gelegen stad met de aanwezigheid van het hof, heeft altijd een grote aantrekkingskracht uitgeoefend op het welgestelde publiek. Warenhuizen en modewinkels werden al rond 1900 veelvuldig bezocht door de deftige stand, die ‘bleek van begeerte’ de nieuwste mode en de meest verleidelijke artikelen kon bekijken en kopen. In dit boek beschrijft kunsthistorica Botine Koopmans op beeldende wijze hoe de van oorsprong kleine winkeltjes uitgroeiden tot ware kooppaleizen. Maar er is meer. De geschiedenis van de winkel, voortgekomen uit de markt, is heel veelzijdig. Ontdek bijvoorbeeld hoe in de begintijd de winkel echt haar plaatsje moest veroveren. Waar het zo uitkwam verschenen in de woonstraten de eerste winkels. Dat zag men in de gegoede wijken liever niet gebeuren. Winkels haalden – zo vond men – het niveau ernstig naar beneden. Het kon natuurlijk niet uitblijven: de overheid greep in en ging bepalen waar wel en waar niet winkels mochten komen. In Bleek van Begeerte wordt de geschiedenis van het winkelen beschreven aan de hand van de tastbare overblijfselen in de stad. Zo krijgt u een goed inzicht in winkelarchitectuur. Ook maakt u kennis met bijzondere winkelinterieurs, leest u hoe de winkelpui een kleine staalkaart van de architectuurgeschiedenis vormt en hoe winkelpuien in korte tijd van gedaante konden veranderen. Ten slotte kunt u genieten van de sierlijke art nouveau.
Jubileumuitgave 30 jaar VOM-reeks 1984-2014
Bleek van Begeerte, Winkelarchitectuur in Den Haag is een publicatie van de Gemeente Den Haag, afdeling Monumentenzorg en Welstand, in samenwerking met Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij
Winkelarchitectuur in Den Haag
in de ontwikkeling van het winkelconcept en de hierdoor ontstane diversiteit
B LEEK VAN B EGEERTE
Winkelen in Den Haag is een bijzondere belevenis. De fraai in het groen
B LEEK VAN B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 3
16-Oct-14
B
B LEEK VAN B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
Auteur
Botine Koopmans Redactie
Dick Valentijn
Afdeling Monumentenzorg en Welstand, gemeente Den Haag in samenwerking met Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 8
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 10
16-Oct-14
Het art nouveau interieur van Maison Krul, Noordeinde 42-46. In 1970 sloot de vermaarde theesalon en banketbakkerij zijn deuren. Krul kon met zijn verfijnde assortiment, waarvan alle ingrediënten zelf gemaakt werden, niet langer concurreren met de massaproductie.
droegen letterlijk en figuurlijk een te krappe jas. Pas met de doorbraak van de Hofweg en de Grote Marktstraat ontstond er lucht en ruimte. De geschiedenis van de winkel wordt in dit boek aan de hand van de tastbare overblijfselen, de gebouwen, beschreven. Ook al zijn sommige winkels verdwenen, hun sporen zijn nog overal in de stad te vinden. Wie goed kijkt kan op vele plaatsen bijna versleten opschriften als ‘banketbakker’ of ‘fyne vleeschwaren’ op de gevels aantreffen. De winkelpuien laten een enorme diversiteit zien. Er is praktisch geen pui hetzelfde. Niet alleen zijn alle architectuurstijlen vertegenwoordigd, ook in de kleinste details is veel te beleven. Ronde glas-in-lood bovenlichtjes, fraai gegraveerde koperen schopplaten op de deuren, kleurige tegeltableaus in de portieken, fijn gesneden kopjes op de kroonlijst, in eerste instantie bijna onzichtbaar, maar bij nadere beschouwing de aandacht ten volle waard. Voor de Passage, de warenhuizen en de modehuizen werden kosten noch moeite gespaard om representatieve gebouwen met een vaak spectaculair interieur te realiseren,
10
B LEEK
VAN
waarvoor gerenommeerde architecten werden ingeschakeld. Over de Bijenkorf van architect Piet Kramer werd geschreven: ‘De afmetingen zijn zoo geweldig, de inrichting zoo grootsch, dat men bij de aanschouwing een oogenblik perplex staat…’. De chique lunchroom van modemagazijn Gerzon ontlokte de verzuchting: ‘Ach! Ach! Wat wordt ons toch tegenwoordig een luxe geboden.’ De hang naar luxe en representativiteit wordt tot op heden voortgezet. Dat zien we in de Grote Marktstraat die veranderd is in een deftige ‘balzaal’. Indrukwekkende nieuwe gebouwen vinden er een plek, waarvan ongetwijfeld de Nieuwe Haagse Passage met zijn blauwwitte tegels de meest opvallende is. Het spreekt vanzelf dat de verbazingwekkende rijkdom aan winkelarchitectuur niet compleet aan bod kan komen. Noodgedwongen is een keuze gemaakt uit de meest representatieve voorbeelden. Alle vormen zij een tastbare herinnering aan het rijke verleden én heden van Den Haag als winkelstad.
B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 12
16-Oct-14
V
VAN KOPEN
OP DE MARKT
TOT SHOPPEN IN HET
WINKELCENTRUM
Een Scheveningse visverkoopster achter haar verse waar in de visbanken in de Schoolstraat. Iedere verkoopster had haar vaste standplaats die om de drie maanden door het lot werd aangewezen (foto 1932).
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 13
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 14
16-Oct-14
Boven • De meikermis op het Buitenhof in 1885. Een jaar later werden jaarmarkt en kermis voor het laatst gehouden (handgekleurde litho, 1885). Onder • Op 9 mei 1758 stond de meikermis in lichterlaaie (gravure S. Fokke, 1758).
en divers de markten waren zien we nog steeds terug in de namen van vele straten en pleinen in Den Haag. De Varkenmarkt, Riviervismarkt, Turfmarkt, Dagelijkse Groenmarkt, Grote Markt en Kalvermarkt waren markten met ieder hun eigen specialisme. Sinds de middeleeuwen was het koopcentrum geconcentreerd in het gebied rondom de Grote Kerk. Hier haalde men de dagelijkse boodschappen op de dag- en weekmarkten of bij de vele ambachtslieden in de omliggende straten die hun producten direct vanuit de werkplaats verkochten.
JAARMARKT
‘Wou je schelvisch eten, meneertje? Kaik, daar heb ik wat moois voor je!’2 Marktkooplui die luidkeels hun waren aanprijzen, bestaan nog steeds, al is de rol van de markt als dé plaats waar men inkopen doet allang overgenomen door winkels, warenhuizen én internet. Hoe belangrijk
14
B LEEK
VAN
Luxe en exclusieve goederen zoals zijden stoffen, wijnen en specerijen kocht men op de jaarmarkten. In Den Haag waren twee jaarmarkten. De eerste vermelding van een jaarmarkt dateert uit 1334. Deze markt werd in november gehouden. In 1407 stelde graaf Willem VI naast deze novembermarkt een tweede markt in, in de maand mei, waar ook vee en paarden werden verhandeld. Beide markten werden op het Buitenhof, de Plaats en het Voorhout gehouden. Jaarmarkten waren een bijzondere gebeurtenis in de stad. De bezoekers genoten ongetwijfeld van de onbekende en kleurrijke artikelen en de exotische sfeer.
B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 29
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 37
De ‘costuum-afdeeling’ van Maison de Bonneterie (ansichtkaart omstreeks 1915).
Flaneren in de Wagenstraat (foto omstreeks 1907).
37
VAN KOPEN OP DE MARKT TOT SHOPPEN IN HET WINKELCENTRUM
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 38
16-Oct-14
Boven • De broers Henri en Oscar Leeuw brachten in 1898 een album uit met honderd ontwerpen van winkelpuien als voorbeeld voor aannemers,
timmerlieden en bouwkundigen. Oscar was architect en Henri graficus en beeldbouwer. Zes voorbeelden komen uit Den Haag, waaronder de afgebeelde pui van de coöperatieve slagerswinkel Eigen Hulp, Molenstraat 52. De pui is een ontwerp in neo-renaissance van architect J.J. van Nieukerken uit 1894 en gaaf bewaard. De beschrijving van Henri en Oscar luidt: ‘Plinten van hardsteen. Overigens geheel in baksteen, afgewisseld door zandstenen banden. Op de hoeken van het metselwerk kralen van profielsteen. De bovenlichten bevatten raampjes die alle naar beneden opentuimelen, zodat sterk geventileerd kan worden, wat bij een slagerswinkel vooral nodig is. De geprofileerde bakstenen van de kralen, aan weerszijden van de bovenlichten, zijn afwisselend geel en donkergroen. Fries en kroonlijst in zandsteen.’ Rechts • Alles is in harmonie bij deze winkelpui aan Molenstraat 32: de uitgebouwde etalage die naadloos overgaat in de erker erboven en de
twee symmetrische ingangsportieken aan weerszijden. De pui is het resultaat van een verbouwing van het pand in 1911 door bouwkundige Van der Maas.
Een bescheidener winkelarsenaal was te vinden in de kleine straatjes ten noorden en ten westen van de Dagelijkse Groenmarkt en het Kerkplein, waartoe de Prinsestraat, de Oude Molstraat, de Papestraat, de Molenstraat en het Westeinde behoren. Nu een bekend en populair winkelgebied door de intieme sfeer van de smalle straten en de historische puien, toen spraken tijdgenoten daar niet over als ze het over het nieuwe fenomeen winkelen hadden. Alleen de Prinsestraat werd een belangrijke winkelstraat, toen deze in 1882 werd verbreed om de binnenstad een betere verbinding te geven met de nieuwe stadswijken. De riante en brede doorgangsroute, waar veel mensen langskwamen trok de winkeliers aan.
38
B LEEK
VAN
Het Westeinde maakte een andere ontwikkeling door. Daar was tot in de jaren vijftig van de twintigste eeuw een overdaad aan winkels te vinden. De weg liep door het Kortenbos, een volkswijk die in de jaren zestig grotendeels is gesaneerd. Het Westeinde vormde de directe toegang tot de binnenstad vanuit het westen. Er was een grote stroom van klanten uit het Westland, omdat de WSM (Westlandsche Stoomtramweg Maatschappij) haar eindpunt op de Lijnbaan had. Toen het eindpunt later naar de Varkenmarkt werd verplaatst, verloor het Westeinde voor de Westlanders grotendeels haar toegangsfunctie. Ook het verkeer werkte niet mee. Door de verkeersdoorbraken en verbredingen in de jaren twintig en dertig (Torenstraat,
B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 62
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 66
16-Oct-14
De blauwwit betegelde gevels en de golvende lijnen waarin de ramen zich donker aftekenen, maken van de Nieuwe Haagse Passage aan de Grote Marktstraat een niet alledaagse verschijning.
aan de Markthof die eerst op deze hoek stond. De Markthof is voortgekomen uit een tijdelijke overdekte markt uit 1968 tussen de Gedempte Gracht en de Grote Marktstraat. In 1983 is deze tijdelijke markt vervangen door een nieuw vast gebouw, met kantoren op de verdieping. Een aantal jaren eerder, tussen 1974 en 1978, had de Markthof al een uitbreiding gekregen op de begane grond van een appartementengebouw aan de overkant van de Gedempte Gracht. Dit gedeelte van de Markthof is er nog steeds en heeft, evenals winkelcentrum Babylon, een ‘restyling’ ondergaan. Halverwege de Grote Marktstraat, op de hoek met de Wagenstraat is de Markies gebouwd, een stijlvol gebouw
66
B LEEK
VAN
met een klassieke uitstraling. Het Britse warenhuis Marks en Spencer heeft er zijn intrek genomen. Het meest opvallend is ongetwijfeld de Nieuwe Haagse Passage, die voor een verbinding zorgt tussen de Grote Marktstraat en de Spuistraat, en daar in de oude Passage overgaat. Het ontwerp is van architect Bernard Tschumi. De architect heeft zich laten inspireren door de Hollandse wolkenluchten en de Delfts blauwe tegels. Daarom zijn de gevels van het indrukwekkend hoge gebouw met blauwwitte tegels bekleed. De wolken komen binnen terug, op de granitovloer van de Passage. De wolken, blauw in plaats van wit, corresponderen met de ramen in de gevels. De Passage, die met zijn golvende lijnen en
B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
CMYK 88826-1_T_v1_Winkelinterieurs; TA: 5R
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 68
Het hoofdtrappenhuis van de Bijenkorf. Volgens architect Wijdeveld was het hoofdtrappenhuis ‘met zijn ernstige, soms blijde maar steeds kleurig zon/doorgloeide glasvensters’ bestemd voor de levenslustige bezoekers. Doelbewuste en gemakzuchtige kopers namen de liften, handige en haastige bezoekers de roltrap.
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 69
16-Oct-14
I
IN DE ETALAGE WINKEL-
CONCEPTEN
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 72
16-Oct-14
De koepel boven de rotonde van de Passage waar de glazen daken van de drie armen op aansluiten.
het ontwerp, maar de speklagen, geprofileerde raamomlijstingen en de imposante Ionische zuilen op de verdieping van de huidige gevel maken even zo goed een rijke indruk. De terrazzovloer binnen is iets bijzonders. Bij terrazzo worden marmerkorrels van verschillende kleuren in het cement gedrukt. De vloer van de Passage is één van de oudste terrazzovloeren in een openbaar gebouw en het formaat van meer dan 1.000 m2 aaneengesloten vloeroppervlak is uitzonderlijk. De naam van de Italiaanse maker is bijna onzichtbaar – zo subtiel zijn de letters verwerkt – in de vloer voor Passage 9 te lezen: Gobeschi.58 Op 4 mei 1885 werd de Passage door wethouder J.P. de Vaillant feestelijk geopend, ‘voor en na de opening was slechts één roep van bewondering’.59 Op dat moment telde de Passage nog twee armen met uitgangen op het Buitenhof en de Spuistraat. Het was aanvankelijk de bedoeling dat de rotonde waar de twee armen in het midden op uitkwamen, aan één kant open zou blijven. Maar regen en wind zouden daar dan vrij spel hebben en dat vond men
72
B LEEK
VAN
bij nader inzien voor het winkelende publiek geen aantrekkelijk vooruitzicht. Daarom werd een aanzet tot een derde arm gebouwd met een lengte van dertien meter, op zo’n manier dat hij later uitgebreid zou kunnen worden naar de Practizijnshoek (nu de Hofweg). De Passagemaatschappij wachtte tot de geplande verkeersdoorbraak tussen het Buitenhof en de Kapelsbrug klaar was. Dat was in 1913 maar het duurde nog tot 1928 voordat de bouw van de derde arm van start ging. Nadat eerst de aanzet van de derde arm was gesloopt, ging het voortvarend, in vijftien maanden was de nieuwe overdekte winkelstraat klaar. Ook de bouw van de derde arm was van grote invloed op het stadsbeeld. Waren het eerst kleine pandjes die moesten wijken, nu gingen de statige woonhuizen van de Practizijnshoek tegen de vlakte. Op hun plaats kwam de nieuwe entree, ontworpen door architect Jos. Duynstee in een zakelijk expressionistische stijl. In verschijningsvorm bestaat dan ook een duidelijk verschil tussen de eerste twee armen in de schilderachtige neo-renaissance en de nieuwe, veel strakker uitgevoerde derde arm. Ook in de
B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 83
Boven • Het indrukwekkende gebouw van de Bijenkorf in de stijl van de Amsterdamse School. De gevels zijn versierd met talrijke beeldhouwwerken van de beste beeldhouwers van Nederland. Onder • Een beeld van Toon Rädecker waar stoomboten onder geleide van het licht van de vuurtoren hun weg zoeken over de golven.
hoedensalon met ahornhout, de damesmodesalon met gepolitoerd Italiaans noten, de kunstzaal met mahoniehout en de tearoom met ebbenhout.73 Het meubilair was in hoofdzaak van mahoniehout, met ebbenhout voor de randen en uitstekende gedeelten. De zalen in de afgeronde hoeken waren gereserveerd voor de meest luxueuze afdelingen. Op de eerste verdieping de mode, op de tweede de kunstsalon en op de derde de oosterse tapijtzaal ‘met al haar als vruchten in een woud willekeurig uitgehangen lampen’.74 Het glas-in-lood raam bij de tapijten, dat door glasatelier W. Bogtmann was ontworpen, was zoveel mogelijk zwart en wit gehouden, met slechts een spaarzame toevoeging van kleur, om de kleuren van de tapijten goed te kunnen beoordelen. En de Bijenkorf had een primeur: een ‘escalier roulant’, de eerste roltrap in Nederland, al ging hij alleen maar opwaarts en niet verder dan de tweede verdieping.75 Wie dat niet durfde gebruikte de lift of het trappenhuis. Het hoofdtrappenhuis was een schitterend staaltje van interieurkunst met houtsnijwerk van H.A. van den Eijnde en verlicht door kleurige glas-in-lood taferelen op ieder
83
IN DE ETALAGE – WINKELCONCEPTEN
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 84
16-Oct-14
De oude vide met bijzonder vormgegeven balustrades rondom de verkoopverdiepingen (foto omstreeks 1926).
84
B LEEK
VAN
B EGEERTE Winkelarchitectuur in Den Haag
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 95
95
IN DE ETALAGE – WINKELCONCEPTEN
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 102
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 151
Boven • Winkelcentrum Babylon (foto omstreeks 1978). Onder • Het ‘gerestylde’ New Babylon. Het hotel met de bruine glazen gevels uit de jaren zeventig is in de nieuwbouw opgenomen.
151
IN DE ETALAGE – WINKELCONCEPTEN
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 152
Het winkelinterieur van juwelier Dreese aan de Korte Poten.
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 153
16-Oct-14
H
HISTORISCHE WINKELINTERIEURS
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 160
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 162
CMYK 88826-1_T_v1_Winkelinterieurs; TA: 11R
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 171
Het gaaf bewaarde interieur met art dĂŠco tegelwanden. Op de voorgrond hangen vleeshaken.
het vlees ter plekke voor de klant werd afgesneden zijn tot 1982 in gebruik gebleven. Ze zijn er nog steeds, al moesten ze wel iets omhoog omdat de klanten er anders tegenaan botsten. Het hoekje van de cassière is in 2011 verwijderd, maar de tegelwand is behouden door hem uiterst zorgvuldig naar achteren te plaatsen. Kapotte tegels worden zoveel mogelijk door authentieke exemplaren vervangen. En het ingelijste tegeltableau met de stier van Potter had zich geen beter plekje kunnen wensen; het is afkomstig uit de slagerij van de oom van slager Van den Broek op de hoek van de Fahrenheitstraat en Copernicuslaan, waar het was ingemetseld in de toonbank.
171
HISTORISCHE WINKELINTERIEURS
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 219
16-Oct-14
Boven en onder • Anna Paulownastraat 66, art nou-
veau. Links • Anna Paulownastraat 75, art nouveau,
architect J.W. Bosboom, 1901.
219
DE WINKELPUI ALS VISITEKAARTJE
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 110
Het chique trappenhuis met zijn marmeren vloeren en trappen, koperen leuningen en fraai glas-in-lood herinnert aan de vroegere sfeer van luxe en verfijning van modehuis Gerzon.
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 111
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 226
CMYK 88826-1_T_v1_Winkelinterieurs; TA: 15R
16-Oct-14
88826-1_T_v1_Winkelinterieurs_1_Trimboxes_ipp Page 231
16-Oct-14