuntend’.”

Hoe is het ooit op je pad gekomen?

“Mijn ouders hebben geen achtergrond in de antroposofie, maar op een dag las mijn stiefvader in de trein een artikel over de Vrije Hogeschool in Driebergen. Om een of andere reden dacht hij

direct: dat is iets voor Peter. Ik heb daar een jaar doorgebracht, en onder meer les gehad van de antroposofische psychiater Bernard Lievegoed. Ik wist toen wel dat ik arts wilde worden, maar wat die man over zich had, dat vond ik zo bijzonder. Ik kon het nog niet goed onder woorden brengen, maar het had te maken met het enorme respect waarmee hij over patiënten en gehandicapten sprak. En ook zijn brede visie op patiënten, waarbij hij bijvoorbeeld ook altijd de levensloop, met alle uitdagingen, kennelijk in zijn bewustzijn meenam. Ik begreep toen nog niet veel van antroposofische geneeskunde, maar ik wist heel snel: híer wil ik meer van weten. Ik ging geneeskunde studeren, en parallel daaraan begon ik me te verdiepen in de antroposofie.”

Kwam het niet in botsing met wat je op de universiteit leerde?

“Aanvankelijk heb ik het wel ervaren als twee aparte werelden. Maar ik was -halfbewust nogook op zoek naar andere manieren van kijken, andere manieren van leven, en van anders met de aarde omgaan bijvoorbeeld. Later kwamen die werelden toch bij elkaar. Antroposofie sluit het universitair-wetenschappelijke namelijk niet uit. In de antroposofie is het begrip “vitaliteit” een belangrijk element van alle levende wezens.

Gezondheid

Op een dag was ik getuige van proeven met voedingsgewassen, waarbij met zogenaamde stijgbeeldproeven juist die vitaliteit van planten werd onderzocht en zichtbaar gemaakt. Je zag het plantensap volgens heel karakteristieke patronen opstijgen in het papier, waarbij het sap van vitale gewassen veel uitgesprokener en gevarieerde vormen liet zien dan het sap van minder vitale planten. Dat was het moment dat voor mij de twee werelden bij elkaar kwamen. Je kon die proeven eindeloos herhalen, steeds met hetzelfde resultaat. Daar zat dus iets in, in dat vitaliteitsbegrip van de antroposofie.”

Je hoort vaak: ‘dat is allemaal niet wetenschappelijk bewezen’. Hoe reageer jij dan?

“De antroposofische geneeskunde is nog relatief jong, en er is domweg nog niet zo veel onderzoek naar gedaan. Maar het onderzoek wát er ligt, is heel positief. Het werkt, het is veilig en waarschijnlijk ook kosteneffectief. Maar inderdaad: als ik een onderzoeksbudget van miljoenen ter beschikking had zou ik het ook wel weten. En uiteindelijk is het ook nog zo dat je, zeker als huisarts, weliswaar een hoofd vol universitaire kennis hebt, maar uiteindelijk moeten wij huis-

artsen, ook reguliere huisartsen, die kennis in de spreekkamer terugvertalen naar de individuele patiënt. En ondanks alle geweldige verworvenheden van de medische wetenschap is die praktijk nog wel eens weerbarstig. Protocollaire geneeskunde, waarbij mensen standaard diagnoses en standaard behandelingen krijgen, wordt door veel mensen niet als prettig ervaren, vooral als die niet goed geïndividualiseerd wordt. En dat is een andere, naar mijn idee zeer prettige, eigenschap van de antroposofische geneeskunde: je hebt als arts veel meer mogelijkheden om ál je kennis bij déze patiënt te individualiseren. En dan voelen patiënten zich weer gezien.”

Antroposofische geneeskunde is ontwikkeld op basis van aanwijzingen van Rudolf Steiner (1861-1925). Het is een uitbreiding van de reguliere geneeskunde, alleen afgestudeerde artsen kunnen de opleiding volgen, en sterk gericht op bevordering van het zelfherstellend vermogen. Ziekte moet uiteraard behandeld worden, maar kan tegelijk ook een ontwikkelingskans zijn voor het individu. De antroposofische geneeskunde gaat uit van het reguliere mensbeeld, aangevuld met drie andere ‘lagen’: vormkrachtenlichaam, ziel en Ik. Met dit mensbeeld kan de antroposofisch arts zich een uitgebreider beeld vormen van ziekte- en genezingsprocessen, psychosomatiek en de levensloop, en ook van de behandelomogelijkheden, zoals antroposofische geneesmiddelen, therapieën en leefstijladviezen.

Gadgets

Natural Beauty by Studio Natuurzuiver

Daan Ooteman is holistisch huidspecialiste én voedingsdeskundige. In haar praktijk Studio Natuurzuiver werkt zij met uitsluitend 100% natuurlijke, biologische, duurzame producten. De behandelingen worden met pure aandacht gegeven en hebben huidverbetering en een ultiem wellness gevoel als resultaat. Graag deelt zij haar favoriete producten met je op de ‘natural beauty must-have’ gadget pagina.

Wat eet jouw huid vandaag? Skinfood! Een absolute must-have voor elk huishouden! Deze puur natuurlijke crème is een rijke allemansvriend én alles-in-1 verzorgingsproduct. Voor elk huidtype geschikt en je smeert Skinfood van je gezicht tot aan het puntje van je teen. Extract van driekleurig viooltje, calendula en kamille geven natuurgeneeskracht aan kloofjes, ruwe en droge plekjes en zelfs aan onzuiverheden van de huid. Smeer Skinfood rijkelijk ter bescherming van kou, weer en wind maar ook als hydraterende en voedende nacht- hand & voetcrème. Een ideaal product om overal en altijd bij de hand te hebben. Al jaren favoriet – ook bij celebs en visagisten! Weleda Skinfood 75 ml 10,49 / 30 ml 5,99 verkrijgbaar bij natuurwinkels en drogisterijen

Jaderoller, de hit voor een stralende huid Dé trend in ‘natural beautyland’ de jaderoller! Nu hip & happening, maar de keizerinnen in het oude China gebruikten dit huidverzorgingsproduct al dagelijks als beauty tool om een gezonde en jeugdige huid te behouden. De jaderoller is handgemaakt van 100% Xiuyan Jade, een bijzonder edelsteen met een verkoelende en helende werking. Gebruik de roller dagelijks bij een doffe huid, spanning in de kaken, (spannings)hoofdpijn, vochtophoping onder de ogen, beginnende rimpels, slappe huid en opvliegers. Het zacht rollen over de huid werkt ontspannend, verkoelend, geeft een betere doorbloeding en een mooiere teint aan de huid. Daarbij is het gewoon lekker!

White Tea Lift Intense Gezichtsmasker Wekelijks een ‘wellness at home’ moment inplannen zorgt voor ontspanning en een gevoel van welbehagen. Een masker mag hier niet bij ontbreken omdat dit de gezichtshuid voorziet van extra voeding en hydratatie. Eén van mijn favorieten is de Earth.Line White Tea Lift Intense Gezichtsmasker omdat deze voedt, hydrateert én verstevigt. Kies een fijn moment uit om even aandacht aan jezelf te besteden. Neem een bad of voetenbad, reinig en scrub je huid en breng dan het masker aan. Laat minimaal 20 minuten intrekken terwijl jij ontspant. Verwijder het masker met een warm vochtig gastendoekje en breng dag- of nachtverzorging aan. Geniet van het stralende resultaat! Earth.Line White Tea Lift Intense Gezichtsmasker 100ml 21,95 verkrijgbaar bij natuurwinkels en drogisterijen

Jaderoller 29,95 www.jaderoller.nl

(H)eerlijk & duurzaam cadeau Wil je graag een (h)eerlijk en tevens duurzaam cadeau geven? Kies dan voor “De Weckpot”, deze is gevuld met Idea Toscana Producten (100% vrij van synthetische toevoegingen). Alles wat je nodig hebt voor een beautyritueel in je eigen badkamer: shampoo 50 ml, shower Gel 50 ml, hairconditioner 50 ml, body Lotion 50 ml, handcrème 30 ml, Marsiglia Soap 30 gr. De duurzame verpakking kan worden omgetoverd tot een mooi sfeerlicht, het glas is kraakhelder en komt uit Italië. Op de bodem liggen gedroogde Italiaanse perzikpitten die onbrandbaar zijn. Je krijgt een jute lint met kant, 2 dubbelzijdige plakkertjes en 1 waxine lichtje erbij om het sfeerlicht te creëren. De Weckpot€ 28,50 www.bellagiornata.nl

Wonderolie voor huid en haar! Castor olie wordt ook wel wonderolie genoemd omdat zij wonderen verricht voor huid en haar. Al jaren gebruik ik deze plantaardige koudgeperste olie in mijn praktijk bij hoofdhuidmassages en meng ik castor olie met witte klei voor een zuiverend, verzorgend masker. Voor thuisgebruik adviseer ik om castor olie als nachtverzorging op de huid én haar/hoofdhuid te gebruiken. Naast de reinigende eigenschappen werkt deze olie ook weldadig bij droge plekjes op de huid. Door het hoge gehalte aan omega-9 vetzuren geeft het een boost aan het haar met als resultaat een weelderig glanzende haardos. Harmonie Castor olie 100 ml 12,99 verkrijgbaar bij natuurwinkels en drogisterijen

In de winkel

Het verhaal van Madelief in Valkenburg aan de Geul

Genieten van het leven en goed voor jezelf zorgen, dat is het devies van Madelief. Een natuurshop die je vindt in het hart van Bourgondisch Zuid-Limburg, in Valkenburg aan de Geul. Midden in het onlangs vernieuwde winkelhart van het Geulstadje runnen Boy en Petra Naaijkens al sinds 2004 hún Natuurshop Madelief. Want behalve voor het indrukwekkende assortiment komen de klanten toch ook voor Petra en Boy.

Tekst en beeld: Leonie Kohl

Meer dan 10.000 verschillende artikelen op zo’n 100 vierkante meter, het is een attractie op zich. Reformartikelen en natuurvoeding vormen de kern van het aanbod, maar mettertijd is hier één en ander bijgekomen. Voorbeelden zijn wenskaarten, edelstenen, boeken en kaarsen… alles is wel in lijn met de filosofie van de natuurshop. Omdat veel diensten in het vergrijzende dorp wegvielen, namen Boy en Petra – voor zover het kon – deze ook nog over. Zo heeft Madelief een pakketservice, een stomerijservice en kun je er terecht voor pasfoto’s en om je sleutel te laten namaken. Met het aanbieden van al deze extra diensten én de producten uit de reformwereld, is een flinke persoonlijke investering onvermijdelijk. Petra en Boy stoppen veel van hun tijd in bijscholing en het opdoen van nieuwe kennis en vaardigheden. Iedere nieuwe uitdaging gaan ze met frisse moed aan. Na een hele rits opleidingen heeft Boy

onlangs nog de opleiding tot drogist afgerond om zijn klanten nog beter van dienst te kunnen zijn.

“Je hoeft niet ziek te zijn om beter te worden”

mee over een oplossing. Dat is voor hen de uitdaging: anderen helpen met hun problemen. In ernstige gevallen is het een verwijzing naar een therapeut, veel van de middeltjes uit Madeliefs enorme assortiment bieden vaak een oplossing, maar het kan ook zo simpel zijn als meer drinken.

Eigentijds maar wel persoonlijk

Ondanks het buurtwinkelgevoel is Madelief altijd

– Boy Naaijkens, Madelief met de tijd mee blijven gaan. Naast het assortiment

Altijd een oplossing

De kracht van Madelief is de tomeloze energie en inzet van Boy en Petra, maar ook het ouderwetse buurtwinkelgevoel dat hun zaak uitstraalt. Er is altijd tijd voor een praatje, gewoon voor de gezelligheid of juist persoonlijk advies. Daarbij is niet verkoop maar de oprechte motivatie om je probleem op te lossen de drijfveer. Niet alleen in het ondernemerschap zijn Petra en Boy enorm vindingrijk, ze denken altijd

in de winkel is zo goed als alles te bestellen, iets waar Petra en Boy erg trots op zijn. Ze werken hiervoor samen met Duitse, Belgische en zelfs Oostenrijkste en Franse apotheken. De meeste bestellingen zijn de volgende dag al in de zaak. Boy is sinds kort bezig met een webshop, omdat Madelief een uniek assortiment aanbiedt. Persoonlijke ontmoeting blijft toch de kern van de zaak, of je nou een kwaaltje wilt verhelpen, een thema-avond wilt bijwonen of je groentetas komt ophalen.

Kleding

Spannende tijden voor het

Bangladesh akkoord Tekst: Jeroen van Dijken, Vereniging van Grootwinkelbedrijven in Textiel

In 2013 werd het Bangladesh Akkoord getekend. Doel van de afspraak is een veilige en gezonde werkplek voor werknemers in de Bengaalse kledingsector. Door inspecties en investeringen is de veiligheid in fabrieken sterk verbeterd. Een tweede akkoord werd gesloten om het werk voort te zetten en de verantwoordelijkheden op termijn over te dragen aan de Bengaalse overheid. Onlangs oordeelde het Bangladeshi hooggerechtshof dat het kantoor van het Bangladesh Akkoord na 30 november zijn aanwezigheid in Bangladesh moet beĂŤindigen. Op het moment dat dit artikel gepubliceerd wordt, is hopelijk tot een oplossing gevonden voor de situatie die ontstond toen een fabriek naar de rechter stapte en het Bengaalse Hooggerechtshof besloot dat het Akkoord vanaf 30 november 2018 geen eigen inspecties meer mag uitvoeren. De arbeidsomstandigheden en veiligheid van werknemers zijn belangrijke aspecten in het mvo-risicomanagement (due diligence) dat bedrijven doen. Door de inspecties van het akkoord had men inzage in wat er kon worden verbeterd in de fabrieksveiligheid en waren bedrijven juridisch gebonden aan het op orde brengen hiervan. De afgelopen jaren zijn er in Bangladesh grote verbeteringen gerealiseerd ten aanzien van gebouwen brandveiligheid. Breed wordt het signaal verwelkomt dat Bangladesh de inspectie nu volledig in eigen hand wil nemen. Maar de overheidsinspectie verkeert nog in opbouwfase. Het eerste akkoord liep van 2013 tot 2018. Een vervolg op de eerdere afspraken zou lopen van 2018 tot 2021, waarna de Bengaalse overheid de

verantwoordelijkheid voor de inspecties op zich zou nemen. Dit zou nu al vanaf december 2018 moeten gebeuren. Breed leeft het gevoel dat de overheid nog niet klaar is deze taak op zich te nemen. Er bestaan grote zorgen dat het voortijdig beĂŤindigen van het Akkoord de vooruitgang van de veiligheid in de Bengaalse kledingindustrie in gevaar brengt. Tegelijkertijd is het einddoel wel dat de Bengaalse overheid de taak overneemt. Immers is het de taak van overheden om mensenrechten te beschermen en van bedrijven om deze te respecteren. Van verschillende zijden is de Bengaalse regering opgeroepen om stappen te nemen om het Akkoord haar werk voort te kunnen laten zetten. Zo stuurde de Europese Unie tezamen met Canada en de Verenigde State een brief aan de overheid van Bangladesh met de oproep op alle noodzakelijke stappen, te zetten om het voortbestaan van het Akkoord na 30 november mogelijk te maken. Inclusief eventuele juridische stappen. Ook bedrijven, investeerders, maatschappelijke organisaties

en vakbonden deden en doen deze oproep aan de overheid in Bangladesh. Nu is het voor de veiligheid van werknemers hopen dat het Akkoord haar werk kan voortzetten.

Achtergrond Bangladesh Akkoord

Het Bangladesh Akkoord is een onafhankelijke organisatie die fabriekslocaties in Bangladesh inspecteert op veiligheid van de werkplekken. Het akkoord is in 2013 opgericht nadat de enorme fabriekslocatie Rana Plaza instortte. Het is een onafhankelijke organisatie, mede-opgericht door de internationale vakbeweging, maatschappelijke organisaties en bedrijfsleven. Wereldwijd tekenden zoâ&#x20AC;&#x2122;n 200 bedrijven het akkoord, waaronder een aantal ondertekenaars van het Nederlandse Convenant Duurzame Kleding en Textiel. Het eerste akkoord liep van 2013 tot 2018. Een vervolg op de eerdere afspraken zou lopen van 2018 tot 2021, waarna de Bengaalse overheid de verantwoordelijkheid voor de inspecties op zich zou nemen.

Opinie

Earth Overshoot Day 2018

Stabilisatie van onze Mondiale Voetafdruk lijkt bereikt! In precies zeven maanden tijd hebben we als mensheid het gehele natuurlijke jaarbudget van 2018 opgebruikt. Earth Overshoot Day (EOD) viel dit jaar op 1 augustus. Vanaf die datum kwamen we in de fase van overshoot, ofwel de overbelasting van de Aarde, volgens de gegevens van het Global Footprint Network (GFN), een internationaal duurzaamheidsnetwerk met kantoren in Noord-Amerika, Europa en Azië. In 2014 viel EOD nog op 19 augustus, en elk jaar schoof de datum enkele dagen naar voren. Een teken van toenemende overshoot. Maar vorig jaar was EOD op 2 augustus, en dit jaar dus maar één dag eerder. Is een stabilisatie bereikt van de tot nu toe steeds toenemende overbelasting van de Aarde? Tekst en beeld: Jan Juffermans

erop dat vooral het klimaatdeel van de Voetafdruk aan het dalen is, en dus tot een stabilisatie van de overshoot kan leiden. Ook het stoppen van de bevolkingsgroei kan bijdragen aan het stabiliseren en verkleinen van de overshoot. Gelukkig lijkt er recent meer publieke aandacht te komen voor dat probleem. Met extra veel spanning wordt daarom uitgekeken naar de berekening van 2019!

Voetafdruk en nationaal beleid

De kosten van de ecologische overbelasting worden met de dag duidelijker. De rente die we betalen voor de oplopende ecologische schuld, in de vorm van ontbossing, verlies van biodiversiteit, watertekorten, bodemerosie en de klimaatverandering, gaat gepaard met oplopende sociale spanningen en economische kosten.

Ecologische overbelasting

Het Global Footprint Network (GFN) maakt berekeningen van de menselijke invloed op onze planeet. Men vergelijkt de mondiale Ecologische Voetafdruk met de biocapaciteit, de natuurlijke productiecapaciteit van de Aarde en haar vermogen afval te absorberen, inclusief het gevaarlijke broeikasgas CO2. Earth Overshoot Day markeert de datum waarop de menselijke Voetafdruk in een bepaald jaar de biocapaciteit van de Aarde in dat jaar overschrijdt. Sinds 2000 is de ecologische overbelasting flink gegroeid, volgens de berekeningen van het GFN. Earth Overshoot Day verschoof zo van 1 oktober in 2000 naar 1 augustus dit jaar. “Mondiale overshoot is een cruciale uitdaging geworden voor de 21ste eeuw. Het is zowel een ecologisch als een economisch probleem” zegt Mathis Wackernagel, president van het GFN en een van de ontwerpers van de Voetafdruk-methode. “Landen met tekorten aan hulpbronnen en een laag inkomen zijn extreem kwetsbaar. Zelfs landen met een hoog inkomen, die het geld hebben om hun afhankelijkheid van hulpbronnen met importen te compenseren, zullen zich moeten realiseren dat ze iets aan die afhankelijkheid zullen moeten doen voordat het een economisch knelpunt wordt.”

Door Duurzaamheidsbarrière

In 1961 gebruikte de mondiale bevolking nog slechts driekwart van de mondiale biocapaciteit om te voorzien in de behoefte aan voedsel, vezelstoffen, hout, vis, en om de overtollige broeikasgassen te absorberen. De meeste landen hadden toen een Voetafdruk die kleiner was dan hun beschikbare biocapaciteit . Begin jaren ‘70 groeiden de mondiale bevolking en de economie voorbij het regeneratievermogen van de Aarde. Rond 1972 gingen we als mensheid door de ‘duurzaamheidbarrière’ van de Aarde. Zo kwamen we in de situatie van ecologische overbelasting terecht; de Aarde werd te klein voor ons.

Stabilisatie bereikt?

Nu leeft bijna 90% van de mondiale bevolking in landen die meer natuurlijke hulpbronnen gebruiken dan hun eigen ecosysteem kan genereren. Volgens de berekeningen van het GFN is er al 1,7 Aarde nodig om de hernieuwbare hupbronnen te leveren voor de huidige Mondiale Voetafdruk. Aanvankelijk gaven de berekeningen aan dat de verdere bevolkingsgroei en de behoefte aan energie en voedsel dat de mensheid nog vóór 2050 de biocapaciteit van wel drie Aardes nodig zou hebben. Maar door de snelle groei van duurzame energie, en deels ook energiebesparing, lijkt het

Regeringen die bij hun beleid geen rekening houden met grenzen aan de beschikbaarheid van hulpbronnen brengen hun langtermijn economisch beleid in gevaar. In tijden van voortdurende ecologische overbelasting zullen landen met een tekort aan biocapaciteit zich gaan realiseren dat het verminderen van hun afhankelijkheid van hulpbronnen welbegrepen eigenbelang is. En landen die nog wel voldoende biocapaciteit hebben krijgen een prikkel om hun hupbronnen goed te gaan beheren omdat men daar een belangrijk competitief voordeel mee heeft in een wereld met groeiende ecologische tekorten.

Verenigde Arabische Emiraten

Steeds meer landen nemen maatregelen op verschillende manieren. De Verenigde Arabische Emiraten, een rijk land, heeft zich voorgenomen hun Voetafdruk per persoon – lang de grootste van de wereld – drastisch te verkleinen. Dat doen ze nu door hun oliedollars op grote schaal in te zetten voor zonne- en windenergie. Andere landen die de Voetafdruk al in hun beleid gebruiken zijn Ecuador, Finland, Japan, Letland, Luxemburg, Nieuw Zeeland, Schotland, Wales en Zwitserland. Voor meer info over Earth Overshoot Day zie: https://www.overshootday.org/ Jan Juffermans is lid van de Werkgroep Voetafdruk Nederland: www.voetafdruk.eu

Boeken

Boeken Stop met aardig zijn Een bekende valkuil: je richt je op de verwachtingen van anderen en bent dus altijd aardig en vriendelijk. Je vergeet wat je zelf wilt; angst en negatieve gevoelens liggen op de loer. Deze negatieve spiraal doorbreek je met de methode van geweldloze communicatie. Je leert te vertrouwen op je eigen gevoelens en behoeften. Zo kun je bepalen wat goed voor je is. Dit geeft duidelijkheid: voor jezelf, je familie en collega s. Zeggen wat je denkt, voelt en nodig hebt maakt je leven gelukkiger. Stop met aardig zijn | Thomas d’Ansembourg ISBN 9789025903138 | €20,99 | Uitgaeverij Ten Have

Leven In ‘Leven’ werpt Thich Nhat Hanh een nieuw licht op ons bestaan, onze relaties en onze verbondenheid met de wereld, alles rijkelijk voorzien van persoonlijke ervaringen. Ook in dit boek staat mindfulness centraal. Volgens Thich Nhat Hanh geeft het beoefenen van mindfulness antwoord op onze diepste vragen. Zijn zeven meditaties gaan bijvoorbeeld over zelfonderzoek en compassie, heilzaam voor ons sociale leven. Zo kunnen we geluk en vrijheid ervaren, zelfs als het levenseinde nadert. Leven | Over de weg naar geluk, begrip en liefde | Thich Nhat Hanh ISBN 9789025906245 | €18,99 | Uitgeverij Ten Have

Het betoverende leven ‘Het betoverende leven’ van Sharon Blackie is een pleidooi om meer te genieten van de magie van de natuur, en eigenlijk van het leven in het algemeen. Want wie af en toe naar buiten gaat weet het: de natuur is betoverend. De natuur brengt je meteen in het nu, maakt je rustiger in je hoofd en dankbaar voor kleine dingen als een fluitende merel en een mooie oude eik in volle bloei. Maar hoe vaak gunnen we onszelf nou zo’n magisch moment? We zitten veel binnen en werken (te) hard. Terwijl een wandeling door het stadspark of een kwartiertje genieten van de bloemen in je tuin al wonderen kunnen doen. De verhalen en natuurbeschrijvingen in dit boek van Sharon Blackie zijn prachtig en inspirerend. Het betoverende leven | Vind rust, verbinding en inspiratie in de natuur Sharon Blackie | ISBN 9789020215205 | €22,50 | Uitgeverij AnkhHermes

Mindful & mindblowing seks ‘Mindful & mindblowing seks’ is het boek over seks waar je op hebt zitten wachten. Stijlvol, eerlijk, inhoudelijk en vooral zonder plaatjes, trivialiteiten of platte algemeenheden. Jessica Graham laat je in dit boek zien dat spiritualiteit en seks heel goed samen gaan. Sterker nog: seks is de ultieme spirituele oefening! Met dit uitgangspunt geeft ze je onder andere mindfulnessen meditatieoefeningen die je kunt gebruiken om je open te stellen voor jezelf en voor elkaar. Mindful & mindblowing seks | Intens genieten van echte aandacht voor elkaar Jessica Graham | ISBN 9789020214987 | €22,50 | Uitgeverij AnkhHermes

How to stop feeling like shit In ‘How to stop feeling like shit’ geeft Andrea Owen een eerlijke en verfrissende benadering om vrouwen af te helpen van de meest hardnekkige gewoonten om zichzelf naar beneden te halen. Van het luisteren naar hun bitchy innerlijke criticus tot het pleasen van mensen. Andrea Owen laat zien wat er achter die gewoonten schuilt en geeft vrouwen oplossingen voor dit zelfdestructieve gedrag. In 14 korte hoofdstukken leer je 14 gewoonten te doorbreken. How to stop feeling like shit | 14 manieren om zelfdestructieve gewoonten te veranderen | Andrea Owen | ISBN 9789021570082 | €18,99 | Kosmos Uitgevers

Skogluft Skogluft is dé Noorse methode voor meer gezondheid en energie – thuis en op het werk. Bomen en planten bevorderen onze gezondheid, onze conditie en ons welzijn. Alleen: we raken steeds verder verwijderd van natuur, licht en schone lucht. Dit ‘natuurgemis’ pakt negatief uit: we voelen ons minder energiek of zelfs ziek. Jørn Viumdal onderzocht samen met onder andere NASA hoe je binnen een natuurlijke leefomgeving kunt creëren. Skogluft zorgt voor meer energie, meer concentratie, minder stress, minder vermoeidheid, een sterker immuunsysteem en betere relaties en samenwerking. Skogluft | Voel je de hele dag goed met de natuur in huis | Jørn Viumdal ISBN 9789021570341 | €20,00 | Kosmos Uitgevers

Colofon

COLOFON Gratis een boek ontvangen?

Ben je al abonnee van de Krant van de Aarde of wil je dat worden? mail ons dan je boek of dvd naar: info@fbw-Woerden.nl of bel 0348-431393 Zolang de voorraad strekt, Eén boek per jaar gratis.

De Schoonheid van Water Goud van de toekomst Water is overal en altijd aanwezig, in en om ons heen. We staan er zelden bij stil, hoe essentieel water is voor alles wat leeft en nog minder bij hoezeer water wezenlijk deel uitmaakt van wie wij zijn. Met oog voor de innerlijke en uiterlijke schoonheid van water voert dit boek je mee op reis, via Water & Welzijn, Water & Mysterie, Water & Universum en Waterveredeling. Zo ontdek je water steeds opnieuw en zie je ook dat water alles in het leven verbindt. Het wordt helder dat wij deel uitmaken van het levende geheel. De Schoonheid van Water | Goud van de toekomst | Giovanna Universalis ISBN 9789090311272 | € 55, | Uitgeverij Universalis

Het hele Jaar Feesten deel 1 Het hele Jaar Feesten deel 1 geeft ouders met een druk leven veel inspiratie, maar vooral ook een praktisch houvast om thuis jaarfeesten te vieren. Lisa ( Klokhuis, Ouders van Nu) en Daan ( maandagdaandag en Kiind) nodigen je uit, om je eigen vrolijke en betekenisvolle vorm te vinden voor de herfstfeesten en voor advent, kerst, oud en nieuw, en driekoningen. In deel 2 lees je over lente en zomerfeesten. Dit deel 1 gaat over herfst en winter en zet je op scherp met gekke tips, lieve liedjes, interessante achtergronden, simpele recepten en allerlei geknutsel. Het Hele Jaar Feesten | Lisa Wade en Daan Rot | ISBN 97890 6038 8617 €19,95 | Uitgeverij Christofoor

Stinkende windjes

Een kleine groep en een grote groep vieren feest. Maar het kleine groepje is niet zo blij. Want de grote groep laat een heleboel stinkende windjes. Zonder stinkende windjes geen feest, vinden ze. Maar de kleine groep is het daar dus niet mee eens. En daar is de grote groep het weer niet mee eens… Lukt het ze om toch samen een feestje te bouwen? Stinkende windjes begon als een idee dat Afran Groenewoud - oud hoofdredacteur van de Krant van de Aarde - niet losliet: een prentenboek met een knipoog naar de kleurrijke wereld. Stinkende windjes | Afran Groenewoud | ISBN 978 90 245 8307 2 | € 14,99 | Uitgeverij Luitingh-Sijthoff

De Krant van de Aarde is een positief redactioneel onafhankelijk medium. Authenticiteit, innovatie en natuur zijn thema’s waar de krant voor staat. De krant biedt lezers inspiratie waarmee ze hun vanzelfsprekend duurzame leefstijl invulling kunnen geven. De Krant van de Aarde is een uitgave van Stichting Dag van de Aarde. © 2018 Krant van de Aarde | ISSN 1872-5104 | Stichting Dag van de Aarde info@krantvandeaarde.nl | M: 06-53332980 Bestuur Albert Poutsma - Voorzitter / Uitgever Frans van der Beek - Secretaris Redactie: redactie@krantvandeaarde.nl Frans van der Beek, Lynsey Dubbeld, Leonie Kohl, Lisette Kreischer, Angelique van Os, Angela van der Veer, Renske de Zwart, Eric Schoones, Yvonne Koop. Advertenties en samenwerkingen: Albert Poutsma Vormgeving & Opmaak: Celina Koekenbier | info@insight-design.es Hoofdredactie & eindredactie bijlagen Gezond: Ivonne de Thouars Onderwijs: Yvonne Koop, Hans Truijen Reizen: Angelique van Os Cultuur: Eric Schoones Demeter: Ellen Winkel Distributie: Ruim 500 distributiepunten: Odin groentetas, natuurvoedingswinkels, woningwinkels, reiswinkels en wereldwinkels. Losse nummers: €2,00 Abonnementen: Je kunt de Krant van de Aarde thuis ontvangen door lid te worden. Je ontvangt dan ook onze voordeelkaart thuis. Met de voordeelkaart krijg je 25% korting bij meer dan 1000 restaurants en korting op groene stroom. Kijk op www.krantvandeaarde.nl. Tevens ontvangt u een DVD of boek naar keuze. FBW Abonneeservice Woerden / Kees Slagter Contact: info@fbw-woerden.nl / 0348-431393

GEZICHTSPUNTEN

Centrum Sociale Gezondheidszorg Brochures over de gezondheid van lichaam, ziel en geest. www.gezichtspunten.nl

DUURZAAM FINANCIEEL ADVIES Beers Financieel Adviesbureau Info@beersassurantien.nl VALKENBURG Tel.: 043-6012555

THEDINGHSWEERT

Zorgvoorziening gehandicapten in Tiel en omgeving winkel-boerderij-bakkerij-restaurant-wonen www.thedinghsweert.nl

De natuur op je bord Een verrassend en verrijkend boek voor liefhebbers van wildplukken en eten uit de natuur. De natuur op je bord biedt een originele blik op het culinair verwerken van je wilde eetbare oogst. Wat dacht je bijvoorbeeld van madeliefjesazijn, gevulde akkerwinde met kamille, hazelnoot-latte of zeewiercrackers? De lekkere recepten zijn aangevuld met pluk– en bewaartips en weetjes over eetbare planten. Bevat 80 originele recepten, gerangschikt per seizoen en rijk geïllustreerd. De natuur op je bord | Katelijne Mannaerts | € 24,95 | ISBN 9789050116558 KNNV Uitgeverij

SVL-18-KRVDAARDE-209x290mm-DW.pdf

CMY

04-12-18

09:17

STILTE

bijlage | Krant van de Aarde 2018-6 | december/januari

IMPONERENDE NATUUR: ECOKATHEDRALEN

OP PELGRIMSTOCHT DOOR EUROPA

STOKVIS, SKREI EN SPOKENDE FJORDEN

Voor de natuurlijke verzorging van uw kwetsbare huid

Dermagiq Skin, Hand en Body Wash Alle producten van Dermagiq zijn op basis honing. Ontwikkeld op de Universiteit van Wageningen en onderzocht in verschillende dermatologie centra die gespecialiseerd zijn in behandeling van huidaandoeningen. Dermagiq Skin is speciaal geschikt voor volwassenen en kinderen, vanaf babyleeft ijd, met eczeem en wondjes o.a. door krabben bij eczeem. Samen met Dermagiq Hand en Dermagiq Body Wash, ook op basis van honing, heeft u een complete en natuurlijke verzorging voor uw gevoelige huid. Onze Dermagiq producten zijn nu ook verkrijgbaar bij Etos. Voor informatie, ook over andere producten in de Dermagiq lijn, kijk op:

www.dermagiq.nl www.emonta.nl/dermagiq

Verzorging met de kracht van de natuur.

www.dermagiq.nl

Inhoud

Jaargang 13 | nr 6 Stilte

INHOUD

4 Tinnitus Nooit meer stilte in je hoofd

Cultuur Het belang van stilte voor de muziek

Ecokathedralen Imponerende samenwerking mens en natuur

Beveiliger Carlo Bonnie over Dalai Lama Boeddha van mededogen

Tips van de redactie Stille plekken in Nederland

9 27

Duurzame yoga Tips voor verantwoorde kleding en accessoires Puzzel

Op reis naar Noorwegen Stokvis, skrei en spokende fjorden

17 18

Uitgelezen Boeken om te lezen en te winnen

Winterverhaal uit de VS De onwelkome buurman

Gadgetpagina Bij de tijd

Pelgrimstochten Op reis met en in jezelf

Agenda Tips voor de stille maanden

Jongerenreizen MongoliĂŤ Het land van een eindeloze stilte

Wildplukken Kerstdiner uit eigen tuin

Natuur

Ecokathedralen bewijzen:

De natuur is niet kapot te krijgen Tekst: Yvonne Koop | Beeld: Peter Wouda

Steeds meer grond in Nederland is bebouwd met huizen, wegen, bedrijventerreinen, vliegvelden… Hoogste tijd voor een tegenbeweging, dacht beeldend kunstenaar Louis le Roy al in de jaren 60. Met de aanleg van ecokathedralen liet hij zien hoe op de puinhopen van sloopmateriaal en bouwafval een paradijs kan ontstaan. Zijn droom: dat het zaadje wat hij daarmee plantte overwaait naar ieders achtertuin. “De mens is natuur, en kan ook niet zonder de natuur.”

Wie het begrip ecokathedralen nog niet kende, heeft heus niet onder een steen gelegen. Het oorspronkelijk Friese fenomeen is tot nu toe vooral in het Noorden van het land bekend. Daar zijn op drie plaatsen ecokathedralen tot stand gekomen: in Heerenveen, Mildam en Groningen. De inmiddels overleden Le Roy (1924-2012) is bij alle drie betrokken geweest. Ook in Duitsland, Italië, België, Frankrijk en Oostenrijk stond hij aan de wieg van vergelijkbare projecten. Die zijn helaas allemaal gestopt. Le Roys werk en het gedachtegoed erachter zijn inmiddels overgenomen door stichting Tijd. Naast het beheer en onderhoud van de huidige ecokathedralen wil die stichting bewerkstelligen dat elders in het land soortgelijke initiatieven van de grond komen. Tot nu toe is Leidsche Rijn bij Utrecht de enige plaats waar dat lijkt te gaan lukken. Vandaar ook dat de stichting in het kader van Leeuwarden, Culturele Hoofdstad van Europa 2018, de kans aangreep om middels

een serie maandelijkse lezingen en rondleidingen het ‘best bewaarde geheim van Friesland’ onder de aandacht te brengen.

Vrije energie

Op een regenachtige dag in november mag ik namens Krant van de Aarde op de laatste workshop van dit jaar aanwezig zijn. Rond de tafel zitten zo’n 15 geïnteresseerden. Vrijwilligers van de stichting zelf, maar ook een bijna gepensioneerde archivaris, een wethouder, een vroegere tekenleerlinge van Le Roy en zelfs, naar later blijkt, een familielid van Le Roy. Allemaal op eigen wijze geïnteresseerd in het verschijnsel en sommigen zelfs al met het plan om een miniatuurversie aan te leggen. Alhoewel je ook hiervoor niet alleen over flink wat ruimte, maar vooral ook tijd dient te beschikken. Een ecokathedraal is namelijk een plek waar mens, plant en dier eindeloos samenwerken. Het gebied – dit kan een openbaar park zijn of particulier terrein – wordt

alleen met behulp van spierkracht, vrije energie genoemd, bewerkt. Er komen geen machines aan te pas. Bij de aanleg wordt duurzaam herbruikbaar materiaal gebruikt: vooral steen, maar gebruik van hout en glas is ook mogelijk. De stenen worden los gestapeld, en dus niet gemetseld zodat dieren en planten de tussenruimtes kunnen gebruiken om te groeien en nestjes in te maken. Er wordt zonder plan of tekeningen gewerkt; het gebied mag zich organisch gaan ontwikkelen. Naar de ideeën van Le Roy is de natuur daarbij leidend, de mens ondersteunt en stuurt hier en daar slechts.

Wilde tuinman

In de jaren zestig kreeg de oorspronkelijk uit Amsterdam afkomstige Le Roy van de gemeente Heerenveen een stuk plantsoen ter beschikking om zijn ideeën in praktijk te brengen. Hij verwerkte hier veel restmateriaal van stratenmakers en bouwde er stapelmuren. De tegenstelling van

Natuur

deze tuin met de keurig aangeharkte en gemaaide gazonnetjes in de omgeving leverde hem de bijnaam ‘wilde tuinman’ op. In de jaren zeventig startte Le Roy met het veel grotere project in Mildam. Hij had hier een stuk grond verworven waar hij eerst een aantal bomen plantte. Daarna maakte hij met gemeente Heerenveen de afspraak dat puin van de gemeente op zijn land zou worden gestort. Le Roy maakte van de stenen, stoepranden en putten op zijn land muren, torens en platforms, ook hier weer zonder daarbij cement te gebruiken. Voor vegetatie werd gezorgd door planten neer te zetten. Ook tegenwoordig wordt er nog steeds nieuw materiaal aangevoerd en zijn vrijwilligers wekelijks bezig dit te verwerken. De bedoeling van de ecokathedraal is namelijk dat er langdurig aan wordt gebouwd, net als de kathedralen in de Middeleeuwen. Desgevraagd zei Le Roy ooit dat het project duizend jaar gaat duren en dat de ecokathedraal uiteindelijk driehonderd meter hoog wordt. Maar eigenlijk ging het om niet om het resultaat, maar veel meer om het proces. Door dat proces de tijd te geven, kon er op organische wijze iets magistraals ontstaan.

Olifantenpaadje

Na de interessante lezingen over ontstaansgeschiedenis en achtergronden van de ecokathedralen mogen we eindelijk op pad. Als eerste bezoeken we de Le Roy tuin in Heerenveen. De wegwijzers laten duidelijk zien waar we moeten zijn, een waarschuwingsbord geeft aan dat we hier

een bijzonder natuurgebied betreden. Niet iedereen durft anders zomaar het gebied in te gaan, aldus Wouda. “Ze zien het als een soort bosschage, maar er lopen wel degelijk paadjes doorheen. Olifantenpaadjes noem je die, we houden ze met de vrijwilligers vrij door er regelmatig overheen te lopen. Want anders zijn ze zo overwoekerd.” Maar dat is ook juist mooie ervan, vindt hij. “Het ruige, avontuurlijke en steeds veranderlijke van dit gebied. Kinderen komen hier daarom ook graag struinen, maar volwassenen moeten toch even over een drempel heen. Terwijl diegenen die het eenmaal kennen hier graag terugkomen, en dan

ook zelf bruikbare spullen voor ons meenemen of een boompje neerzetten waar in hun eigen tuin geen plek meer voor is. Dat mag allemaal en we doen daar verder ook niets aan. We gaan zo’n boompje bijvoorbeeld niet verplanten. Alleen het zwerfafval ruimen we op. Het moet geen rotzooitje worden.”

Heilige grond

De groenstrook van zo’n 20 meter breed en een kilometer lang is bijzonder gevarieerd. Na iedere paar stappen lopen is er wel weer iets anders dat de aandacht trekt en waar Wouda smakelijk over kan vertellen.

Natuur

Hij pretendeert niet dat hij de honderden verschillende bomen- en plantensoorten kent, maar ziet wel gelijk waar weer een nieuw plantje aan de grond is ontsproten en welk muurtje er net een nieuwe stapel stenen bij heeft gekregen. “Voor wie goed kijkt is zelfs op dit kleine oppervlak iedere dag wel weer iets nieuws te ontdekken”, stelt Wouda. “Doordat vogels zaden laten vallen, kunnen er ineens weer nieuwe soorten planten en bomen groeien. Ook staat er een appelboompje, op de plek waar iemand ooit een appelkroos heeft weg gegooid. Als je bij een heuveltje zowel de zon- als de schaduwzijde bekijkt, zie je het verschil in vegetatie wat daarop groeit. En wanneer je een steen optilt, zie je dat het eronder krioelt van de beestjes. Dat is allemaal waardevolle natuur in de stad en het ontwikkelt zich eigenlijk met een beetje hulp vanzelf. Daarbij spreid je met zoveel verschillende soorten vegetatie ook de risico’s. In Engeland zijn speciaal aangeplante essenbossen totaal verloren gegaan door een bomenziekte. Hier gaan er dan misschien ook een paar dood maar dat gat is zo weer opgevuld.” Nadat we zelfs een stukje over ‘heilige grond’ hebben gelopen – grote vloertegels uit een afgebroken kerk - eindigen we bij een fraai openluchttheatertje. Net als de andere bouwwerken ziet het er stoer en onvergankelijk uit. Alsof het er al honderd jaar stond en nog minstens zo lang zal blijven staan. Dit terwijl aan beide zijden van de groenstrook huizen worden afgebroken en nieuwe worden gebouwd. Ook het nog bruikbare materiaal hiervan wordt weer deels geïntegreerd in het bos. Wouda glimlacht: “Niet zo gek dus dat mensen hier

hun huisdier komen begraven. Ze zeggen dan: ‘Mijn tuintje kan straks verdwenen zijn, maar dit hier blijft nog wel even bestaan.’”

Inca-tempels

Na een korte autorit zijn we in Mildam waar – excuses aan de vrijwilligers in Heerenveen - het echte werk is te zien. Een groot bos met daarin een eindeloze hoeveelheid kunstig gestapelde bouwwerken. Sommigen daarvan ooit nog door Le Roy zelf neergezet. Wouda wijst ze vol bewondering aan: “Zo strak gestapeld, daar kan ik nog veel van leren.” Andere bouwwerken zien er wat wrakkiger uit en blijken in eerdere workshops door enthousiastelingen te zijn neergezet. Volgens Wouda “leerzaam voor hen, maar moeilijk voor ons als vrijwilligers. Ze willen gelijk iets maken maar daar gaat het ons helemaal niet om. Ons gaat het om het laten groeien, het laten ontstaan, niet om het resultaat.” En daarbij, legt Wouda uit, is de ecokathedraal in Mildam een werkplaats, geen bezienswaardigheid. Het idee erachter is dat je op die manier eindeloos kunt blijven doorgaan, en dat de ecokathedralen zo ook

eeuwig kunnen blijven bestaan. Alhoewel ze ongetwijfeld door de tands des tijds zullen worden aangepast, gaandeweg verzakken of misschien wel verdwijnen. Maar dan kan er ‘gewoon’ op organische wijze weer iets anders voor in de plaats komen. Pas gaandeweg beseffen we dat we over puinhopen klauteren die nu zo zijn begroeid dat het heuvelachtige bospaadjes lijken. Maar in de grond zitten stenen van de voormalige gevangenis hier uit de buurt en restanten van andere inmiddels lang geleden gesloopte gebouwen. “Als je puinhopen maar de kans geeft, worden ze vanzelf een paradijs”, besluit Wouda dan ook. We genieten nog even van de rust en de stilte. De bouwwerken - de meeste rond, sommige recht of driehoekig - vormen mystieke elementen in het ruige landschap. Vanuit de verte hebben sommigen wel iets weg van Inca-tempels. Een plek om nog veel vaker naar terug te keren of, wie weet, na te maken in de eigen omgeving. Want uiteindelijk kan overal een ecokathedraal ontstaan. Ik denk dat ik maar eens een dagje ga stapelen met de losse stenen die nog in onze eigen achtertuin liggen. Wie weet wat daar voor moois uit voort komt.

Interview

Carlo Bonnie over de Dalai Lama

Boeddha van mededogen Tekst: Eric Schoones | Beeld: Carlo Bonnie

De Dalai Lama was de afgelopen jaren meerdere keren in Nederland en België op uitnodiging van onder andere de Tibet Support Groep, die wereldwijd Tibet steunt in het streven naar onafhankelijkheid. Ook nu was Carlo Bonnie verantwoordelijk voor de beveiliging van de Dalai Lama. Carlo beoefent al sinds zijn kinderjaren Japanse krijgskunst en in gesprek met hem voel je dat hij één is met de boeddhistische leer, die hij in jarenlang onderricht van vele hoge Tibetaanse boeddhistische leraren mocht ontvangen.

Hoe ben je in contact gekomen met de Dalai Lama?

Ik ben al sinds 1995 via het Maitreya Instituut in Loenen verbonden met het Tibetaanse boeddhisme. In 1997 ontmoette ik de Dalai Lama persoonlijk tijdens een pelgrimstocht door India, samen met mijn leraar Geshe Sonam Gyaltsen. Ik werkte toen als persoonsbeveiliger voor André Rieu en heb aangeboden dat wanneer de Dalai Lama naar Nederland zou komen, ik graag de beveiliging op me zou nemen. En nu heb ik dus al zes keer de beveiliging georganiseerd met een team van zo’n honderd mensen uit heel Europa, voornamelijk uit de wereld van de krijgskunst.

Dat kon bijna niet mooier voor jou.

Inderdaad, ik train al vanaf mijn twaalfde in Oosterse krijgskunsten en ik begreep nooit zo goed waarom ik dat deed, totdat ik die kans kreeg om de Dalai Lama te beveiligen. Toen viel voor mij alles op zijn plek. Het contact met hem betekent heel veel. Ik ben vooral boeddhist en hij is de boeddha van mededogen. Hij is de boeddha met duizend armen, waarmee hij alle groeiende wezens in het universum wil helpen. Hij is ook een van mijn leraren, en hem beschermen is voor mij zo speciaal dat ik daar nauwelijks woorden aan kan geven. Ik ben een fortuinlijk mens.

Wat heb je van hem geleerd?

Hoe kan ik een traject van dertig jaar onderricht in het kort beschrijven… Je krijgt in het boeddhisme van je leraren onderricht, om bepaalde oefeningen te kunnen of te mogen doen. Die oefening hebben tot doel de geest te transformeren. Ik heb onderricht en verschillende initiaties van de Dalai Lama persoonlijk gekregen. Hij geeft een traditie van 2500 jaar door. Die traditie van wijsheid en mededogen is heel belangrijk, want elke boeddhist wil een boeddha worden om alle wezens zoveel mogelijk te helpen.

Interview

Carlo is medeoprichter van Yoga Valkenburg en Kai-O Dojo alwaar hij regelmatig lessen geeft.

Hoe breng je dat in de praktijk?

Ik probeer een fatsoenlijk mens te zijn. Ik probeer anderen in hun waarde te laten en niet alleen maar met mezelf bezig te zijn. Het gaat om het welzijn, ook van de muggen en de fruitvliegjes die je niet doodslaat. Dat is niet altijd even gemakkelijk want het gaat vaak in tegen je intuïtieve gevoel van voor jezelf opkomen. Nadenken over de lange termijn gevolgen en niet alleen het nastreven van geluk voor jezelf in dit moment. Elke vorm van leven is afhankelijk van zijn omgeving. We hebben elkaar nodig. We moeten dus zeker ook goed zorgen voor onze Aarde. De toestand van de planeet is zelfs een afspiegeling van onze geestelijke toestand. En die kunnen we veranderen. Elk moment. Dat is de boeddhistische overtuiging.

Het gaat om het welzijn, ook van de muggen en de fruitvliegjes die je niet doodslaat Hoe kijk je naar de wereld?

Ik heb de hele wereld wel tien keer gezien en heb gewerkt met verslaafden, in tippelzones, maar ook met de allerrijkste mensen. En overal zie je mensen die gelukkig willen zijn met zo min mogelijk pijn. Ze weten niet wat ze aanmoeten met hun pijn, ze zoeken de oorzaak buiten zichzelf, daarmee doen ze anderen weer pijn en creëren daarmee weer

karma voor zichzelf. Zo gaat dat in Samsara, de cyclus van dood en wedergeboorte.

Er is maar heel weinig echt geluk…

Als je iemand verliest in je leven dan is de pijn die je voelt jouw pijn, jouw eenzaamheid. De ander is daar niet de oorzaak van. Het boeddhisme leert niet alleen aan jezelf te denken, maar ook aan de ander. Gaat het goed met de ander? Want dat is liefde. Je wil dat de ander gelukkig is. De oefening is om dat te gaan zien.

Kom je via dat loslaten bij de compassie?

Ja en je mag ook best compassie met jezelf hebben, want we zitten in hetzelfde schuitje. We weten nauwelijks beter dan dat we geluk steeds buiten onszelf zoeken, het is heel moeilijk om dat los te laten. Compassie is iets universeels, het is de wens dat de ander geen pijn heeft, je wilt de pijn van de ander wegnemen. De Dalai Lama heeft dat vervolmaakt in zichzelf.

Hoe draagt hij dat uit?

Heb je hem ooit boos gezien? Elke dag vluchten er nog Tibetanen naar India en ze mogen allemaal persoonlijk bij hem op audiëntie. De Dalai Lama vroeg ooit aan een hoogbejaarde monnik die dertig, veertig jaar onder Chinees bewind in de gevangenis zat, hoe hij die tijd had ervaren. De monnik antwoordde dat hij nooit boos was geworden op geen enkele bewaarder ook niet toen hij werd gemarteld. Dat doet de oefening. De Dalai Lama

heeft zelfs liefde voor de mensen die hem zijn land hebben ontnomen. Hij wil ook die mensen bevrijden en naar het geluk brengen.

Je hebt hem vaak van dichtbij meegemaakt.

Als hij je aankijkt gebeurt er iets. Hij ziet direct alles in jou en je voelt ook dat hij eindeloos veel van jou houdt. Dat gevoel kan ik niet omschrijven, we kennen die onvoorwaardelijke eindeloze liefde eigenlijk niet.

De toestand van de planeet is een afspiegeling van onze geestelijke toestand Een keer was ik even alleen met hem, ik gaf hem een geschenk, maar dat gaf hij meteen weer terug, want bezit kent hij niet. Ik zei tegen hem ‘At your service, always’ en ik begeleidde hem naar zijn auto die klaar stond om te vertrekken. En tussen honderden mensen pakte hij mijn hand zo liepen we samen over de rode loper naar de auto. Voor hem ben je geen bodyguard, maar een gelijke, voor hem is iedereen gelijk, hij bejegent iedereen hetzelfde, een staatshoofd net zo als een eenvoudige handwerksman. Dat is ook zijn antwoord als mensen hem vragen wat hij als boeddha ziet. Hij zegt dan: ‘Ik zie dat jij en ik precies hetzelfde zijn.’

Natuur

Stille plekken in Nederland Tekst: Yvonne Koop | Beeld: Wikimedia Commons

Op een drukke vrijdagmiddag in de file of op een hete zomerdag op het strand lijkt Nederland overvol. Toch zijn er nog genoeg stille plekken te vinden om je rustig even terug te trekken. Niet alleen in een van de vele mooie weidse natuurgebieden die Nederland rijk is, maar ook zelfs soms midden in de stad. De redactie van Krant van de Aarde wilde voor deze ene keer haar favoriete plekjes wel verklappen. Op ĂŠĂŠn voorwaarde: dat we het onder ons houden. Afgesproken?

S10

Natuur

1. Het Oerd Ameland

Een oud begroeid duingebied met enkele hoge duinen en vochtige duinvalleien. Vanaf de hoge duinen heb je een prachtig uitzicht over de nabijgelegen kwelders, waar met hoogwater duizenden vogels rusten. In de oostelijke oude duinen van Het Oerd is een kolonie zilvermeeuwen te vinden van maar liefst ruim 3.300 paren groot. Maar de omgeving is ook ideaal voor de blauwe en bruine kiekendief, eidereend, bergeend, wulp, kluut, visdief, tapuit en sprinkhaanrietzanger. In de herfst komen daar de scholekster, grutto, wulp, tuureluur en bonte strandloper bij. En in het voorjaar trekken duizenden rotganzen over, onderweg naar het poolgebied.

2. Hofjes Jordaan Amsterdam, Noord-Holland

Verborgen pareltjes worden ze ook wel genoemd, de nu nog negentien hofjes die in de Jordaan te vinden zijn. Het oudste bewaard gebleven hofje is het Sint Andrieshofje (1614) aan de Egelantiersgracht 105. Andere bekende hofjes zijn het Huiszittenweduwenhof (1650) aan de Karthuizersstraat 21 en het Hofje De Zeven Keurvorsten (1645) aan de Tuinstraat 197, een rijksmonument. Het Claes Claesz. Anslohofje werd in 1616 gesticht door Anslo en zijn vrouw om inwonend huishoudelijk personeel dat te oud was om te werken, te huisvesten. Er worden diverse wandelingen georganiseerd naar deze vaak goed verstopte hofjes.

3. Kloostertuin bij de Dom, Utrecht

De Pandhof, zoals deze verborgen tuin heet, ligt ingeklemd tussen de Domkerk en het Academiegebouw in Utrecht, en is een heerlijk idyllisch plekje vol bloemen en kruiden. De kloostertuin dateert uit 1390-1440 en werd eind 19e eeuw gerestaureerd. Het is een kloostertuin met middeleeuwse stijlelementen, waar sierplanten en kruiden bloeien. In het midden van de tuin staat een fontein met het beeld van de schrijvende 14e-eeuwse Dom kanunnik Hugo Wstinc.

4. Park Euromast Rotterdam, Zuid-Holland

Het Park in Rotterdam is beter bekend als het park bij de Euromast. Het is rond 1850 ontworpen door de bekende landschapsarchitecten vader en zoon Zochers. Het park heeft een donkergroene heemtuin en een Franse stijltuin voor het Herenhuys. Veel bomen in het park zijn meer dan honderd jaar oud. In het Park zijn regelmatig openbare evenementen en festivals die perfect aansluiten op de sfeer, zoals de jaarlijkse Dag van de Romantische Muziek. Aan de rand van het park aan de Kievitslaan ligt historische tuin Schoonoord. Deze tuin is ook door landschapsarchitecten Zochers aangelegd.

5. Het Verdronken Land van Saeftinge, Zeeland

Het grootste - 36 kmÂ˛ - brakwaterschor van West-Europa ligt in Oost Zeeuws-Vlaanderen, daar waar de rivier de Schelde uitmondt in de Westerschelde. In de Westerschelde wordt het zoete rivierwater van de Schelde gemengd met het zoute water van de Noordzee. Daarom is het water in Saeftinghe brak. Aan die dynamiek dankt Saeftinghe haar grote natuurwaarde. Het landschap verandert er voortdurend onder invloed van de zee. Ooit groeide hier bos. In verschillende periodes hebben er mensen gewoond. Er lag de Heerlijkheid Saeftinghe, met welvarende polder, dorpjes en zelfs een kasteel. Nu is het een onherbergzaam schorrengebied.

Natuur

S11

9. Stadsklooster Groningen

Een plek midden in de stad van stilte en aandacht. Sinds 2015 vindt er in de Lutherzaal van de Lutherse Kerk in Groningen dagelijks om 17 uur een getijdengebed plaats, net als in andere kloosters volgens een vast rooster. Er wordt een psalm gelezen of een andere korte Bijbeltekst, er is een moment van stilte en ruimte voor gebed en meditatie. Ook worden er liederen gezongen, vaak vanuit de traditie van Taizé of Iona. Het Stadsklooster Groningen is een officiële pioniersplek van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN) en de eerste in de provincie Groningen.

8. Asserbos, Drenthe

Een stadsbos gelegen tussen het winkelcentrum en de woonwijk Baggelhuizen. Het is een van de oudste bossen van Nederland en beslaat een oppervlak van ongeveer 114 hectare. Ongeveer 10 hectare is nog oerbos. Vanaf 1760 kreeg het zijn huidige vorm. De landschapsontwerper Hofstede ontwierp een wandelgebied in de vorm van een sterrenbos, waarbij lange rechte paden elkaar in een stervorm kruisen. Ook werden er cirkelvormige paden toegevoegd en zo kreeg het Asserbos een parkachtige structuur. De vijvers werden later gegraven.

7. Weerribben, Overijssel

Een 35 km² groot natuurgebied in de gemeente Steenwijkerland in het noordwesten van Overijssel. Samen met het naastgelegen natuurgebied de Wieden een van de belangrijkste moerasgebieden van Europa. In Nationaal Park Weerribben-Wieden kun je prachtig wandelen, fietsen en varen (bijvoorbeeld met een fluisterboot), maar ook eindeloos kanovaren tussen grote muren van riet. Hier huizen niet alleen vogels als rietzangers, karekieten, knobbelzwanen en purperreigers, maar ook zelfs weer otters.

6. Ooijpolder, Gelderland

Deze polder die deel uitmaakt van natuurgebied de Gelderse Poort kent zowel een binnenals buitendijks gebied. Voordat er dijken waren, was de Ooijpolder een moerasgebied dat vaak onder water stond. Rond 1300 werden de eerste dijken in het gebied gebouwd. Ook na de aanleg hiervan liep de Ooijpolder nog vaak onder bij hoogwater. Soms waren de overstromingen echte watersnoodrampen. Meerdere archeologische terreinen in de Ooijpolder bevatten resten van vroegere (middeleeuwse) bewoning, verdwenen door overstromingen. Zo werd in 1809 het dorp Persingen door een grote overstroming vrijwel geheel weggevaagd. Persingen is niet meer echt herbouwd en wordt nu beschouwd als het kleinste kerkdorp van Nederland.

S12

Gezondheid

Tinnitus Als het maar niet stil wil worden... Tekst: Luna van Opstal

Zelfs in de filmindustrie is er tegenwoordig oog voor: tinnitus. In de recente film A Star Is Born is de hoofdrolspeler een muzikant die steeds meer last krijgt van gehoorverlies. Naar schatting twee miljoen Nederlanders hebben een vorm van tinnitus. Hoe komt dit, maar belangrijker nog: wat kun je doen om het te voorkomen?

Tinnitus Aurium is de Latijnse naam voor oorsuizen. Mensen die hier last van hebben, horen continue een piep, gesuis, gezoem of gefluit in één of allebei de oren. Dit geluid komt van binnenuit. Tinnitus kan zelfs gehoorverlies veroorzaken. Hoewel het een fysieke conditie is, heeft tinnitus vooral nadelige gevolgen voor iemands psychologische welzijn. Het voortdurende geluid kan namelijk enorm afleidend zijn en daardoor gevolgen hebben voor het functioneren tijdens bijvoorbeeld werk of studie. Veel mensen hebben, zonder dat zij zich daar op dat moment van bewust waren, wel eens een milde vorm van tinnitus gehad. Wanneer iemand bijvoorbeeld een dag op een festival heeft gestaan zonder gehoorbescherming kan er ’s avonds nog sprake zijn van gesuis in de oren. Meestal komt het gehoor op een gegeven moment weer tot rust en verdwijnt de ruis. Echter, als iemand steeds regelmatiger zijn gehoor blootstelt aan overmatig geluid kan de tinnitus permanent worden en blijft het gehoor beschadigd. De trilharen in het oor geven minder informatie door, het gehoor verslechtert, of ze geven de verkeerde informatie door, wat het suizen of piepen veroorzaakt.

Veilig geluidsniveau Binnen de muzieksector is tinnitus een erg bekend probleem. Niet alleen voor bezoekers van festivals, maar met name voor de mensen op het podium die dag in, dag uit worden blootgesteld aan het geluid. Bekende voorbeelden van artiesten die er last van hebben zijn Jett Rebel en Pete Townshend van The Who. Een goede oplossing voor deze muzikanten is het dragen van in-ear- monitors, die de muziek op veilig geluidsniveau doorgeven. Ook in de klassieke muziek is tinnitus een beroepsrisico. Een mens kan per dag acht uur lang ‘veilig’ luisteren naar ongeveer 80 decibel. Alles daarboven kan zorgen voor gehoorbeschadiging. Het geluid van één cello is 83 decibel en dat is nog een van de minder harde instrumenten. Het koper in een orkest kan bijvoorbeeld al per instrument tot 95 decibel creëren. Dit zou statistisch betekenen dat een trompettist binnen een kwartier gehoorschade zou kunnen oplopen. Per drie decibel bovenop de veilige 80 decibel halveert namelijk de tijd dat het gehoor het te harde geluid kan verdragen zonder gehoorschade.

Adviezen Wie eenmaal langdurig last heeft van tinnitus komt er niet meer vanaf. Des te belangrijker is het dus tinnitus proberen te voorkomen. De Hoorstichting komt met een aantal adviezen: – Draag gehoorbescherming op plekken met veel lawaai. Er zijn verschillende soorten gehoorbescherming voor verschillende situaties, van klussen tot spelen in een orkestbak. – Let op het volume van de muziek als je die zelf aanzet. Vooral als je muziek luistert met oortjes of

een koptelefoon is het belangrijk dat het volume niet te hard staat. Tegenwoordig geven smartphones zelf aan of de muziek te hard staat wanneer er oortjes of iets dergelijks zijn ingeplugd. Neem die waarschuwing niet te licht en hou je eraan! - Check regelmatig je gehoor om te ontdekken of je aan gehoorverlies lijdt. Er zijn allerlei gehoortesten te doen, ook online. Toch geven die een goede indicator van de gezondheid van je gehoor. Ga bij het vermoeden van gehoorverlies naar een huisarts voor verder onderzoek.

Cultuur

S13

Vier maten forte, vier maten rust Tekst en foto bladmuziek: Luna van Opstal

Mathilde Santing zong er al over in haar liedje De appels op de tafelsprei: het belang van stilte in de muziek. Net zoals muziek kan overdonderen, kan ook de stilte dat doen. Sterker nog, zonder stilte bestaat er geen muziek. Muziek wordt in woordenboeken gedefinieerd als een geheel van klanken door stemmen of instrumenten. Het bestaat uit verschillende tonen die melodieën vormen en samen een muziekstuk maken. Hierbij wordt echter een belangrijk onderdeel van muziek vergeten: de stilte tussen de noten, ofwel de rusten. In de muziek zijn rusten minstens net zo belangrijk als de noten, maar toch worden rusten veel ondergewaardeerd. Waarom? Omdat ze zo ‘simpel’ zijn? In een theorieboek over muziek staat ook niet meer dan een korte uitleg van de rusten. Hier wordt dan niet eens gesproken van verschillende manieren om een rust te spelen, maar gaat het enkel en alleen om de duur van de rust; is het een hele, halve of kwartrust?

Boodschap Terwijl het belang van rusten in de muziek zo groot kan zijn. Een vergelijking maakt dit misschien beter duidelijk. Stel je je eens voor dat deze tekst een muziekstuk is. De rusten in muziek zijn in dit geval vergelijkbaar met de leestekens in een tekst. Bedenk nu hoe deze tekst eruit zou zijn zonder leestekens; dus zonder spaties, komma’s en punten. Hetzouzorgenvooreenonleesbaarverhaalendeboodschapvandezezinzouverlorengaan. Misschien heb je de zin een paar keer rustig gelezen of overgeschreven en vervolgens zelf de leestekens toegevoegd om eruit te komen wat

er staat, maar de boodschap van de zin is er niet uit te halen door de zin een enkele keer door te lezen. Terug naar de muziek: tijdens een concert, waarbij je niet rustig de zin nog eens kunt nalezen, zou de melodie verloren zijn gegaan… Rusten zijn in dit opzicht noodzakelijk om de noten de klank te geven die ze verdienen en het verhaal te vertellen zoals de componist dat bedoelde.

Stopwatch Een goed voorbeeld van iemand die pleitte voor stilte in de muziek is de Amerikaanse componist John Cage. John Cage leefde tot het begin van de jaren negentig van de vorige eeuw en hij schreef het stuk 4’33. Dit stuk bestaat uit drie gedeelten en duurt, zoals de titel doet vermoeden, vier minuten en 33 seconden. Gedurende deze tijd speelt de solist echter geen enkele noot. Tijdens de eerste uitvoering wist het publiek niet wat het kon verwachten. De pianist zat op zijn kruk, deed zijn stopwatch aan en speelde absoluut niets. Niet iedereen was hiervan gediend en gedurende het stuk verliet een groot deel van het publiek dan ook de zaal. Aan het einde van het stuk, toen de stopwatch ging en de pianist een buiging maakte, applaudisseerde het resterende publiek uit beleefdheid, maar echt een publiekskraker was het niet te noemen.

Rustmoment John Cage schreef het stuk om aandacht te vragen voor de stilte, of beter gezegd het verdwijnen van de stilte. Hij schreef het in een tijd waarin de wereld steeds drukker en luidruchtiger werd. Daarin was het onmogelijk en ongebruikelijk geworden om te genieten van stilte. John Cage wilde dat gevoel, kunnen genieten van stilte, terugbrengen bij het publiek met dit stuk. Door mensen ruim vier en een halve minuut in stilte te laten zitten, hoopte hij dat ze de natuurlijke geluiden in hun omgeving opnieuw zouden gaan horen en leren waarderen. Met dit stuk liet hij horen dat stilte nodig is om je bewust te worden van de omgeving. Tegenwoordig zijn er steeds meer initiatieven die voortborduren op dit thema, zoals de Dag van de Stilte. Dit is de zondag nadat de wintertijd is ingegaan. Op steeds meer plaatsen in het land worden dan evenementen georganiseerd, zoals een theatervoorstelling over stilte met onder meer mimespel en meditatie. Op dit soort dagen zien we hoe stilte leeft onder de samenleving. Er is af en toe stilte nodig om bij te komen van de drukte of het lawaai van het alledaagse leven en dan is een rustmoment een goede oplossing. Wat voor rust dat zou kunnen zijn, mag je zelf invullen: een hele, halve of kwartrust…

S14

Mode

Zo wordt yoga in alle Zonnegroet aan aardezachte yogamode

Yoga is populairder dan ooit. Geen wonder, want de rust, ontspanning en beweging van yoga zijn heilzaam voor lichaam en geest. Wat is er dan mooier om je yoga-routine ook nog eens duurzaam te maken? Tips voor verantwoorde kleding en accessoires. Tekst: Lynsey Dubbeld| Beeld: Ronisch en Urban Goddess

Yoga past naadloos in een duurzame lifestyle. Het draait om bewustzijn van je ademhaling en je omgeving. Je kunt ermee loskomen van de hectiek van alledag, om stil te staan bij wat er echt toe doet. Yogakleding moet natuurlijk vooral lekker zitten. Maar je kunt ook kiezen voor een duurzame outfit. Sterker nog, er zijn opvallend veel merken die zich inzetten voor eerlijke en groene yogakleding. Zo vervullen biokatoen en bamboe een hoofdrol in de collecties van Curare, en ontwerpt eco warrior Stella McCartney yoga-items voor Adidas. Maar er is nog veel meer...

Niet alleen van ver weg Het Amerikaanse Prancing Leopard Organics is zoals de naam al duidelijk maakt - gespecialiseerd in biologische materialen. De outfits voor yoga, pilates, dans en fitness zijn gemaakt van biokatoen en het productieproces is vrij van giftige chemicaliën en chemische verfstoffen. Hoewel de collecties vooral zijn gericht op vrouwen, worden er ook unisex items gemaakt. De naam Prancing Leopard verwijst

trouwens naar het sneeuwluipaard, een bedreigde diersoort die het modemerk steunt via donaties aan de Snow Leopard Trust. Verantwoorde yogakleding komt niet alleen van ver weg. Het Amsterdamse Urban Goddess mag ook niet ontbreken in een lijstje over duurzame yogakledingmerken. In 2013 lanceerde Urban Goddess de eerste collectie en inmiddels is het merk op diverse plekken in Europa te verkrijgen. Alle items zijn gemaakt van superzachte, gecertificeerd biologische stoffen. Afgedragen kledingstukken kun je weer inleveren voor recycling. Ook over het ontwerp is nagedacht: de collecties zijn ontworpen om makkelijk te kunnen worden gecombineerd met casual kleding en lounge wear, en optimaal te passen. Er zijn bijvoorbeeld drie modellen leggings, met verschillende heupbandhoogtes. Naast leggings bevat de collectie ook onder meer lekker wijde broeken, tops met lange mouwen en omslagsjaals.

Eerlijk in de yogastudio Vind je het belangrijk dat de tops, leggings en trainingsbroeken in de yogastudio eerlijk zijn gemaakt? De productie van de collecties van merken zoals Patagonia en Casall vindt gegarandeerd onder fatsoenlijke arbeidsomstandigheden plaats. Het gros van de textielfabrieken die leveren aan Casall staat bovendien in Europa, waardoor de milieubelasting van het transport en de distributie van de collecties minimaal is. Daarnaast maakt Casall gebruik van duurzame materialen zoals gerecycled polyester, waarvoor afgedankte visnetten die op de zeebodem zijn achtergebleven worden opgedoken en hergebruikt. Ook bijzonder is het Zweedse sportmerk Röhnisch, dat samenwerkt met Hand in Hand, een organisatie die zich inzet voor een wereld zonder armoede en kinderarbeid. Hand in Hand helpt vrouwen in dorpen in India met microkredieten om een eigen inkomen te verdienen, zodat hun kinderen naar school kunnen en niet hoeven te werken. Röhnisch doet trouwens nog meer goeds voor vrouwen: het label steunt Pink Ribbon en produceert bh’s die geschikt zijn voor vrouwen met een borstprothese.

Mode

S15

opzichten duurzaam: Verantwoorde accessoires Voor yoga heb je eigenlijk niets meer nodig dan een matje en een handdoek. Maar ook een bidon en sporttas zijn natuurlijk handig. Wist je dat alle yoga-accessoires tegenwoordig in duurzame varianten zijn te vinden? Bij duurzame sportlabels zoals Under Armour en PrAna vind je met een beetje zoekwerk yogamatjes, handdoeken en tassen van bijvoorbeeld gerecyclede materialen en biologisch katoen. Deze textielsoorten zijn minder belastend voor het milieu dan de polyesters en andere synthetische stoffen die in veel sportkleding en -accessoires de boventoon voeren. Ook fijn: een handdoek waarmee je niet uitglijdt. Yogitoes ontwikkelde hiervoor een speciale technologie (Skidless) die de handdoek onder alle omstandigheden op de plek houdt - of je die nu op een matje of op de vloer legt. Milieuvriendelijk is de collectie ook nog eens, want elke handdoek bestaat voor minimaal de helft uit gerecyclede materialen. In één handdoek zijn maar liefst acht plastic flessen verwerkt die anders op de afvalberg terecht zouden zijn gekomen.

Eerlijke drankjes Niet alleen bij bikram yoga, waar de temperatuur in de ruimte kan oplopen tot 38 graden, is het belangrijk om goed te drinken. ’s Ochtends de dag beginnen met twee glazen water past helemaal in de yogafilosofie. Je drinkgewoonten rond een yogasessie een duurzame impuls geven? Kies dan in ieder geval voor kraanwater. Bronwater klinkt gezond en lekker, maar het Nederlandse kraanwater is dat net zo goed. En de plastic wegwerpflessen waarin bronwater vaak wordt verkocht, zijn natuurlijk een duurzame no-no. Gelukkig zijn er volop verantwoorde alternatieven voor wegwerpflesjes. Onder andere Dopper, Krnwtr, BottlesUp en Aqua Licious maken hervulbare waterflessen waarmee je in de yogastudio zeker gezien mag worden. Thee blijft lekker warm in thermosbekers van Zuperzozial. Die zijn gemaakt van natuurlijke materialen zoals bamboe en bovendien honderd procent biologisch afbreekbaar. De belofte van Zuperzozial is dat de bekers lichtgewicht en toch oersterk zijn. Dat is een combinatie die in de yogales natuurlijk heel goed van pas komt.

100% gecertificeerd biologische Naturals

5099

Skal 02 re

-01 ultu NL-BIO -EU Agric on EU/ N

vitaminen & mineralen

Het tijdperk van synthetische of geïsoleerde vitaminen en mineralen is wat ons betreft voorbij. Met grote trots introduceren we het grootste assortiment aan gecertificeerd biologische vitaminen & mineralen. Gemaakt door Moeder Natuur en volledig vrij van geïsoleerde vitaminen & mineralen, vulstoffen en bestrijdingsmiddelen! Het onafhankelijk biologisch label op onze producten bewijst het. Voordat u uw nieuwe vitaminen & mineralen product koopt, vragen wij u om de ‘Royal Green uitdaging’ aan te gaan. Vraag uzelf af: “Wil ik een synthetisch product, of wil ik een unieke mix van gecertificeerd biologische vitaminen & mineralen verrijkt met krachtige kruiden en plantenextracten?”

100% VEGAN

Mini Caps Multi

Gecertificeerd biologische Multi vitaminen & mineralen complex voor het hele gezin. Levert alle vitaminen en mineralen in 100% gecertificeerd biologische vorm. Een unieke prestatie waar we enorm trots op zijn. Vrij van synthetische vitaminen & mineralen en bestrijdingsmiddelen. Geschikt voor kinderen vanaf 3 jaar en veganisten. Ervaar de kracht van de natuur. Verkrijgbaar in: 90 vegicaps

Vitamine B complex

Royal Green Vitamine B complex levert 100% gecertificeerd biologische B-vitaminen samen met een krachtige combinatie van silicium, lavendel, rhodiola, reishi, geelwortel, gember, zwarte peper en selenium. Folaat en rhodiola dragen bij aan de weerstand tegen tijdelijke stress. * Selenium ondersteunt de instandhouding van onze nagels en haren. Vitaminen B2 en B3 dragen bij tot de instandhouding van een normale huid. Vitaminen B2, B5 en folaat dragen bij tot de vermindering van vermoeidheid. Verkrijgbaar in: 60 vegicaps

Iron complex

Multi Gold

Gecertificeerd biologische energie & anti-stress* Multi. Levert vitaminen, mineralen, kruiden en paddenstoelen in 100% gecertificeerd biologische vorm. Gemaakt door Moeder Natuur, vrij van synthetische ingrediënten en bestrijdingsmiddelen. *Ashwagandha, rhodiola en maca bieden steun bij tijdelijke stress en spanning. Ginseng geeft meer energie. Geschikt voor veganisten. Verkrijgbaar in: 90 vegicaps

Royal Green levert 100% gecertificeerd biologische ijzer samen met een krachtige combinatie van amla (vitamine C), grote brandnetel, aloë vera, geelwortel, gember en zwarte peper. Onze gecertificeerd biologische vitamine C en superfoods bevorderen de opname van ijzer. Zo kunnen we een optimale werking garanderen. IJzer draagt bij tot de normale vorming van rode bloedcellen en hemoglobine. IJzer draagt hierdoor o.a. bij tot de vermindering van vermoeidheid. Verkrijgbaar in: 60 vegicaps

Magnesium

Royal Green Magnesium is het eerste product ter wereld dat magnesium, vitamine D en ashwagandha in gecertificeerd biologische vorm levert. Magnesium en vitamine D dragen bij tot de normale werking van de spieren en het zenuwstelsel. Ashwagandha draagt bij aan de normale weerstand tegen tijdelijke stress. Ervaar de kracht van Moeder Natuur nu! Verkrijgbaar in: 60 vegicaps

Vitamine C complex

Royal Green Vitamine C complex levert 100% gecertificeerd biologische vitamine C samen met een krachtige combinatie van shiitake, maitake & reishi. Reishi draagt samen met vitamine C bij tot de normale werking van het immuunsysteem. Verkrijgbaar in: 60 vegicaps

Vitamine B12

We gebruiken in Royal Green Vitamine B12 alleen de biologisch actieve vorm, genaamd methylcobalamine. Deze fermenteren we vervolgens waardoor onze vitamine B12 gebio-transformeerd wordt naar een krachtige voedingsbron rijk aan verschillende voedingsstoffen. Onze vitamine B12 hoeft niet meer omgezet te worden (is voorverteerd door het fermentatie proces) en wordt direct herkend en opgenomen door het lichaam. Vitamine B12 ondersteunt het energieniveau, immuunsysteem en draagt bij tot de vermindering van vermoeidheid. Verkrijgbaar in: 60 vegicaps

Meer informatie: Frenchtop Natural Care Products BV. • Tel: 0226-364400 • www.royal-green.eu

234V_adv_rg_vitamine_mineralen_krant_vd_aarde.indd 1

26-10-18 16:12

Puzzel

Stilte aub

Puzzelen is een hele mindfulle bezigheid. Zeker als het zoals in deze doorloper de bedoeling is om allemaal woorden rondom het thema ‘stilte’ te vinden. De overgebleven letters vormen uiteindelijk een toepasselijke spreuk.

AFZONDERING BEZINNING DRUKTE GELUIDSWAL HERRIE KABAAL KERSTNACHT KLOOSTER

KLUIZENAAR LAWAAI OORDOPJES OUDJAAR PELGRIM RETRAITE RUMOER RUST

RUSTZOEKER SERENITEIT STILTE TORNADO VREDE VUURWERK ZWIJGEN

S17

S18

Recept

Kerstdiner uit eigen tuin Laten we deze kerst de drukke supermarkten en de overvolle boodschappentassen eens inruilen voor de stilte van de natuur. Ook daar kun je namelijk eten vinden. Trek je kaplaarzen aan, doe een warme muts op, neem het boek ‘Wildplukken’ van Leoniek Bontje en Yvet Noordermeer mee onder je arm en ga lekker naar buiten. Een interview met Leoniek Bontje over wildplukken, inclusief haar favoriete recepten voor Kerstmis. Tekst: Renske de Zwart | Beeld: Bella Thewes

ken opgericht. We richten ons op kennis verspreiden over wilde lokale, eetbare planten. Dit doen we door workshops te geven (www.de-buitenkeuken.nl). Het boek is ontstaan doordat we bij de workshops een hand-out uitdeelden en we het leuk vonden daar een iets uitgebreidere versie van te maken. Het werd dus een wildplukboek met planten in de hoofdrol en recepten erbij. Toen ik bezig was met plukken voor het boek, kwamen er steeds meer planten op mijn pad. In eerste instantie dacht ik aan 15 planten, maar het werden er 62! Zo is het boek organisch gegroeid.”

Jullie noemen de planten ‘superfoods van eigen bodem’. Waarom zijn deze planten uit de berm zo gezond? “De planten zitten vol mineralen en vitaminen. Ze groeien op gezonde bodem en bevatten geen pesticiden en groeimiddelen. Ik geloof ook in de werking van de hele plant, omdat er naast de inhoudsstoffen ook energie in de plant zit die goed voor je is. De gewassen zijn niet doorgekweekt of gemanipuleerd, ze hebben natuurlijke groeitijd en staan met hun wortels in de volle grond. Alles wat je plukt is van het seizoen en lokaal geoogst. En we vonden het zo opvallend dat er zoveel superfoods uit de tropen worden geïmporteerd terwijl ze hier gewoon om je heen groeien. Daar willen we mensen bewust van maken.”

Want zoals deze twee schrijfsters zeggen: “Gezond en lekker eten groeit gewoon om je heen, wild in de natuur. In het park, in het veldje om de hoek, of misschien wel in je eigen achtertuin. Op de meest alledaagse plekken - zelfs in de stad - kun je wilde, eetbare planten, bessen, zaden en noten vinden waarmee je heerlijke gerechten kunt maken.” In hun boek nemen de schrijfsters je mee, aan de hand van de seizoenen, de Hollandse natuur in. Van jonge planten die opkomen in het voorjaar tot de bessen en noten in het najaar. De wintermaanden zijn rustmaanden en dan kun je koken met gedroogde zaden en ingemaakte groenten, maar ook met planten die het hele jaar door te vinden zijn, zoals de brandnetel.

Leoniek, vertel eens, hoe ben je tot het wildplukken gekomen? “Zo’n vijf jaar geleden ontmoette ik een moeder

van de school van mijn jongste dochter. Zij was een herbalist ofwel wildplukker en nam me wekelijks mee om kruiden te zoeken. Zo maakte ik er hernieuwde kennis mee, want in mijn kinderjaren deed ik dit ook al heel graag. Ik kon uren rondlopen door onze tuin in Bergen en kruidenpapjes maken. Mijn moeder en tante wisten uit hun schooltijd veel van eetbare en medicinale kruiden en mijn vader, die apotheker was, wist er ook veel vanaf. Zo is mijn interesse ontstaan en door veel lezen, zoeken, opzoeken etcetera leer ik nog steeds. Ik doe nu een verdiepende opleiding tot herbalist.”

Hoe is dit boek ontstaan? “Dankzij mijn samenwerking met Yvet, die voedingscoach is. We liepen samen een keer door het Amsterdamse bos en ik liet haar daslook proeven. Dit vond ze zo heerlijk dat ze zei: “Hier moeten we wat mee doen!” Samen hebben we de Buitenkeu-

Waar moet je op letten bij het wildplukken? Zijn er dingen die je niet, of juist wel moet doen? “Belangrijk is dat je zeker weet wat je plukt! Dus lees je goed in en begin met gemakkelijk herkenbare gewassen. Verder is het belangrijk dat je op schone plekken plukt, dus niet op hondenuitlaatplekken, langs een drukke autoweg, langs akkers en andere plekken waar pesticiden gespoten zijn. Brandnetel en zevenblad bijvoorbeeld worden wel eens door particulieren bespoten. Pluk verder met respect en liefde voor de natuur, dus niet uitrukken of alles wegplukken. Want het is belangrijk dat er genoeg blijft staan voor de bijen, vlinders en andere dieren.”

Kun je in de winter ook wildplukken? En heb je een leuk idee voor een Kerstmenu uit jullie boek? “Allereerst is de natuur in de winter in rust en naar binnen gekeerd. Daarom geven we dan ook geen

Recept workshops. Maar er groeien eigenlijk altijd wel brandnetels. Dus je zou met een lekkere brandnetelsoep kunnen beginnen. Verder kun je weegbree, hondsdraf, paardenbloem, klaver, duizendblad, bijvoet en zevenblad vinden mits de vorst nog niet is ingetreden. Hiervan kun je een heerlijke wilde lasagne maken. Als bijgerecht kun je een hondsdraf pesto maken, of een van de andere wilde smeersels. En als toetje: de worteltaart met wilde zaden in plaats van bloemen is ook heerlijk. Met teunisbloemzaad, venkelzaad, wilde wortelzaad of welke je maar wilt.

S19

Bereidingswijze Rooster de noten en zaden goudbruin in een droge koekenpan. Haal ze er uit en zet even weg. Rasp 25 gram Parmezaanse kaas, pluk de blaadjes van de plantjes, pel en snijd de knoflook fijn. Doe vervolgens alle ingrediënten in een hoge maatbeker of de kom van je keukenmachine en pureer alles tot een smeuïge massa. Maal het niet te fijn, het is lekker als de pesto nog een beetje structuur heeft. Voeg eventueel nog een scheutje olijfolie, peper en zout toe.

Hondsdraf pesto Ingrediënten • 100 gram blaadjes van hondsdraf • 25 gram noten en/of zaden (bijvoorbeeld pijnboompitten, cashewnoten, pompoenpitten, zonnebloempitten) • 25 gram Parmezaanse kaas of Pecorino kaas • 1 teentje knoflook • 10 eetlepels extra vierge olijfolie • 1 eetlepel citroensap • snufje peper en zout

Lasagne van wilde gewassen Ingrediënten • circa 500 gram fijngesneden blad van bijvoet, duizendblad, smeerwortel, klaver, weegbree en/of brandnetel • 6 grote lasagnebladen, of 12 kleine (genoeg voor twee lagen) • scheutje olijfolie • 500 gram gewassen en gesneden spinazie • 500 ml tomatensaus (naar wens zelf gemaakt of een pot biologische) • 250 gram geraspte kaas (jong of belegen)

Bereidingswijze Verwarm de oven voor op 180 graden. Kook indien nodig de lasagnebladen kort met een scheutje olijfolie. Doe de spinazie onderin de ovenschaal. Doe daaroverheen een laag tomatensaus en een laagje geraspte kaas. Doe er een laag lasagnebladen op. De tweede laag bestaat uit de wilde gewassen. Daaroverheen gaat een laag tomatensaus en weer een laag geraspte kaas. Doe er weer lasagnebladen op. De laatste laag bestaat uit wilde gewassen, tomatensaus en geraspte kaas. Zet de lasagne circa 20 minuten in de oven en als je wilt nog een paar minuten onder de grill voor een mooie goudbruine bovenkant. Voor de overige recepten zie het boek ‘Wildplukken; De Buitenkeuken, recepten het jaar rond’ van Leoniek Bontje en Yvet Noordermeer. Uitgeverij Terra, 2018.

S20

Winterverhaal

De onwelkome

Aan een diepe brede rivier, die dicht langs ontoegankelijke bossen stroomde, woonden twee broers, mannen die van eenzaamheid hielden. Wanneer een knarsende huifkar langs hun blokhut reed en de immigranten informeerden of de broers het op die plek naar hun zin hadden, zeiden de beide slimmerds listig: “Nee, het is een gruwelijk gebied! De ene keer regent het onophoudelijk, de andere keer heerst er schrikbarende droogte. Dag en nacht worden we door de muggen gestoken, de beren plunderen onze voorraden; nou ja, er valt hier eigenlijk niet te wonen. Rij maar door naar het westen, daar moet het veel beter zijn.” Dan legden de immigranten de zweep over de trekdieren en bedankten de broers ook nog voor hun zogenaamd onbaatzuchtige raad. Eens hield tegen de avond een vreemdeling zijn bontgevlekt paard in, vlak voor de blokhut. De ruiter steeg af,

ging bij de haard zitten en gedroeg zich alsof hij thuis was. “Ik ben van plan me hier ook te vestigen. Dan zullen jullie het niet meer zo eenzaam hebben. Het is hier prima boerenland.” Tevergeefs trachtten de broers de vreemdeling van zijn plan af te brengen, tevergeefs stalden zij alle gruwelijke weersomstandigheden en het zware bestaan aan de rivier voor hem uit. “Ik heb besloten me hier te vestigen,” zei de vreemdeling. “We zullen buren worden en daarom kom ik kennis met jullie maken.” Toen het tot de broers doordrong dat er met zo’n koppige kerel niets te beginnen was, knipoogden ze tegen elkaar; ze begrepen elkaar zonder woorden. “Dan zult u onze uitnodiging voor de avondmaaltijd zeker niet afslaan,” zei

de oudste broer tegen de vreemdeling.

“Welnee, ik blijf hier graag eten. Ik zou jullie bepaald niet willen kwetsen met een weigering.” Het duurde een poosje, eer de jongste broer de schalen op tafel zette. Hij strooide rijkelijk veel van een geel poeder over het hertenvlees en nodigde zijn gast uit toe te tasten. De gast sneed een ferm stuk vlees af en stak het in zijn mond, maar hij spuwde de hap dadelijk weer uit. “Bah! Wat smaakt dat bitter? Wat hebt u eigenlijk over het vlees gestrooid?” “Poeder tegen de koorts”, zei de jongste broer en de oudste broer viel hem bij: “Ja ja, met het eten zit je hier verdraaid moeilijk! Overal langs de rivier heersen zomer en winter rare ziekten. We moeten

Winterverhaal

S21

buurman

Een grappig verhaal uit de VS over twee broers die van stilte houden

tegen hun gast en zetten ongemerkt een raam open. Even later werd de vreemdeling door honderden steekmuggen aangevallen. De volgende ochtend vertrok de gast na een slapeloze nacht, met een door muggenbeten opgezet gezicht.

al ons eten met dat poeder tegen de koorts bestrooien. Zonder dat poeder waren we allang dood geweest.” De vreemdeling stak wrevelig een stuk droog brood in de mond, liet het vlees op zijn bord liggen en maakte aanstalten tot vertrek. “Waar wil je in het donker naar toe?” vroeg de oudste broer hem. “Uit de rivier komt ‘s nachts een alligator aan land en als het morgen licht wordt, is er niets van je over dan afgekloven botten. Je zult hier wel moeten overnachten. We wonen nu eenmaal in de wildernis, nietwaar?” Tegen zijn zin bleef de vreemdeling. De jongste broer maakte een bed van pelzen voor hem op. Vervolgens legde hij flink wat houtblokken op het vuur, sloeg de gast een aantal berenvellen om, wikkelde de stakker met een stevig touw in en hing hem als een groot pak aan een van de balken. “Ik stik!” riep de gast. “Waarom pakken jullie me zo in? Nog wel met een touw om

“Als je hier toch komt wonen,” zei de oudste broer nog, “ga dan met ons op de hertenjacht, dan kun je eens zien wat me heen?” de natuur hier in de omgeving te bieden “Ja, begrijp je dat niet?” vroeg de oudste heeft.” Dat wilde de vreemdeling wel en broer. “In de bossen om ons heen zwerven hij ging naar de deur. “Ho ho,” riep de heel wat beren rond. ‘s Nachts komen ze jongste broer, “niet zo haastig!” En hij door de schoorsteen de kamer binnen en kwam met drie kachelpijpen aandragen. we moeten ze ons van het lijf houden. “Waar zijn die voor?” vroeg de gast Daarom wikkelen we ons in berenvellen. verbijsterd. “Gaan jullie met kachelpijpen Kijk, als zo’n beer je kamer binnenkomt, om je heen op jacht? Daarin kun je de dan snuffelt hij aan alles, want hij heeft knieën toch niet buigen?” trek in mensenvlees. “We moeten wel,” zei de oudste broer. Hij windt dus dat berenvel en denkt, “Je hebt verschrikkelijk veel ratelslangen wel, wel, een soortgenoot is me voor bij de rivier. Ze liggen in het hoge gras op geweest. Laat ik maar een andere blokhut de loer en bijten je zo maar in de benen. opzoeken. En hij doet de deur open en Een uur later weet je dan van niets meer, waggelt weg. Maar sommige beren zijn dan ben je dood. Daarom gaan we in sluw en laten zich door een berenvel niet kachelpijpen jagen en vissen.” voor de gek houden. Daarom hangen we ons ‘s nachts voor alle zekerheid maar aan De vreemdeling smeet zijn kachelpijp een balk op.” van zich af sprong op zijn paard en reed “Wat verschrikkelijk!” kermde de gast, spoorslags weg. “Wie in zo’n hel wil leven, door de hitte al half gaar gekookt. “Ik mag van mij,” riep hij ten afscheid. “Maar slaap anders buiten onder een enkele ik zoek wel een andere plek om me te deken.” vestigen!” De broers lachten tegen elkaar. “Ja, als je van buitenlucht houdt, zul jij hier Ze waren weer alleen in hun eenzaamheid aan de rivier niet al te best slapen,” zeiden met als naaste buren de stille bossen en de de broers in koor. Ze zeiden welterusten zacht ruisende rivier.

S22

Reizen

De beleving van een pelgrimstocht:

Op reis met en in jezelf Tekst en beeld rechterpagina: Derry Drebs

Het maken van een pelgrimstocht wordt steeds populairder. Het aantal pelgrims dat de bekendste route naar Santiago de Compostela heeft gelopen, is gegroeid van 3500 in 1988 tot 277.000 in 2016. Maar hoe bereid je zo’n tocht voor en vooral: wat brengt het je? Twee deelnemers vertellen over hun motivatie om op zo’n (stille) tocht te gaan. Sinds de laatste paar decennia van de twintigste eeuw lijken oude tijden te herleven: op de Europese landweggetjes, ruiter- en voetpaden echoën opnieuw de voetstappen van pelgrims. Deze hernieuwde interesse kan voornamelijk worden toegeschreven aan het feit dat de Raad van Europa het initiatief heeft genomen om een aantal Europese Culturele Routes te creëren. De Camino Francés, de pelgrimsroute door NoordSpanje, die loopt van een stadje aan de voet van de Pyreneeën tot aan de reliekschrijn van de heilige Jakobus in Santiago de Compostela, kreeg in 1987 als eerste het certificaat ‘Culturele Route van de Raad van Europa’. De historische en religieuze betekenis van deze route werd nog versterkt toen de Camino in 1993 werd toegevoegd aan de Werelderfgoedlijst van UNESCO.

Middeleeuwse reizigers Doordat er meer publiciteit kwam voor oude pelgrimsroutes en er geld werd uitgetrokken om de bestaande infrastructuur te verbeteren en de Camino van passende bewegwijzering en goede pelgrimsaccommodaties te voorzien, begon het aantal pelgrims geleidelijk aan toe te nemen. Sinds het begin van de eenentwintigste eeuw is

er echter sprake van een explosieve groei. Uit de kerkelijke boeken wordt duidelijk dat het aantal pelgrims dat een officieel Compostela-certificaat heeft ontvangen, is gegroeid van 3500 in 1988 tot het ontzagwekkende aantal van 277.000 in 2016. Het logische gevolg van deze enorme toename is dat er ook steeds meer mensen zijn die het niet aandurven om aan de Camino Francés te beginnen. Ze worden afgeschrikt door het idee dat ze elke dag weer strijd zullen moeten leveren om een slaapplek te bemachtigen in een gastenverblijf of jeugdherberg in de plaats waar ze de volgende nacht willen doorbrengen. Geluklig zijn er vele (alternatieve) routes voor een bedevaart. In mijn boek Pelgrimage breng ik de belangrijkste en bekendste in beeld.

Lichamelijk fit Eén in het oog springend verschil tussen de pelgrimsreizen in de twaalfde eeuw en die van nu is dat de meeste pelgrims die vandaag de dag op pad gaan, niet ook weer te voet naar huis zullen terugkeren. De huidige pelgrim zal waarschijnlijk geen mis bijwonen waarin zijn

‘uniform’, de gebruikelijke cape, een hoed met brede rand, een houten staf en een reizigerstas, worden gezegend. Een lange reis over land was in de middeleeuwen echter niet iets waar men lichtzinnig over dacht. En zelfs als iemand lichamelijk fit genoeg was om de zware reis aan te kunnen, loerde overal het gevaar van rovers. Het plunderen van groepen pelgrims werd zelfs een lucratieve internationale bezigheid. Er ontstonden georganiseerde roversbendes die elk een eigen territorium opeisten. Ieder vermogend persoon die van plan was om een pelgrimsreis te gaan maken, zorgde er dan ook voor dat hij (en heel af en toe ‘zij’) een geldig testament achterliet, waarin duidelijk vermeld stond wie zijn erfgenamen waren en na hoeveel tijd men mocht aannemen dat hij niet meer levend terug zou komen, en zijn testament mocht worden geopend.

Het lieve in mijzelf Paula Keessen (42) liep dit jaar haar eerste pelgrimstocht vanuit Eindhoven naar Santiago de Compostella. “Als klein meisje was ik al erg nieuwsgierig naar verre oorden en andere culturen. Ik heb toen

Reizen

S23

ooit iets gelezen over Santiago de Compostella en mijzelf beloofd deze tocht te gaan lopen. In gedachten houdend dat als ik dit alleen zou volbrengen, ik de hele wereld aankan.” “Ik vond het werkelijk waar fantastisch! Voor mij bestaat de tocht uit twee delen. Het stuk van Nederland tot Saint Jean Pied de Port en van daar tot Santiago. De eerste twee maanden kwam ik vrijwel geen andere wandelaars tegen en dat was prima. Ik had veel tijd om na te denken, goed voor mijzelf te zorgen en dat zonder rekening te hoeven houden met anderen. Het tweede deel door Spanje heen stond veel meer in het teken van ontmoetingen, goede gesprekken, gezelligheid en vriendschappen sluiten.” “Deze tocht heeft ervoor gezorgd dat ik helemaal tot rust ben gekomen en het lieve in mijzelf weer heb terug gevonden. Daarom heb ik sinds ik terug ben mijn leven flink omgegooid. Ik werkte voorheen 48 uur per week en dat heb ik teruggebracht naar 20 uur. Ik ben begonnen met het opzetten van een moestuin omdat ik altijd al graag mijn eigen groente heb willen verbouwen. Dit jaar heb ik nog net wat groenten aan het eind van het seizoen kunnen zaaien en oogsten en dat smaakt naar meer. Dus volgend jaar hoop ik enkel nog groenten uit eigen tuin te eten. Verder ben ik bezig om een boek af te schrijven waar ik al vijf jaar mee bezig ben, maar nooit echt serieus voor ben gaan zitten. Dat ga ik nu wel echt afmaken. En omdat ik nog maar zo weinig werk, heb ik veel meer tijd voor sociale contacten.”

Pelgrimage, Derry Brabbs, Uitgeverij Kok, gebonden met stofomslag, ISBN 9789043529273

“Mijn tip voor mensen die ook willen gaan? Neem niet teveel mee. Alles is te koop onderweg en voor elk probleem is een oplossing. En ga alleen. Je zult versteld staan hoe prettig je eigen gezelschap is!”

Boordevol nieuwe ideeën Wilco Kruijswijk (38) heeft al diverse pelgrimstochten ondernomen. “In 2007 wandelde ik van de Pyreneeën naar Santiago de Compostella. Daarvoor had ik al gemerkt hoe goed wandelen me deed. Ik wilde meer en een vriendin vertelde me over deze route. Dat sprak enorm tot de verbeelding. Ik heb toen mijn studie stop gezet, ben even gaan werken, heb mijn huis opgezegd, spullen in de opslag gedaan en ben vertrokken. Nu wandel ik ieder jaar samen met mijn vrouw Janneke een maand op een pelgrimsroute. In Spanje, Turkije, Italië, Frankrijk, waar dat maar kan. Om door fysieke inspanning tot rust te komen, te bezinnen en dutjes te doen in het veld. En om weer boordevol nieuwe ideeën thuis te komen.” “Die eerste tocht was fabelachtig. Ik weet nog dat ik in Santiago aankwam en een mailtje stuurde: ‘800km. Santiago. Ik ben gelukkig.’ De dag erna stuurde ik een uitgebreidere mail met als slotzin: ‘Maar m’n mail van gisteren dekte beter de lading. ‘ Kortom, het is lastig in woorden te vatten. Maar grofweg: elke dag buiten zijn, leren aanvoelen hoeveel energie je hebt, genieten van alle kleine, basale dingen onderweg, de prachtige ontmoetingen, het vertrouwen dat groeit in jezelf, de ander en de goede afloop: dat is iedere keer weer enorm bijzonder.” “Al onze ervaringen zijn onder meer verwerkt in een eigentijdse pelgrimstocht in Midden Nederland:

het Gelukkigerwijspad, en als opmaat hiervoor het Geertje Arendspad. Vanaf 2019 gaan Janneke en ik actief wandelingen aanbieden om gezamenlijk of individueel op pad te gaan. Als tegenwicht tegen de drukte om ons heen, willen we hier een plek bieden van rust en verbinding.” “Een tip? Als je het spannend vindt om op pelgrimstocht te gaan, begin dan klein in Nederland (zie kader voor adressen. In Vessum is een pelgrimsherberg waar je je ook kunt voorbereiden. Het lijkt vaak een grote stap, maar zoals dat met zo’n route gaat: ook in kleine stapjes kom je er. Het mooiste, zo heb ik ervaren, is dat je gaandeweg in een route wordt gezogen. Je wordt fitter, meer aangepast aan de omgeving en zo week je langzaam los van alle vooroordelen en angsten die je van tevoren wellicht wel had. Dus daarom: doen!”

Meer info

www.santiago.nl |www.gelukkigerwijspad.nl| www.walkofwisdom.org www.spig.nl | www.pelgrimshoevekafarnaum.nl www.landschapoverijssel.nl/routes/hilligenpad-bezinningsroute

S24

Reizen

Mongolie,

het land van een eindeloze stilte Jongerenreizen van Global Exploration Tekst en beeld: Jos Smeets

Tijdens de lange rit met de Trans Siberië Express van Moskou naar Beijing lijkt er maar geen einde aan Mongolië te komen. Amper een teken van menselijke bewoning. Leeg….. eindeloos leeg en stil. Nu ben ik terug. De derde keer al binnen drie jaar. Het land laat me niet los. Er is nog zoveel te zien. Niet alleen voor mezelf, ook en juist voor jongeren. Inmiddels reizen jaarlijks enkele groepen scholieren van Global Exploration naar het land van leegte en stilte en raken verliefd voor heel hun verdere leven. Voorjaar 2015 kom ik aan op het vliegveld bij de hoofdstad Ulaanbataar waar ik word opgevangen door twee parmantige jonge dames: Terelj en Chimgee van Selena Travel. Met hen ga ik een programma samenstellen voor Global Exploration. Een programma over hun land komend vanuit een heldhaftig verleden, de tijd van de alom vereerde vorst Dzjengis Khan, via een tijd van overheersing en bezetting door de Sovjets nu klimmend naar een verwachtingsvolle toekomst. Een programma voor onze jeugd van Global Exploration. Om hen de andere cultuur van dit land te laten beleven. Om hen te leren dat zoveel anders is dan bij ons in het rijke Westen. De jongeren de zintuigen te openen en hen het land te doen zien, horen, ruiken, voelen en smaken. Te leren genieten van andere culturen, zonder oordelen, vooroordelen. Hen te leren genieten van die eindeloze stilte. Ik krijg een rondleiding door de hoofstad Ulaanbataar. We dwalen over het grote plein. Immens groot en bedoeld voor militair vertoon, zoals in alle steden van de oude Sovjet-Unie. Een meer dan levensgroot beeld van Dzjengis kijkt neer op het nu lege plein, waar ooit de Sovjet-legers

paradeerden met de vaandels als trofee meegebracht uit dat verre Berlijn. Moderne wolkenkrabbers domineren het stadsbeeld en verdringen langzamerhand de vele ‘Russische’ bouwwerken. Natuurlijk klimmen we ook de vele trappen op naar het Zaisan-memorial. Een groot monument op een heuvel waar je kunt neerkijken op heel de stad. Een 360-graden-panorama toont in kleurig mozaïek de broederlijke samenwerking tussen Rusland en Mongolië in vele decennia. Het werk in de mijnen, het leven op het land, de bloedige oorlog met het fascisme en de overwinning in Berlijn.

vlak bouwen ze hun ger en graven een latrine. Elektriciteit is er niet of wordt illegaal afgetapt van een openbare elektriciteitskabel. Water moet gehaald worden bij een openbaar aftappunt. De stad groeit langzaam uit haar voegen en daarmee de kloof tussen arm en rijk. De Lonely Planet schrijft in 2001 over een bevolking van 2,3 miljoen inwoners . Dat zijn er nu al 3 miljoen waarvan 1,3 in Ulaanbataar. Er zijn twee grote bevolkingsgroepen (Mongols en Kazakhen) en 16 minderheden. Steeds meer nomaden verlaten de steppes na de verwoestende winters die bijna de helft van de veestapel uitroeiden.

Verwoestende winters

Zomer 2015 kom ik terug met een groep jongeren van Global Exploration. De eerste dagen verkennen we de stad en maken kennis met het boeddhisme in het grote Ganden-klooster. Daarna zoeken we de stilte van de steppe. Ergens ten oosten van de grote stad, midden in het niets, bouwen we samen met drie monniken drie gers. Aanvankelijk lijkt dit een niet te ontwarren puzzel, maar allengs krijgen we het principe door en kunnen we de derde tent in recordtijd opbouwen. Het sanitairprobleem is sneller opgelost. Links, eindeloos ver, voor de mannen en rechts,

Het uitzicht over de stad stemt tot nadenken. Moderne gebouwen schieten als paddenstoelen uit de grond maar zeker ook, aan de rand van de stad, vele nomadententen, gers genaamd. In dit land zonder hekken, zoals Lonely Planet tien jaar geleden nog schreef, komen steeds meer houten omheiningen. Iedere nomadenfamilie, die het nomadenbestaan de rug toekeert en naar de stad trekt, krijgt 750 m2 van de regering. De voormalige nomaden zetten daar gelijk een hek omheen, terwijl zij daarvoor eeuwenlang hun land met eenieder gedeeld hebben. Binnen dit

Leven als een monnik

Reizen

zo niet nog verder, voor de dames. Toiletpapier moet verzameld worden en ’s avonds verbrand. Voor drinkliter is een liter per dag beschikbaar. En voor wassen? Eigenlijk een on-Mongools woord. We vullen de dagen van zonsopgang tot -ondergang met meditatie en de leer van het boeddhisme. Ook genieten we van die eindeloze stilte. Na drie dagen als een monnik te hebben geleefd, vertrekken we verder naar het Oosten. Uncle Bhatska volgt in zijn kleine vrachtauto waarin onze tenten, persoonlijke uitrusting en eten. Vijf dagen trekken we zo door de eindeloze steppe. Af en toe een eenzame ger, een kudde paarden of koeien, enkele adelaars hoog aan het firmament. De Trans-Siberische spoorlijn kruist onze weg, of wij het spoor, verder eindeloos niets. Dan komen de heuvels en verandert de horizon. We zijn bij Gun Galuut Nationaal Park.

Vuur van koeienvlaai Bij een nomadenfamilie vinden we onderkomen. Drie gers. Eén voor de familie en gedacht als gemeenschappelijke ruimte, tevens eetkamer. Verder een ger voor de meiden en eentje voor de jongens. Als wc een zelf gegraven HUDO, een term mij nog bekend uit mijn scoutingtijd die ‘Houdt Uw Darmen Open’ betekent. De boerin vertelt ons allervriendelijkst over haar leven, en wat wel en wat niet gebruikelijk is bij een Mongoolse familie. Direct worden we aan het werk gezet. Dung verzamelen. Uitgedroogde paardenkeutels en koeienvlaai moeten dagelijks verzameld worden. Normaal een bezigheid voor de vrouwen. In een omgeving waar geen boom te bespeuren is, anders is er geen vuur mogelijk. Dan valt er niet te koken en ga je in een vrieskou naar bed.

S25

S26

Reizen deze tellen en van een merkteken voorzien. Het begin ging goed. Met z’n vijftienen geholpen door de twee honden van de nomadenfamilie worden de meer dan driehonderd geiten en schapen bij elkaar gedreven en trekken we bergafwaarts naar de bijna drie kilometer verder gelegen rivier. De niet aflatende zon zorgde ervoor dat de weg bergafwaarts snel wordt afgelegd. Maar daar een bad nemen? Ook voor de dieren iets on-Mongools. Dus plonzen we uiteindelijk zelf lekker in de rivier en kijkt de veestapel vol onbegrip toe.

Paardrijden als beloning Terug bij de ger moeten alle schapen bijeengedreven worden in een koraal, worden ook de bokken gescheiden van de geiten en merken we schaap en geit met de lokale kleuren. Inmiddels heeft moeders, geholpen door ons corveeteam, het eten klaar. Een grote pot bouillon waar alles in drijft wat in en om de ger te vinden was. Een smakelijke maaltijd! Ook de volgende dag zijn we van de vroege ochtend tot de late avond bezig met het sorteren en merken van alle kleinvee. Onze jongeren ontpoppen zich als echte cowboys en -girls. Ze duiken de dieren naar de poten om ze aldus gevangen naar de boer te slepen. Zo worden alle dieren gemerkt en uiteindelijk weer één voor één vrijgelaten en geteld. Als beloning mogen we paardrijden en natuurlijk ook op z’n Mongools. De eerste keer nog vrij voorzichtig maar de tweede keer rijden we al tot schofthoogte door de rivier en galopperen we uitgelaten door de eindeloze steppen. De dagen waren onvergetelijk en eigenlijk veel te snel om. Gelukkig komt er vast wel weer een volgende keer voor een prachtig bezoek aan dit mooie land.

Vilten producten uit Mongolië Onder de naam Esgii (vilt in het Mongools) worden viltproducten van lokale mensen naar Nederland geëxporteerd en daar verkocht om zo bij te dragen aan betere leefomstandigheden voor de Mongoolse bevolking. Esgii werkt samen met meerdere kleine fairtrade organisaties en richt zich vooral op vilten sloffen en pantoffels. Alle producten zijn handgemaakt en duurzaam. Elk item is gemaakt met zorg voor mens, dier en milieu. Dus 100 procent feelgood! www.esgii.nl

Reizen

Stokvis, skrei en spokende fjorden Tekst: Marco Barneveld | Beeld: RenĂŠ Koster

Woeste vergezichten, pittoreske dorpjes met felgekleurde houten huizen en zo veel Arctische kabeljauw dat de Lofoten vroeger de hele toen bekende wereld met hun stokvis voedden. Ga mee op ontdekkingsreis met de schoener Noorderlicht in een wereld die nog het meeste weg heeft van de Alpen die in zee gegooid zijn.

S27

S28

Reizen

Het water van de Vestfjorden klotst en schuimt als een op hol geslagen wasmachine. Windkracht zeven zweept het zwarte water van alle kanten op. Golven van drie tot vier meter beuken kruiselings tegen de schoener Noorderlicht aan. De tweemaster zwoegt hoog tegen de wind. De vuurtoren bij het plaatsje Tranøy houdt een oogje in het zeil aan bakboord. Meer dan een uur lang trachten we tegen de stroom en de wind in vooruit te komen. Maar Tranøy Fyr, die als baken dient, blijft op exact dezelfde plek. Voor het eerst in mijn zeilende leven, vraag ik me af waarom ik mezelf dit aandoe als resultaat van een snel opkomende zeeziekte. De ijskoude wind jaagt dwars door mijn kleren. Binnen is het warm. Aanlokkelijk, ware het niet dat binnen zitten in de kajuit geen optie is als ik de lichtgroene tint om mijn neus niet donkergroen wil laten kleuren. Kapitein Ted van Broeckhuysen tuurt over de woeste baren en gaat overstag. Beter wachten op rustiger vaarwater.

Zodra het schip gekeerd is, en de zeilen wind pakken stabiliseert de Noorderlicht en komt de gezonde kleur weer terug op mijn gezicht. Zonder die opkomende zeeziekte kan ik weer genieten van het prachtige uitzicht over de Lofoten. De Lofoten Archipel ligt boven de poolcirkel en bestaat uit een keten van eilanden die zich zo’n honderdvijftig kilometer langs de kust van Noorwegen uitstrekken. Tegenwoordig verbonden met bruggen, vroeger alleen bereikbaar per boot. De eilanden horen bij de provincie Nordland. Er wonen ongeveer 27.000 zielen die veelal afhankelijk zijn van de visvangst of het toerisme. Niet dat ze klagen. Noorwegen is tenslotte nogal rijk.

Noord-Europa. De legendarisch beruchte strooptochten die eeuwenlang angst zaaiden. Maar het is niet alleen angst wat de Noormannen brengen, ook handel vulde hun houten schepen: huiden, hout, natuursteen. En vis. Veel vis. Die vis vangt men vooral tussen half februari en eind april wanneer de Arctische kabeljauw, of skrei, met miljoenen tegelijk vanuit de voedselrijke Barentszzee naar de warmere broedgronden van de Lofoten migreren.

op haring en lodde, een kleine vis. Door de ijskoude omstandigheden in de Poolcirkel groeit de vis erg langzaam, slechts een paar centimeter per jaar. Hierdoor is het visvlees anders van structuur, maar ook van smaak. De structuur van de vis is bijzonder stevig omdat het zo langzaam groeit en de kleur is wit als verse sneeuw. Twee keer maakt de skrei een lange zwerftocht. Eerst als jonge vis naar de ijskoude doch voedzame wateren, dan als volwassen vis naar de paaigronden. De vissen arriveren met honderdduizenden tegelijk bij de Lofoten waar wij vissers sinds mensenheugenis wachten op hun komst. Zo bouwde de Noorse koning Øystein al in 1103 een kerk voor alle vissers op de Lofoten die leefden van de vangst op de winterse kabeljauw. Deze wateren zijn ons vissers sowieso goed gezind. Maar in de paaiperiode springen de vissen bijna je boot in.”

In de haven van Svolvaer vinden we Angel Angelson aan dek van zijn vissersboot. Groot en blond en in het bezit van zilt bloed. Hier ter plaatse geboren en getogen in wat ook wel de hoofdstad van de skrei genoemd wordt. “De skrei verschilt van de kustkabeljauw, die in de Europese wateren wordt gevangen,” legt Angel uit. “Skrei zwemt op veel grotere diepte en is beduidend groter dan zijn soortgenoten. Hij legt in zijn leven enorme afstanden af. De Arctische kabeljauw leeft het grootste deel van het jaar in de Barentszzee. Hier jagen de vissen

Maar, het kan spoken op de Vestfjorden, het water tussen de Lofoten en het vaste land van Noorwegen. Het klimaat is, zeker in de winter, onvoorstelbaar ruw. De visrijke en ijskoude wateren zijn kristalhelder, maar

Maar wat doe je met al die vis? Zeker in de tijd dat er nog geen diepvriezers bestonden. Je mag dan honderden kilo’s vis tegelijk uit het water kunnen

krachtige stromingen maken ze bijzonder gevaarlijk. Toch zijn deze wateren met al haar fjorden, inhammen, baaien en eilandjes een droom om op te varen. Want ja, zo bruut als het water beukt vandaag, zo spiegelglad kan het kabbelen. Zoals gisteren. Al meer dan duizend jaar is dit een belangrijke vaarroute geweest. Ik sta op de boeg en tuur in de verte over kust, de heuvels en bergtoppen van deze meest noordelijke provincie van Noorwegen. Het lijkt alsof de Alpen in zee zijn gegooid. Bergen steken meer dan duizend meter de lucht in en zijn bedekt met ijs en sneeuw. De ondergaande zon beplaat de zee met glanzend koper. Ik hoor het water klotsen tegen de rode boeg van de Noorderlicht en doe mijn ogen dicht. De schone zilte lucht vult mijn longen en ik kan bijna de echo’s van het geschreeuw van de Vikingen op hun drakkars nog horen natrillen. Misschien zijn ze op weg naar verwante stammen om gezamenlijk op te varen naar de rijke kloosters van

scheppen, maar vis is bederfelijk waar. De Noren ontdekten dat het drogen van de vis een uitmuntende conserveringsmanier is. Ze hingen de kabeljauw te drogen aan stokken. Vandaar de naam stokfisk oftewel stokvis. Ik rij naar de visdrogerijen die zich in de openlucht bevinden op de rand van Svolvaer. Met houten bomen zijn enorme stellages gebouwd die als een enorme, met vis behangen, tent zich langs de horizon uitstrekken. Hjells heten de stellages. De ramen van de auto zijn dicht. Wanneer ik uitstap, ramt de geur van vis me vol in het gezicht. Het is alles omvattend. Een dikke walmende deken. Duizenden en duizenden van kop en ingewanden ontdane vissen hangen te drogen. Aan andere hjells hangen de koppen. De frisse wind en de waterdichte huid van de kabeljauw zorgt ervoor dat de vis goed droogt. Ook als het regent. Het drogen duurt zo’n drie maanden. Zouten is niet nodig. Daarna rijpt de vis nog enkele maanden na in grote schuren. Uiteindelijk is er van het originele

Reizen

S29

gewicht nog twintig procent over en is de stokvis klaar. Met behoudt van alle voedingswaarden. Voor de ontdekking van andere conserveringsmethodes is stokvis dan ook mateloos populair. Lange tijd is het een vrij goedkoop gerecht dat bovendien met bijna 40% eiwitten erg voedzaam is. Traditioneel werd het in heel Europa gegeten in de winter. Vooral ook op de schepen van die tijd was het vaak dagelijkse kost. De stokvis is minstens een jaar houdbaar. Erg handig op de lange zeereizen van de Vikingen en andere zeevarende naties. Ook op Nederlandse schepen is stokvis tot en met de 19e eeuw een welkome aanvulling op het menu. Aan boord van de Noorderlicht is het vandaag een verse heilbot die we voorgeschoteld krijgen. En na een fikse storm gaat dat er goed in. De heilbot is trouwens de grootste platvis ter wereld en kan een lengte hebben van vier meter met een gewicht rond de vierhonderd kilo als hij lang genoeg met rust gelaten wordt. Dat is even wat anders dan ons scholletje. Maar, dit geheel ter zijde. We liggen voor anker bij het rode houten havengebouw van Tranøy. Op de wal ligt een oude walvisvaarder die tegenwoordig dienst doet als kroeg. Vanaf de boeg staart een harpoen me vervaarlijk aan. De Noorderlicht heeft, net als dit houten schip dat jacht maakte op walvissen, ook een andere functie dan waar hij oorspronkelijk voor gebouwd is. Het 46-meter lange schip ging begin twintigste eeuw ter water als lichtschip op de Oostzee. Op 2 juli 1910 krijgt het schip een vaste ankerplaats vlakbij Flensburg. Oorspronkelijk is het schip getuigd als driemastschoener. Maar in 1940 werd de middelste mast geofferd voor een dekhuis. De voorste en achterste mast zijn uitgerust met een licht zodat andere schepen makkelijker kunnen navigeren in het donker van de nacht. Het schip heeft geen motor, behalve een kleine motorinstallatie die perslucht produceert voor de misthoorn. Om in geval van nood toch snel uit te kunnen varen, slaat de bemanning in de spookmaanden van oktober tot april de zeilen aan. Op 12 juni 1963 werd het lichtschip buiten dienst gesteld. En zoals dat gaat, waren er vele omzwervingen die niet al te best waren voor het schip. “In 1992 ontdekten Gert Ritzema en ik het schip in Friesland,” vertelt kapitein Ted, die nog steeds samen

met Gert Ritzema eigenaar is van het schip. “We waren direct gecharmeerd van de mooie lijnen en telden 180.000 gulden neer voor het roestige casco. Een bak met geld natuurlijk maar we zagen de potentie door de roest heen.” In een tijdsbestek van twee en een half jaar bouwen ze de romp uit tot de tweemaster Noorderlicht. De oude bolders plaatsen ze terug op de nieuwe dekken om zo de historie van het schip mee te dragen in een nieuw tijdperk. Het tijdperk van passagiersschip. “In eerste instantie voeren we in de zomermaanden op Spitsbergen en in de winter trokken we naar de zonnige Canarische Eilanden en Azoren,” vertelt Ted. “In 2004 werden we door een Noorse reisorganisatie benaderd of we interesse hadden om de Noorderlicht gedurende de winter in te vriezen in het ijs van Tempelfjorden op Spitsbergen. Zodat we konden dienen als een extreem winterhotel. Alleen bereikbaar met sledehonden. Dat leek ons mooi. En dat was het.” Tegenwoordig vaart de Noorderlicht weer in de winter. Hier op de Lofoten bijvoorbeeld. De avond valt in Svolvaer. De kade langs de haven spiegelt van het nat. Het water kleurt zwart met de oranje weerkaatsing van de straatlantaarns. Uit de

lucht lijken gouden en zilveren druppels te vallen. Op de achtergrond schemeren de rode en gele karakteristieke houten huizen. De lucht geurt fris. Het water is onrustig en de vissersschepen dobberen vervaarlijk in de deining van de haven. Ik stap restaurant Kjøkkenet binnen. De knusse warmte van het traditioneel Noors ingerichte eethuis zorgt dat ik me direct thuis voel. Sara Jaiswal, de in klederdracht gehulde serveerster, legt uit dat dit gebouw vroeger de handelsplaats voor stokvis was. De pot schaft lokale streekkeuken. Walvis bijvoorbeeld. En Boknafisk. “Boknafisk is half gedroogde kabeljauw,” weet Sara ons te vertellen. “De smaak is sterker dan van kabeljauw. Traditioneel wordt het geserveerd met groene aardappelen en uitgebakken spek.” Troostvoedsel zou je het kunnen noemen. Zwaar en smaakvol. De perfecte begeleider op koude dagen om het lichaam genoeg brandstof te geven warm te blijven. Buiten staan de schuimkoppen op het water. Door de schoorsteen giert de wind. Het water van de Vestfjorden zal ongetwijfeld weer klotsten en schuimen als een op hol geslagen wasmachine. De Noorderlicht wacht rustig af in de veilige haven. Rustiger vaarwater keert altijd terug.

Ontdek zelf de Lofoten

Op zich zijn de Lofoten met eigen (zeil)boot goed te bereiken mits goed gepland. Noorwegen is een land van watersporters en er zijn meer dan voldoende beschutte ankerplaatsen en havens. Wie de zeereis te lang vindt, kan er ook voor kiezen om met Voigt Travel op pad te gaan. Voigt Travel is gespecialiseerd in reizen naar het hoge Noorden. Via Voigt Travel kun je ook een reizen boeken met De Noorderlicht. Voor het volledige aanbod aan reizen naar de Lofoten of andere bestemmingen in het Hoge Noorden kijk je op www.voigt-travel.nl.

S30

Boeken

Uitgelezen... Tekst: Yvonne Koop

Met de vele lange donkere avonden dezer dagen is er hopelijk tijd en aandacht genoeg voor een mooi boek. De titels rondom het thema ‘stilte’ doen de hersenen misschien hier en daar kraken, maar geven ook genoeg stof tot overpeinzing en wie weet wel een verandering in de vaak veel te hectische levenswijze. De Krant van de Aarde wenst u vredig feestdagen en vooral ook veel wijsheid en inzicht voor het nieuwe jaar!

Stilte, ruimte, duisternis

Stilte is steeds zeldzamer in Nederland, en ook is er nog maar weinig open landschap. ‘s Nachts is het nooit donker genoeg om veel sterren te kunnen zien. In de steden en ook op het platteland vinden we nauwelijks stilte, missen we vergezichten en straalt er zelfs rond middernacht overal licht. Het verdwijnen van stilte, ruimte en duisternis heeft grote invloed op het leven van mens en dier. We hebben de stilte van de nacht nodig en we verlangen naar ruimte. In Stilte, ruimte, duisternis onderneemt Kester Freriks een verrassende ontdekkingsreis. Hij zoekt en vindt stilte in de natuur en in de kunst, maakt nachtelijke wandelingen bij het licht van de sterren en doorkruist de leegte van Nederland, op zoek naar ons land zoals het oorspronkelijk was. Hij gaat naar het inmiddels opgeheven museum van de stilte, betrekt schilder Mark Rothko en ruimtereiziger André Kuipers in zijn bespiegelingen en onderzoekt hoe in de loop der eeuwen de waardering voor de drie natuurwaarden is veranderd. Dit boek is een eerbetoon aan en een speurtocht naar de intense, vaak onbekende schoonheid van de natuur. Kester Freriks (1954) is schrijver van romans en essays. Ook schrijft hij voor NRC Handelsblad over theater, literatuur en natuur. Hij ontving de Van Der Hoogtprijs voor literatuur en stond op de longlist van de Jan Wolkers Prijs voor het beste natuurboek. Met boeken als De valk, Verborgen Wildernis en Vogels kijken verwierf hij een vooraanstaande plaats als natuurschrijver. Stilte, ruimte, duisternis, Kester Freriks, Uitgeverij Atheneum Gebonden/geïllustreerd, ISBN 9789025308568

Boeken

Zoals gewoonlijk mogen we weer een aantal boeken verloten: drie exemplaren van Stilte, ruimte, duisternis en twee van Stilte vinden. Kans maken? Mail dan voor 31 januari het antwoord op de volgende vraag naar yvonnekoop@krantvandeaarde.nl: In welke maand van het jaar wordt de Maand van het Spirituele Boek gehouden? Vermeld hierbij tevens uw naam en adres. De winnaars krijgen in februari bericht.

stilte vinden Marie Kondo leerde ons hoe we gelukkiger kunnen leven met minder spullen. Mindfulnesscoach Amber Hatch laat in Stilte vinden zien hoe we ons leven kunnen ontdoen van lawaai. Een praktisch en toepasbaar boek over stilte vinden in je hectische leven. Met (meditatie-)oefeningen en handige tips om stilte in jezelf te creëren. Niet door op retraite te gaan, maar door je leefstijl te versimpelen en de herrie in en buiten jezelf tot een minimum te beperken. Een mooie oefening is de volgende over de vraag: Wat hoor je allemaal? - Pak pen en papier en ga ergens zitten. - Schrijf het hardste geluid op dat je gedurende de komende seconden hoort. - Schrijf de geluiden op die daarna het hardst zijn. - Blijf luisteren en maak een lijst van alle geluiden die je hoort. - Kun je meer dan tien geluiden horen? - Kun je het geluid van je oren horen? Luister maar eens goed. - Hoe zou je dat geluid omschrijven? Het boek is onderverdeeld in drie grote delen: een rustigere omgeving scheppen, vredige relaties onderhouden en innerlijke stilte koesteren. Het eerste deel gaat vooral over ‘minder’: keuzes maken, opruimen, minder online zijn, de natuur opzoeken. In deel twee gaat het over actief luisteren, vriendelijk spreken, insluiten, maar bijvoorbeeld ook over gebarentaal. Deel drie gaat over mindfulness, de stem in je hoofd doen zwijgen, geluiden beoordelen. Wie dat alles weet toe te passen, krijgt niet alleen een stiller, maar vooral ook gezonder en gelukkiger leven. Amber Hatch is mindfulnesscoach, docent en schrijver. In haar eigen praktijk geeft ze adviezen aan ouders over mindful opvoeden. Amber woont in Oxford, samen met haar man en drie kinderen. Stilte vinden is haar vierde boek. Stilte vinden, Amber Hatch, Kosmos Uitgevers, paperback ISBN 978902156949900

S31

S32

Boeken

HET GEHEIM VAN DE STILTE

STILTE ZINGEN

Spannend avontuur uit de bekende Geheim-serie over een meisje dat meedoet aan een wedstrijd paalzitten. Mika is met haar ouders op vakantie, maar die maken alleen maar ruzie. Mika besluit mee te doen aan een wedstrijd paalzitten om haar ouders te dwingen eindelijk eens te luisteren, naar elkaar én naar haar. Schrijfster Mireille Geus schreef al vele boeken. Ook schreef zij toneelstukken voor kinderen en teksten voor Sesamstraat en Kindernet. Samen met Wijnand Stomp bewerkte ze het boek Padu van Miep Diekmann voor theater.

Een unieke uitgave waarin het complete liedoeuvre van Huub Oosterhuis is opgenomen, ter gelegenheid van zijn 85e verjaardag. In dit liedboek zijn de teksten verzameld die Huub Oosterhuis in de afgelopen zestig jaar heeft geschreven, om in de zondagse liturgie en in andere vormen van eredienst, bij doop, huwelijk en begrafenis te worden gezongen. Anders dan in het vijfentwintig jaar geleden verschenen ‘Gezongen Liedboek’ is een aantal oudere teksten niet meer opgenomen; sommigen zijn herschreven. En er zijn veel nieuwe liederen bijgekomen.

STILTE

STILTE Dit indrukwekkende boek met als ondertitel Luisteren in een wereld van lawaai is geschreven door de Vietnamese boeddhist en vredeactivist Thich Nhat Hanh. Hij legt hierin uit hoe wij kunnen leren luisteren naar de stilte. Dan wordt ons leven rijker en harmonieuzer, met meer aandacht voor verbinding: verbinding met onszelf, met anderen, met de dagelijkse wereld om ons heen en met de natuur. Ook laat hij zien hoe mindfulness de weg wijst naar stilte in jezelf, en naar geluiden die het leven echt waarde geven. Naast veel lezenswaardigs bevat het boek ook oefeningen om het geleerde meteen in de praktijk te brengen.

WIJ IN HET WILD

De Noorse avonturier en uitgever Erling Kagge stelt zichzelf in dit boek drie vragen: Wat is stilte? Waar kun je het vinden? Waarom is het nu belangrijker dan ooit? Wat volgt zijn drieëndertig pogingen om een antwoord te vinden. Stilte in tijden van lawaai is een persoonlijk, innemend en belangrijk boek dat op krachtige wijze het leven anno nu onder de loep neemt. Erling Kagge gebruikt zijn ervaringen als ontdekkingsreiziger en bergbeklimmer om het onderwerp stilte te onderzoeken. “Door de wereld buiten te sluiten keer je je rug niet naar de omgeving toe, het is juist het tegenovergestelde: je ziet de wereld scherper, je blijft meer op koers en waardeert het leven meer.”

DE KRACHT VAN DE STILTE Zou jij het durven? De urban jungle verlaten om met je gezin in een huisje diep in het bos te gaan wonen? Andrea Hejlskov deed het en woont nu al zeven jaar samen met haar gezin ‘in het wild’ in een hutje midden in het Zweedse woud. Dat ging niet zonder slag of stoot. Na de beslissing: we trekken de natuur in, ver van de verplichtingen van de moderne maatschappij, vinden ze al gauw een geschikte plek. Maar dan begint het avontuur pas. De Hejlskovs moeten leren houthakken, koken op open vuur en omgaan met soms barre omstandigheden. Voor wie niet genoeg kan krijgen van programma’s als Ik vertrek of de reisprogramma’s van Floortje Dessing.

STILTE

Staat jouw telefoon altijd aan en check je ieder uur zeker drie keer je telefoon? Zou je regelmatig willen dat er meer uren in een dag zaten? Zou je bovenstaande vragen anders willen beantwoorden, een betere balans in je leven willen vinden, maar weet je niet hoe? Lees dan dit boek van Kankyo Tannier. Zij deelt haar bijzondere ervaringen en laat zien dat stilte meer is dan het ontbreken van geluid. Aan de hand van herkenbare voorbeelden en duidelijke oefeningen leert Tannier je stilte te vinden en echt te ervaren. Dit rustgevende boek was een van de genomineerden voor het meest spirituele boek van 2017, een prijs die in januari 2018 in de jaarlijkse Maand van het Spirituele Boek werd uitgereikt.

DE KRACHT VAN DE STILTE Deze roman gaat over de jonge Portugese priester Sebastian Rodrigo. In 1638 vertrekt hij naar Japan, om daar te helpen bij het verspreiden van de katholieke leer. Hij weet dat hem een zware taak wacht: de Japanse machthebbers keren zich de laatste jaren steeds feller tegen de christenen. Maar ook zijn eigen geloof wordt zwaar op de proef gesteld. Want als de mensen die hij wil helpen, gedood worden - wat is dan de zin van zijn komst naar dit vijandige land? En waarom heeft zijn grote voorbeeld, priester Ferreira, hun orde verraden? Erger nog: waarom lijkt God in alle talen te zwijgen?

Als alle ruis verdwijnt om je heen, en je je niet meer druk hoeft te maken over wat een ander van je vindt of denkt. Dan voel je de essentie van de dingen die belangrijk zijn en kom je thuis. Dat is het concept van 2019 voor deze luxe agenda voor (ondernemende) vrouwen. De Engelstalige agenda is voor hen die van soberheid en stijl houden en zich bezighouden met groei en ontwikkeling. Ze laat je niet afleiden van het organiseren van je tijd. Goede kwaliteit, blijft prachtig openliggen door een speciale bindwijze. Met onder meer veel prachtige foto’s en quotes over natuur, stilte, ontwikkeling, spiritualiteit en geluk.

Gadget Top 5

Gadgets

S33

Bij de tijd het nieuwe jaar in Circular Clockworks No Time to Waste! is de slogan van dit nieuwe merk, en dat geldt ook voor al het materiaal dat wordt (her) gebruikt voor horloges met klinkende namen als Lazy Lion, Dazzling Zebra en Black Panther. De horlogekasten worden gemaakt van 100% gerecycled consumentenafval zoals tvbehuizingen en koelkasten. De horlogebanden zijn gemaakt van leerresten uit de schoenenindustrie. Om de cirkel echt rond te maken worden de kosten van onderhoud de eerste paar keer vergoed. Daarnaast wordt ieder horloge voor 15 euro terug gekocht, ongeacht de staat. Zo kunnen alle onderdelen en materialen weer voor nieuwe horloges worden gebruikt. Prijs: vanaf €149,- via www.circularclockworks.com

Onze nummer 1 omdat: de oprichters van dit merk, Tom Gudde

en Ceriel Lucker uit Delft, een onuitputtelijke fantasie lijken te hebben als het gaat over de mogelijkheden van hergebruik. Zo is de nieuwste, kleurrijke loot aan de stam Funky Fox vervaardigd uit oude gereedschapskisten.

De kennismaking in 2008 met het natuurschoon van de Noordpool inspireerde de Deense avonturier en zakenman René Kaerskov tot het ontwerpen en klimaatneutraal laten produceren van de Bering horloges. Deze hebben een typisch Scandinavische vormgeving waarbij vaak een combinatie te zien is van edelstaal met keramische delen, en er wordt gebruik gemaakt van Europees saffierglas. De solarmodellen hebben een batterij die zichzelf oplaadt door middel van zonlicht. Elk jaar is er een limited edition waarvan de opbrengst altijd naar de Polarbear foundation gaat. Prijs: vanaf €119,- via www.debijenkorf.nl

Bikupa

Het eerste horloge van het Zweedse merk Tingest. De ontwerper van dit bijzondere horloge, Alexander Lervik, heeft er maar liefst zes jaar aan gewerkt. Tot in de puntjes is elk detail uitgewerkt. Door zijn ronde kast en de weggewerkte bandaanzet is de basisvorm heel minimalistisch. De honingraat-structuur die het glas gedeeltelijk bedekt maakt het horloge absoluut uniek. Niet voor niets dus dat je dit horloge terug vindt in de internationale design- en interieurbladen.

Bering

Prijs: vanaf €249,- via www.miosieraden.nl

WeWood

Inmiddels zijn er meer merken die houten horloges verkopen, maar WeWood was in 2010 de eerste. Alle horloges zijn gemaakt van resthout: ongebruikt esdoornhout en Guaiaco. Voor ieder verkocht horloge wordt in samenwerking met Trees for the Future een boom geplant. Sinds de start zijn er nu ruim 600.000 bomen geplant over de heel wereld. In 2020 hoopt WeWood het miljoen vol te maken. De fraaie horloges zijn ook hypo-allergeen en nikkel-vrij. Prijs: vanaf €69,- via www.mooihorloge.nl

Cengiz Hartmann

Last nut not least een bijzondere wandklok, gemaakt van geperst krantenpapier, ontworpen door Cengiz Hartmann. Ondanks de uitstraling van ruw beton weegt het uurwerk bijna niets en voelt het zijdezacht. Dit dankzij het maakproces, waarbij de kranten onder grote druk worden samengeperst. Het fascinerende eindresultaat zal de tand des tijds dan ook zeker doorstaan. Het procedé is genomineerd voor een grote Duitse designprijs. Prijs: €69,via www.cengizhartmann.de

S34

Agenda

Stil kijken Tekst: Yvonne Koop

Theater Ook in het theater wordt veel met het thema stilte gespeeld. Op dinsdag 1 januari 2019 speelt Theater Kikker in Utrecht de indringende voorstelling Stilte. Hein van der Heijden (winnaar van de Louis d’Or 2010) en Tamar van den Dop (nominatie Colombina 2013) spelen de ouders van een uit elkaar geklapt gezin. Hun jongste zoon keert na zeer lange afwezigheid terug naar zijn ouderlijk huis. Het samenzijn wordt een duistere tocht langs waanzin, destructie en (alcohol-)misbruik, een tocht die eindigt in een hartenkreet om verzoening.

Film Van mooie films kun je stil worden. Een goed voorbeeld is de film Edie, die op 13 december in première ging. Deze vertelt het verhaal van de 83-jarige Edith Moore (gespeeld door Sheila Hancock), een bittere en eigenwijze Engelse dame die na de dood van haar dominante man George besluit haar jeugddroom na te jagen. Ze vertrekt halsoverkop naar de Schotse Hooglanden om daar een berg te beklimmen. Dankzij haar slechte voorbereiding ontmoet ze onderweg Jonny, een jonge man die haar helpt met het aanschaffen van de juiste uitrusting en die haar traint voor het grote avontuur dat voor haar ligt. Alhoewel ze het goed met elkaar kunnen vinden, moet Edie uiteindelijk haar reis alleen volbrengen. Een ontroerende en avontuurlijke feelgood film over het najagen van dromen, bijzondere vriendschappen en durven doen, gecombineerd met de adembenemend mooie omgeving van de Schotse Hooglanden. De net zo epische film Drømmeland is vanaf 28 maart in de bioscopen te zien. In deze film van Joost van der Wiel gaat de 60-jarige Niels in de Noorse bergen op zoek naar harmonie met de natuur. Hij verlangt naar een onafhankelijk leven en neemt zijn toevlucht in een kleine houten hut in de bergen. Ondanks zijn poging om afstand te houden van de moderne maatschappij neemt hij zijn mobiele telefoon mee. Daar, omringd door de ruige Noorse wildernis, wordt Nils geconfronteerd met zijn verlangen naar menselijk contact. De behoefte om zijn isolement via zijn mobieltje te delen met de buitenwereld blijkt onweerstaanbaar.

Weer heel anders en speciaal voor kinderen is de voorstelling Stilte van Hihahuttenbouwers op zondag 17 februari 2019 in Voorburg. Jong en oud worden getrakteerd op een fantasierijk beeldverhaal in een intieme omgeving. Samen met beeldend uitvinder Bert Vogels wordt een klein universum met dauw, zon, wind, regen en sneeuw tot leven gewekt. Alles draait om een blauwe wei met schapenwolken. Daarop staat een …, ja wat staat er eigenlijk? Heel subtiel ontluiken de verhalen. Er verschijnen een mannetje en een vrouwtje. Het mannetje zorgt voor het huisje, het vrouwtje voor het mannetje en het weer zorgt voor de afwisseling. In de ruimte is de stilte oorverdovend. Maar is het er altijd zo stil geweest? Sterrenkundige Vincent Icke laat maandag 25 maart 2019 in de Koninklijke Schouwburg in Den Haag schitterende beelden zien bij zijn verhalen uit het heelal. Daar worden honderden miljoenen jaren van kabbelende rust onderbroken door milliseconden van gigantisch geweld. Overal, zonder ophouden, veertien miljard jaar lang. Aan die gebeurtenissen dankt de mensheid het leven. Hoe zien deze verschijnselen eruit, hoe klinken ze? Wat betekenen ze voor het voortbestaan van onze planeet? Wat is de rol en de betekenis van het allesomvattende begin van dit alles: de Oerknal?

Agenda

S35

Dat er meer is dan alleen erwtensoep, bewijst de eerste editie van de Soepentocht in Den Haag op zaterdag 5 en zondag 6 januari. Na afloop kun je diverse soorten zelfgemaakte soep kopen. De tochten van 5, 10, 15, 20 en 25 kilometer gaan door het park De Uithof. De langste afstand gaat door bos en duin naar de haven van Scheveningen.

Stil genieten In restaurants wordt er vaak volop en soms te luidruchtig gepraat. Bij het thuisrestaurant Smaak van Stilte kun je ervaren hoe het is om op een andere manier, in stilte, van een heerlijke vegetarische maaltijd te genieten. Maximaal tien personen passen om de keukentafel waaraan voor 25 euro gegeten kan worden. Voorafgaand is er een meditatie van ongeveer een half uur. Na het eten is er ruimte om elkaars ervaring te horen.

Bij winterkost hoort niet alleen snert, maar natuurlijk ook stamppot. Het succesvolle ‘recept’ van de Boerenkoolwandeltocht in Epe op zaterdag 19 januari is al jaren ongewijzigd: eerst een stevige wandeling door de natuur en daarna een bord boerenkool met worst. Er is een route van 5, 10 en 15 kilometer uitgezet. De opbrengst gaat naar een goed doel. Voor de broodnodige variatie kun je op zaterdag 23 februari een zuurkoolwandeltocht maken door het waterrijke polderlandschap bij Dordrecht. Onderweg wacht een broodje met zuurkool en worst op je. De route voert onder meer door de Biesbosch: het grootste zoetwatergetijdengebied van Europa. Je ziet de voor de Biesbosch kenmerkende wilgenbossen en kreken. | www.wandel.nl

Initiatiefnemer Judith Koning vertelt: “Vaak gebeurt eten zo terloops. Ik zie dit om me heen, hoor het van anderen maar bespeur het ook bij mezelf. Zonder echte aandacht stop ik iets in mijn mond. Doe honderd andere dingen dan eten en ben me niet bewust van alle rijkdom die langs komt. Ik eet meer dan me lief is en geniet minder. Daar wilde ik iets mee doen. Uit eigen ervaring weet ik dat eten in stilte en het weglaten van externe prikkels helpt om je bewust te worden van wat er op je bord ligt en welke weg het eten heeft afgelegd om daar te komen. Je merkt beter op hoe het smaakt en hoe de zintuigen je informatie geven over bijvoorbeeld wanneer je voldaan bent of nog een keertje wilt opscheppen. Zo is de Smaak van Stilte ontstaan. Een mix van ingrediënten waar ik van houd: stilte, koken en samen met anderen eten.” | www.koningsmaal.nl/eten-in-stilte

Stil zijn Stadsverlichting is een landelijk initiatief dat mensen bij elkaar brengt om iedere maand een uur lang met elkaar te mediteren. Inmiddels gebeurt dit al in 1013 huiskamers. En met succes, zo blijkt uit onderzoek. Als mensen samen stil zijn, hebben zij een harmoniserend effect op hun omgeving. In steden waar regelmatig wordt gemediteerd, is er minder criminaliteit, is het minder druk op de spoedeisende hulp en zijn minder verkeersongevallen.

Stil wandelen In januari en februari is het vaak heerlijk stil wandelweer. Wie liever georganiseerd wandelt dan alleen, kan aan diverse (thema-)wandelingen meedoen. De Snertwandeltocht Rottemeren op zaterdag 5 januari is de eerste snertwandeltocht van 2019. Tijdens de tocht van 5, 10, 17 en 21 kilometer is op diverse plaatsen muziek te horen. Ook zijn er spelletjes en is er een puzzeltocht. Geniet van de mooie uitzichten over het water (of over het ijs als het heeft gevroren).

Voor een betere wereld hoef je de straat niet op: je bent effectiever als je samen stil bent, stelt de organisatie. In een tijd van verharding, individualisme en elkaar buitensluiten, wil Stadsverlichting juist saamhorigheid stimuleren: oases waar mensen welkom zijn voor een uur stilte, liefde en ontspanning, zodat zij zich weer thuis kunnen voelen bij zichzelf, elkaar en in hun leefomgeving. Meestal vindt de maandelijkse meditatie iedere tweede zondag van de maand plaats, maar sommige huiskamers hanteren ook hun eigen agenda. Plaatsen en tijden zijn te vinden op de website, ook de eigen huiskamer aanmelden kan daar. | www.stadsverlichting.nu