Bewaard voor Amsterdam. Historische geveltoppen herplaatst (1945-2015)

Bewaard voor Amsterdam historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Maar veel van deze geveltoppen waren niet verloren voor de stad.

Theo Rouwhorst beschrijft in dit boek de inspanningen van de gemeente, met name van Monumentenzorg, en van particulieren en particuliere instellingen om de geveltoppen te bewaren en waar mogelijk te herplaatsen.

Zo konden ze weer een rol spelen en bijdragen aan het historische stadsbeeld.

De auteur gaat ook in op de discussie rond de herplaatsing. De voorstanders wijzen erop hoe de geveltoppen helpen het stadsbeeld te verfraaien, tegenstanders wijzen erop dat het herplaatsen van gevels ertoe leidt dat het pand niet meer authentiek is. Deze discussie is nog steeds actueel.

Bewaard voor Amsterdam laat aan de hand van talrijke historische en actuele foto’s zien hoe herplaatste gevels weer bijdragen aan het stadsbeeld en stelt de vraag of de nog resterende gevels en fragmenten die zijn bewaard voor Amsterdam, weer ín de stad een plaats kunnen krijgen.

historische geveltoppen herplaatst

Theo Rouwhorst (1944) was werkzaam op het Bureau Monumentenzorg Amsterdam.

In 2004 ontving hij de Stadsbeeldprijs van de stichting Heijmeijer van Heemstede, als blijk van waardering voor zijn jarenlange inzet bij Monumentenzorg.

Het bijbehorende geldbedrag werd besteed aan het herplaatsen van de geveltop op het achterhuis van Warmoesstraat 18 aan het Damrak.

Bewaard voor Amsterdam

Het historische stadsbeeld van Amsterdam spreekt enorm tot de verbeelding, zowel bij de bewoners als bij de talloze bezoekers. In dit stadsbeeld spelen de silhouetten van de geveltoppen een niet weg te denken rol. De klokgevels, halsgevels en lijstgevels vormen het silhouet van de stad zoals de Eiffeltoren dat doet voor Parijs. Er is op dit moment dan ook nauwelijks nog iemand die deze beeldbepalende rol ontkent. Toch lag dit nog niet zolang geleden anders.

Na de verkrotting in en na de Tweede Wereldoorlog volgden in de jaren zestig en zeventig de stadsdoorbraken ten gunste van het verkeer en de aanleg van de metro in de Nieuwmarktbuurt. Talloze bijzondere gevels en hun toppen werden gesloopt.

Theo Rouwhorst

Theo Rouwhorst

1945-2015

Bewaard voor Amsterdam is een uitgave van Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij in samenwerking met Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam.

Bewaard voor Amsterdam historische geveltoppen herplaatst 1945-2015 Theo Rouwhorst

Bergstraat 6 voor de sloop. De geveltop werd herplaatst op Rozenstraat 66 (zie p. 187).

Inhoud

Woord vooraf • 5

De bestemming voor een prijs • 8

Inleiding • 10

1

De teloorgang van het oude stadsbeeld • 12

2

Verspreid door de stad. De gemeentewerven • 22

3

Het herplaatsen van 1953 tot 2015 • 38

Herplaatsen in de jaren vijftig • 48

Herplaatsen in de jaren zestig • 62

Herplaatsen in de jaren zeventig • 82

Herplaatsen in de jaren tachtig en negentig • 134

Herplaatsen na 2000 • 170

4 Herplaatsen, bewaren of... • 190

Over geveltoppen • 196

Verklarende woordenlijst • 197

Nawerk

Noten • 198

Literatuur en lijst van illustraties• 200

Bijlagen • 202

Colofon • 208

De bestemming voor een prijs

Lijstgevel op Warmoesstraat 18, herkomst Prins Hendrikkade 37-38. Eerste kwart 18de eeuw. Stijlperiode: Lodewijk XIV. ‘Atelier’ beeldhouwer Anthonie Turck (1668-1725). De kroonlijst heeft een ingezwenkte verhoogde middenpartij en symmetrische S-krullen in het fries. Eerste keer herplaatst in 1909 op hetzelfde pand op de Prins Hendrikkade, dat was gesloopt in 1905 na een onbewoonbaarverklaring.

Ontworpen door architect P. J. van Doorn. Opdrachtgever in 2005 N.V. Zeedijk. Bouwkundige Rob Steenbergen. Topnummer BMA PH38.

8

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Eind 2004 mocht ik de Stadsbeeldprijs van de Stichting Heijmeijer van Heemstede in ontvangst nemen als blijk van waardering voor de jarenlange inzet voor de herplaatsing van gebeeldhouwde gevelbekroningen.1 De geldprijs die hierbij hoorde werd in 2005 besteed aan de herplaatsing van een geveltop die, afkomstig van Prins Hendrikkade 38, een nieuwe plaats vond op het achterhuis van Warmoesstraat 18 aan het Damrak. Deze herplaatsing kreeg weinig publieke aandacht. Een van de redenen daarvoor was de afgenomen waardering van het herplaatsen van geveltoppen in die tijd.

De onbekommerdheid waarmee het hergebruik van oude gevel- fragmenten van start ging, verdween toen het steeds beter ging met de oude stad, om plaats te maken voor een meer kritische benadering door architecten en theoretici.

Het is daarbij goed te bedenken hoe de stad er vijftig jaar geleden uitzag en met welke problemen Bureau Monumentenzorg destijds werd geconfronteerd. Monumentale panden die gesloopt werden vanwege de aanleg van de metro in de Nieuwmarktbuurt konden wij, omdat ze dichtgemetseld en onbewoonbaar waren gemaakt, alleen vanaf de straat opmeten. Voor mij, als chef tekenkamer bij het bureau, was dit zeer frustrerend. Grote hoeveelheden natuurstenen topgevels werden zonder goede documentatie op de werf aan de Wenckebachweg binnengebracht, wat een onoverzichtelijke opslag veroorzaakte. Het werd praktisch ondoenlijk om

9

topgevels die geschikt waren voor herplaatsing in de stad naar stijl en maatvoering te koppelen aan onttakelde monumenten.

Het was echter vooral de theoretische discussie over geschiedvervalsing die het herplaatsen van geveltoppen in de afgelopen jaren tot stilstand heeft gebracht, naast de onduidelijkheid over wat er nog ligt en wat geschikt is voor hergebruik. In deze discussie bleef de vraag onbeantwoord: wat te doen met de overgebleven brokken?

Weggooien, weggeven aan burgers, opstellen in een park, in nieuwe architectuur opnemen of desnoods begraven als archeologisch monument? Of toch wachten op geschikte panden of plekken in de historische stad?

Door herplaatsingen goed te documenteren en daarmee verantwoording af te leggen, moet het mogelijk zijn om de laatste fragmenten aan het stadsbeeld terug te geven. Want Amsterdam zelf is de beste bewaarplaats. Alleen voor de grote gevelfragmenten dient nog afzonderlijk een bestemming te worden gevonden, want alleen opslaan leidt tot langzame vernietiging van dit kunstzinnige beeldhouwwerk. Hopelijk kan deze publicatie de discussie weer op gang brengen en oplossingen bieden voor de natuurstenen erfenis uit het verleden.

Theo Rouwhorst (maart 2016)

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

1 • De teloorgang van

Sloop Kapel ter Heilige Stede (r.k.)/Nieuwezijds Kapel (prot.-chr.) in 1908. Rokin 74 t/m 85.

12

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

het oude stadsbeeld

Vijzelstraat in 1917, sloop van de huizen ten behoeve van de verbreding. In de verte de Munttoren.

13

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Tuin Rijksmuseum met bouwfragmenten, gezien vanaf het Museumplein, 1911.

16

te Breda uit de 16de eeuw. Deze werden in 1901 en 1906 door architect Pierre Cuypers opgesteld in de tuin van het Rijksmuseum, naast het zogenaamde fragmentengebouw dat hij daar in 1898 had gerealiseerd.7 Na 1908 verrezen daar ook kolomelementen van de Kapel ter Heilige Stede/Nieuwezijds Kapel.

Men zou in dit behoud van bouwfragmenten een teken kunnen zien dat de belangstelling voor de historische schoonheid van de stad in deze tijd toenam. Als tegenkrachten tegen sloop en vernieuwing werden in korte tijd de Bond Heemschut (1911)8 en de Vereniging Hendrick de Keyser (1918) opgericht. In 1909 had de directeur van het Gemeentelijk Bouw- en Woningtoezicht zijn inspecteurs opdracht gegeven om bij sloop van oude gebouwen hun ogen goed open te houden en waardevolle onderdelen zeker te stellen.9

Ter bescherming en behoud van het historisch erfgoed werd in deze jaren, onder auspiciĂŤn van de in 1918 in het leven geroepen Rijkscommissie voor de Monumentenzorg, bovendien gewerkt aan de Voorloopige lijst der Nederlandsche Monumenten van Geschiedenis en Kunst. De inventarisatie van alle belangrijke monumenten van Amsterdam binnen deze reeks verscheen uiteindelijk in 1928, met daarop ca. 4.000 historische gebouwen.10

Ondertussen ging de sloop in de stad echter gewoon door. In de tuin van het landgoed Frankendael hoopte zich de verzameling op, die ooit was begonnen met de gebeeldhouwde

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Links • Regulierspoort/Boterwaag in 1874 aan de stadszijde. Rembrandtplein gezien in zuidelijke richting.

Onder • Het stadswapen uit deze poort in de tuin van het Rijksmuseum.

timpanen van de in 1874 gesloopte Boterwaag op het Rembrandtplein, oorspronkelijk gebouwd als Regulierspoort in de jaren 1654-55. Na fragmenten van de in 1908 gesloopte Nieuwezijds Kapel, kwamen daar de gevel bij van het Huis ’t Moortje op Herengracht 126, dat in 1916 was gesloopt, de gevel van het Huis Crevenna aan de Nieuwezijds Voorburgwal 212, dat in 1921 verdween, en grote hoeveelheden natuurstenen topgevels uit de 17de en 18de eeuw die vanaf 1908 waren afgebroken. Geveltoppen lagen ook elders verspreid door de stad, op sloopwerfjes en in de tuin achter het Stedelijk Museum.

Gezien de grote hoeveelheid was het opstellen of in muren inmetselen van oude geveltoppen, zoals in de tuin van het Rijksmuseum, hoe goed bedoeld ook, geen optie. Bovendien bleek duidelijk dat deze fragmenten hun historische waarde verloren op het moment dat zij hun architectonische functie en context in en aan gevels in de stad kwijtraakten. De topgevels waren weliswaar beschikbaar voor hergebruik, maar in de praktijk werden zij daar niet of slechts in een enkel geval voor benut. In 1915 had de vier jaar eerder opgerichte Commissie voor het Stadsschoon, de voorloper van de Schoonheidscommissie, de taak gekregen om gevelfragmenten in de stad te doen herplaatsen. Maar in de praktijk kwam hier weinig van terecht. De architectenwereld had grote moeite met het hergebruik van bouwfragmenten. De secretaris van de commissie verklaarde tijdens een voordracht in 1917: ‘Het is topografisch niet juist om een gevel te verplaatsen en het is niet eigentijds’.11 Historiserend bouwen betekende een belemmering voor de ontwikkeling van moderne architectuur en hergebruik van toppen zou kunnen leiden tot armzalige architectuur.

Ondanks de weerstand vanuit architectenkring nam bouwinspecteur Eelke van Houten (1872-1970) al voor de Tweede Wereldoorlog het initiatief om toppen van gevels te herplaatsen op nieuw te bouwen en te restaureren panden in de binnenstad.12 Vanaf 1928 probeerde hij 127 toppen die door sloop hun functie hadden verloren te herplaatsen en daarmee het stadsbeeld te versterken. Hij meende dat geveltoppen onmisbaar waren voor het silhouet van de stad. Na zijn pensionering in 1936 ging Van Houten door met dit werk en hij stopte pas toen de gemeente in 1947 de gevelfragmenten achter het Stedelijk Museum opruimde.

Hij slaagde er uiteindelijk in om 65 geveltoppen op nieuwbouw- en restauratiepanden te her-

17

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

Herengracht 126, gevel ’t Moortje in 1916 voor de sloop.

(1945-2015)

2 • verspreid door de stad

22

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

de gemeentewerven

Top nr. 50 uitgelegd voor opmeting op de Wenckebachweg.

23

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Boven • Werf synagoge Uilenburg, Nieuwe Uilenburgerstraat 91, na de restauratie, foto 1968.

Onder • De werf aan de Wenckebachweg 58, met de houtloods, de directiekeet, de steenopslag en natuurstenen bouwfragmenten, waaronder veel gestapelde geveltoppen, foto 1989.

zwaar beschadigde, maar inmiddels gerestaureerde synagoge in de Nieuwe Uilenburgerstraat gestapeld, die vanaf nu als officiële gemeentewerf voor bouwfragmenten dienst ging doen.

Niet alleen van Frankendael, maar ook uit de tuin van het Stedelijk Museum en het Tip-Toptheaterterrein in de Jodenbreestraat werden de fragmenten naar Nieuwe Uilenburgerstraat 91 overgebracht. De synagoge zelf werd eveneens volgezet met houten en andere interieurelementen van de gesloopte panden, zoals schoorsteenmantels en oude binnenen buitendeuren. Vanaf de oprichting van het bureau in 1953 tot en met het jaar 1960 werden er niet minder dan 126 sloopvergunningen verleend voor monumenten of panden van de

28

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Kolomfragment van de Nieuwezijds Kapel op de werf bij de synagoge aan de Nieuwe Uilenburgerstraat 91.

eerder genoemde Voorlopige Lijst.30 Tal van fragmenten werden ingeleverd bij het Bureau Monumentenzorg, overeenkomstig het sloopbestek of afspraken met het grondbedrijf.

Het synagogeterrein lag inmiddels mudvol en het was al snel duidelijk dat het noodzakelijk was om een tweede gemeentelijke werf op te richten.

Die tweede werf voor bouwfragmenten van het Bureau Monumentenzorg werd ingericht op de Wenckebachweg 58 in Duivendrecht. Hier kwamen een grote open houtloods te staan, een dichte loods en een directiekeet. De noodzaak voor deze tweede werf werd in 1961 nog onderstreept, nadat de Minister van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk had beschikt dat materialen van gesloopte gebouwen hergebruikt moesten worden bij restauraties.31

Het terrein bij de synagoge lag nu vol met vooral grote gevelfragmenten van panden die voor de oorlog waren gesloopt. De kleinere fragmenten waren restanten van gevels en incomplete topgevels. Op de werf aan de Wenckebachweg werden meer en meer stukken

29

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

30

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Boven • Lazaruspoortje in 1972 in de vorm van Fragmenten nr. 52 BMA op werf Wenckebachweg 58.

Links • Lazaruspoortje, Lazarussteeg, voor de sloop in de jaren zestig.

Linkerpagina • Het herplaatste Lazaruspoortje, opdrachtgever Stichting de Pinto. De beelden zijn opnieuw gehakt door beeldhouwer Hans ’t Mannetje.

ingeleverd, onder andere afkomstig van panden in de Nieuwmarktbuurt, die waren gesloopt ten behoeve van de metro. Uiteindelijk lagen er meer dan honderd natuurstenen geveltoppen opgestapeld op de werf aan de Wenckebachweg.

Ondanks de enorme hoeveelheid die in de loop der jaren op de twee gemeentewerven werd opgeslagen, was dit nog niet alles wat er in de stad aan bouwfragmenten circuleerde.

Een tiental topgevels was in het bezit gekomen van restaurerende instellingen, zoals de N.V. Stadsherstel (opgericht in 1956) en de stichtingen Diogenes (opgericht in 1960) en Aristoteles (opgericht in 1970).32 Ook van deze gevels ontbrak een duidelijk overzicht, omdat vanuit de sloop ook topgevels gereserveerd werden voor rechtstreekse herplaatsing.

Om beter inzicht te krijgen in wat er nu precies op de werven lag opgeslagen, begon de tekenkamer van Bureau Monumentenzorg in de zomer van 1972 met het uitzoeken van deze natuurstenen geveltoppen, met als doel deze weer zo compleet mogelijk samen te

31

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

3 • het herplaatsen

Brouwersgracht 86 (zie p. 66).

38

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

van 1953 tot 2015

BethaniĂŤndwarsstraat 18 (zie p. 92)

39

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Herplaatsen in de jaren vijftig

48

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

49

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Driehoekstraat 8-10 • geplaatst 1953

Linksboven • Driehoekstraat 8-10, foto 1937. Met sobere klokgevels en op de begane grond nog de houten stoepen.

Rechtsboven • Driehoekstraat 8-10, foto 1961. Met herplaatste halsgevels en gewijzigde begane grond.

Links • Driehoekstraat voor 1937.

Nr. 8 GEVEL • Halsgevel DATERING • Anno 1750 STIJLPERIODE • Lodewijk XIV

Nr. 10 GEVEL • Halsgevel DATERING • Anno 1725 STIJLPERIODE • Lodewijk XIV BIJZONDER • Voorheen sobere klokgevel OPDRACHTGEVER • Drankhandel Van Wees

52

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

53

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Amstel 332 • geplaatst 1954

Links • Amstel 332 voor de restauratie. Gevel uit 18de eeuw met geveltop uit de 19de eeuw.

Boven en rechts • Amstel 332 na de restauratie, 1956. Met herplaatste geveltop uit het eerste kwart van de 18de eeuw.

GEVEL • Halsgevel DATERING • Eerste kwart 18de eeuw STIJLPERIODE • Lodewijk XIV KENMERKEN • Segmentvormige bovenafdekking geprofileerd als ingekorte kroonlijst.

Symmetrische frontonvulling. De klauwstukken zijn gebeeldhouwd met een doorboord bloemmotief MAKER • ‘Atelier’ beeldhouwer Anthonie Turck (1668-1725)

54

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

55

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Herplaatsen in de jaren zestig

62

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

63

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Amstel 87 • geplaatst 1964

GEVEL • Halsgevel DATERING • Tweede kwart 18de eeuw STIJLPERIODE • Lodewijk XIV KENMERKEN • Symmetrische kuif boven op het fronton. Bovenafdekking met ronde en holle profilering

en dubbele tegenkrullen. Klauwstukken met middendeling en S-krullen bij de bladmotieven.

OPDRACHTGEVER • N.V. Stadsherstel AANNEMER • J. Kneppers ARCHITECT • E.H. Weber

68

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

69

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Herplaatsen in de jaren zeventig

82

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

83

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Kattenburgerplein 1 t/m 8 voor de sloop 1963.

Gevelwand voor de herbouw in verband met de verbreding van de Kattenburgerstraat en de bouw van een studentenhuis.

De tweelingpanden, links op de foto, zijn gebouwd met geveltoppen uit het Hollands Classicisme. Herkenbaar aan de klauwstukken met fruit- en groente-elementen en afgedekt met een driehoekig fronton. Laatste kwart 17de eeuw.

84

De gevelwand aan het Kattenburgerplein De sloop en sanering van de bebouwing van het eiland Kattenburg was rond 1970 vrijwel voltooid. Veel fragmenten van gesloopte panden belandden op de werven.

Adieu Kattenburg luidt de titel van een boek over de geschiedenis van de oostelijke eilanden dat J. H. Kruizinga in 1966 schreef in opdracht van de Gemeentelijke Commissie voor Heemkennis Amsterdam. Het werd duidelijk dat met de sloop van het Kattenburgerplein het stadsbeeld behoorlijke schade zou worden toegebracht.

Om die schade te beperken, bedacht het Bureau Monumentenzorg een historiserende gevelwand die voor een door architect Pieter Pals nieuw te bouwen studentenhuis zou komen te staan. Daarbij zou gebruik worden gemaakt van door sloop beschikbaar gekomen materiaal. Pals ging hier schoorvoetend mee akkoord. Rond 1970 werd het omstreden project aan het Kattenburgerplein 1 t/m 10 uitgevoerd, waarbij tien gevels met zes toppen herplaatst werden.55

Bedacht en getekend door het Bureau Monumentenzorg en ge誰nspireerd door de gesloopte oorspronkelijke gevels van het Kattenburgerplein en het Mariniersplein, werd het betonskelet van de studentenflats voorzien van historisch aandoende gevels.

De geveltoppen werden rechtstreeks via de aannemer uit de sloop van Kattenburg betrokken.

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Voor Kattenburgerplein 2-3 werden topgevels uit de Kleine Kattenburgerstraat gebruikt.

De twee getekende halsgevels van het Kattenburgerplein, die eigenlijk waren voorzien, werden niet gebruikt. Zij bleken te zijn verdwenen, wat maar weer eens duidelijk maakte dat er met de grote hoeveelheid te herplaatsen natuurstenen fragmenten nog steeds slordig werd omgegaan.

Links • Mariniersplein 6 t/m 12 voor de sloop.

Rechts • Kattenburgerplein 1-10 na restauratie/ herbouw gevelwand van het studentenhuis.

Start van een groot aantal herplaatsingen Naast de al bestaande instanties, startte ook de in 1970 opgerichte Stichting Aristoteles met een aantal herplaatsingen, zoals Lindengracht 51, Lindegracht 12 en Bethaniëndwarsstraat 18, alle in 1971. Een jaar later raakte de herplaatsing van topgevels in een stroomversnelling, onder andere dankzij de initiatieven van de Stichting Diogenes en Stadsherstel en de toegenomen beschikbaarheid van topgevels uit sloop. Op de Monumentenwerf aan de Wenckebachweg lag vanaf die tijd een aantal opgemeten en doorgenummerde toppen overzichtelijk opgeslagen. De maatvoering en stijl konden snel worden vergeleken met de te restaureren panden, wat immers een voorwaarde was om te bepalen of een top daadwerkelijk paste en kon worden herplaatst. Stichting Diogenes restaureerde in die periode het Claes Claesz. Hofje56 in de Jordaan en plaatste daarbij drie geveltoppen terug op de panden Egelantiersstraat 34-36 (top nr. 6 BMA), Tuinstraat 45 (top nr. 5 BMA) en Tweede Anjeliersstraat 8 (top nr. 4, BMA). Een voorbeeldproject voor restauraties in de Jordaan, waar jarenlang niet meer mocht worden gebouwd in verband met de sanerings- en sloopplannen.

Daarnaast werden de toppen van de gesloopte panden Sint Antoniesbreestraat 90 en 88 rechtstreeks herplaatst op Warmoesstraat 48-48a, het vermaarde politiebureau, zonder op de werf te hebben gelegen. Adri van Rooyen van Bureau Monumentenzorg tekende deze plannen met de nodige tegenzin, gezien zijn opvatting over restaureren, maar werkte met veel precisie deze gevels uit.

Het Monumentenjaar 1975 vergrootte de aandacht voor het bouwkundig erfgoed aanzienlijk. Topgevels werden vanaf die tijd voor symbolische, min of meer vaste bedragen

85

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Herplaatsen in de jaren tachtig en negentig

134

Kloveniersburgwal 56-58.

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

135

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Opstelling van geveltoppen in de Kattenburgerstraat, 1993.

‘De Verdwenen Stad’ In de jaren tachtig werd het herplaatsen van topgevels steeds moeilijker. Veranderende restauratieopvattingen zorgden ervoor dat ‘vrij’ hergebruik van bouwfragmenten als geschiedvervalsing werd gezien. Voor de reconstructie van een gevel in een andere stijl, bijvoorbeeld door middel van de toevoeging van een topgevel uit een andere periode, werd door het Rijk doorgaans geen vergunning meer verleend.58 Elk voorstel werd bij de plantoetsing met argusogen bekeken en strandde vaak op voorhand. Pas in de jaren negentig kwam het herplaatsen weer op gang, waarbij het om een beperkt aantal ging en goed werd vastgelegd hoe er bij de restauratie te werk was gegaan. Het probleem van de vele fraaie topgevels die ongebruikt op de werf lagen bleef spelen.

Een belangrijke impuls om de publieke opinie te betrekken bij de geveltoppenproblematiek was het project ‘De Verdwenen Stad’ in 1993. Een aantal vooraanstaande Amsterdammers nam het initiatief om iets te doen aan de problemen van de opslag en de stagnerende herplaatsingen. Het voormalige hoofd van de buitendienst van Bureau Monumentenzorg Henk Kwarten wist, samen met een Comité van Aanbeveling onder aanvoering van burgemeester Van Thijn, de stichting De Verdwenen Stad op te richten, die als doel had aandacht te vragen voor topgevels en herplaatsing te bevorderen.59 Het idee was om uit de grote hoeveelheid natuurstenen fragmenten een beperkt aantal geveltoppen in elkaar te laten zetten en deze vervolgens ergens in de openbare ruimte te exposeren.

Vanaf 4 juni 1993 werden gedurende een halfjaar twaalf topgevels langs de muur van de Kattenburgerstraat tentoongesteld om pandeigenaren attent te maken op deze prachtig gebeeldhouwde exemplaren. De topgevels waren op ooghoogte te bewonderen, wat een ‘architectonische, en educatieve primeur’ was. De selectie bestond uit topgevels in verschillende stijlen en van uiteenlopende modellen, volgens de nummerorde van het Bureau Monumentenzorg.60 Dankzij deze expositie kon de N.V. Zeedijk, opgericht in 1984,61 al snel een drietal toppen herplaatsen, waaronder de grote natuurstenen gevellijst BMA nr. 50. Deze was afkomstig van Haarlemmer Houttuinen 10 en werd geplaatst op Zeedijk 118. Uiteindelijk vonden negen van de twaalf tentoongestelde topgevels door deze actie een herbestemming. De drie overgebleven exemplaren gingen terug naar de werf (nrs. 85b, 49, 84).

136

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Opstelling van geveltoppen in de Kattenburgerstraat, 1993.

Door alle aandacht voor de expositie en een versoepelde houding van de Schoonheidscommissie en de Monumentencommissie ten opzichte van het hergebruik van geveltoppen, nam het aantal herplaatsingen weer sterk toe. Een voorbeeld uit 1995 is Zeedijk 98, bijgenaamd ‘D’Meyboom’.

Al dan niet gestimuleerd door de aandacht die De Verdwenen Stad had gegenereerd, kwam ook de stroom herplaatsingen door particuliere eigenaren weer op gang. Hierdoor konden in de jaren negentig 28 topgevels in het stadsbeeld terugkeren, ongeveer hetzelfde resultaat als in de jaren zeventig was behaald. Een fraai voorbeeld uit deze periode is de plaatsing van top BMA nr. 96 op Lange Niezel 24 door de N.V. Stadsherstel in 1996.62 Deze top was afkomstig van het pand Zwanenburgstraat 4 en was eerder afgewezen door de Rijksdienst voor de Monumentenzorg om te worden herplaatst op Leidsegracht 12.

Qua stijl, datering en maatvoering was de top echter ook geschikt om een plaats te krijgen in de Lange Niezel.

Het herplaatsen van toppen werd na deze tijd weer moeilijker, omdat de gevel niet alleen moest passen, maar er ook naar de datering van een top en de stijl moest worden gekeken. Was het wel mogelijk dat de top ooit op de plaats zou hebben gestaan waarvoor hij nu was gedacht?

137

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Haarlemmerstraat 1 • geplaatst 1996

Links • Hoekhuis met zijkant aan het Singel. Gestut met houten palen en balken voor de restauratie.

GEVEL • Klokgevel DATERING • 1685 STIJLPEriode • Hollands Classicisme KENMERKEN • Segmentvormig fronton, natuurstenen

jaartallinten ‘Anno 1685’ en in de gevel oeil-de-boeuf-elementen BIJZONDER • Voorheen sobere klokgevel OPDRACHTGEVER • N.V. Stadsherstel. Fronton en vazen geleverd door N.V. Stadsherstel

154

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Kloveniersburgwal 56-58 • geplaatst 1996

nr. 58

nr. 56 GEVEL • Halsgevel

GEVEL • Halsgevel

DATERING • Tweede kwart 18de eeuw

DATERING • Tweede kwart 18de eeuw

STIJLPERIODE • Lodewijk XIV

STIJLPERIODE • Lodewijk XIV

KENMERKEN • Frontons met ronde en holle profilering en

KENMERKEN • Met oorspronkelijk oeil-de-boeuf-omkransing

schelpmotieven. Symmetrische klauwstukken met middendeling.

Met oorspronkelijke omkransing rond de hijsbalk. BMA nummer A7 HERKOMST • Kleine Wittenburgerstraat 70 BMA TOPNUMMER • 35. Getekend door Neil Kesper, BMA

155

rond de hijsbalk. Nummer 103 HERKOMST • Kleine Wittenburgerstraat 72 BMA TOPNUMMER • 34. Getekend door Neil Kesper, BMA

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Leliegracht 54 • geplaatst 1997

Afbeelding links • Met balken gestutte ingepakte gevel voor de restauratie en de brand, waarbij de geveltop verloren is gegaan. Het hele huis is opnieuw opgebouwd met een andere geveltop.

GEVEL • Halsgevel DATERING • Tweede kwart 18de eeuw STIJLPERIODE • Lodewijk XV KENMERKEN • Fronton met bolle en holle lijstprofilering en

‘Zon’ in de kuif. Asymmetrische klauwstukken met C-krullen en bladmotieven. Nieuwe gevelsteen ‘Lelysluys’ HERKOMST • St. Anthoniebreestraat 45 BMA TOPNUMMER • 38

160

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Nieuwe Nieuwstraat 19 • geplaatst 1997

Nieuwe Nieuwstraat 17 (ged.) - 41 gezien naar de Nieuwezijds Voorburgwal. Tussen de nummers 17 en 19 ligt de ingang van de Sint Geertruidensteeg.

GEVEL • Halsgevel DATERING • Vierde kwart 17de eeuw STIJLPERIODE • Hollands Classicisme KENMERKEN • Segmentvormig fronton

en vlakke klauwstukken met fruit- en groentemotieven en bijpassende ronde vazen HERKOMST • Keizersgracht OPDRACHTGEVER • N.V. Stadsherstel BMA TOPNUMMER • 90

161

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Herplaatsen na 2000

Da Costastraat 38-58

170

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

In de jaren 2000 tot en met 2002 zijn slechts drie topgevels herplaatst. In 2003 en 2004 werden vijf exemplaren herplaatst.

Het ging daarbij onder andere om Amstelstraat 49 (top BMA 51, afkomstig van Haarlemmer Houttuinen 183).

In 2005 zijn er nog drie stuks in het stadsbeeld herplaatst.

Daaronder is de prachtige lijstgevel afkomstig van Prins Hendrikkade 38, die op het Damrak aan het achterhuis van Warmoesstraat 18 een nieuwe plaats vond, een pand in eigendom van de N.V. Zeedijk.

Het aantal herplaatsingen nam daarna af en er werd nog een viertal topgevels in de stad teruggeplaatst: Begijnensteeg 7 in 2006, Runstraat 4 in 2008 en Rozenstraat 64-66 in 2010.

Vanaf 1953 tot 2013 zijn totaal ca. 135 topgevels in de stad teruggeplaatst. De reden voor het stilvallen van de herplaatsingen is tweeledig. Aan de ene kant worden er gelukkig geen historisch waardevolle huizen en gebouwen meer gesloopt, zodat de niet aflatende toestroom van gevelfragmenten op de werven tot stilstand is gekomen. Aan de andere kant hebben verschuivende opvattingen over monumentenzorg er in de afgelopen decennia voor gezorgd dat het herplaatsen van oude geveltoppen meer en meer wordt gezien als geschiedvervalsing en ‘schortjesarchitectuur’ of ‘koekplankarchitectuur’.

171

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Oudezijds Voorburgwal 147 • geplaatst 2001

GEVEL • Lijstgevel DATERING • Eerste kwart 18de eeuw STIJLPERIODE • Lodewijk XIV KENMERKEN • Symmetrische verhoogde middenpartij voorzien

van acanthusbladlofwerk en met urn afgedekt. In het midden een open wapenschild met kroon BIJZONDER • Consoles niet juist geplaatst en de vazen zijn niet meer aangebracht. Helaas zijn de gevelverhoudingen van de vensters van de Nieuwe Doelenstraat niet overgenomen HERKOMST • Nieuwe Doelenstraat 13 BMA TOPNUMMER • 48

174

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

175

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

4 • herplaatsen, bewaren

190

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

of...

191

bewaard voor amsterdam. historische geveltoppen herplaatst

(1945-2015)

Bewaard voor Amsterdam HISTORISCHE GEVELTOPPEN HERPLAATST

(1945-2015)

Maar veel van deze geveltoppen waren niet verloren voor de stad.

Theo Rouwhorst beschrijft in dit boek de inspanningen van de gemeente, met name van Monumentenzorg, en van particulieren en particuliere instellingen om de geveltoppen te bewaren en waar mogelijk te herplaatsen.

Zo konden ze weer een rol spelen en bijdragen aan het historische stadsbeeld.

De auteur gaat ook in op de discussie rond de herplaatsing. De voorstanders wijzen erop hoe de geveltoppen helpen het stadsbeeld te verfraaien, tegenstanders wijzen erop dat het herplaatsen van gevels ertoe leidt dat het pand niet meer authentiek is. Deze discussie is nog steeds actueel.

Bewaard voor Amsterdam laat aan de hand van talrijke historische en actuele foto’s zien hoe herplaatste gevels weer bijdragen aan het stadsbeeld en stelt de vraag of de nog resterende gevels en fragmenten die zijn bewaard voor Amsterdam, weer ín de stad een plaats kunnen krijgen.

HISTORISCHE GEVELTOPPEN HERPLAATST

Theo Rouwhorst (1944) was werkzaam op het Bureau Monumentenzorg Amsterdam.

In 2004 ontving hij de Stadsbeeldprijs van de stichting Heijmeijer van Heemstede, als blijk van waardering voor zijn jarenlange inzet bij Monumentenzorg.

Het bijbehorende geldbedrag werd besteed aan het herplaatsen van de geveltop op het achterhuis van Warmoesstraat 18 aan het Damrak.

Bewaard voor Amsterdam

Het historische stadsbeeld van Amsterdam spreekt enorm tot de verbeelding, zowel bij de bewoners als bij de talloze bezoekers. In dit stadsbeeld spelen de silhouetten van de geveltoppen een niet weg te denken rol. De klokgevels, halsgevels en lijstgevels vormen het silhouet van de stad zoals de Eiffeltoren dat doet voor Parijs. Er is op dit moment dan ook nauwelijks nog iemand die deze beeldbepalende rol ontkent. Toch lag dit nog niet zolang geleden anders.

Na de verkrotting in en na de Tweede Wereldoorlog volgden in de jaren zestig en zeventig de stadsdoorbraken ten gunste van het verkeer en de aanleg van de metro in de Nieuwmarktbuurt. Talloze bijzondere gevels en hun toppen werden gesloopt.

Theo Rouwhorst

Theo Rouwhorst

1945-2015

Bewaard voor Amsterdam is een uitgave van Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij in samenwerking met Monumenten en Archeologie, Gemeente Amsterdam.

Bewaard voor Amsterdam HISTORISCHE GEVELTOPPEN HERPLAATST 1945-2015 Theo Rouwhorst