SNO masterplan 60+ strategia wsparcia seniorów Nadodrza.

60+

MASTER PLAN STRATEGIA WSPARCIA SENIORÓW NADODRZA

„Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli Senior na Nadodrzu”

JESTEŚMY SPOŁECZEŃSTWEM STARZEJĄCYM SIĘ.

SENIORÓW BĘDZIE CORAZ WIĘCEJ. Trzeba wspólnie wypracować modele społecznej i obywatelskiej aktywizacji przedstawicieli tej grupy wiekowej w społecznościach lokalnych.

Projekt „Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli Senior na Nadodrzu” był realizowany w latach 2012-2013 przez Fundację Dom Pokoju w InfoPunkcie Nadodrze - Łokietka 5.

Postanowiliśmy zmobilizować wiedzę i doświadczenie seniorów, włączyć ich w proces tworzenia polityki miejskiej na poziomie osiedla i wspólnie z nimi sformułować propozycje rozwoju tej części Wrocławia.

Utworzyliśmy obywatelską Radę Seniorów Nadodrza.

Zbudowaliśmy interaktywną Mapę Barier i Kapitału Nadodrza.

Zebraliśmy rekomendacje dalszych działań. „Masterplan 60+. Strategia wsparcia seniorów Nadodrza” jest zbiorem naszych doświadczeń, analiz i propozycji, które wypracowaliśmy w trakcie realizacji projektu.

Pierwszą część zatytułowaliśmy: „Co proponujemy?” - to nasze rekomendacje.

Druga część ma tytuł: „Jak do tego doszliśmy?” - jest to sprawozdanie z działań wykonanych w ramach projektu.

Zespół Łokietka 5

MASTERPLAN 60+, 28.06.2013, WROCŁAW Nakład: 500 sztuk Publikacja bezpłatna sfinansowana ze środków Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej w ramach Rządowego Programu na rzecz Aktywności Osób Starszych na lata 2012-2013 w ramach projektu „Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli Senior na Nadodrzu” INFOPUNKT NADODRZE - ŁOKIETKA 5 FUNDACJA DOM POKOJU

Autorzy (alfabetycznie): Przemysław Filar, dr Kamila Kamińska, Łukasz Medeksza, Karolina Mróz, Dorota Whitten, Maja Zabokrzycka Redakcja: Łukasz Medeksza Autorzy rozszerzeń dostępnych na http://www.seniorno.pl/ (alfabetycznie): Wojciech Kębłowski, Aleksandra Kowalska, Łukasz Piwnicki, Sebastian Wolszczak, Łukasz Wyszkowski Projekt graficzny i skład DTP: Tomasz Siara / Kreofina

Mylimy się? Popraw nas!

Brakuje czegoś? Dopisz!

Włącz się do dyskusji w Internecie!

WWW.SENIORNO.PL/MP60 SZYBKI DOSTĘP DO WERSJI ON-LINE POSZCZEGÓLNYCH ROZDZIAŁÓW I AKAPITÓW PUBLIKACJI MASTERPLAN 60+ PO DOPISANIU NUMERU DANEJ SEKCJI DO GŁÓWNEGO ADRESU SERWISU WWW.SENIORNO.PL PRZYKŁADOWY ADRES DOSTĘPU DO SEKCJI: 2.1.2.6 DESIGN NA RATUNEK RZEMIOSŁU

WWW.SENIORNO.PL/2126

SPIS TREŚCI: 1.

CO PROPONUJEMY?

8

1.1

MISJA

9

1.2

CEL GŁÓWNY

1.3

CEL SZCZEGÓŁOWY 1

10

1.4

CEL SZCZEGÓŁOWY 2

12

1.5

JAK NALEŻY CZYTAĆ „MASTERPLAN 60+”

14

2.

SPRAWOZDANIE Z PRAC

16

2.1

DZIAŁANIA REALIZOWANE Z SENIORAMI

17

2.1.1

ZAŁOŻONE CELE I METODOLOGIA

17

2.1.2

PRZEPROWADZONE DZIAŁANIA, POZYSKANE INFORMACJE

18

2.1.2.1

Zgromadzenie Seniorów

18

2.1.2.2

Rada Seniorów

19

2.1.2.3

Departamenty

20

2.1.2.4

Specjały Nadodrza - lokalna marka

21

2.1.2.5

Design na ratunek rzemiosłu

23

2.1.2.6

Obserwatorium kapitału Nadodrza (OKNO)

24

2.1.3

ROBOCZE REKOMENDACJE

26

2.1.3.1

Kontynuacja rozpoczętych działań

26

2.1.3.2

Oczekiwania Seniorów

26

2.2

BADANIA ETNOGRAFICZNE

30

2.2.1

ZAŁOŻONE CELE I METODOLOGIA

30

2.2.1.1

Podstawowe założenia

30

2.2.1.2

Wywiad etnograficzny jako podstawowa technika wykorzystana w badaniach

31

2.2.1.3

Historia mówiona jako strategia badawcza

31

2.2.1.4

Dobór respondentów

32

2.2.2

GŁÓWNE USTALENIA BADAŃ

32

2.2.3

ROBOCZE REKOMENDACJE

33

9

2.3

INWENTARYZACJA BARIER

34

2.3.1

Założone cele i metodologia

34

2.3.2

Główne ustalenia inwentaryzacji

34

2.3.3

Robocze rekomendacje

37

2.4

ANALIZA DANYCH STATYSTYCZNYCH, STRATEGII I PROGRAMÓW

38

2.4.1

ZAŁOŻONE CELE I METODOLOGIA

38

2.4.1.1.

Źródła danych statystycznych

38

2.4.1.2

Analiza strategii i programów

40

2.4.2

DANE STATYSTYCZNE

40

2.4.2.1

Ludność

40

2.4.2.2

Położenie, transport, środowisko

41

2.4.2.3

Podstawowe parametry negatywne. Poczucie zagrożenia

42

2.4.2.4

Aktywność gospodarcza

43

2.4.2.5

Bezrobocieipomocspołeczna

44

2.4.2.6

Wykształcenie i dochody ludności

45

2.4.2.7

Kamienice

46

2.4.2.8

Żłobki, przedszkola, szkoły, uczelnie

47

2.4.2.9

Instytucje

51

2.4.2.10

Opieka zdrowotna. Usługi

52

2.4.2.11

Kultura

52

2.4.2.12

Polityka

52

2.4.2.13

Rewitalizacja Nadodrza

54

2.4.2.14

Seniorzy w dokumentach strategicznych

54

2.4.3

ROBOCZE WNIOSKI, REKOMENDACJE, PYTANIA

64

1.

CO PROPONUJEMY? Nasze propozycje uporządkowaliśmy w sposób znany z dokumentów strategicznych.

Sformułowaliśmy więc misję, która odpowiada na pytanie „co robimy?” i jest podstawową deklaracją ideową dla wszystkich podmiotów, które chciałyby realizować przedstawione tu koncepcje. Same działania układamy hierarchicznie - wyznaczamy cel główny, podporządkowujemy mu dwa cele szczegółowe, im z kolei przypisujemy konkretne propozycje.

8

Nie wskazujemy podmiotu, który powinien realizować podpowiedziane tu przez nas działania. Są one „do wzięcia” przez wszystkich zainteresowanych.

ZACHĘCAMY DO TEGO. My wykonaliśmy pracę przygotowawczą: zbadaliśmy teren, rozpoznaliśmy potrzeby, uruchomiliśmy pierwsze narzędzia.

Nie jest wykluczone, że zajmiemy się realizacją niektórych pomysłów.

Nie określamy horyzontu czasowego dla rekomendowanych działań. Można jednak hipotetycznie założyć, że są one (lub powinny być) zgodne z celami dokumentów strategicznych Unii Europejskiej, Polski, Dolnego Śląska i Wrocławia [por. dalej, pkt. 2.4.2.14.]. A skoro tak, to ich horyzontem czasowym jest rok 2020.

1.1 MISJA:

+ WSPÓLNIE Z SENIORAMI WZMACNIAMY NADODRZE. + STAWIAMY NA WSPÓŁPRACĘ. + NASZYMI GŁÓWNYMI PARTNERAMI SĄ SENIORZY. (to ważne: partnerami we współpracy, a nie osobami jedynie oczekującymi i wymagającymi pomocy, są to więc „aktywni seniorzy”).

TERENEM NASZEGO DZIAŁANIA JEST NADODRZE, A CELEM - POZYTYWNA ZMIANA. Jak wyobrażamy sobie „wzmacnianie” tej części Wrocławia?

Oto nasz Cel główny:

1.2 CEL GŁÓWNY:

SIECIOWANIE OSÓB, ORGANIZACJI I INSTYTUCJI NA RZECZ TWORZENIA I WZMACNIANIA WIĘZI WSPÓLNOTOWYCH ŁĄCZĄCYCH MIESZKAŃCÓW NADODRZA ORAZ POPRAWY JAKOŚCI ŻYCIA W TEJ CZĘŚCI WROCŁAWIA, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM POTRZEB I KIERUNKÓW AKTYWNOŚCI OSÓB W WIEKU 60+.

Działamy w sektorze pozarządowym, mamy więc ograniczone możliwości finansowe i instytucjonalne. Na co dzień zajmujemy się działaniami miękkimi, przeważnie społecznymi. Taki też charakter miał projekt „Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli senior na Nadodrzu”.

Dlatego nasze propozycje „wzmacniania Nadodrza” lokują się w tej właśnie, „miękkiej” sferze. Uważamy, że im silniejsze więzi wspólnotowe oraz zbiorowa i indywidualna zaradność, tym większe prawdopodobieństwo pozytywnej zmiany.

Zależy nam na wzmacnianiu kapitału społecznego, aktywności obywatelskiej, tworzeniu i udrażnianiu kanałów komunikacji mieszkańców z administracją, także na rozwoju lokalnej przedsiębiorczości.

Nawet gdy analizujemy stan „twardej” infrastruktury, to robimy to w celach informacyjnych - po to, by ułatwić przepływ opinii na jej temat do odpowiednich instytucji.

Nie do nas należy budowa czy naprawa chodników, torów tramwajowych, instalacji w kamienicach. Oczywiście, takie „miękkie” ujęcie nie jest sprzeczne z celami „twardymi”. Przeciwnie: dopełnia je.

9

WYEKSPONUJMY PONOWNIE GŁÓWNE WARTOŚCI, KTÓRE PRZYŚWIECAJĄ NASZYM PROPOZYCJOM: »» WSPÓŁPRACA I WSPÓLNOTOWOŚĆ; »» ZARADNOŚĆ; »» BUDOWA TOŻSAMOŚCI LOKALNEJ: poprzez m.in. rozpoznanie, wzmocnienie i promowanie lokalnych tradycji »» TRWAŁOŚĆ I INSTYTUCJONALIZACJA PODJĘTYCH DZIAŁAŃ;

Zarówno misja, jak i cel główny, są spójne z misją obecnej strategii miasta („Wrocław miastem spotkania - MIASTEM, KTÓRE JEDNOCZY”) oraz wizją zapisaną w Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020 („Blisko siebie - blisko Europy. Dolny Śląsk 2020 jako ZINTEGROWANA WSPÓLNOTA REGIONALNA, region konkurencyjny, spójny, otwarty, dynamiczny…”)1. (por. dalej, pkt. 2.4.2.14.).

Celowi głównemu podporządkowujemy dwa cele szczegółowe:

1.3 CEL SZCZEGÓŁOWY 1:

TWORZENIE I WZMACNIANIE WIĘZI WSPÓLNOTOWYCH ORAZ WIELOPODMIOTOWYCH PARTNERSTW Z UDZIAŁEM SENIORÓW.

W ramach działań należy: »» UTRZYMAĆ FUNKCJONOWANIE ZGROMADZENIA I RADY SENIORÓW (patrz pkt. 2.1.2.), wzmocnić te gremia formalnie (poprzez np. trwałe, instytucjonalne powiązanie ich z jakimiś podmiotami), tworzyć partnerstwa z ich udziałem. Szczególnie wskazana jest ich współpraca z Wrocławskim Centrum Seniora i Wrocławską Radą ds. Seniorów. »» UTRZYMAĆ FUNKCJONOWANIE CZTERECH DEPARTAMENTÓW TEMATYCZNYCH W RAMACH RADY SENIORÓW NADODRZa (pkt. 2.1.2.3.).

Można zastanowić się nad powołaniem kolejnych, m.in. wrócić do nie zrealizowanego pomysłu na departament zajmujący się miejscowym budownictwem i mieszkalnic-twem. Wskazane jest przy tym opracowanie formy regularnego ogłaszania efektów prac departamentów (coroczna konferencja?, publikacje?, publiczne prezentacje?). »» ROZWIJAĆ LOKALNĄ MARKĘ “SPECJAŁY NADODRZA” (patrz 2.1.2.4.).

To działanie może być modelowe dla wszystkich departamentów Rady Seniorów Nadodrza. »» PRZEANALIZOWAĆ INSTRUMENTY, JAKIMI MOŻNA WSPIERAĆ LOKALNE RZEMIOSŁO. Przydatny może być wypracowany w ramach projektu model współpracy między starszymi wiekiem rzemieślnikami, a młodszymi designerami (pkt. 2.1.2.5.). »» PRZEANALIZOWAĆ MOŻLIWOŚCI FINANSOWANIA I INSTYTUCJONALIZACJI BADAŃ I PROMOCJI HISTORII NADODRZA Z UDZIAŁEM DEPARTAMENTU HISTORYCZNEGO, w tym koncepcję utworzenia osiedlowego muzeum (pkt. 2.1.2.3.).

Należy przy tym zastanowić się, jaka atrakcja mogłaby przyciągnąć turystów na to osiedle. »» PRZEANALIZOWAĆ SENS I MOŻLIWOŚCI ROZWIJANIA SAMORZĄDNOŚCI NA POZIOMIE KWARTAŁÓW (por. pkt. 2.4.2.7 i 2.4.3.). Naturalnym partnerem w tym działaniu jest Rada Osiedla. Należy przy tym również przeanalizować możliwości wykorzystania przestrzeni w kamienicach i kwartałach do wzmacniania więzi społecznych.

1. podkreślenia nasze 10

»» TWORZYĆ I WSPIERAĆ KOALICJE PODMIOTÓW, KTÓRE CHCĄ DZIAŁAĆ NA RZECZ SENIORÓW I WSPÓŁPRACOWAĆ Z NIMI DLA DOBRA NADODRZA. »» PROMOWAĆ I WZMACNIAĆ WSPÓŁPRACĘ MIĘDZY INSTYTUCJAMI ZAANGAŻOWANYMI W REWITALIZACJĘ NADODRZA Przykładem takiego zalążkowego współdziałania mogą być wstępne ustalenia zawarte w trakcie trwania naszego projektu przez autorów „Masterplanu 60+”, Pełnomocnika Prezydenta Wrocławia ds. Systemu Informacji Przestrzennej oraz spółkę Wrocławska Rewitalizacja (pkt. 2.1.2.6.). Należy jednocześnie przeanalizować czy proponowany przez Komisję Europejską model innowacyjnego partnerstwa na rzecz aktywnej i zdrowej starości (pkt. 2.4.2.14.) da się wdrożyć na poziomie sublokalnym. »» NALEŻY PRZEANALIZOWAĆ SENS I MOŻLIWOŚCI POWOŁANIA „MENEDŻERA DYSTRYKTU” osoby, która zarządzałaby na Nadodrzu takimi działaniami jak kreacja lokalnych marek, zrzeszanie przedsiębiorców, monitorowanie i wspieranie procesów rozwojowych.

Taki menedżer powinien być zakorzeniony w lokalnej rzeczywistości, znać specyfikę osiedla.

Niemal czteroletnie doświadczenia Infopunktu Nadodrze - Łokietka 5 pokazują, że sam przepływ informacji oraz dorywcze doradztwo i analizy nie są w stanie w pełni wydobyć potencjału tej okolicy.

Łokietka 5 Infopunkt Nadodrze to Think Tank miejski, punkt informacyjny, miejsce bezpośredniej pracy z mieszkańcami i użytkownikami Nadodrza oraz wsparcie biznesowe na rzecz zrównoważonego rozwoju Nadodrza. Należy stworzyć formułę umożliwiającą wykorzystanie i wzmacnianie tego kapitału w bezpośrednim dialogu między osiedlem i magistratem. »» ANIMOWAĆ, PROMOWAĆ I WSPIERAĆ ODDOLNE INICJATYWY Z ZAKRESU POMOCY WZAJEMNEJ SENIORÓW. Mogą one koncentrować się nie tylko na sprawach bytowych i działaniach obywatelskich, ale także np. na upiększaniu otoczenia (np. konkurs na najpiękniej przystrojone zielone miejsca na podwórkach?). »» zastanowić się nad możliwościami ZAANGAŻOWANIA SENIORÓW NA RZECZ EDUKACJI MIEJSCOWEJ MŁODZIEŻY. Mogą oni pomóc we wzmacnianiu tożsamości lokalnej poprzez przekazywanie historii o osiedlu i własnych doświadczeń. Takie wsparcie może mieć też formę korepetycji udzielanych przez emerytowanych naukowców i nauczycieli. »» PODJĄĆ DZIAŁANIA NA RZECZ ORGANIZACJI ROZGRYWEK I URUCHOMIENIA STAŁYCH SEKCJI TRENINGOWYCH NA ISTNIEJĄCEJ INFRASTRUKTURZE SPORTOWEJ. To działanie jest oczywiście skierowane przede wszystkim do młodzieży, ale można zastanowić się czy seniorzy nie mogliby być pomocni, tym bardziej że jest to propozycja Rady Seniorów Nadodrza (por. pkt. 2.1.3.2.). »» KONTYNUOWAĆ PODJĘTE W RAMACH TEGO PROJEKTU BADANIA ETNOGRAFICZNE, tym razem koncentrując je na problemie poczucia wykluczenia z życia obywatelskiego (pkt. 2.2.3.).

11

1.4 CEL SZCZEGÓŁOWY 2:

POPRAWA JAKOŚCI ŻYCIA NA NADODRZU, ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM POTRZEB SENIORÓW.

Informowanie o potrzebach infrastrukturalnych, wszelkie usługi (zdrowie, opieka itp.), czy np. dostęp do Internetu.

W ramach działań należy: »» UTRZYMAĆ FUNKCJONOWANIE MAPY BARIER I KAPITAŁU NADODRZA (pkt. 1.6.) - zarządzać nią, rozbudowywać ją oraz zapewnić jej spójność techniczną z miejskim Systemem Informacji Przestrzennej i merytoryczną z działaniami prowadzonymi przez Urząd Miasta Wrocławia w ramach rewitalizacji Nadodrza.

Wymaga to m.in. podtrzymania współpracy w układzie: Fundacja Dom Pokoju - Pełnomocnik Prezydenta Wrocławia ds. Systemu Informacji Przestrzennej - Wrocławska Rewitalizacja (pkt. 2.1.2.6.).

Mapę należy rozbudowywać o treści użyteczne dla mieszkańców osiedla, np. w formie prostych poradników. »» BUDOWAĆ OBSERWATORIUM KAPITAŁU NADODRZA: OKNO (pkt. 2.1.2.6.) w oparciu o Mapę Barier i Kapitału Nadodrza. »» ROZWAŻYĆ SENS I MOŻLIWOŚCI WYDAWANIA CZASOPISMA DLA SENIORÓW O NADODRZU i/lub skierowanego do tej grupy cyklicznego informatora o wydarzeniach planowanych przez miejscowe instytucje, kluby itp.

Być może wystarczy nawiązać współpracę z jakimś już istniejącym tego typu przedsięwzięciem i uzupełniać je treściami na temat Nadodrza (pkt. 2.1.3.2).

»» Zbierać i promować informacje o wszelkich wydarzeniach, projektach, działaniach (przede wszystkim kulturalnych i edukacyjnych), które mogą być interesujące dla seniorów na Nadodrzu i w jego najbliższym otoczeniu. »» Potrzebą mocno artykułowaną przez seniorów jest KLUBOKAWIARNIA (pkt. 2.1.3.2.) - jako miejsce spotkań, czytelnia prasy, ale też lokal mający specjalną ofertę kulinarną dla osób starszych, w tym np. umożliwiający im dzielenie się własnymi produktami.

Warto rozważyć możliwości utworzenia, finansowania i prowadzenia takiego miejsca. »» Rozważyć możliwości utworzenia, finansowania i prowadzenia systemu wsparcia seniorów, którzy chcą brać udział w życiu społecznym, ale nie mogą tego robić ze względów przede wszystkim zdrowotnych.

Pierwsza ewentualna koncepcja to DOM POBYTU DZIENNEGO, KTÓRY ZAPEWNIA OPIEKĘ, WYŻYWIENIE, ALE RÓWNIEŻ PROGRAM KULTURALNY I REHABILITACYJNY, w tym wspólne działania z dziećmi i młodzieżą.

Druga ewentualna koncepcja to SYSTEM DOWOŻENIA OSÓB STARSZYCH DO WYBRANYCH MIEJSC I NA KONKRETNE WYDARZENIA. »» Rozważyć możliwości POSZERZENIA OFERTY EDUKACYJNEJ DLA SENIORÓW. Może to być Uniwersytet Trzeciego Wieku, ale niekoniecznie. Rada Seniorów zwraca uwagę, że lepsza byłaby oferta niedyskryminująca ze względu na możliwości finansowe i poziom wykształcenia (por. pkt. 2.1.3.2.).

12

»» UTRZYMAĆ RELATYWNIE ŁATWĄ DOSTĘPNOŚĆ BIBLIOTEK DLA OSÓB STARSZYCH. Pomysł likwidacji filii Miejskiej Biblioteki Publicznej na Nadodrzu uważamy za wysoce nietrafiony. Jeśli jednak zostanie zrealizowany, a miejsce filii zajmie Mediateka, należy umożliwić seniorom bezproblemowe korzystanie z niej (co przede wszystkim oznacza znalezienie sposobów na pokonanie bariery odległości). »» Rozważyć możliwość reaktywacji, finansowania i prowadzenia kina na Nadodrzu, ze szczególnym uwzględnieniem oczekiwań seniorów. »» INICJOWAĆ, PROMOWAĆ I ZACIEŚNIAĆ WSPÓŁPRACĘ NA RZECZ BEZPIECZEŃSTWA NA NADODRZU - zwłaszcza tę łączącą seniorów z radą osiedla i policją (pkt. 2.4.3.).

PROMOWAĆ NOWE TECHNOLOGIE INFORMACYJNO-KOMUNIKACYJNE WŚRÓD SENIORÓW POPRZEZ UŁATWIANIE DOSTĘPU DO INTERNETU (por. pkt. 2.1.3.2.), odpowiednią podaż e-usług oraz działania edukacyjne. Wraz z Urzędem Miasta Wrocławia warto przeanalizować możliwości systemowego działania na rzecz cyfrowej inkluzji osób starszych na Nadodrzu. »» Prowadzić i wspierać działania na rzecz poprawy dostępności usług zdrowotnych, w tym informowania o nich. »» INICJOWAĆ, PROMOWAĆ I WSPIERAĆ DZIAŁANIA Z ZAKRESU DARMOWEGO PORADNICTWA PRAWNEGO DLA SENIORÓW. »» NALEŻY ROZWAŻYĆ MOŻLIWOŚCI UTWORZENIA, FINANSOWANIA I PROWADZENIA SYSTEMU POMOCY SENIOROM, KTÓRZY MAJĄ PROBLEM Z WYJŚCIEM Z DOMU (bo np. barierą są schody w kamienicy). Chodzi głównie o pomoc w poruszaniu się i wnoszeniu niezbędnych do życia dóbr (np. węgla).

13

1.5 JAK NALEŻY CZYTAĆ „MASTERPLAN 60+” Opisane tu przedsięwzięcia - zarówno te rozpoczęte, jak i te rekomendowane - mają charakter długofalowy.

Właśnie z tego powodu „Masterplan 60+” jest tylko częściowo sprawozdaniem z wykonanych prac.

Przede wszystkim jest on autorską propozycją strategii dla Nadodrza. Ale specyficznej, bo skoncentrowanej na potrzebach i oczekiwaniach osób starszych. Stąd zaproponowana powyżej forma przekazu rekomendacji - z misją i zhierarchizowanymi celami.

„Masterplan 60+” można także traktować jako koreferat do Masterplanu dla Przedmieścia Odrzańskiego, przygotowanego przez spółkę Wrocławska Rewitalizacja2.

W ostatnich latach w formułowanie polityk lokalnych w Polsce zaangażowały się liczne, oddolne ruchy miejskie. Tworzą je przeważnie ludzie młodzi i w średnim wieku. Tak jest chociażby w Kongresie Ruchów Miejskich3.

Tego typu środowiska bazują na samoorganizacji, oddolnym aktywizmie, często także biegle posługują się nowymi technologiami. W efekcie są jeszcze mniej dostępne dla seniorów.

Naszym zdaniem to słabość. Młodzi powinni nauczyć się współpracować i komunikować z osobami starszymi, choćby tylko dlatego, że są one jedną z najważniejszych grup mieszkańców i użytkowników miast.

W naszej strategii proponujemy m.in. autorską koncepcję junior mentoringu - metody pracy z osobami po 60. roku życia.

Projekt realizowaliśmy w ramach działalności Infopunktu Nadodrze - Łokietka 5. Prowadzimy go od 2010 r. - to jedno z wielu przedsięwzięć składających się na rewitalizację tej części Wrocławia. Obserwujemy zmiany, jakie zachodzą na Nadodrzu. Nie wszystkie są pozytywne.

Nie przypadkiem młodzi naukowcy zwracają uwagę na ryzyko gentryfikacji rewitalizowanych

dzielnic. To już się dzieje na Nadodrzu. Naszym celem jest wspieranie rewitalizacji dialogiem, a więc międzypokoleniowa i międzysektorowa współpraca - młodszych ze starszymi oraz ta, która połączy biznes, administrację, organizacje pozarządowe i społeczność lokalną.

ZAPROSZENIEM DO WSPÓŁPRACY JEST MAPA BARIER I KAPITAŁU NADODRZA4.

Gdy pisaliśmy ten dokument, była ona wciąż w wersji roboczej. Mapa jest interaktywną, elektroniczną wersją „Masterplanu 60+”, a zarazem narzędziem, które może być pomocne w realizacji proponowanych przez nas działań.

Jej głównym celem jest wymiana informacji między aktorami rewitalizacji, obserwacja zachodzących zmian, ich ocena oraz planowanie strategiczne w oparciu o rzetelne dane.

Mapa ma być rozwijana o rezultaty pracy z kolejnymi grupami mieszkańców i użytkowników osiedla.

Chcemy ją prowadzić w ramach działalności Infopunktu Nadodrze - Łokietka 5, we współpracy z Urzędem Miasta Wrocławia.

2. Ostateczną wersję tego dokumentu otrzymaliśmy tuż przed oddaniem „Masterplanu 60+” do druku, dlatego nie mogliśmy odnieść się do niej wprost. Jednak w wielu miejscach naszego dokumentu korzystamy z wcześniejszej diagnozy Nadodrza sporządzonej na potrzeby Masterplanu przez spółkę Wrocławska Rewitalizacja.

3. Działa od 2011 r. Więcej o Kongresie na jego stronie: http://kongresruchowmiejskich.pl/?page_id=13.

4. Mapy wraz z materiałami uzupełniającymi dostępne są pod adresem: http://mapy.seniorno.pl/. Mapie towarzyszyć będą także teksty poświęcone różnym aspektom rewitalizacji Nadodrza, napisane specjalnie dla nas przez znawców tej tematyki.

14

„Masterplan 60+” to efekt współpracy przedstawicieli trzech grup: działaczy Fundacji Dom Pokoju, którzy biorą udział w rewitalizacji społeczno-gospodarczej Nadodrza i obserwują ją; ekspertów, którzy przeprowadzili na osiedlu badania etnograficzne oraz przeanalizowali dostępne dane statystyczne; a przede wszystkim seniorów - przedstawicieli społeczności lokalnej.

Koordynatorką projektu „Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli Senior na Nadodrzu” była Dorota Whitten z Fundacji Dom Pokoju. Junior mentorkami były Karolina Mróz i Maja Zabokrzycka (obie również z Fundacji Dom Pokoju). Ekspertami projektu byli Łukasz Medeksza z Towarzystwa Urbanistów Polskich (zredagował „Masterplan 60+”), Przemysław Filar z Towarzystwa Upiększania Miasta Wrocławia i dr Kamila Kamińska z Uniwersytetu Wrocławskiego.

Szczególne podziękowania za pomoc w realizacji projektu należą się: »» DR INŻ. ARCH. JADWIDZE BRZUCHOWSKIEJ pełnomocnikowi Prezydenta Wrocławia ds. Systemu Informacji Przestrzennej; »» DR INŻ. HANNIE MARSZAŁEK; »» DR INŻ. KAMILI ADAMCZYK z Uniwersytetu Przyrodniczego; »» GRZEGORZOWI SOBLOWI historykowi kulinariów.

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60 15

2.

SPRAWOZDANIE Z PRAC Całość podzieliliśmy na cztery rozdziały, opisujące poszczególne bloki działań.

Każdy rozdział ma jednakowy schemat: a. założone cele i metodologia; b. przeprowadzone działania i/lub pozyskane informacje; c. robocze rekomendacje.

Przy czym w niektórych przypadkach podpunkt „b”) jest potraktowany skrótowo i odsyła do treści naniesionych na Mapę Barier i Kapitału Nadodrza. Z kolei podpunkt „c)” należy traktować (zgodnie z nazwą) roboczo - nie są to jeszcze ostateczne propozycje działań (te zawarliśmy wyżej, w pkt. 1.5.), a rodzaj szerokiej listy uwag i sugestii, które nasunęły się w trakcie realizacji projektu.

16

2.1 DZIAŁANIA REALIZOWANE Z SENIORAMI Obecnie seniorzy są stereotypowo traktowani podobnie jak osoby niepełnosprawne i dzieci: są uważani za obiekt troski, funkcjonują poza codziennymi działaniami i decyzjami tzw. dorosłych czy pełnosprawnych obywateli.

Co za tym idzie, dla osób starszych tworzy się specjalne przestrzenie: parki z ławkami, kluby seniora z rękodziełem i potańcówkami, proponuje określone zadania i zajęcia - opiekę nad wnukami, dbanie o zdrowie, a także przypina konkretne, kojarzące się z biernością etykietki: „emeryt”, „staruszek”.

Co gorsza, badania pokazują5, że w ten sam sposób myślą o sobie same osoby starsze.

To zaś dodatkowo osłabia ich samoocenę.

EFEKTEM JEST ZAMKNIĘTE KOŁO SPOŁECZNEJ PERCEPCJI STAROŚCI.

2.1.1 ZAŁOŻONE CELE I METODOLOGIA Wypracowaliśmy własną, autorską metodę, którą nazwaliśmy: Junior Mentoring Łokietka 5: to rodzaj coachingu indywidualnego i/lub grupowego, w którym junior mentor współpracuje z osobą starszą.

Liderem w takim układzie jest senior.

Junior mentor jedynie wspiera go, gdy jest to konieczne - np. przy pisaniu pism na komputerze, drukowaniu ich, tworzeniu papieru firmowego, zapewnianiu porady prawnika6.

LICZY SIĘ KAPITAŁ DOŚWIADCZENIA, WYDŁUŻONY CYWILIZACYJNIE OKRES AKTYWNOŚCI FIZYCZNEJ I UMYSŁOWEJ CZŁOWIEKA ORAZ PODMIOTOWE PODEJŚCIE DO OSÓB STARSZYCH.

Od junior mentora należy oczekiwać dużej wrażliwości - zarówno na poziomie komunikacji, jak i umiejętności rozpoznania potencjału seniorów i tworzenia im optymalnych warunków rozwoju.

A więc przeniesienie środka ciężkości w postrzeganiu zagadnień senioralnych - z profilaktyki zdrowia na włączenie osób starszych w tworzenie rzeczywistości nie związanej z gettoizacją, życiem skoncentrowanym wokół ośrodków zdrowia i instytucji organizujących rozrywkę dedykowaną wyłącznie seniorom.

STOSUJĄC TĘ METODĘ POMAGAMY OSOBOM STARSZYM, KTÓRE REALNIE CHCĄ DZIAŁAĆ, ALE NIE WIEDZĄ OD CZEGO ZACZĄĆ I Z KIM WSPÓŁPRACOWAĆ.

Istotą tej metody jest przekonanie, że osoby starsze chcą i nadal mogą żyć aktywnie i wykorzystywać swój potencjał na rzecz lokalnej społeczności, środowiska - generalnie swojego otoczenia.

W trakcie realizacji projektu metodę Junior Mentoringu Łokietka 5 opracowywaliśmy i realizowaliśmy w zespole: MAJA ZABOKRZYCKA, JAKUB KURAKIEWICZ, ALEKSANDRA KOWALSKA, KAROLINA MRÓZ.

5. http://www.zus.pl/files/dpir/20080930_To_idzie_starosc_polityka_spoleczna_wobec_procesu_starzenia.pdf 6. Idea ta jest zainspirowana modelem tzw. trenera pracy. Taki trener wspiera osobę, która chce znaleźć i utrzymać pracę, kreując jej ścieżkę zawodową i pomagając w kontakcie z pracodawcą. Dodatkową inspiracją były doświadczenia różnych organizacji na całym świecie (np. Retired and Senior Volunteer Programme z Wielkiej Brytanii, czy Senior Corps z USA) w angażowaniu osób starszych w działania społeczne, przekazywanie doświadczenia nowym pracownikom oraz rozwój i naukę młodzieży.

17

2.1.2 PRZEPROWADZONE DZIAŁANIA, POZYSKANE INFORMACJE 2.1.2.1. ZGROMADZENIE

SENIORÓW

Do udziału w nim zaprosiliśmy wszystkich zainteresowanych seniorów.

Co ciekawe, pomimo intensyw-nej akcji informującej, najlepszy efekt przyniosły rozmowy bezpośrednie, które prowadziliśmy z wybranymi osobami, przy wsparciu Przewodniczącego Rady Osiedla Nadodrze.

Jednocześnie na naszych spotkaniach nie pojawił się nikt z działającego tu Klubu Seniora ani z innych organizacji oferujących osobom starszym aktywność warsztatowo-towarzyską.

W GRUPIE WIEKOWEJ 60+ NA NADODRZU SĄ OSOBY NIEZWYKŁE. W Zgromadzeniu znaleźli się m. in. kanclerz jedynej na Dolnym Śląsku Szkoły Wyższej Rzemiosł Artystycznych, twórca idei Autorskiej Szkoły Samorozwoju (inicjatywy nowatorskiej, opartej na antypedagogice), modystka prowadząca pracownię kapeluszy, marszand prowadzący galerię, browarnik, prawnik, dziennikarz, wodzirej, kioskarka, emerytowany nauczyciel WF (obecnie zafascynowany filmem), czy emerytowana kierowniczka sklepu.

GDY ZAPROSILIŚMY OKOŁO 40 TAKICH OSÓB NA SPOTKANIE, OKAZAŁO SIĘ, ŻE PRZEDE WSZYSTKIM ŁĄCZY JE NISKIE POCZUCIE SPRAWSTWA. Owszem, są gotowe działać, ale nie wiedzą, jak to robić skutecznie.

I nie wierzą, że ich działania przyniosą realny skutek.

Było tak pomimo, że kilkoro z tych osób to przedstawiciele takich organizacji jak Polski Komitet Pomocy Społecznej czy Polski Związek Emerytów i Rencistów. Świetnie poruszali się w strukturach i rzeczywistości swoich podmiotów, ale wyrwani z ich kontekstu społecznego potrzebowali czasu, aby zrozumieć, że są grupą świadomych obywateli, mających potrzebny do działania zapał, wiedzę i potencjał.

Dla Zgromadzenia Seniorów zorganizowaliśmy szereg wykładów i szkoleń, m.in. na temat współczesnych ruchów miejskich, rewitalizacji Nadodrza, budżetu partycypacyjnego, dialogu obywatelskiego. Chcieliśmy zachęcić uczestników tych spotkań do działań oddolnych, rozbudzić w nich poczucie sprawstwa, sprawić, aby zaczęli wspierać lokalnych aktywistów, liderów i młodzież - poprzez mentoring i partycypację.

Zgromadzenie zostało utworzone w 2012 r.

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60 18

2.1.2.2. RADA

SENIORÓW

Wybrana przez Zgromadzenie w 2012 r. Zasiadają w niej przedstawiciele kilku organizacji działających na Nadodrzu: Polskiego Związku Emerytów i Rencistów, Związku Sybiraków oraz Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej7.

Rada ma być organem informacyjno-doradczym dla władz publicznych. Ma pomóc w odzyskaniu przez osoby starsze miejsca w debacie na temat miasta. Ma też inicjować działania na rzecz społeczności lokalnych w imieniu osób starszych.

Działanie Rady Seniorów Nadodrza oparliśmy na sekwencji czterech etapów: »» ŚWIADOMOŚĆ - to edukacja w zakresie praw i obowiązków obywatelskich, wiedzy o otaczającej seniorów rzeczywistości, w tym o istnieniu i działaniach organizacji i instytucji, funkcjonowaniu miasta i politykach miejskich.

»» WSPÓŁPRACA - to podejmowanie wspólnych działań w oparciu o lokalne potrzeby Nadodrza oraz unikalny potencjał, kapitał uczestników projektu »» WŁĄCZANIE - to ukonstytuowanie Rady Seniorów i wprowadzenie jej jako podmiotu biorącego udział w debacie o kształcie strategii rozwoju osiedla Nadodrze - opracowanie „Masterplanu 60+” i zainicjowanie rozmów Rady Seniorów z decydentami.

»» DIALOG - to tworzenie przestrzeni do kontaktów ze środowiskami do tej pory zamkniętymi na głos seniorów - politykami, decydentami, aktywistami miejskimi.

Każdy z tych etapów zbudowany był z poszczególnych modułów - szkoleń, warsztatów, spotkań z urzędnikami, wizyty studyjnej, pracy z ekspertami i innych.

JUNIOR MENTORZY WŁĄCZAJĄ SENIORÓW Z ICH DZIAŁANIAMI W NURT INICJATYW JUŻ REALIZOWANYCH I INTEGRUJĄ ICH Z LOKALNYMI AKTYWISTAMI. WARTOŚCIĄ DODANĄ JEST BUDOWA UZNANIA I ROZPOZNAWALNOŚCI MARKI RADY SENIORÓW NADODRZA.

Junior mentorzy współpracują z seniorami jako doradcy, pomagający poruszać się w nowoczesnych technologiach, przestrzeni działań kulturalnych Wrocławia, inicjatywach, wspierają w planowaniu i wdrażaniu postulatów, merytorycznej, wizualnej organizacji spotkań, kompensują bariery w dostępie uczestników do udziału w projekcie.

Powstał regulamin Rady, który wprowadził m.in. stanowisko jej „sympatyka”. To osoba, która nie ma prawa głosu, nie musi nawet mieszkać na Nadodrzu8, ale stale współpracuje z Radą.

7. Nie są to oczywiście przedstawiciele wszystkich takich organizacji. W planach mamy spotkanie zapoznawcze z kolejnymi takimi osobami, na którym zaproponujemy im współpracę.

8. Obecnie w Radzie jest np. jeden „sympatyk” mieszkający na Kozanowie.

19

2.1.2.3. DEPARTAMENTY Rada podzieliła się na cztery tematyczne grupy robocze, które nazwaliśmy departamentami.

DEPARTAMENT SPOŁECZNY Jego celem jest próba integracji zatomizowanych organizacji działających na rzecz seniorów na terenie Wrocławia9.Najbardziej aktywny senior w tym departamencie - Kazimierz Kędzierski - ma 85 lat.

Podejmuje liczne interwencje na rzecz poprawy jakości przestrzeni Nadodrza. M.in. zabiega o utworzenie miejsca do parkowania dla rodziców odwożących dzieci do żłobka przy ul. H. Brodatego; naprawę dziurawych chodników oraz cieknących rynien, które podczas deszczu podmywają fundamenty domów; zabezpieczenia okienek piwnicznych, w których każdego wieczora gromadzą się śmieci pozostawiane przez grupy przechodniów; porozumienie mieszkańców jednego z kwartałów na rzecz poprawy bezpieczeństwa na podwórku. Proponował to wszystko w pismach, które słał do Urzędu Miejskiego, klubów radnych, Zarządu Zasobu Komunalnego, zarządców terenu itd. Kilka razy z powodzeniem zebrał przedstawicieli tych instytucji na wizje lokalne, zapraszając również junior mentora.

DEPARTAMENT HISTORYCZNY Zamierza stworzyć monografię Nadodrza XX wieku w następujących obszarach tematycznych: industrializacja, II wojna światowa, repatriacja, współczesność, zabytki, których nie ma (utożsamianie wspomnień z obiektami i rzeczami, które zniknęły mimo naszych starań i protestów).

DEPARTAMENT RZEMIEŚLNICZY Chce stworzyć indywidualny model wsparcia dla rzemieślników oraz założenia polityki rozwoju rzemiosła w mieście.

DEPARTAMENT SPECJAŁÓW NADODRZA. Bierze udział w zewnętrznych imprezach kulturalnych i społecznych, niekoniecznie związanych z tematyką kulinarną. Oferuje tam Specjały Nadodrza10. W ten sposób promowane są seniorki i ich idea wykreowania nowej marki smaków retro wśród różnych grup społecznych.

W 2013 r. departament zorganizował w Infopunkcie Nadodrze - Łokietka 5 akcję “Specjały Nadodrza - Tłusty Czwartek”. We współpracy z czterema kawiarniami z Nadodrza, seniorzy częstowali zainteresowanych wrocławian pączkami z nadzieniem śliwkowo-cynamonowym, które zostały przygotowane poprzedniego wieczora.

SPECJAŁ ZOSTAŁ NAZWANY „PĄCZKIEM WROCŁAWSKO-LWOWSKIM”.

JEGO RECEPTURĘ AUTORZY AKCJI OPRACOWALI WSPÓLNIE Z GRZEGORZEM SOBLEM.

9. Takich podmiotów jest bardzo dużo, choć ich oferta ogranicza się głównie do aktywizacji seniorów do działań doraźnych (rękodzieło, literatura, kultura fizyczna, działania artystyczne).

10. Warto dodać, że to najpopularniejszy z czterech departamentów. Inspiracją dla niego były wcześniejsze działania grupy roboczej, która działa pod tą samą nazwą w ramach Think Tanku w InfoPunkcie Nadodrze -Łokietka 5. Zrzesza ona historyków i pasjonatów kuchni Wrocławia.

Dwóch z nich - Tomasz Sielicki i Grzegorz Sobel - stworzyło koncepcję Specjałów Nadodrza. Jej celem jest odtworzenie potraw przyrządzanych na podstawie receptur pochodzących z przedwojennej gastronomii oraz powojennej domowej kuchni nadodrzańskiej. Uczestnicy Departamentu Specjałów Nadodrza spotykali się regularnie raz na 1-2 tygodnie w celu planowania i realizacji wspólnych przedsięwzięć.

Dodatkowo grupę wspierało studio kreatywne Kreofina (projekt logo i pieczątki departamentu) oraz agencja Maniprojekt (wsparcie wydarzenia od strony PR).

20

Z kolei na zaproszenie Miasta Kobiet, departament przygotował precel z kminkiem i solą. Seniorki częstowały nim uczestników debaty o emancypacji kobiet pod wpływem kina niemego we wrocławskim Muzeum Współczesnym. Z własnej inicjatywy ucharakteryzowały się na przedwojenne sprzedawczynie.

Na zaproszenie Konfrontacji Barmańskich przygotowały kompot z suszu. Tu nowym elementem było czynne zaangażowanie w poszukiwanie producenta ekologicznego suszu, przeprowadzenie transakcji, kontakt z ideą ekologicznej żywności i metodami jej przygotowywania.

Departament chce wydać nadodrzańskie przepisy w formie książki, pod redakcją Grzegorza Sobla.

W tym celu (wraz z wolontariuszem) inwentaryzuje Nadodrze pod kątem lokalnej produkcji żywności, zbiera przepisy i wspomnienia związane z powojenną kuchnią, opracowuje też koncepcję certyfikowania tradycyjnych produktów znakiem Specjałów Nadodrza.

Jedna z seniorek zaangażowanych w prace departamentu opracowała (we współpracy z junior mentorką) projekt inwentaryzacji producentów naturalnych i ekologicznych z sąsiednich powiatów, organizację targu połączonego z warsztatami zdrowego żywienia oraz powołanie kooperatywy spożywczej dla Nadodrza. w konkursie Towarzystwa „Seniorzy w Akcji” pomysł zakwalifikował się do dotacji 15 tys. zł.

2.1.2.4. SPECJAŁY

NADODRZA - LOKALNA MARKA

Od kilkunastu lat lokalne marki są traktowane w Polsce jako alternatywa dla atrakcji turystycznych, albo narzędzie ich promocji. Marki mogą obejmować produkty, usługi, tradycję i dziedzictwo.

Zgodnie z założeniem, mają przyczyniać się do tworzenia miejsc pracy i wykorzystywać lokalny kapitał ludzki. Od niedawna dostrzega się także ich pozytywny wpływ na integrację lokalnych społeczności i możliwość realizacji założeń ekonomii społecznej.

Specjały Nadodrza to marka firmująca tradycję i pamięć oraz zdrową kuchnię, ekologiczne składniki i - długofalowo - slow food jako nową jakość życia codziennego.

Wymyśliliśmy ją i opracowaliśmy jej wstępne założenia. Nie byłoby to możliwe, gdyby nie zaangażowanie junior mentorów, wcześniejsza praca koncepcyjna Think Tank Łokietka 5 i wieloletnia współpraca między lokalnymi przedsiębiorcami, koordynowana w ramach rewitalizacji Nadodrza.

Autorami nazwy są współpracujący z Think Tankiem Łokietka 5 historycy: dr Grzegorz Sobel i Tomasz Sielicki. Logotyp marki stworzony przez studio kreatywne Kreofina odwołuje się do tradycji kulinarnej przedwojennego Wrocławia. Precel z solą i kminkiem - jak dym historii - kłębi się z kamienicznego komina. W takiej kamienicy nadodrzańskiej, w każdej kuchni gotują się i pieką specjały wielu kultur.

21

Specjały Nadodrza początkowo miały być jedynie pretekstem do integracji seniorów ze środowiskiem właścicieli nadodrzańskich kawiarni. Miały pomóc osobom starszym w budowie poczucia własnej wartości i odzyskaniu poczucia sprawstwa.

SPECJAŁY NADODRZA JUŻ PODCZAS SWOJEJ PREMIERY, W KONTAKCIE Z WROCŁAWSKĄ PUBLICZNOŚCIĄ I MEDIAMI, STAŁY SIĘ KONKURENCJĄ DLA KREOWANEJ TU OD 2010 R. MARKI ARTYSTYCZNE NADODRZE.

Na sukces złożyły się następujące zasoby: »» Doświadczenie seniorów. »» Sentymentalne tło i przedmioty - stuletnie garnki, przepis łączący przed- i powojennych mieszkańców Wrocławia. »» Spontaniczne, oddolne działanie mieszkańców Nadodrza. »» Bezinteresowne wsparcie partnerów: kawiarni, studia kreatywnego (logo) i agencji PR. »» Uniwersalny temat - jedzenie.

Specjały Nadodrza jako połączenie tradycji i nowoczesności mogą wspierać rewitalizację społeczno-gospodarczą Nadodrza.

Najważniejsze rezultaty sześciu miesięcy działań seniorów wokół marki Specjały Nadodrza: »» Udział w trzech imprezach i odtworzenie trzech przedwojennych receptur. »» Inwentaryzacja zasobów Nadodrza pod kątem potencjału kulinarnego marki (mapa Specjały Nadodrza). »» Zacieśnienie współpracy z czterema kawiarniami i restauracjami na Nadodrzu, nawiązanie współpracy z Lokalnymi Grupami Działania z sąsiedzkich powiatów reprezentujących producentów żywności z tych terenów, włączenie marki w działania realizowane przez Centrum Integracji i Rozwoju Społecznego przy Urzędzie Miasta Wrocławia, lunch biznesowy z przedstawicielami magistratu i przedsiębiorcami.

»» Integracja seniorów z lokalną społecznością, zaangażowanie ich w kolejne projekty wokół tematyki marki Specjały Nadodrza (Seniorzy w Akcji - Stary Piernik, Młode Wino na Nadodrzu się spiknęło). »» Zwiększenie rozpoznawalności marki, rozbudzenie zainteresowania nią oraz pozytywnych skojarzeń związanych z Nadodrzem wśród mieszkańców Wrocławia. »» Stworzenie konkretnej propozycji działań w zakresie ekonomii społecznej na Nadodrzu. »» Specjały Nadodrza udało się wypromować w mediach (kilkadziesiąt publikacji w całej Polsce).

Kończąc projekt zastanawiamy się nad możliwościami dalszej kreacji tej marki.

MAMY DYLEMAT: KOMERCJALIZOWAĆ JĄ, CZY INWESTOWAĆ W JEJ SPOŁECZNY CHARAKTER, Z DUŻO MNIEJ POLICZALNYMI „ZYSKAMI”?

Na najbliższe lata planujemy następujące działania: »» Certyfikacja i promocja już istniejących lokalnych produktów (naturalne pieczywo z przedwojennych piekarni, wyroby cukiernicze, kawy wypalane w tutejszych kawiarniach).

22

»» Integracja działań z producentami z sąsiedzkich powiatów (uzupełnią nadodrzańską „spiżarnię” o świeże owoce, warzywa, nabiał i wędliny).

»» Kreacja menu nadodrzańskich lokali w duchu wartości Specjałów Nadodrza w oparciu o współpracę, warsztaty z seniorami.

»» Powołanie przedsiębiorstwa społecznego produkującego Specjały Nadodrza (wykorzystującego doświadczenie bezrobotnych obecnie gospodyń domowych).

»» Integracja i edukacja lokalnej społeczności wokół smaków, zdrowej żywności, wartości takich jak sprawiedliwy handel, ekologia.

2.1.2.5. DESIGN

NA RATUNEK RZEMIOSŁU

Historia poszczególnych zakładów rzemieślniczych to ważna część kolorytu i tożsamości Nadodrza.

Drobny handel i rzemiosło od zawsze wpisane były w tę część miasta.

Stąd koncepcja odtworzenia dawnych traktów handlowych i rzemieślniczych, realizowana w ramach rewitalizacji gospodarczej Nadodrza. Jedno z działań prowadzonych w ramach projektu „Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli Senior na Nadodrzu” stanowić może modelowy przykład dla powszechnego w tej okolicy problemu, jakim jest zanikanie dawnego rzemiosła i niewydolność finansowa punktów usługowych.

W obrębie Nadodrza nadal funkcjonuje wiele zakładów rzemieślniczych. Część z nich działa nieprzerwanie od zakończenia drugiej wojny światowej.

Są one prowadzoe przez mistrzów unikatowych profesji - np. zakład zecerski, modniarski, kaletniczy, czy też produkcja szkiełek do zegarków. Wszystkie z nich oferują wyspecjalizowane usługi, które trudno znaleźć w innych częściach miasta i bazują na długoletniej tradycji.

Najczęstsze problemy zakładów rzemieślniczych na Nadodrzu to: »» zmniejszające się zapotrzebowanie na oferowane usługi i towary; »» zadłużenie wobec gminy (zaległości w opłatach za czynsz) i dostawców mediów (często obarczone dodatkowymi odsetkami i karami finansowymi);

»» rzemieślnicy najczęściej nie mają dostępu do nowych mediów ani wiedzy na temat działań wizerunkowych i marketingowych, które mogłyby umożliwić im dotarcie do nowych klientów, sprofesjonalizować ich działania i przedłużyć istnienie pracowni poprzez znalezienie uczniów.

»» bardzo zły stan techniczny lokali użytkowych (od wielu lat niemodernizowane, z nieszczelnymi oknami, niewydolnym ogrzewaniem, nieestetycznymi witrynami),

»» brak następców - uczniów lub przedstawicieli rodziny, którzy zainteresowani byliby przejęciem działalności po przejściu właściciela na emeryturę lub jego śmierci.

»» zaawansowany wiek właścicieli zakładów i ich problemy zdrowotne,

Rozwiązaniem większości z tych problemów może być współpraca międzypokoleniowa przedstawicieli ginących zawodów i młodych projektantów.

23

W ramach naszego projektu otoczyliśmy wsparciem zakład modniarski, prowadzony przez Panią Zofię Zając (będąca także członkinią naszej Rady Seniora).

Jej Pracownia Kapeluszy mieści się przy ul. Pomorskiej 27 od trzydziestu lat.

Wszystkie sprzedawane tam kapelusze są ręcznie wykonywane w oparciu o autorskie projekty Pani Zofii i jej męża - Czesława Zająca. Obydwoje mają tytuł mistrzowski w rzemiośle modniarskim. Pani Zofia jest modystką już w trzecim pokoleniu, a wykonywanie kapeluszy traktuje nie tylko jako swój zawód, ale i największą pasję życiową.

Jednak Pracownia Kapeluszy przy Pomorskiej od wielu lat przynosi straty, a dług najemców wobec Zarządu Zasobu Komunalnego wzrósł do poziomu, nie rokującego spłatę.

We współpracy z junior mentorami Pani Zofia zaczęła podejmować działania zaradcze - w ramach projektu powstał film promocyjny pokazujący historię zakładu.

2.1.2.6. OBSERWATORIUM

Pracownia Kapeluszy włączona została w cyklicznie organizowane na Nadodrzu Noce Galerii, które cieszą się bardzo dużą popularnością wśród mieszkańców całego Wrocławia.

Zakład Pani Zofii trafił także do internetu - na stronie WWW.DECOBAZAAR.COM powstał profil Specjały Nadodrza, za którego pośrednictwem udało się sprzedać kilka kapeluszy.

W ramach warsztatów Design your hat!

Pani Zofia uczyła, jak od podstaw zaprojektować i wykonać swój autorski kapelusz. Równolegle zorganizowaliśmy Casting na współpracownika.

Dzięki wszystkim tym działaniom udało się znaleźć partnera do prowadzenia biznesu Alicję Stasiak, projektantkę torebek i dodatków modowych i jednocześnie specjalistkę ds. marketingu. Pani Alicja nawiązała współpracę z modystką, chcąc pod jej okiem zdobyć umiejętności wykonywania kapeluszy.

Jej wiedza na temat marketingu internetowego daje szansę dotarcia do nowych klientów i sprzedaż nakryć głowy na rynek hiszpański i brytyjski.

KAPITAŁU NADODRZA (OKNO)

To propozycja prowadzenia systematycznego monitoringu Nadodrza w oparciu o publicznie dostępne dane statystyczne. Została sformułowana w 2012 r. przez przedstawicieli wrocławskiego oddziału Towarzystwa Urbanistów Polskich.

Koncepcja zakłada, że należy w pierwszej kolejności: »» opracować listę wskaźników, które warto obserwować; »» przeanalizować dostępność tego typu danych; »» regularnie je gromadzić, najlepiej w oparciu o interaktywną mapę.

W ten sposób powstałoby narzędzie umożliwiające analizowanie efektów działań prowadzonych w ramach rewitalizacji Nadodrza. Jedną z głównych inspiracji dla tego pomysłu był model tzw. regionalnych obserwatoriów terytorialnych, które w 2012 i 2013 r. były tworzone przez samorządy województw, by wesprzeć prowadzenie polityki rozwoju w latach 2014-2020.

Ważną przeszkodą przy realizacji koncepcji jest słaba dostępność danych statystycznych dla takich obszarów jak osiedle czy dzielnica. Np. najniższą jednostką uwzględnianą przez Główny Urząd Statystyczny jest gmina. Nie oznacza to, że takich danych nie ma - często są, ale trzeba je pozyskiwać z wielu źródeł, skrupulatnie dbając o to, by dotyczyły wyznaczonego obszaru.

24

Gdyby koncepcję OKNA udało się zrealizować, byłaby pionierskim w skali kraju modelem badania zjawisk na poziomie sublokalnym.

Można by ją było implementować także w innych częściach Wrocławia, Dolnego Śląska, całej Polski.

W nazwie OKNA pojawia się słowo „kapitał”. Odnosi się ono bezpośrednio do dwóch sfer: kapitału społecznego oraz kondycji ekonomicznej. Jest więc zgodne z założeniami, jakie przyjęliśmy formułując cel główny proponowanych przez nas dalszych prac na Nadodrzu (pkt. 1.3.).

W ramach projektu „Stallone i Szapołowska też zdmuchnęli 60 świeczek, czyli senior na Nadodrzu” wykonaliśmy następujące działania, które wynikały z koncepcji OKNA: »» Sporządziliśmy roboczy wykaz danych, (których gromadzenie i analizowanie może być użyteczne) dotyczących: wspólnot i spółdzielni mieszkaniowych; aktywności społecznej i politycznej, kultury, mediów, życia religijnego, aktywności gospodarczej, przestrzeni interakcji, infrastruktury, pomocy społecznej i uzależnień; sportu.

Wstępnie wskazaliśmy możliwe źródła pochodzenia danych. »» Zaproponowaliśmy dalszą współpracę na rzecz monitorowania procesów rozwojowych na Nadodrzu Pełnomocnikowi Prezydenta Wrocławia ds. SIP oraz spółce Wrocławska Rewitalizacja, która przygotowała Masterplan dla Nadodrza.

»» Nawiązaliśmy współpracę z Pełnomocnikiem Prezydenta Wrocławia ds. SIP (Systemu Informacji Przestrzennej).

Wynikało to z dwóch podstawowych przesłanek: • uznaliśmy, że ewentualna mapa budowana na potrzeby OKNA powinna być zintegrowana z miejskim SIP; • w ramach SIP gromadzone są rozmaite dane pochodzące z Urzędu Miasta Wrocławia, a system pozwala na ich odczytywanie dla dowolnie wybranego obszaru miasta. »» Wykonaną w ramach naszego projektu Mapę Barier i Kapitału Nadodrza oraz przeprowadzoną na potrzeby niniejszego dokumentu analizę danych statystycznych (por. dalej, pkt. 2.4.) można traktować jako pierwszy krok w budowie OKNA.

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60 25

2.1.3. ROBOCZE REKOMENDACJE 2.1.3.1. KONTYNUACJA

ROZPOCZĘTYCH DZIAŁAŃ

»» Dalsze prace w ramach Zgromadzenia i Rady Seniorów. Wypracowanie formalnej podbudowy działania tych gremiów. »» Dalsze prace w ramach Departamentów.

Być może zwiększenie ich liczby. »» Prowadzenie i rozwój lokalnej marki Specjały Nadodrza. »» Powołanie „menedżera dystryktu”, który zarządzałby takimi działaniami jak kreacja lokalnych marek, zrzeszanie przedsiębiorców, monitorowanie i wspieranie procesów rozwojowych na osiedlu. Taki menedżer powinien być zakorzeniony w lokalnej rzeczywistości, znać specyfikę osiedla.

Niemal czteroletnie doświadczenia Infopunktu Nadodrze - Łokietka 5 pokazują, że sam przepływ informacji oraz dorywcze doradztwo i analizy, nie są w stanie w pełni wydobyć potencjału tej okolicy. Niezbędna jest formuła łącząca profesjonalny Think Tank, punkt informacyjny, miejsce bezpośredniej pracy z mieszkańcami i użytkownikami Nadodrza oraz profesjonalne wsparcie biznesowe. »» Analiza możliwych instrumentów wsparcia miejscowego rzemiosła. Być może w oparciu o model współpracy między starszymi wiekiem rzemieślnikami, a młodymi designerami. »» Kontynuacja projektu OKNO.

2.1.3.2. OCZEKIWANIA

SENIORÓW

Ukoronowaniem tej części projektu było spotkanie z utworzoną przez nas Radą Seniorów Nadodrza (w dniu 29.05.2013), którą poprosiliśmy o sformułowanie jej oczekiwań wobec tej części miasta.

Podczas moderowanej dyskusji zadaliśmy ok. 25 pytań, które podzieliliśmy na sześć bloków11: a. dostępność usług, b. oferta edukacyjna, kulturalna, społeczna,

e. aspekty wspólnototwórcze, możliwości działań własnych,

c. bariery infrastrukturalne,

f. jak pomóc Nadodrzu.

d. opinie o życiu na Nadodrzu,

Jedna potrzeba była powtarzana w kontekście niemal wszystkich tematów: klubokawiarnia z czytelnią prasy.

A oto lista oczekiwań sformułowana przez Radę Seniorów Nadodrza: DOSTĘPNOŚĆ USŁUG: »» Brakuje: targu, sklepiku z częściami AGD, przychodni, lekarzy-specjalistów, punktu rehabilitacyjnego (przydałby się zarówno osobom starszym, jak i np. dzieciom), punktu opiekuńczego, miejsca opieki dziennej - również z opcją dowozu osób, które mają trudności z poruszaniem się (szczególnie, że stare kamienice bez windy są często przeszkodą nie do sforsowania przez osoby z dysfunkcją ruchu).

11. Przy czym blok „c)” potraktowaliśmy już jedynie uzupełniająco, marginesowo, mając na uwadze przeprowadzoną wcześniej inwentaryzację barier infrastrukturalnych (w pkt. 1.3.).

26

»» Przydałoby się dofinansowanie do rehabilitacji wyjazdowej dla osób starszych. »» Jest wystarczająca liczba aptek. »» Szpital MSW jest nieprzydatny.

»» Pomoc MOPS nie jest wystarczająca. »» Warto zrobić mapę Nadodrza wskazującą sklepiki, lokale usługowe, ewentualnie także lokale do wynajęcia.

OFERTA EDUKACYJNA, KULTURALNA, SPOŁECZNA »» Uniwersytety Trzeciego Wieku są płatne i dyskryminują ze względu na wykształcenie.

Przydałaby się inna, niedyskryminująca i niewykluczająca oferta edukacyjna, np. warsztaty.

Ważne byłoby utworzenie miejsca spotkań, wymiany myśli i doświadczeń. »» Biblioteki mają dla seniorów wartość sentymentalną. Ich rozproszenie ułatwia dostęp. Wygodniej jest wyprawić się do znajomej pani bibliotekarki „dwie ulice stąd” niż do nowego, oddalonego, obcego miejsca, jakim może być planowana przez władze miasta mediateka. Ta ostatnia ma jednak także dobre strony - jest nie tylko biblioteką, ale centrum multimedialnym, miejscem spotkań.

To kierunek nieodwracalny, również dobry. Z drugiej strony - komasacja zbiorów bibliotecznych w jednym miejscu ogranicza dotarcie do nich osobom starszym (nie tylko dlatego, że to daleka wyprawa do nowego, nieznanego miejsca, ale też ze względu na lęk przed przestrzenią multimedialną) oraz dzieciom (usytuowanie mediateki w miejscu mało przyjaznym, szczególnie w okresie jesienno-zimowym). »» Miejsca znane seniorom: Klub Pod Kolumnami, odradzający się klub seniora przy PKPS (ul. Dubois), czytelnia kombatanta. »» Są na Nadodrzu miejsca niewykorzystane. Np. wyremontowany budynek dawnej stacji kolejki wąskotorowej, w którym można by zrobić czytelnię i kawiarnię, koniecznie ze świeżą prasą. »» Wszyscy uczestnicy spotkania jednogłośnie optowali za dancingami dla seniorów. »» Przydałby się biuletyn w formie papierowej, zawierający aktualności o tym, co się dzieje na Nadodrzu dla seniora. Mógłby to być np. miesięcznik.

BARIERY INFRASTRUKTURALNE

W kamienicach toalety wciąż są na klatce schodowej, brak ciepłej wody, łazienek, są kłopoty z kanalizacją. »» Efekt to m.in. problemy z higieną osobistą. Brakuje wind (warto byłoby stworzyć system zamiany mieszkań: dużych, położonych wysoko - na mniejsze, położone nisko; przydałaby się pomoc prawna w zakresie lokalowym). Mieszkania ogrzewane są piecami, co wiąże się z koniecznością kupowania i wnoszenia węgla - obie te czynności są często poza zasięgiem seniorów. Często zdarza się, że nie ogrzewają mieszkań lub rozpalają w piecu zgromadzonymi śmieciami. »» Na podwórkach dominują kierowcy. Samochody parkowane są niemal wszędzie.

Należałoby zamknąć podwórka dla aut. »» Dodatkowo podwórza często nie są dobrze oświetlone, co zmniejsza poczucie bezpieczeństwa.

Przydałby się wolontariat, jako pomoc w poruszaniu się, robieniu zakupów itp.

27

ASPEKTY WSPÓLNOTOTWÓRCZE, MOŻLIWOŚCI DZIAŁAŃ WŁASNYCH »» Działalność gospodarcza: uczestnicy spotkania zadeklarowali, że podjęliby się prowadzenia kawiarni dla seniorów, o ile byłaby dotowana przez władze miasta, podobnie jak bary mleczne.

Zwykłe kawiarnie są zbyt drogie. Potrzebne są lokale oferujące kawę, ziółka (np. rumianek), domowe ciasto. »» Życie społeczne w obrębie podwórek: warto animować działania oddolne, ale jest to trudne. Można ogłosić konkurs na najpiękniej przystrojone zielone miejsca na podwórkach.

Brakuje informacji na temat działań oddolnych, są one hermetyczne, prowadzone w ramach jednej grupy. »» Seniorzy rekomendują organizację spacerów z przewodnikiem po Nadodrzu i wykreowanie lokalnej atrakcji turystycznej. »» Dodatkowe miejsce spotkań: jest bardzo potrzebne. Coś takiego jak Infopunkt Nadodrze - Łokietka 5, ale dla seniorów. Można by tam m.in. uzyskać pomoc / doradztwo w przypadku zadłużenia czy kłopotów prawnych. »» Internet: korzystanie z niego jest trudne, bo kosztuje. Wiele osób nie ma komputera, ani dostępu do sieci. Przydałby się hot spot WI-FI dla Nadodrza lub klubokawiarnia z dostępem do sieci WI-FI. OPINIE O ŻYCIU NA NADODRZU »» ZAGROŻENIA: osoby nietrzeźwe, duża liczba sklepów całodobowych sprzedających alkohol. »» MŁODZIEŻ: należałoby coś dla niej zrobić, żeby ją zająć. Nie ma miejsca spotkań dla młodych ludzi (np. Klub Pod Kolumnami dziś jest niszowy, zamknięty, a kiedyś były tam otwarte wieczorki, spotkania). Przydałaby się świetlica, w której młodzi ludzie, zwłaszcza tacy z problemami, mieliby opiekę, korepetycje, możliwość rozmowy z kimś starszym. Przydałyby się siłownia i klub sportowy - subsydiowane, a więc darmowe.

Warto utworzyć drużynę sportową (np. piłkarską) i powołać trenera osiedlowego.

JAK POMÓC NADODRZU? »» Zaangażować do pracy miejscowych bezrobotnych. »» Stworzyć i prowadzić politykę czynszową. »» Opracować system utrzymania rzemieślników, żeby nie plajtowali. »» Wspomóc młodzież (jak wyżej, w podpunkcie „Opinie o życiu na Nadodrzu”). »» Zwiększyć miejską pulę środków na kulturę na Nadodrzu. Wprowadzić zniżki na wydarzenia kulturalne na osiedlu dla seniorów.

28

Uczestnicy spotkania podkreślali, że nie są usatysfakcjonowani ofertą, którą dotychczas kierowały do nich różne instytucje i organizacje.

Oczywiście - chętnie uczą się obsługi komputera, języka angielskiego, chodzą „na kijki” czy ćwiczą jogę. Zwracają jednak uwagę na kilka istotnych, negatywnych konsekwencji skupiania się na takich tylko działaniach: »» GETTYFIKACJA CZY TEŻ UNIFIKACJA. Większość ofert kierowanych do grupy społecznej w wieku 50+ ma dopisek „dla seniora”.

A więc: „salsa solo dla seniora”, „taniec w kręgu dla seniora”, „kurs samoobrony dla seniora”.

A przecież seniorzy nie są homogeniczną grupą, różni ich wykształcenie, zainteresowania, a przede wszystkim wiek. Różnica wiekowa pomiędzy najstarszym i najmłodszym przedstawicielem Rady Seniora na Nadodrzu wynosi 16 lat, a to całkiem sporo.

Seniorzy - zgodnie ze swoimi zainteresowaniami - chcieliby uczestniczyć w inicjatywach podejmowanych przez różne grupy społeczne, czyli - mówiąc potocznie - „iść do ludzi”. »» STYGMATYZACJA WIEKIEM. Problemem jest społeczna obawa przed starzeniem się oraz potoczne traktowanie osób na emeryturze jako „staruszków”.

Niejednokrotnie zdarzyło nam się obserwować zdziwienie na twarzach prelegentów, kiedy nasi „dziadkowie” i „babcie” z Rady Seniora zaskakiwali celnymi, acz kłopotliwymi pytaniami z zakresu rewitalizacji, etyki radnego czy polityki miejskiej.

W tytule projektu odnieśliśmy się celowo do ikon popkultury - Sylwestra Stallone i Grażyny Szapołowskiej, których wiek jest senioralny, a jednak nikt ich nie kojarzy jako stereotypowych „staruszków”. Warto dodać, że do „nobliwego” grona dołączają nowe osoby: Bogusław Linda czy rockman Lech Janerka. »» HOMOGENICZNOŚĆ / NISZOWOŚĆ OFERTY. Na Nadodrzu funkcjonuje Klub pod Kolumnami, który - według seniorów - dawniej rzeczywiście był „klubem”, natomiast obecnie oferuje jedynie zamknięte warsztaty. Seniorom potrzeba otwartego miejsca - do spotkań, rozmów, przeglądania prasy. Potrzeba im właśnie klubu. Bez adnotacji, że to miejsce „dla seniora”.

We Wrocławiu działa obecnie dziesięć Uniwersytetów Trzeciego Wieku, ale seniorom brakuje alterna-tywnej oferty edukacyjnej, która będzie dostępna bez względu na ich wykształcenie i wiedzę.

29

2.2. BADANIA ETNOGRAFICZNE

12

Od listopada 2012 r. do maja 2013 r. przeprowadziliśmy na Nadodrzu badania etnograficzne wśród osób w wieku 65+.

2.2.1. ZAŁOŻONE

CELE I METODOLOGIA

Zastosowaliśmy technikę oral history. Interesowały nas następujące zagadnienia: »» Zapamiętana przestrzeń dzielnicy Nadodrze (wspomnienia z dzieciństwa, młodości). »» Ulubione miejsca, wydarzenia z nimi związane. »» Obserwowane zmiany.

2.2.1.1

PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA Etnografia początkowo zajmowała się głównie wyizolowanymi, niepiśmiennymi społecznościami wiejskimi. Od wielu lat z powodzeniem wykorzystywana jest także jako sposób prowadzenia badań na gruncie społeczeństwa zachodniego. Badacz skupia się przede wszystkim na codziennym życiu wybranej społeczności. Metoda ta ma następujące cechy: »» JEST OPARTA GŁÓWNIE NA PRACY TERENOWEJ rozmowy prowadzone są w codziennym środowisku respondentów (miejsce pracy, zamieszkania…). »» POWINNA BYĆ SPERSONALIZOWANA badacz pozostaje w bezpośrednim kontakcie z badanymi. Dzięki temu może nie tylko pozyskiwać interesujące go informacje poprzez prowadzenie rozmowy (wywiad narracyjny), ale także poprzez obserwację zachowań niewerbalnych respondenta oraz zachodzących wokół niego interakcji społecznych (obserwacja uczestnicząca). »» PRZEWAŻNIE JEST WIELOCZYNNIKOWA proces badawczy nie opiera się wyłącznie na jednej strategii zbierania danych. Do najczęściej wybieranych technik należą wywiady, obserwacja, analiza dokumentów, a także etnografia wizualna (wykorzystanie takich elementów kultury jak filmy, fotografie etc.). »» METODA ETNOGRAFICZNA ŁĄCZY SIĘ Z DŁUGOTRWAŁYM PROCESEM BADAWCZYM kontakt z badanymi powinien wynosić od kilku tygodni do roku i dłużej. »» CHARAKTERYZUJE SIĘ INDUKCYJNOŚCIĄ badacz stosujący metodę etnograficzną nie udaje się w teren w celu sprawdzenia wypracowanej teoretycznie hipotezy. Jego celem jest zgromadzenie odpowiedniej ilości danych, aby z nich dopiero zbudować bardziej ogólne wzory postępowania czy też sposób wyjaśnienia interesującego go zjawiska. »» JEDNĄ Z JEJ CECH JEST DIALOGICZNOŚĆ przejawia się ona w jak największym zaangażowaniu badanych w sam proces badawczy.

Wnioski czy interpretacje, które pojawiają się w trakcie badań powinny być udostępniane i konsultowane z samymi badanymi.

12. Podstawy teoretyczne zastosowanej metodologii można znaleźć w następujących opracowaniach: Angrosino M., Badania etnograficzne i obserwacyjne, Warszawa 2010; Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej, red. Bernard A., Spencer J., Warszawa 2008; Hammersley M., Atkinson P., Metody badań terenowych, Poznań 2000; Królik Tomasz, Wprowadzenie do <<oral history>>, http://oral-history.euv.de/ breslau/index.html; Rubacha K. Metodologia badań nad edukacją. Warszawa: 2008; Łobocki M. Metody i techniki badań pedagogicznych.

Kraków 2001; Pilch T., Bauman T. Zasady badań pedagogicznych. Wydawnictwo Akademickie „Żak” 2001.

30

2.2.1.2

WYWIAD ETNOGRAFICZNY JAKO PODSTAWOWA TECHNIKA WYKORZYSTANA W BADANIACH Wykorzystaliśmy przede wszystkim technikę wywiadu narracyjnego13. Rozmowy prowadziliśmy w miejscach wskazanych przez respondentów (w przeważającej większości wypadków było to mieszkanie, w kilku także park lub miejsce pracy) - zawsze w otoczeniu znanym badanemu.

Wywiad etnograficzny ma dwie podstawowe cechy, jest: »» OTWARTY - bo przybiera postać swobodnej konwersacji, która nie jest sztywno ograniczana przez stworzony wcześniej scenariusz (choć oczywiście musi zarazem podążać tropem, który interesuje badacza). »» POGŁĘBIONY - bo w toku rozmowy badacz może dodawać kolejne, precyzujące pytania, których nie planował przed przystąpieniem do wywiadu. Muszą one jednak być zadawane na tyle ogólnie, aby wyeliminować odpowiedzi typu „tak”/”nie”.

Nas interesowały wspomnienia dotyczące dawnego Nadodrza. Zachowały się one w pamięci osób mieszkających w tej dzielnicy. Opowieści miały wyraźnie zaznaczony, w historycznym czasie, początek i koniec. Wypełniał je opis rozwoju różnych, w jakiś sposób ze sobą powiązanych zdarzeń.

Zakończenie opowieści było konsekwencją przedstawionej przez respondenta historii życia.

Często bywało uzupełniane o oceny i interpretacje tego, co się wydarzyło w życiu opowiadającego14.

Chcieliśmy dowiedzieć się, jak badani konceptualizują oraz waloryzują przestrzeń Nadodrza w swoich narracjach.

Wywiady prowadziliśmy przy użyciu dyktafonu.

2.2.1.3

HISTORIA MÓWIONA JAKO STRATEGIA BADAWCZA W przeprowadzonych wywiadach wykorzystaliśmy elementy techniki historii mówionej (oral history)15.

Sprawdza się ona jako metoda pozyskiwania informacji na temat dzieciństwa, rodziny itd. W ostatnich latach jest z powodzeniem wykorzystywana w badaniach nad pamięcią, także zbiorową.

Założony cel został osiągnięty: uzyskaliśmy pewną ilość narracji dotyczących lat minionych.

Jednak aby wypowiadać się na temat ewentualnego istnienia pamięci zbiorowej (społecznej) mieszkańców Nadodrza, należałoby przeprowadzić większą ilość wywiadów.

To jedna z możliwych kontynuacji rozpoczętych badań.

13. Wywiad charakterystyczny dla badań etnograficznych określają takie przymiotniki jak „pogłębiony”, „otwarty”. Idea ta ma swoje źródło w założeniach hermeneutyki, zgodnie z którymi rozumienie ludzkiego działania, życia, jest możliwe dzięki procesom interpretacji dokonywanych z pozycji analizującej własne działanie jednostki. Badany, snując opowieść, interpretuje swoje działanie, nadaje im sens w perspektywie wcześniejszych i aktualnych doświadczeń. W związku z tym, każdy badany może skupiać się na innych problemach i sygnalizować inne aspekty interesującego badacza zjawiska.

14. W koncepcji wywiadu narracyjnego zakłada się, że opowiadający jest najlepiej zorientowany w wiedzy o swojej biografii, dlatego ważne było, aby zostawić badanym pełną swobodę w opowiadaniu swojej historii życia.

15. To jeden z najczęściej stosowanych obecnie terminów związanych w prowadzeniem badań jakościowych na gruncie nauk humanistycznych i społecznych. Technika ta pojawiła się dość późno - po II wojnie światowej, jako jedna z reakcji środowisk naukowych na przewrót antypozytywistyczny. Gdy mowa o oral history, chodzi z reguły o nagrywanie, archiwizowanie i analizowanie wywiadów ze świadkami przeszłych wydarzeń. Jest to samoświadoma, poddana pewnej dyscyplinie, rejestrowana rozmowa na temat niektórych, uważanych za historycznie istotne, aspektów przeszłości doświadczonej przez osobę badaną. W perspektywie historycznej relacje oral history traktowane są jako źródło dodatkowe, uzupełniające, podrzędne wobec dokumentów pisanych.

31

Trzeba pamiętać, że technika historii mówionej budzi sprzeciw niektórych środowisk naukowych - zarzuca się jej m.in. subiektywność, brak wiarygodności czy reprezentatywności. Celem jakościowych badań prowadzonych w ramach projektu nie było jednak ustalenie chronologii dzielnicy Nadodrze czy napisanie historii tej części miasta, ale raczej uzyskanie narracji, które pozwolą wskazać na mapie miejsca znaczące dla respondentów.

Wybór techniki podyktowany był także tym, że nie mieliśmy możliwości tak mocnego „wejścia” w grupę badaną, jak jest to postulowane w badaniach etnograficznych (modelową sytuacją byłoby długotrwałe zamieszkanie wśród badanej społeczności).

Historia mówiona jest zaś jedną z najbardziej polecanych technik właśnie w takim przypadku, gdy badacz nie może np. pozyskiwać danych techniką obserwacji uczestniczącej.

2.2.1.4

DOBÓR RESPONDENTÓW Badania etnograficzne powinny odzwierciedlać heterogeniczność wybranej społeczności. Nadodrze jest dzielnicą o zróżnicowanej strukturze, jednak skupiliśmy się na jednej, konkretnej grupie mieszkańców.

Respondenci wybierani byli w oparciu o dwa podstawowe kryteria: wiek i miejsce zamieszkania.

Wynikało to z charakteru całego projektu - podstawowym celem było uzyskanie informacji na temat życia seniorów na Nadodrzu. Jako dolną granicę wieku przyjęliśmy 65 lat. Badani musieli zarazem być mieszkańcami Nadodrza od co najmniej 10 lat.

Nie pozyskiwaliśmy danych osobowych od respondentów, co mogło wpływać na zwiększenie ich komfortu podczas rozmów.

Początkowo chcieliśmy zachować proporcję płciową wśród osób badanych, jednak zamiar ten zweryfikowały trudności z dotarciem do nich.

Brak wyraźnie zdefiniowanych cech statystycznych, według których dobierani byli respondenci jest zgodny z postulatami wysuwanymi przez część badaczy stosujących technikę historii mówionej: najbardziej znaczące są nie kryteria doboru osób badanych (za wyjątkiem dwóch wymienionych powyżej), ale to, czy dana osoba może być uważana za świadka interesujących nas wydarzeń.

Ponieważ Nadodrze dotychczas badane było przede wszystkim z użyciem metod i technik ilościowych, zaprojektowane i przeprowadzone przez nas badania etnograficzne mogą być dobrym punktem wyjścia dla innych badań jakościowych w tej części Wrocławia.

2.2.2. GŁÓWNE

USTALENIA BADAŃ

Zapisy poszczególnych rozmów przeprowadzonych w ramach tych badań można znaleźć na mapie Barier i Kapitału Społecznego Nadodrza. Z zebranego materiału można wysnuć kilka wniosków.

Należy jednak pamiętać, że nasze badania etnograficzne mogą być uznane jedynie za pilotaż, zaproszenie i zarazem zachętę do dalszych studiów w tym temacie.

Wspomnienia dotyczące dawnego Nadodrza pojawiają się przeważnie w tych fragmentach wywiadów, które odnoszą się do przestrzeni publicznej. Zwłaszcza do miejsc spotkań - takich jak parki, targi, nieistniejące już kawiarnie czy kina. Respondentom najmocniej zapadły w pamięć: Park Staszica, Górka Słowiańska, dworzec kolejki wąskotorowej, Kino „Pionier”, dawne „targowisko na Staszica”.

32

Miejsca te - często wspominane w narracjach - mogłyby stać się wyznacznikami lokalnej tożsamości. Przywoływane są w związku z dzieciństwem, z zakorzenieniem, jako bliska, prywatna ojczyzna, pierwszy zasób pamięci.

Wspomnienia przytaczane przez respondentów najczęściej dotyczą sytuacji przyjemnych, związanych ze wspólnym spędzaniem czasu wolnego, zabawami, wycieczkami itp. Z naszych rozmów można wyciągnąć wnioski dotyczące postaw wobec zmian zachodzących na Nadodrzu.

Respondenci zauważają zmiany w miejscach publicznych (np. Park Staszica), ale także te, które dotyczą kamienic i podwórek.

Najczęściej nie mają poczucia, że zmiany te w jakikolwiek, nawet najmniejszy sposób zależą od nich.

Budzi to w nich frustrację, zniecierpliwienie tempem działań lub obojętność względem rewitalizacji.

Respondenci postrzegają zmiany przede wszystkim jako porządkowanie przestrzeni dzielnicy (zwłaszcza parków, a także wspominanej kilkakrotnie Górki Słowiańskiej). Pojawia się wątek inwestycji - ocenianych negatywnie.Łączą się one w dużym stopniu z wspominanym już wcześniej poczuciem niemożności decydowania o wyglądzie własnej przestrzeni.

Jeden z respondentów wspomina: „Ale o to, o co pani pyta, to nie, straciłem chęć. Każdy ma coś do powiedzenia, nie ma zgody, każdy chce mieć rację. Mieszkam przy ulicy Cybulskiego, zmobilizowałem młodych ludzi, chcieliśmy zrobić podwórko. Wszystko było przemyślane, to co my mieliśmy w planie 10 lat temu już by było pięknie zrobione, przez społeczeństwo, które było. Wszyscy się zgodzili, ale ktoś z miasta przerwał.

Wyburzono to co my mieliśmy w planie…”.

Przytoczony fragment interpretuje działania prowadzone na Nadodrzu w kategoriach dwóch opozycyjnych sił: jedna z nich to „społeczeństwo”, mieszkańcy, a druga to „włodarze”, przedstawiciele polityki miasta, projektujący rewitalizację dzielnicy. „Większość aktualnych problemów społecznych daje się przekonywująco odnieść do wykluczenia, które nie sprowadza się tylko do niewystarczających dochodów, ale przejawia się w dziedzinie warunków mieszkaniowych, pracy, zdrowia czy uczestnictwa w działaniach obywatelskich”16.

2.2.3. ROBOCZE

REKOMENDACJE

Właśnie owo poczucie obywatelskiego wykluczenia może być tematem dalszych, bardziej pogłębionych badań etnograficznych. Z naszych rozmów wynika, że poznawczo uzasadnione byłoby spojrzenie na Nadodrze przez pryzmat wzajemnie przecinających się dyskursów o tej dzielnicy: akademickiego, administracyjnego, politycznego, kulturowego, ekonomicznego i innych.

16. J. Damon, Wykluczenie, Warszawa 2012.

33

Na potrzeby dalszych działań warto zastanowić się nad kilkoma problemami, które często pojawiają się w wywiadach: »» W JAKI SPOSÓB MOŻNA BARDZIEJ AKTYWNIE NIŻ DO TEJ PORY WŁĄCZYĆ MIESZKAŃCÓW W PROCES REWITALIZACJI? »» CZY ISTNIEJE SPOSÓB PROWADZENIA KONSULTACJI SPOŁECZNYCH, KTÓRY SPOTKAŁBY SIĘ Z WIĘKSZYM ZAINTERESOWANIEM MIESZKAŃCÓW? »» W JAKI SPOSÓB WZBOGACIĆ DYSKURSY ODNOSZĄCE SIĘ DO REWITALIZACJI O GŁOS ICH MIESZKAŃCÓW? »» CZY ISTNIEJE SPOSÓB NA PROWADZENIE DZIAŁAŃ Z ZAKRESU EDUKACJI OBYWATELSKIEJ WŚRÓD MIESZKAŃCÓW? Mała ojczyzna - niezależnie od tego czy jest biedna, czy bogata, czy ma wielowiekowe tradycje, czy jest niedawnym konstruktem - rodzi nie tylko określone wyzwania natury politycznej czy ekonomicznej. Jest przede wszystkim źródłem siły i woli, które prowadzą do przemiany i ulepszenia zastanych warunków. Warto bowiem pamiętać, że „mała ojczyzna nie jest terenem, obiektem czy przedmiotem czyichś zewnętrznych działań, lecz jest w dużym stopniu czynnikiem samoedukacji, mogącym w dużym stopniu wywołać czynniki samorozwoju”17.

2.3. INWENTARYZACJA BARIER 2.3.1. ZAŁOŻONE

CELE I METODOLOGIA

W kwietniu 2013 r. studenci II roku architektury krajobrazu z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu sprawdzali łatwość poruszania się po Nadodrzu, posługując się sprzętem używanym na co dzień przez osoby niepełnosprawne i starsze (wózki, kule łokciowe i pachowe, balkoniki, okulary i laski dla niewidomych, ciężarki na ręce i nogi pozwalające „wczuć się” w sposób chodzenia seniorów).

Byli podzieleni na 18 zespołów (po 3-4 osoby). Zbadali prawie całe Nadodrze. W trakcie ćwiczeń robili pomiary, notatki i zdjęcia. Na tej podstawie sporządzili raporty o barierach komunikacyjnych Nadodrza, wraz z rekomendacjami18. Pracami kierowały dr inż Hanna Marszałek i dr inż. Kamila Adamczyk z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.

2.3.2. GŁÓWNE

USTALENIA INWENTARYZACJI

Trudno precyzyjnie oszacować, jaki odsetek mieszkańców Nadodrza ma rozmaite trudności z poruszaniem się. Bardzo hipotetycznie można założyć, że problem ten dotyczy od ok. 15 - 30% ludności osiedla19.

Urbanistyka i układ drogowy Nadodrza są w większości historyczne, co wbrew pozorom ułatwia to eliminację barier.

17. Theiss „Mała ojczyzna: perspektywa edukacyjno-utylitarna”, Warszawa, str. 13 18. Studenci badali Nadodrze przez cztery kolejne wtorki kwietnia 2013 r. Była to część pracy zaliczeniowej z przedmiotu „Niepełnosprawni w przestrzeni publicznej”.

19. Z przytoczonych dalej (por. pkt. 2.4.2.1. i 2.4.2.5.) danych wynika, że 16% mieszkańców Nadodrza to osoby w wieku poprodukcyjnym, zaś 17% to osoby ze świadczeniami MOPS z tytułu niepełnosprawności; dodać do tego należy rodziny z małymi dziećmi (bo poruszanie się z dzieckiem w wózku też jest trudne). Nie da się zsumować odsetków osób starszych i niepełnosprawnych, ale musimy założyć, że te dwa zbiory mogą mieć niewielką część wspólną.

34

Więcej znajdziemy w przestrzeniach modernistycznych (poza wiaduktem kolejowym i Dworcem Nadodrze, nie mamy na tym osiedlu wielopoziomowych przejść i tuneli). Jednocześnie ulice i chodniki są na tyle szerokie, że można przekształcić je w przestrzeń przyjazną wszystkim użytkownikom.

Z drugiej strony, wiele wypadków zdarza się na ulicach i placach przekształconych lub wręcz wybudowanych w latach powojennych: Drobnera, Jedności Narodowej, Bema, co wyraźnie wskazuje, że należy zmienić wytyczne projektowania tak, aby kierowcy dostosowywali prędkość do ograniczeń stwarzanych nie tylko przez przepisy, ale po prostu przez warunki panujące w śródmieściu (piesi, rowerzyści, inne pojazdy).

Stare kamienice Nadodrza nie są przystosowane do potrzeb osób o ograniczonej mobilności. To samo dotyczy przestrzeni publicznych, które przeważnie nie były remontowane od wielu lat, albo nawet wcale. Efektem są chociażby krzywe chodniki.

Analiza barier infrastrukturalnych na Nadodrzu wykazała następujące rodzaje usterek: NA PRZYSTANKACH »» Brak dojścia z obu stron do przystanku, brak przejścia dla pieszych na węźle przystankowym po najkrótszej trasie, czytelność węzła (powinno być widać wszystkie przystanki w obrębie węzła) - z tym wiąże się brak map na przystankach: perony węzła Dworzec Nadodrze nie są wyraźnie oznakowane w zakresie informacji o kierunkach, w jakich odjeżdżają różne linie. »» Zbyt nisko lub wysoko powieszony rozkład jazdy, nieoświetlony rozkład na słupku (rozkłady na przystankach powinny być od strony latarni), jednostronna tablica LCD z rozkładem umieszczona tyłem do przystanku i głównego kierunku dojścia na przystanek, na złej wysokości. »» Słupek, kosz na śmieci i inne elementy małej architektury w świetle przejścia, wiata oddalona od słupka (pojazdy zatrzymują się pierwszymi drzwiami na jego wysokości), zbyt niski peron lub jego brak, zbyt wąskie przejście (przystanek na rogu Drobnera/Dubois), bez barierek, zastawiane parkującymi autami, z drogą rowerową, która powoduje konflikt, szerokość peronu minimum 1,5 m, brak pasa płytek „stop” przy krawędzi, dziury w chodniku.

W DZIAŁANIU SYGNALIZACJI ŚWIETLNEJ »» Brak dźwięku sygnalizującego zielone światło, złamanie rozporządzenia Ministra Infrastruktury20 w sprawie szczegółowych warunków technicznych dla znaków i sygnałów drogowych (minimum 1,4 m/s dla pieszych, ale 1,0 m/s dla osób na wózkach) na wielu przejściach, sygnalizacje nieskoordynowane przez dwie jezdnie, brak sygnalizacji wzbudzanej na przejściach przez torowiska skłania pieszych do nierespektowania jej (czerwone światło palące się we wszystkich cyklach, podczas gdy tramwaje jeżdżą np. co 6-10 minut - dla 2 linii), sygnalizacje utrudniające przesiadki, poprzez nieskoordynowanie ciągów pieszych.

NA CHODNIKACH »» Krzywe, dziurawe, ze słupami na środku, ze zbyt wysokim krawężnikiem, ze zbyt niskim nieoznaczonym guzami krawężnikiem, węższe niż 150 cm, z notorycznym parkowaniem zwężającym światło przejścia, ze złą nawierzchnią (nierówny granit, połamane płyty betonowe, brak nawierzchni - np. wzdłuż ul. Jedności Narodowej od Roosevelta do Ołbińskiej), kałuże, brak równoległych 20. Z dn. 3 lipca 2003 r.

35

rozwiązań dla rowerów, powodujący ruch rowerowy na chodniku, wysokie krawężniki (nawet ponad 20 cm!), brak wyniesionych przejść dla pieszych, które jednocześnie uspokajałyby ruch w obrębie skrzyżowania, kratki ściekowe ze zbyt dużymi otworami.

W BUDYNKACH »» Najczęstszym problemem są schody do wejścia, do tego często niezgodne z rozporządzeniem Ministra Infrastruktury w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie - np. ekstremalnie wysokie stopnie, nawet niemal 30 cm (przy normie 17 cm), dodatkowo wychodzące na chodnik, zwężając go, brak windy, drzwi węższe niż 0,9 m, próg > 2 cm, kratki przed wejściem wzdłuż osi wejścia, powodujące niebezpieczeństwo utknięcia kół wózka.

BRAK MIEJSC PARKINGOWYCH DLA NIEPEŁNOSPRAWNYCH »» Wdług wskaźnika, miejsc parkingowych dla niepełnosprawnych powinno być: standardowo 5%, przy szpitalach 10%, przy obiektach dla osób niepełnosprawnych 20%. Nie są one w ogóle wyznaczone21.

Obecnie parkowanie na Nadodrzu jest bardzo chaotyczne22.

Na wielu ulicach (szczególnie Jagiellończyka, Oleśnickiej, Jedności Narodowej) chodnik jest zwężony do mniej niż 70 cm, czyli nie mieści się na nim wózek inwalidzki (sic!). Niezbędne jest uporządkowanie parkowania, zarówno poprzez organizację ruchu, jak i działania policji oraz straży miejskiej.

Niezbędne zmiany należałoby zaplanować tak, aby zminimalizować koszty. Przy okazji, pozwoli to zachować oryginalne materiały, takie jak bruk, który jest nadal równy na wielu bocznych ulicach czy granitowe płyty. Najlepszym rozwiązaniem na wielu ulicach wydaje się uspokojenie ruchu za pomocą stref shared space /woonerf.

Polega to na uporządkowaniu parkowania i poruszania się - tak, aby zmniejszyć prędkość samochodów i wyeliminować tranzyt, a przez to zwiększyć bezpieczeństwo pieszych, ograniczyć hałas, a przede wszystkim zmienić proporcje wykorzystania przestrzeni.

Obecnie samochody anektują nawet chodniki, a przecież układ drogowy Nadodrza, poza głównymi ulicami, jest zupełnie wydolny nawet w godzinach szczytu, nie ma żadnych podstaw do tego, aby przekroje ulic były tak szerokie, a parkowanie było wyznaczone na chodnikach. Jednocześnie dodanie małej architektury (w tym bardzo potrzebnych osobom starszym ławek), zieleni czy ogródków kawiarni sprawi, że ulice staną się przyjazną przestrzenią publiczną i ożywią ją. Innym elementem jednocześnie uspokajającym ruch, jak i ułatwiającym przemieszczanie się, są antyzatoki i przystanki wiedeńskie.

Dziś większość przystanków na Nadodrzu jest dochodzona (nie ma peronu, do tramwaju należy wejść prosto z jezdni), co uniemożliwia korzystanie z nich osobom na wózkach, nawet przy tramwajach niskopodłogowych (wysuwana rampa musi zostać oparta o peron przystanku)23.

21. Zob. Kamil Kowalski, „Projektowanie bez barier - wytyczne”, Kamil Kowalski, Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji, Warszawa, http://www.integracja.org/wp-content/uploads/2011/03/projektowanieBB.pdf, str. 60. Wartość wskaźnika zależy od zapisów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego.

22. Por. Jarosław Patron, Problem parkowania na osiedlu Nadodrze”, praca magisterska złożona na Politechnice Wrocławskiej.

23. Por. Jarosław Makuch „Projektowanie przystanków tramwajowych dla bezpieczeństwa i wygody pasażerów”, Politechnika Wrocławska, 1999, http://i14odt.iil.pwr.wroc.pl/makuch/art11.pdf. Także Tomasz Korycki, „Analiza możliwości zwiększenia bezpieczeństwa pasażerów na przystankach tramwajowych we Wrocławiu”, Politechnika Wrocławska 2008.

36

2.3.3. ROBOCZE

REKOMENDACJE

FIZYCZNE USPOKOJENIE RUCHU: »» WYNIESIONE PRZEJŚCIA DLA PIESZYCH - dzięki likwidacji krawężników łatwiej się poruszać i zwiększa się bezpieczeństwo drogowe oraz zmniejsza hałas komunikacyjny. »» SHARED SPACE/WOONERF - strefa ruchu poprzez małą architekturę i drzewa uspokajające ruch, przestrzeń jezdni staje się przestrzenią publiczną, a parkowanie jest uporządkowane. »» PRZYSTANKI WIEDEŃSKIE/ANTYZATOKI - łatwiejsze wsiadanie do tramwajów, zwiększone bezpieczeństwo.

RAMPY PRZY SCHODACH WEJŚCIOWYCH »» Niestety, w wielu miejscach będzie to bardzo trudne, ze względu na m.in. wąskie drzwi do budynków czy kształt chodnika.

ERGONOMICZNE SCHODY, ZGODNE Z NORMAMI WYMIANA KRZYWYCH CHODNIKÓW I ORGANIZACJA MIEJSC PARKINGOWYCH POZA NIMI »» dziś auta niszczą bardzo szybko nawet nowe trotuary.

SPRZĄTANIE EKSKREMENTÓW »» jeden z najpowszechniejszych problemów z poruszaniem się jest nierozwiązany, a wystarczy tzw. “odkurzacz do psich kup”.

MONTAŻ ŁAWEK »» osoby mniej sprawne potrzebują odpoczynku podczas dłuższych spacerów.

WYRAŹNE OZNAKOWANIE CIĄGÓW PIESZYCH (FAKTURĄ, KOLOREM NAWIERZCHNI).

PROJEKTOWANIE PRZESTRZENI GŁÓWNIE DLA PIESZYCH, A NIE DLA SAMOCHODÓW.

Rekomendacjami do tej części „Masterplanu 60+” są również projekty przygotowane przez studentów Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, zamieszczone na naszej Mapie Barier i Kapitału Nadodrza.

37

2.4. ANALIZA DANYCH STATYSTYCZNYCH,

STRATEGII I PROGRAMÓW

2.4.1.

ZAŁOŻONE CELE I METODOLOGIA

2.4.1.1. ŹRÓDŁA

DANYCH STATYSTYCZNYCH

Postanowiliśmy zebrać i przeanalizować tego typu informacje, by zrekonstruować ekonomiczny, społeczny i instytucjonalny kontekst życia seniorów na Nadodrzu. Szukaliśmy danych, które:

a. są lub mogą być pozyskiwane regularnie przez instytucje publiczne; b. są dostępne publicznie, nieodpłatnie; c. nie wymagają prowadzenia badań opinii. Na podstawie takich informacji można docelowo wypracować bazę wskaźników przydatnych jako narzędzie monitoringu procesów rozwojowych na Nadodrzu.

Rozmaite liczby dotyczące wrocławskiego Nadodrza można znaleźć przede wszystkim w trzech dokumentach: »» DOWOLNIE WYBRANEJ Z KILKU UCHWAŁ RADY MIEJSKIEJ WROCŁAWIA O WYZNACZENIU TZW. OBSZARU WSPARCIA NA NADODRZU24 Ponieważ podają te same podstawowe informacje statystyczne o tej części miasta, odnosimy się do nich dalej pisząc po prostu o „Uchwale o obszarze wsparcia”. »» DIAGNOZIE PRZEDMIEŚCIA ODRZAŃSKIEGO przygotowanej na potrzeby tzw. masterplanu dla tego obszaru przez miejską spółkę Wrocławska Rewitalizacja25 (dalej nazywamy ją „masterplanem”). »» WROCŁAWSKIEJ DIAGNOZIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH (WDPS), sporządzonej na zlecenie władz miasta w latach 2009-2010.26

24. Por. Uchwała Nr XIX/396/11 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 1 grudnia 2011 r. w sprawie zmiany uchwały nr XXXI/1037/09 Rady Miejskiej Wrocławia w sprawie wyznaczenia Obszaru Wsparcia oraz przyjęcia programu przedsięwzięć rewitalizacyjnych współfinansowanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007-2013, http://wrosystem.um.wroc.pl/beta_4/webdisk/149135%5C0396ru06_an.pdf. Te same informacje powtarzają się też w kolejnej uchwale na ten temat - por. Uchwała Nr XXXVII/846/13 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 17 stycznia 2013 r. w sprawie zmiany uchwały nr XXXI/1037/09 Rady Miejskiej Wrocławia w sprawie wyznaczenia Obszaru Wsparcia oraz przyjęcia programu przedsięwzięć rewitalizacyjnych współfinansowanych w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego dla Województwa Dolnośląskiego na lata 2007-2013, http://wrosystem.um.wroc.pl/beta_4/webdisk/158022/0846ru06.pdf.

25. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan. Analizy”. Zleceniodawca: Gmina Wrocław. Wykonawca: Wrocławska Rewitalizacja Sp. z o.o. Wrocław, grudzień 2011. Materiał w posiadaniu autorów niniejszego tekstu.

26. Por. Mateusz Błaszczyk, Stanisław W. Kłopot, Grzegorz Kozdraś, „Problemy społeczne w przestrzeni miasta. Raport z badań socjologicznych nad mieszkańcami miasta. Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych”. Wrocław, marzec 2010, http://www.mops.wroclaw.pl/ uploaded/wroclawska%20diagnoza/raport_diagnoza%20mieszka%C5%84c%C3%B3w%20Wroc%C5%82awia%20 2009.pdf oraz Mateusz Błaszczyk, Stanisław W. Kłopot, „Problemy społeczne w przestrzeni miasta. Raport z badań socjologicznych nad wrocławskimi gospodarstwami domowymi. Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych”. Wrocław, luty 2010, http://www.mops. wroclaw.pl/uploaded/wroclawska%20diagnoza/raport%20_diagnoza%20wroc%C5%82awskich%20gospodarstw%20 domowych%202009.pdf. Zob. też Anna Rumińska, wypisy z obu opracowań, http://www.slideshare.net/stalowy22/wypis-diagnoza-spolarumiska.

38

Liczne dane o Nadodrzu są także naniesione na mapach Systemu Informacji Przestrzennej Wrocławia27 oraz na oficjalnej stronie internetowej miasta28. Dane dotyczące całego Wrocławia są w Banku Danych Lokalnych GUS.29

Problem w tym, że każdy z trzech wymienionych wyżej dokumentów inaczej delimituje Nadodrze.

Przeważnie panuje zgoda, że tę część miasta od południa odgranicza Odra, a od północy - tory kolejowe.

Rozbieżności dotyczą granicy zachodniej i wschodniej oraz paru mniejszych terenów - jak pl. Bema z przyległościami czy rejon ulic Jedności Narodowej, Nowowiejskiej, Żeromskiego i Rychtalskiej.

I tak np. teren objęty masterplanem, obejmuje cały obszar wsparcia wyznaczony przez Radę Miejską Wrocławia30, ale dodaje do niego tereny między ul. Cybulskiego, a Bulwarem Zwierzyckiego, nabrzeże Odry wzdłuż ul. Drobnera oraz cały kwartał między ulicami Bema, Sienkiewicza, Prusa i Świętokrzyską, a także rozległe tereny na północ od linii ulic Słowiańskiej i Nowowiejskiej31. Ta różnica jest istotna, bo w ten sposób masterplan dodatkowo uwzględnia aż osiem kwartałów zabudowy, w tym budynki Uniwersytetu Wrocławskiego na południu obszaru.

Z kolei Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych opiera się na podziale miasta na osiedla (choć go modyfikuje)32. Osiedle Nadodrze jest w tym wypadku przesunięte nieco na zachód w stosunku do obszaru wsparcia - jego wschodnia część nie obejmuje np. ul. Poniatowskiego i pl. Bema, za to część zachodnia obejmuje ulice położone na Kępie Mieszczańskiej33.

Delimitacja ma wpływ na dane dotyczące liczby ludności. Obszar wsparcia precyzyjnie szacuje ją na 35133 osoby34. Delimitacja osiedli jako „orientacyjną liczbę” mieszkańców Nadodrza podaje 26,8 tys. osób35. W pierwszym wypadku jest to 5,56% ludności Wrocławia, w drugim - 4,24%36 Znane nam analizy sporządzone na potrzeby masterplanu nie podają liczby mieszkańców Nadodrza.

W niniejszym opracowaniu - w zależności od tematu i dostępnych danych - posługujemy się różnymi delimitacjami Nadodrza. To oczywiście istotna słabość, ale na tym etapie nie da się jej uniknąć.

Przeważnie staramy się opierać wyliczenia na delimitacji obszaru wsparcia, a więc także na liczbie 35133 mieszkańców.

Informacje zawarte we Wrocławskiej Diagnozie Problemów Społecznych mają inny charakter. To wyniki badań socjologicznych przeprowadzonych jednorazowo, w 2009 r., wśród mieszkańców całego miasta - z rozbiciem na osiedla. W części dotyczącej gospodarstw domowych badanie objęło na Nadodrzu 136 gospodarstw, zamieszkanych przez 340 osób37. W części dotyczącej mieszkańców badanie objęło 266 osób38. Traktujemy pozyskane tą drogą informacje jako uzupełnienie pozostałych danych.

27. Por. http://geoportal.wroclaw.pl/www/index.shtml.

34. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 25.

28. Portal Wroclaw.pl http://www.wroclaw.pl/.

35. Uchwała Nr XXIX/643/12, op. cit.

29. Np. tu: http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_cechter. dims?p_id=442517&p_token=-1891450842.

36. Przyjmujemy liczbę ludności Wrocławia na 631235 osób (dane GUS, faktyczne miejsce zamieszkania ogółem, stan na 31.12.2011.).

30. Por. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 1 oraz 23-25.

31. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 20.

37. Błaszczyk, Kłopot, „Problemy społeczne…”, op. cit., str. 11.

32. Błaszczyk, Kłopot, Kozdraś, „Problemy społeczne…”, op. cit., str.

5-6.

38. Błaszczyk, Kłopot, Kozdraś, „Problemy społeczne…”, op. cit., str. 5-6.

33. Por. granice osiedla Nadodrze wyznaczone w: Uchwała Nr XXIX/643/12 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 5 lipca 2012 r. w sprawie zmiany uchwały nr XX/110/91 Rady Miejskiej Wrocławia w sprawie podziału Wrocławia na osiedla. h t t p : //w r o s y s t e m . u m . w r o c . p l / b e t a _ 4 /w e b disk/154096%5C0643ru06_an.pdf

39

2.4.1.2.

ANALIZA STRATEGII I PROGRAMÓW Przejrzeliśmy wybrane dokumenty strategiczne i programowe, przyjęte w ostatnich latach przez Komisję Europejską, polski rząd, władze samorządowe Dolnego Śląska i Wrocławia (w chwili pisania naszego tekstu, niektóre z tych dokumentów miały wciąż status projektów). Przeprowadziliśmy też wstępną kwerendę przedsięwzięć adresowanych do osób starszych przez Urząd Miasta Wrocławia.

Celem tej części diagnozy było pozyskanie wiedzy o tym, jakie działania wobec seniorów mogą potencjalnie liczyć na wsparcie administracji publicznej.

2.4.2.

DANE STATYSTYCZNE Obszar wsparcia obejmuje prawie 110 ha powierzchni39. To raptem tylko 0,37% powierzchni miasta40.

2.4.2.1.

LUDNOŚĆ Jak już wyżej wspomnieliśmy, uchwała o obszarze wsparcia szacuje liczbę jego mieszkańców na 35133 osoby41. Zaś delimitacja osiedli jako „orientacyjną liczbę” mieszkańców Nadodrza podaje 26,8 tys. osób42. W pierwszym wypadku jest to 5,56% ludności Wrocławia, w drugim - 4,24%43.

Znacznie większy udział Nadodrza w ogólnej liczbie mieszkańców Wrocławia niż w jego powierzchni pokazuje, że jest to relatywnie gęsto zaludniona część miasta.

Masterplan analizuje strukturę wiekową populacji Nadodrza, dzieląc ją na cztery grupy.

I tak - osoby w wieku przedprodukcyjnym (do 18 roku życia) to 17% ludności terenu objętego masterplanem (wynik Wrocławia: 15%); w wieku produkcyjnym mobilnym (18-44) - 40% (Wrocław: 41%); w wieku produkcyjnym niemobilnym (kobiety - 45-59; mężczyźni - 45-64) - 27% (Wrocław: 24%); w wieku poprodukcyjnym (kobiety powyżej 60 lat; mężczyźni powyżej 65 lat) - 16% (Wrocław: 20%)44. Jak widać, na Nadodrzu jest nieco więcej ludzi młodych i nieco mniej emerytów niż przeciętnie w mieście. Jest też wyraźnie więcej osób w wieku produkcyjnym niemobilnym. „W przypadku Nadodrza” - piszą autorzy masterplanu - „należy zwrócić uwagę na liczebność grupy osób najmniej aktywnych zawodowo - w wieku 45+ (czyli produkcyjnym niemobilnym oraz poprodukcyjnym). Łącznie stanowi ona aż 43% mieszkańców”45.

W masterplanie jest też mapka pokazująca wyższy od średniej udział tych grup wiekowych w poszcze-gólnych kwartałach Nadodrza. Grupa najstarsza wyraźnie dominuje środkowej części obszaru (np. w okolicach ul. Rydygiera), na południowym zachodzie (ul. Cybulskiego) i w paru kwartałach na północnym wschodzie (rejon Nowowiejskiej i Jedności Narodowej)46. Szczegółowe dane dotyczące grup wiekowych w poszczególnych rejonach Nadodrza można znaleźć na mapie „demografia” we wrocławskim Systemie Informacji Przestrzennej47.

39. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 18.

40. GUS szacuje ją na 29282 ha (2012 r.).

41. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 25.

42. Uchwała Nr XXIX/643/12, op. cit.

43. Przyjmujemy liczbę ludności Wrocławia na 631235 osób (dane GUS, faktyczne miejsce zamieszkania ogółem, stan na 31.12.2011.).

44. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 96. Dane dla Wrocławia z 31.12.2010., dla Nadodrza - z 30.06.2011.

45. Tamże.

46. Tamże, str. 97.

47. Są to dane w rozbiciu na rejony statystyczne PESEL, których granice częściowo pokrywają się z granicami kwartałów.

40

Inne wyniki osiągnęli autorzy badań przeprowadzonych na potrzeby Wrocławskiej Diagnozy Problemów Społecznych48. W badanych gospodarstwach domowych na Nadodrzu 16,2% mieszkańców miało 0-18 lat, 50% - 19-44 lata, a 33,8% - 45 i więcej lat. Średnia dla Wrocławia wynosi odpowiednio: 16,6%, 46,5%, 36,9%49. Zatem badania pokazały, że na Nadodrzu jest więcej osób w wieku produkcyjnym mobilnym i mniej osób w wieku 45+ niż przeciętnie w całym mieście. To do pewnego stopnia potwierdza dane przytaczane przez masterplan. Okazuje się, że Nadodrze nie jest zdominowane przez seniorów.

Wręcz jest to osiedle o znaczącej populacji ludzi młodych i w wieku produkcyjnym.

Z 266 respondentów przebadanych na Nadodrzu na potrzeby WDPS, 52,3% to kobiety (jeden z najniższych rezultatów wśród wrocławskich osiedli). Należy tu dodać, że we Wrocławiu wskaźnik liczby kobiet na 100 mężczyzn wynosi 114, a w całej Polsce - 107.50. Wśród respondentów WDPS na Nadodrzu, najliczniej reprezentowana jest grupa wiekowa 50-64 - 28,2% (wynik relatywnie niski w porównaniu z innymi osiedlami)51.

2.4.2.2. POŁOŻENIE,

TRANSPORT, ŚRODOWISKO

Nadodrze położone jest tuż przy centrum Wrocławia - na północ od Starego Miasta, między Odrą, torami kolejowymi i ulicą Jedności Narodowej. Leży na terenie dawnego Przedmieścia Odrzańskiego52.

Mimo, że leży na wyspie (wraz z Ołbinem i Kleczkowem), jest to jedno z najlepiej skomunikowanych osiedli we Wrocławiu. Na Nadodrze można dostać się kilkoma mostami (Pomorskimi, Uniwersyteckim, Dmowskiego, Młyńskimi i kolejowym). Uciążliwością jest ruch tranzytowy przechodzącej tędy Drogi Krajowej nr 5, choć ograniczyła go Autostradowa Obwodnica Wrocławia. Nadal kłopotliwy jest ruch tranzytowy międzydzielnicowy i aglomeracyjny (np. w stronę Trzebnicy). Planowane było wytyczenie tzw. Obwodnicy Staromiejskiej (miała połączyć ul. Nowowiejską z Rychtalską lub Słowiańską, a poprzez most za elektrociepłownią - także z Poznańską, pl. Strzegomskim i biec dalej na południe). Miała ona odciążyć Trasę Mieszczańską (czyli ciąg ulic Drobnera i Sienkiewicza) oraz Trasę W-Z. jednak obecnie plany modernizacji układu drogowego na Nadodrzu ograniczają się do przebudowy skrzyżowania Drobnera/Dubois.

Komunikacja rowerowa jest utrudniona: niewiele jest dróg rowerowych, a większość istniejących to krótkie, niespójne odcinki. Stan jezdni bardzo utrudnia poruszanie się wraz z samochodami.

Komunikacja piesza jest bardzo popularnym sposobem poruszania się, niestety jest dyskryminowana przez priorytet dla komunikacji indywidualnej (źle ustawiona sygnalizacja świetlna, brak przejść dla pieszych na dużych odcinkach ulic głównych, a nawet zbiorczych).

48. Mateusz Błaszczyk, Stanisław W. Kłopot, „Problemy społeczne w przestrzeni miasta. Raport z badań socjologicznych nad wrocławskimi gospodarstwami domowymi. Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych”, Wrocław, luty 2010. http://www.mops.wroclaw.pl/ uploaded/wroclawska%20diagnoza/raport%20_diagnoza%20wroc%C5%82awskich%20gospodarstw%20domowych%202009.pdf. Przebadanych zostało 136 gospodarstw domowych na Nadodrzu, zamieszkałych przez łącznie 340 osób. Przeciętna liczba osób w gospodarstwie: 2,5. Por. tamże, str. 11. Wśród gospodarstw badanych na Nadodrzu najwięcej było 1- i 2-osobowych (51,5 proc.; średnia wrocławska: 52,6 proc.), ale znalazło się ponadprzeciętnie dużo 3-osobowych (29,4 proc.; średnia wrocławska: 25,8 proc.)

- por. tamże, str. 12.

49. Tamże, str. 17.

50. Dane GUS, 2012.

51. Błaszczyk, Kłopot, Kozdraś, „Problemy społeczne…”, op. cit., str. 11.

52. Dzieliło się na Kępę Strzelecką (na zachód od ul. Trzebnickiej) oraz Dzielnicę św. Macieja, a także wieś Ołbin (której swą nazwę zawdzięcza ul. Ołbińska, nie leżąca na dzisiejszym osiedlu Ołbin.

41

Komunikacja zbiorowa jest bardzo dobrze rozwinięta. Na osiedlu znajduje się zajezdnia tramwajowa oraz jeden z głównych miejskich węzłów przesiadkowych - przy Dworcu Nadodrze, który jest trzecim najważniejszym dworcem kolejowym we Wrocławiu i zapewnia połączenia ponadregionalne.

Największym problemem układu transportowego jest jego stan.

Na wielu ulicach i torowiskach oraz na Mostach Pomorskich niezbędny jest natychmiastowy generalny remont.

Głównym źródłem hałasu na Nadodrzu jest komunikacja kołowa, dlatego tak ważny jest stan nawierzchni ulic. Poza najważniejszymi z nich mamy strefy ciche - są nimi także wnętrza kwartałów.

Jednak generalnie normy hałasu są radykalnie przekroczone wzdłuż ulic.

Elektrociepłownia jest istotnym źródłem zanieczyszczeń dla Wrocławia, ale - dzięki wysokim kominom - mniej szkodzi sąsiadującemu z nią Nadodrzu. Osiedle ma większy problem z emisją niską, pochodzącą z samochodów i autobusów oraz z domowych pieców węglowych. Dzielnica jest też słabo przewietrzana, ze względu na gęstą zabudowę53.

Na obszarze wsparcia jest relatywnie mało zieleni, przeważnie można ją znaleźć na niewielkich kwerach. Wyjątkiem są Park Staszica oraz dłuższy skwer wzdłuż ul. Pomorskiej.

2.4.2.3. PODSTAWOWE

PARAMETRY NEGATYWNE. POCZUCIE ZAGROŻENIA

Nadodrze zostało zdefiniowane jako obszar wsparcia, ponieważ jest to teren dotknięty licznymi problemami.

Uchwała o obszarze wsparcia wymienia trzy podstawowe wskaźniki, w których Nadodrze wypada wyraźnie słabiej od tzw. wskaźnika referencyjnego dla całego województwa: a. liczba przestępstw na 1 tys. ludności (Nadodrze: 52,2; wskaźnik referencyjny: 41,4); b. liczba budynków wybudowanych przed rokiem 1989 do ogólnej liczby budynków, w % (Nadodrze: 100%; wskaźnik referencyjny: 86,6%); c. niski wskaźnik prowadzenia działalności gospodarczej (Nadodrze: 10,27; wskaźnik referencyjny: 10,5)54. Ta sama uchwała pokazuje również kilka map z „Atlasu problemów społecznych Wrocławia” z 2005 r. Wynika z nich, że obszar Nadodrza i okolic ma jedną z największych w mieście gęstości rozmieszczenia bezrobocia długotrwałego oraz liczb miejsc popełniania przestępstw przeciwko rodzinie. Jest też jednym z obszarów o najwyższym wskaźniku nasilenia patologii55.

Wrocławska Diagnoza Problemów Społecznych pokazuje, że Nadodrze - na tle Wrocławia - ma następujące parametry negatywne: a. jest jednym z obszarów o najniższym odsetku osób aktywnych zawodowo (45-49,9%)56; b. ma jeden z najniższych wskaźników wykształcenia (13,1 lat ukończonej nauki szkolnej - na niektórych osiedlach Krzyków i na Wielkiej Wyspie ten wskaźnik wynosi ponad 15)57; c. ma niski odsetek osób podnoszących swoje kwalifikacje zawodowe (od 30 do 34,9%)58;

42

53. Więcej o środowisku na Nadodrzu - zob. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 110-113.

56. Błaszczyk, Kłopot, Kozdraś, „Problemy społeczne…”, op. cit., str. 78.

54. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 26.

57. Tamże, str. 98.

55. Tamże, str. 19-21.

58. Tamże, str. 111.

d. ma bardzo niski wskaźnik zaangażowania w stosunki sąsiedzkie59 i niski wskaźnik zaufania do innych60, ale nie wypada źle pod względem procenta osób biorących udział w zbiorowych działaniach społecznych61, ma też przeciętną skłonność do stowarzyszania62; e. jego mieszkańcy mają niskie poczucie sprawiedliwości63, ale - co ciekawe - Nadodrze ma zarazem relatywnie wysoki wskaźnik zaufania do władz lokalnych64.

Znamienne są opinie na temat poczucia bezpieczeństwa we własnym miejscu zamieszkania. Mieszkańcy Nadodrza mają bardzo wysokie poczucie zagrożenia (podobnie jest tylko na Przedmieściu Oławskim).

Aż 10,6% ankietowanych w tej części miasta uważa, że jest tam niebezpiecznie w ciągu dnia (najwyższy wynik ze wszystkich osiedli, dwa razy większy niż na Przedmieściu Oławskim).

Zaś aż 36,7% uważa, że jest tam niebezpiecznie w ciągu nocy (gorzej jest tylko na Przedmieściu Oławskim)65. Autorzy Diagnozy zapytali też respondentów o „zdarzenia w miejscu zamieszkania (kwartale ulic, osiedlu), które w okresie ostatniego roku wywołały poczucie zagrożenia, naruszenia bezpieczeństwa”66. Nadodrze przoduje wśród osiedli w kategorii „zdarzenia przeciwko porządkowi publicznemu” - jest liderem pod względem awantur sąsiedzkich (40% wskazań), ma też wysoki odsetek burd pijackich (41%) i aktów wandalizmu (54%). Wynik dla „bójek młodzieży” też jest relatywnie wysoki (25,4%), choć nie plasuje Nadodrza w miejskiej czołówce (np. Plac Grunwaldzki ma 32,8%, Nowy Dwór - 28,9%)67. W kategorii „zdarzenia związane z ryzykiem ataku fizycznego” Nadodrze ma jedne z najwyższych wskazań we Wrocławiu: agresja słowna - 34%, bójki, pobicia dorosłych - 18%, rozboje - 17%, agresja młodzieży - 34,5%, oferowanie narkotyków - 14%68.

Osiedle to mieści się też przeważnie w pierwszej piątce w rozmaitych „zajściach przeciwko mieniu”: nagabywanie o pieniądze - 27%, włamania do mieszkań - 13%, włamania do samochodów, piwnic - 31%, włamania do pobliskiego sklepu, szkoły itp. - 10,6 proc69.

Masterplan pokazuje natężenie przestępstw w poszczególnych sektorach Nadodrza.

Najbardziej niebezpieczne są okolice wschodniej części osiedla, czyli ulic Jedności Narodowej, Żeromskiego, Nowowiejskiej i Słowiańskiej. Na drugim miejscu jest rejon zachodni, a więc ulice Pomorska, Dubois, Kurkowa itd.70 2.4.2.4. AKTYWNOŚĆ

GOSPODARCZA

Masterplan zidentyfikował na swoim obszarze „ponad 700 punktów małej i średniej przedsiębiorczości”, które zajmują „w większości małe lub średnie lokale poniżej 50 m kw., w mniejszej części poniżej 100 m kw.”. Struktura branżowa jest następująca: „ponad połowę lokali zajmują różnego rodzaju sklepy.

Usługi rzemiosła stanowią 22%, usługi finansowe 8%, a lokale gastronomiczne zajmują zaledwie 5% wszystkich lokali. Ponad 13% lokali jest pustych”. Z kolei wśród lokali handlowych „ponad 40% to sklepy z podstawowymi produktami żywnościowymi”.

59. Tamże, str. 131.

65. Tamże, str. 180.

60. Tamże, str. 147.

66. Tamże, str. 182.

61. Tamże, str. 161.

67. Tamże, str. 184.

62. Tamże, str. 165.

68. Tamże, str. 186.

63. Tamże, str. 148.

69. Tamże, str. 187.

64. Tamże, str. 155. Por. jednak także mapę pokazującą mediany zaufania do służb publicznych na poszczególnych osiedlach - tu Nadodrze znów wypada słabo. Tamże, str. 157.

70. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 103.

43

Mapka rozmieszczenia lokali handlowo-usługowych pokazuje ich szczególne zagęszczenie w dwóch częściach Nadodrza: a. rejonie pl. Staszica i północnej części ul. Pomorskiej; b. rejonie ulic Niemcewicza, Jedności Narodowej i Poniatowskiego71.

W 50% budynków na Nadodrzu znajdują się lokale użytkowe72.

Jednym z powodów uznania Nadodrza za obszar wsparcia była niska aktywność gospodarcza.

Uchwała o obszarze wsparcia wylicza, że „na ulicach leżących w całości na Obszarze Wsparcia zamieszkałych przez 25561 osób (…) zarejestrowanych było 2625 podmiotów gospodarczych”.

Stąd wartość wskaźnika prowadzenia działalności gospodarczej: 10,27. Jest on niższy od wskaźnika referencyjnego, który wynosi 10,5. Przy czym - jak zaznacza uchwała - tylko 75-80% podmiotów na obszarze wsparcia faktycznie prowadzi działalność, w związku z czym wskaźnik tak naprawdę jest jeszcze niższy: 7,7-8,273.

System Informacji Przestrzennej zgromadził jednorazowo dane o podmiotach gospodarczych działających we Wrocławiu, pochodzące z bazy REGON. Jednak nie są one na razie publicznie dostępne, wymagają opracowania. Dane te pokazują m.in. wielkość zatrudnienia w każdym podmiocie74.

Warto dodać, że na terenie Nadodrza działają m.in. tak znane wrocławskie firmy jak Kogeneracja i Nasza Klasa.

Mieści się tu też wrocławski oddział Google’a.

2.4.2.5.

BEZROBOCIE I POMOC SPOŁECZNA Połowa bezrobotnych na Nadodrzu ma wykształcenie gimnazjalne i poniżej lub średnie ogólnokształcące (gimnazjalne i poniżej ma 35% bezrobotnych, a średnie ogólnokształcące - 15%). W całym Wrocławiu ten odsetek jest znacznie niższy i wynosi 36% (gimnazjalne i poniżej: 26%; średnie ogólnokształcące: 10%). Odwrotna proporcja zachodzi w przypadku bezrobotnych z wykształceniem wyższym: w całym mieście jest ich 23%, na Nadodrzu - 12%75.

56% bezrobotnych na Nadodrzu to kobiety. Natomiast pod względem wieku, 55% bezrobotnych mieście się w przedziale 18-44 lata, a 45% w przedziale 44-64 lata76. Masterplan zamieszcza mapkę pokazującą nasilenie bezrobocia na poszczególnych ulicach Nadodrza: „niektóre z nich wyróżniają się w skali osiedla - jak np. Roosevelta czy Kluczborska”77.

Z kolei uchwała o obszarze wsparcia zamieszcza mapkę z 2005 r. pokazującą gęstość rozmieszczenia bezrobocia długotrwałego w całym mieście. Wyraźnie widać, że Nadodrze jest wrocławskim liderem w tej dziedzinie78.

71. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 104. Zob. też mapka aktywności gospodarczej na str. 105.

72. Tamże, str. 26.

73. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 27.

74. Informacja od p. Jadwigi Brzuchowskiej, Pełnomocnik Prezydenta Wrocławia ds. Systemu Informacji Przestrzennej.

75. Tamże, str. 98. Dane dla Nadodrza z 30.09.2011., dla Wrocławia - z 31.12.2010. Masterplan nie podaje stopy bezrobocia dla Nadodrza, a jedynie dla Wrocławia: 5,5 proc. (2010).

76. Tamże, str. 98-99.

77. Tamże, str. 98.

78. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 19. Mapka pochodzi z: „Atlas problemów społecznych Wrocławia” pod red. Stanisława W. Kłopota i Wojciecha Skiby, Wrocław 2006.

44

Obszar wsparcia ma kilka ośrodków pomocy społecznej: Zespół Ognisk Wychowawczych - Ognisko nr 3 przy pl. Św. Macieja, Zespół Terenowej Pracy Socjalnej nr 7 przy pl. Św. Macieja, Rodzinny Dom Dziecka nr 14 przy ul. Kilińskiego, Jadłodajnia „Caritas” Centrum Socjalne Archidiecezji Wrocławskiej przy ul. Słowiańskiej. Tuż za granicami obszaru wsparcia są też Zespół Terenowej Pracy Socjalnej nr 8 przy ul. Nowowiejskiej oraz Dzienny Dom Pomocy Społecznej przy ul. Żeromskiego.

Połowa osób korzystających ze świadczeń MOPS na Nadodrzu otrzymuje je z tytułu ubóstwa lub bezrobocia (z tytułu ubóstwa - 30%; z tytułu bezrobocia - 20%). W całym Wrocławiu ten odsetek jest mniejszy i wynosi 38% (z tytułu ubóstwa - 22%; z tytułu bezrobocia - 16%)79.

Najwięcej „rodzin korzystających z pomocy społecznej od więcej niż 1 pokolenia” na Nadodrzu mieszka na ul. Roosevelta - siedem. Druga w kolejności jest ul. Jagiellończyka - cztery80.

2.4.2.6. WYKSZTAŁCENIE

I DOCHODY LUDNOŚCI

Z danych zebranych na potrzeby Wrocławskiej Diagnozy Problemów Społecznych wyłania się ciekawy obraz kondycji gospodarstw domowych na Nadodrzu. Tamtejsi mieszkańcy są relatywnie słabiej wykształceni - tylko 17% ma wykształcenie wyższe magisterskie (średnia wrocławska: 25,8%)81.

Odsetek gospodarstw emerytów/rencistów jest mniejszy niż średnio we Wrocławiu (Nadodrze: 8,1%; miasto ogółem: 12,3%)82.

Nadodrze jest jednym z osiedli o najniższej medianie dochodów na osobę83.

Stosunkowo niski jest tam odsetek gospodarstw, które deklarują, że nie brakuje im pieniędzy na rozmaite potrzeby (np. na żywność: 92,2%, podczas gdy na Wielkiej Wyspie zadeklarowało tak 97,1%; na wydatki związane z kulturą i rozrywką: 70,3%, podczas gdy na Wielkiej Wyspie: 88,5% - zresztą w tej ostatniej kategorii słabszy wynik od Nadodrza ma tylko Przedmieście Oławskie)84.

Potrzeby zarobkowe mieszkańców Nadodrza okazały się z kolei relatywnie małe.

Autorzy badania zadali pytanie: „ILE POWINIEN WYNOSIĆ DOCHÓD NA OSOBĘ W RODZINIE, ABY MOŻNA BYŁO:”

Nadodrze odpowiedziało następującymi kwotami:

a. „zaspokajać jedynie podstawowe potrzeby”;

a. 1385 zł (Wrocław ogółem: 1509 zł);

b. „żyć na średnim poziomie”;

b. 2310 zł (Wrocław ogółem: 2546 zł);

c. „żyć dostatnio, bez problemów finansowych”.

c. 4338 zł (Wrocław ogółem: 4941 zł)85

Jednocześnie Nadodrze nie znalazło się wśród osiedli o największym odsetku gospodarstw, w których deklarowano, że “stale lub często brakuje pieniędzy na zaspokojenie którejś z wymienionych potrzeb”.

79. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 100. Dane dla Nadodrza są z 30.09.2011., dla Wrocławia - z 31.12.2010.

82. Tamże, str. 31.

80. Tamże. Zob. też mapka na str. 101, pokazująca rozmieszczenie beneficjentów świadczeń MOPS na poszczególnych ulicach.

84. Tamże, str. 47.

83. Tamże, str. 39.

85. Tamże, str. 52.

81. Błaszczyk, Kłopot, „Problemy społeczne…”, op. cit., str. 22.

Por. też mapka na str. 23.

45

Wrocławską czołówkę pod tym względem stanowią: Brochów-Tarnogaj-Jagodno, Przedmieście Oławskie, Gajowice i rejon pl. Grunwaldzkiego86. Nadodrze nie jest też jednym z osiedli o największym odsetku gospodarstw korzystających z pomocy MOPS lub PCPR87, ma też relatywnie przeciętny odsetek gospodarstw z problemami społecznymi88.

2.4.2.7. KAMIENICE Nadodrze jest zabudowane przede wszystkim starymi kamienicami. Uchwała RM ws. obszaru wsparcia szacuje liczbę budynków na tym terenie na 83789. Analiza na potrzeby masterplanu podaje liczbę 850 obiektów, z czego 171 (20%) ma zarządców komunalnych z ramienia Zarządu Zasobu Komunalnego, 553 (65%) - zarządców wspólnotowych, a 126 (15%) - innych. Nadodrze jest więc „częścią miasta mieszczącą znaczny zasób będący pod opieką gminy”90.

Jest to zabudowa zabytkowa. Jak podaje masterplan, „gminny wykaz zabytków wyszczególnia na badanym obszarze łącznie 803 obiekty (w tym 669 w ścisłych granicach obszaru wsparcia).

Znakomitą większość z nich stanowią przedwojenne kamienice - aż 732 obiekty, a zatem 91% wszystkich wpisów do wykazu (z czego sam obszar wsparcia mieści 619 kamienic wpisanych do wykazu, co odpowiada blisko 93% wpisanych obiektów na tym terenie). (…) Tylko nieco ponad 4% z wszystkich powstałych w czasach przedwojennych kamienic w obszarze wsparcia nie doczekało się formalnego postępowania ze strony konserwatorskiej”. To jednak nie oznacza, że budynki te są formalnie chronione. Wpis do ewidencji „nie nadaje obiektom statusu zabytków - taką rolę pełni rejestr, a w tym pojawia się zaledwie 5 kamienic zlokalizowanych w granicach omawianego obszaru.

Oznacza to, że jak dotąd faktyczną, pełną ochroną objęto mniej niż 1% kamienic”. Łącznie w rejestrze jest 30 obiektów z obszaru objętego master planem, w tym 26 z obszaru wsparcia91.

O kondycji kamienic gminnych w Nadodrzu i jego okolicach świadczy taki oto fragment gminnego programu gospodarowania zasobem mieszkaniowym z 2008 r.: „budynki mieszkalne będące w 100% własnością gminy należą do najstarszych we Wrocławiu. Średni wiek tych budynków wynosi ok. 95 lat, a średni stopień zużycia tych budynków wynosi 50,68% Z ogólnej liczby 1694 budynków będących w 100% własnością gminy i wybudowanych po 2000 roku jest tylko 66. (…) Największy stopień zużycia budynków występuje w Śródmieściu (60-61%) oraz na Krzykach - Brochów (63%)”92.

Kamienice skupione są w formie charakterystycznej zabudowy kwartałowej. Masterplan doliczył się 52 takich kwartałów na opisywanym przez siebie terenie, z czego 44 jest na obszarze wsparcia93.

Kwartały zabudowane są średnio w 44% „Nie jest to wysoki procent, zważywszy na centralne położenie Nadodrza w mieście” - komentują autorzy masterplanu94.

Wielkość oraz kondycja zabudowy Nadodrza są powodem, dla którego znakomita większość działań prowadzonych w ramach rewitalizacji tej części Wrocławia polega na remontowaniu kamienic, odnawianiu elewacji, zagospodarowywaniu podwórek wypełniających wnętrza kwartałów i ożywianiu terenów zielonych95.

86. Tamże, str. 53.

87. Tamże, str. 70.

88. Tamże, str. 110. Ciekawe, że w tej kategorii słabiej prezentuje się m.in. Wielka Wyspa.

89. Uchwała Nr XIX/396/11 RMW, op.cit., str. 28.

93. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 20.

90. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 36.

94. Tamże, str. 24.

91. Tamże, str. 28.

95. Por. lista projektów w: Uchwała Nr XXXVII/846/13 RMW, op.cit., str. 70-122.

92. Uchwała Nr XXIV/868/08 Rady Miejskiej Wrocławia z dnia 11 46

września 2008 r. w sprawie przyjęcia wieloletniego programu gospodarowania mieszkaniowym zasobem Gminy Wrocław na lata 2009-2013. http://wrosystem.um.wroc.pl/beta_4/ webdisk/101103%5C0868ru05_an.pdf, str. 2.

2.4.2.8. ŻŁOBKI,

PRZEDSZKOLA, SZKOŁY, UCZELNIE

Spośród piętnastu publicznych żłobków działających w mieście w roku 2013/14, jeden jest na Nadodrzu - to żłobek nr 10 przy ul. Henryka Brodatego. W żłobkach publicznych we Wrocławiu ogółem jest 1990 miejsc, w żłobku nr 10 jest 137 miejsc. To czwarty pod względem liczby miejsc wrocławski żłobek publiczny96. Na Nadodrzu nie ma żadnego żłobka niepublicznego.

Nadodrze ma więc 6,8% wszystkich wrocławskich miejsc w żłobkach publicznych, a zarazem 5,9% miejsc dofinansowanych ogółem (czyli uwzględniając sumę 1990 miejsc w żłobkach publicznych oraz 306 miejsc dofinansowanych w żłobkach niepublicznych)97.

Przypomnijmy, że populacja obszaru wsparcia to 5,5% ludności miasta.

Co ciekawe, na Nadodrzu (liczonym w granicach obszaru wsparcia) jest 38,9 miejsca w żłobkach (wraz z tymi dofinansowanymi w placówkach niepublicznych) na 10 tys. mieszkańców, podczas gdy wynik dla całego miasta wynosi 36,3.

Nadodrze ma więc pod tym względem lepszy rezultat od średniej wrocławskiej, choć na jego terenie działa tylko jeden publiczny żłobek. Równie dobrze osiedle wypada pod względem miejsc w przedszkolach.

Spośród 104 publicznych przedszkoli w mieście98, na terenie obszaru wsparcia działają dwa: nr 77 przy ul. Niemcewicza oraz nr 97 przy ul. Składowej. Podczas rekrutacji w maju 2013 r. miasto zaoferowało łącznie 15,1 tys. miejsc w publicznych przedszkolach i punktach przedszkolnych99, przy czym dla naszych wyliczeń przyjęliśmy liczbę 3763 miejsc - to suma liczb „miejsc do rekrutacji” podawanych przy każdym przedszkolu z osobna na miejskiej stronie z ich ofertami100.

Przedszkole nr 97 zaoferowało 26 miejsc, a przedszkole nr 77 - aż 190 miejsc. Ta druga oferta była największa spośród wszystkich przedszkoli w mieście (nie licząc tworzonego dopiero oddziału przedszkola nr 51, które oferowało 225 miejsc od 2014 r.).

To zresztą jedyne przedszkole we Wrocławiu, które zaoferowało ponad 100 miejsc od 2013 r. 101. Łącznie przedszkola nr 77 i 97 zaoferowały więc 216 miejsc.

96. Por. http://www.wroclaw.pl/files/zlobki2013/Zestawienie%20wolnych%20miejsc.doc.

97. Por. zestawienie miejsc dofinansowanych w żłobkach niepublicznych za rok 2013/14 - http://www.wroclaw.pl/files/zlobki2013/ Informacja%20o%20zlobkach%20dofinansowanych%20na%20strone%2030.04.2013%20r.10_ZK_2013_2014.doc.

98. Por. http://www.wroclaw.pl/files/edu_szkoly/WED_S2p02z01_pubPrzedszkola.xls.

99. http://www.wroclaw.pl/rekrutacja_do_szkol_i_przedszkoli,.dhtml.

100. https://www.edu.wroclaw.pl/wps/portal/edu-dev/main22/informatoryorekrutacji/Do%20przedszkoli/Oferta%20placowek/!ut/p/b1/pY7LCsIwFES_yN65sY-4TK21FhVBbU02UkUkYiyIKP69EVwJ6sLZDZwZDhnSHDM4kVHUpRWZU3O1--Zi21NzfHYTrycCQqWsgJnMMSpDFFmVsuwJqklnntKewoco_Dr5d1-SsRsX3LYuQACZsAxFjDgBM6NH9cBrmreTxVJhNO4OMZj3BSp-AV8ktAeSjxqzkBakc5oWrduRM-e77WxwiM7hA4lV20M!/dl4/d5/ L2dBISEvZ0FBIS9nQSEh/?urile=wcm%3Apath%3A/InformatoryOPlacowkach/Informatory/Do+przedszkoli/Oferta+placowek&articleType=1&sitePath=/InformatoryOPlacowkach/Informatory/Do+przedszkoli/Oferta+placowek, wyszukiwarka - typ oddziału: „wszystkie”. W dn. 21.05.2013. były tam oferty 103 placówek, przy każdej była „liczba miejsc do rekrutacji”. Nie uwzględniamy ogromnego oddziału przedszkola nr 51 przy ul. Semaforowej, który był dopiero tworzony.

101. Inne dane podawała na swojej stronie internetowej „Gazeta Wrocławska” 21.05.2013. Wg niej, w przedszkolu nr 77 było 120 miejsc.

Największą ofertę przygotowała tworzona dopiero placówka przedszkola nr 51 przy ul. Semaforowej - 220 miejsc.

47

Na podstawie tych danych wyliczyliśmy, że w całym Wrocławiu przypadło 59,6 miejsc na 10 tys. mieszkańców. Zaś na Nadodrzu - 61,4 miejsc. Co więcej, gdyby dodatkowo uwzględnić przedszkole nr 25 przy ul. Krętej (zaoferowało 78 miejsc), leżące niemal dokładnie na granicy obszaru wsparcia, wskaźnik ten rośnie dla Nadodrza do 83,6 miejsc na 10 tys. mieszkańców.

Optymizmem nie napawają wyniki egzaminów w publicznych podstawówkach i gimnazjach na Nadodrzu102.

Na terenie obszaru wsparcia działają trzy publiczne szkoły podstawowe: SP nr 58 przy ul. Składowej, SP nr 93 przy ul. Niemcewicza i SP nr 108 przy ul. Chrobrego103. Jest tu też podstawówka w szkole muzycznej przy ul. Łowieckiej104 oraz Prywatna Szkoła Podstawowa „Sigma” przy pl. Św. Macieja.

Na egzaminie szóstoklasistów w 2012 r. można było otrzymać maksymalnie 40 pkt.

Jak podaje Okręgowa Komisja Egzaminacyjna (OKE), najwięcej szkół w regionie (19,6%) odnotowało wyniki w przedziale 21,5-22,8 pkt. Druga pod względem wielkości grupa (17,2%) uplasowała się w niższym przedziale - 20,2-21,4 pkt. W miastach powyżej 100 tys. mieszkańców średnia wyniosła 24,5 pkt. Średni wynik Dolnego Śląska: 22,5 pkt. Średnia we Wrocławiu: 25,8 pkt.

A jak to się ułożyło na Nadodrzu? Prywatna „Sigma” oraz szkoła muzyczna mają dobre wyniki, powyżej średniej - odpowiednio: 27,3 i 29,4 pkt. Całkiem inaczej rzecz się ma z trzema publicznymi podstawówkami. Wypadają słabo. Ich wyniki: SP 58 - 19,8 pkt.; SP 93 - 20,9 pkt.; SP 108 - 21,1 pkt.

To poniżej średniej - nie tylko wrocławskiej, ale i tej słabszej, regionalnej.

Wszystkie trzy publiczne podstawówki z Nadodrza są w dolnej piętnastce szkół we Wrocławiu (na 88 uwzględnionych placówek). Mają wyniki na poziomie średniej z najsłabszych powiatów Dolnego Śląska, a nawet poniżej105.

W całym Wrocławiu sprawdzian szóstoklasisty pisało 67,1 uczniów na 10 tys. mieszkańców106, a na Nadodrzu - 62,6107.

Na Nadodrzu jest tyle samo gimnazjów, co podstawówek. Na terenie obszaru wsparcia działają trzy gimnazja publiczne: nr 4 przy ul. Paulińskiej, nr 8 przy ul. Roosevelta i nr 15 przy ul. Jedności Narodowej.

Jest tez gimnazjum w szkole muzycznej przy ul. Łowieckiej oraz w Zespole Szkół Prywatnych „Sigma” przy pl. Św. Macieja. Do egzaminu gimnazjalnego w 2012 r. we Wrocławiu przystąpiło ponad 4640 uczniów (na całym Dolnym Śląsku: ponad 27 tys.)108, a w pięciu szkołach na Nadodrzu - 289 uczniów, w tym 243 w trzech gimnazjach „numerowanych”109.

Wyniki egzaminu podawane są osobno dla czterech przedmiotów110. We wszystkich średnia wrocławska jest wyraźnie wyższa od średniej dolnośląskiej111. A jak poradziły sobie gimnazja na Nadodrzu?

Szkoła muzyczna ma wyniki powyżej średniej - i to tej najwyższej, wrocławskiej - we wszystkich czterech przedmiotach. Szkoła „Sigma” ma w każdym wypadku wyniki powyżej średniej dolnośląskiej,

102. Zestawienia tego typu danych podaje co roku Okręgowa Komisja Egzaminacyjna we Wrocławiu: http://www.oke.wroc.pl/.

103. Dodatkowo na obszar wsparcia nachodzą obwody SP nr 78 przy ul. Jedności Narodowej oraz SP nr 107 przy ul. Prusa.

104. Szkoła muzyczna wciąż funkcjonuje przy ul. Łowieckiej, ale ma docelowo zmienić siedzibę. Nie będzie jej na Nadodrzu.

105. Por. średnie wyniki dla poszczególnych powiatów na Dolnym Śląsku: http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/7_Powmap212.pdf.

106. Wyliczenie oparte na podanej przez OKE liczbie 4241 uczniów, którzy pisali sprawdzian we Wrocławiu.

107. W sumie w pięciu podstawówkach na Nadodrzu sprawdzian pisało 220 uczniów.

108. http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/Wybds-G122.pdf.

109. Por. http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/Powiaty_G_122/0264_G_122.pdf.

110. Jęz. polski; historia i WOS; matematyka; przedmioty przyrodnicze.

111. Zob. http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/Wybds-G122.pdf.

48

ale poniżej średniej wrocławskiej. Gimnazjum nr 15 oscyluje wokół średniej dolnośląskiej - jest słabsze w polskim i matematyce, lepsze od średniej w historii/WOS i przedmiotach przyrodniczych. Gimnazja nr 4 i 8 wypadają słabo, znacznie poniżej średniej dolnośląskiej we wszystkich przedmiotach. Wyraźnie najsłabsze jest gimnazjum nr 8 przy Roosevelta112.

Gdy ułożymy rankingi wrocławskich gimnazjów dla poszczególnych przedmiotów, w jęz. polskim wszystkie trzy „numerowane” gimnazja na Nadodrzu uplasują się w ostatniej piętnastce Wrocławia (na łącznie 63 szkoły) - przy czym gimnazjum nr 8 jest ostatnie. Z historii i WOS gimnazja nr 4 i 8 są w ostatniej dziesiątce, przy czym nr 8 jest trzecie od końca. Z matematyki nr 4 i 8 znów są w ostatniej dziesiątce, zaś nr 8 jest drugie od końca. Z przedmiotów przyrodniczych nr 4 i 8 również są w ostatniej dziesiątce, przy czym nr 8 jest trzecie od końca.

Publiczne podstawówki i gimnazja na Nadodrzu (nie licząc tych działających w ramach szkoły muzycznej) wypadają więc słabo. Tym bardziej zaskakuje fakt, że w tej samej okolicy - i to na terenie obszaru wsparcia - działa jedno z najlepszych liceów ogólnokształcących w Polsce: III LO przy ul. Składowej. W rankingu „Perspektyw” za 2013 r. jest siódme w kraju (było piętnaste w 2012 r. i jedenaste w 2011 r.)113. W podrankingu maturalnym jest czwarte114.

Na Nadodrzu działają następujące licea115: I LO przy ul. Poniatowskiego, III LO przy ul. Składowej, Zaoczne LO „Cosinus X” przy ul. Jedności Narodowej, Europejskie LO „Sigma” przy pl. Św. Macieja oraz liceum w szkole muzycznej przy ul. Łowieckiej. Działa również zaoczne Liceum Uzupełniające „Cosinus XVI” przy ul. Jedności Narodowej.

Według danych OKE, zdawalność matury w liceach ogólnokształcących we Wrocławiu w 2012 r. wyniosła 91% 116. Licea ogólnokształcące na Nadodrzu radziły sobie przeważnie znakomicie. I LO miało zdawalność na poziomie 93,6%, III LO - 99,4%, Europejskie LO „Sigma” - 91,7%, liceum w szkole muzycznej - 96% Słabszy wynik osiągnęło Zaoczne LO „Cosinus X” - 37,7% Nie licząc Zaocznego LO „Cosinus X”, do matury w ogólniakach na Nadodrzu przystąpiło łącznie 366 uczniów, świadectwo dojrzałości otrzymało 353117.

Tych 366 zdających to 9,2% ogólnej liczby zdających maturę w liceach ogólnokształcących we Wrocławiu w 2012 r. 118.

Na Nadodrzu działają też dwie szkoły ponadgimnazjalne: Dolnośląski Cech Rzemiosł Metalowych i Motoryzacyjnych przy ul. Kaszubskiej i Szkoła Gastronomiczna HoGa przy ul. Jedności Narodowej.

System Informacji Przestrzennej pokazuje, że na Nadodrzu nie ma szkół uzupełniających i policealnych - najbliższe są na Szczepinie i Przedmieściu Oławskim.

112. Źródło danych: http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/Powiaty_G_122/0264_G_122.pdf.

113. http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=452:ogolnopolski-ranking-liceow-ogolnoksztalcacych-2013&catid=56&Itemid=204&page=1.

114. http://www.perspektywy.pl/portal/index.php?option=com_content&view=article&id=450:podranking-maturalny-liceow-ogolnoksztalcacych-2013&catid=56&Itemid=204&page=1.

115. Lista na podstawie informacji z Systemu Informacji Przestrzennej oraz zestawień OKE. 116. Stan na 29.06.2012. http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/1_zdawalnosc_2012-2.pdf.

117. Opracowanie własne na podstawie: http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/Powiaty_M_122/p0264.pdf.

118. Ogólna liczba dla miasta: 3978. Zob. http://www.oke.wroc.pl/images/library/File/pdfy/1_zdawalnosc_2012-2.pdf.

49

W kategorii „pozostałe placówki” wskazane są: Młodzieżowy Dom Kultury Śródmieście przy ul. Dubois oraz Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna nr 2 przy ul. Jedności Narodowej.

Nadodrze ma nawet swoją część akademicką.

Na jego południowo-zachodnich rubieżach działają jednostki Uniwersytetu Wrocławskiego.

W obrębie obszaru wsparcia jest to Centrum Studiów Niemieckich i Europejskich im. Willy’ego Brandta przy ul. Strażniczej. A tuż za granicami obszaru (ale na terenie objętym masterplanem) - Dziekanat Wydziału Fizyki i Astronomii przy pl. Borna oraz Instytut Nauk Geologicznych, Muzeum Geologiczne i Muzeum Mineralogiczne przy ul. Cybulskiego.

Jednak tuż za rzeką jest cały kompleks Uniwersytetu Wrocławskiego, wraz z gmachem głównym.

A tuż za wschodnią granicą obszaru wsparcia - m.in. zakłady Wydziału Nauk Biologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego przy ul. Kanoniej i Sienkiewicza oraz Muzeum Przyrodnicze i Ogród Botaniczny. Z Nadodrza jest też blisko na Wydział Architektury Politechniki Wrocławskiej przy ul. Prusa.

Na Nadodrzu funkcjonuje Dom Studencki Akademii Sztuk Pięknych przy ul. Pobożnego.

Szkołą, którą można chyba uznać za jedną z wizytówek Nadodrza jest Państwowe Pomaturalne Studium Kształcenia Animatorów Kultury i Bibliotekarzy we Wrocławiu (czyli tzw. SKiBA).

Działa przy ul. Niemcewicza od 1974 r.

W pobliżu Nadodrza są też np. Kolegium Pracowników Służb Społecznych przy ul. Trzebnickiej, Kolegium Nauczycielskie im. Piramowicza przy ul. Trzebnickiej, Wyższa Szkoła Filologiczna przy ul. Sienkiewicza czy Papieski Wydział Teologiczny na Ostrowie Tumskim.

Masterplan słusznie zwraca uwagę, że szkoły czy placówki pomocowe tworzą infrastrukturę społeczną, która może być wykorzystywana nie tylko przez ich bezpośrednich odbiorców: „… w pomieszczeniach szkolnych mogą działać różnego rodzaju świetlice i kluby zainteresowań. (…)

Boiska szkolne to w zasadzie jedyne miejsce na Nadodrzu, gdzie młodzież może aktywnie spędzać czas w sposób zorganizowany”.

I dalej: „7 Zespół Terenowej Pracy Socjalnej Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej przy pl. Św. Macieja 4 (…) prowadzi bogatą działalność w zakresie szeroko rozumianej pomocy społecznej, między innymi przez aktywizację osób zagrożonych wykluczeniem do samodzielnych działań na rzecz lokalnej społeczności. (…)

Przy obu parafiach działają liczne grupy i stowarzyszenia o różnorodnym profilu, skierowane do osób w różnym przedziale wiekowym. Ważną rolę w organizacji życia społecznego pełni Rada Osiedla Nadodrze, która aktywnie włącza się w dialog między mieszkańcami a władzami samorządowymi i innymi organizacjami publicznymi. Rada wspiera aktywność mieszkańców oraz prowadzi również działalność informacyjną” 119.

119. „Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 90-92. Zob. też mapkę „obiektów infrastruktury społecznej” na str. 91 oraz mapkę „elementów infrastruktury sportowej” na str. 95.„Przedmieście Odrzańskie. Masterplan…”, op. cit., str. 90-92.

50

2.4.2.9.

INSTYTUCJE Nadodrze nie kojarzy się jako obszar, na którym swoje siedziby mają instytucje publiczne - a jednak to mylne wrażenie. Znajdziemy tu: Archiwum Państwowe przy ul. Pomorskiej (tuż za południową granicą obszaru wsparcia), Komendę Miejską Państwowej Straży Pożarnej przy ul. Krętej, Szpital MSW przy ul. Ołbińskiej, znajdującą się w tym obiekcie siedzibę Państwowego Inspektora Sanitarnego MSW, a także jedną z siedzib Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej, czyli Sanepidu, przy ul. Składowej.

Na Nadodrzu nie ma placówek Urzędu Miasta, ani centrów obsługi mieszkańca, ale osiedle leży mniej więcej w pół drogi między takimi centrami na Rynku i przy al. Kromera. Pod tym względem jest jedną z lepiej położonych części miasta. Na Nadodrzu i w jego pobliżu działają za to jednostki i zakłady budżetowe gminy: Zarząd Cmentarzy Komunalnych przy pl. Strzeleckim, Zarząd Obsługi Jednostek Miejskich przy ul. Namysłowskiej, Zarząd Zieleni Miejskiej przy ul. Trzebnickiej, Miejskie Przedsiębiorstwo Komunikacyjne przy ul. Prusa oraz spółka Wrocławskie Mieszkania przy ul. Reja.

W pobliżu Nadodrza są też I Inspektorat ZUS we Wrocławiu przy ul. Reymonta oraz Urząd Skarbowy Wrocław Psie Pole przy ul. Trzebnickiej.

Jest tu Komisariat Policji Wrocław - Ołbin przy ul. Rydygiera oraz jednostki Straży Pożarnej: Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza PSP 8 przy ul. Ołbińskiej i Zakładowa Służba Ratownicza Elektrociepłowni Wrocław przy ul. Łowieckiej. Z Systemu Informacji Przestrzennej wynika, że w porównaniu z innymi częściami miasta Nadodrze jest dobrze „obsadzone” Strażą Pożarną.

Za to nie ma tu jednostek Straży Miejskiej. Łącznie jest ich pięć w całym Wrocławiu, najbliższa funkcjonuje na Starym Mieście. Nie ma też sądów, ani prokuratur - ich największe skupisko również jest na Starym Mieście.

System Informacji Przestrzennej pokazuje siedziby następujących zarządców nieruchomości na terenie obszaru wsparcia: „Admex” Zarządzanie Nieruchomościami przy pl. Strzeleckim, „Eureka” Zarządzanie Nieruchomościami przy pl. Strzeleckim, Śródmieście BOK nr 2 rejon H, I przy ul. Otwartej oraz „Atena” przy ul. Ołbińskiej. Kolejnych sześć takich placówek działa w pobliżu obszaru wsparcia.

Na Nadodrzu działa Konsulat Honorowy Ukrainy, przy ul. Jedności Narodowej.

System Informacji Przestrzennej pokazuje trzy poczty na obszarze wsparcia: przy ul. Pomorskiej, ul. Chrobrego i ul. Jedności Narodowej.

Na Nadodrzu działają dwa kościoły: św. Bonifacego przy pl. Staszica i Opieki św. Józefa przy ul. Jedności Narodowej. W pobliżu jest także duży kościół św. Michała Archanioła oraz skupisko świątyń na Ostrowie Tumskim. Nadodrze nie ma własnego cmentarza - najbliższe są przy ul. Bujwida i na Osobowicach.

51

2.4.2.10. OPIEKA

ZDROWOTNA. USŁUGI

Nadodrze ma satysfakcjonującą liczbę aptek. System Informacji Przestrzennej pokazuje, że jest ich siedemnaście na obszarze wsparcia i na jego pograniczu. GUS podaje, że w całym Wrocławiu wskaźnik liczby ludności na jedną ogólnodostępną aptekę wynosi 2321 (dane z 2011 r.). Łatwo wyliczyć, że biorąc pod uwagę liczbę 17 aptek, ten sam wskaźnik dla obszaru wsparcia wynosi 2066 - jest to więc wynik lepszy niż średnia wrocławska. Co więcej, na obszarze wsparcia działają dwie z piętnastu wrocławskich aptek całodobowych - to „Magiczna” przy ul. Niemcewicza i „Św. Wincentego” przy ul. Św. Wincentego. Niedaleko obszaru wsparcia jest też całodobowa apteka „Katedralna” przy ul.

Sienkiewicza120.

Trochę gorzej wygląda nasycenie Nadodrza zakładami opieki zdrowotnej (ZOZ-ami). System Informacji Przestrzennej pokazuje 13 ZOZ-ów na terenie obszaru wsparcia, nie podając jednak żadnych danych na ich temat. Z mapy wynika jedynie, że wśród nich jest pięć placówek niepublicznych, jeden szpital (MSW), dwie rehabilitacje, dwie stomatologie, jedna przychodnia oraz dwa punkty oznaczone jako „inne”.

Zgodnie z danymi GUS, we Wrocławiu w 2011 r. było 409 ZOZ-ów. Trzynaście ZOZ-ów na terenie obszaru wsparcia to zatem 3,1% ogólnej liczby ZOZ-ów w mieście - wskaźnik mniejszy niż odsetek ludności obszaru wsparcia w stosunku do całej populacji Wrocławia (5,56%). W całym mieście na jeden ZOZ przypadają 1543 osoby. Na obszarze wsparcia - 2702.

Na terenie obszaru wsparcia działa jeden szpital - Szpital i Przychodnia MSW przy ul. Ołbińskiej121.

Nie ma natomiast żadnej z ośmiu przychodni wymienionych na oficjalnej stronie Urzędu Miasta Wrocławia122, nie funkcjonuje tu też żadne z sześciu miejsc udzielania nocnej i świątecznej pomocy medycznej123.

System Informacji Przestrzennej pokazuje dwa duże obiekty handlowo-usługowe na terenie obszaru wsparcia. To Biedronka przy ul. Jedności Narodowej i Eko przy ul. Kluczborskiej. Należałoby dodać jeszcze delikatesy społemowskiej sieci T&J przy ul. Św. Wincentego. Tuż za obszarem wsparcia są też sklepy Dino przy ul. Barlickiego i kolejna Biedronka - przy ul. Nowowiejskiej. Za torami działa Leclerc.

System Informacji Przestrzennej zaznacza parę hoteli, obiekty sportu i rekreacji oraz trzy punkty w kategorii „restauracje, kawiarnie, kluby, puby” - ale ich nie opisuje.

2.4.2.11. KULTURA

Na terenie obszaru wsparcia działają trzy filie Miejskiej Biblioteki Publicznej: nr 25 przy pl. Staszica, nr 27 przy ul. Łokietka i nr 28 przy ul. Roosevelta. Łącznie MBP ma 47 takich jednostek w całym Wrocławiu124.

Na Nadodrzu nie ma żadnej z galerii wymienionych na oficjalnej stronie Urzędu Miasta Wrocławia (zestawienie to jednak nie uwzględnia np. galerii, które pojawiły się na terenie obszaru wsparcia w trakcie rewitalizacji Nadodrza)125. Na terenie objętym masterplanem (tuż za granicą obszaru wsparcia), przy ul. Cybulskiego, działają dwa wspomniane już muzea: Muzeum Geologiczne Instytutu Nauk

120. Por. http://www.dia.com.pl/download/4040/.

52

123. http://www.wroclaw.pl/ostry_dyzur,1.dhtml.

121. Por. http://www.wroclaw.pl/szpitale,1.dhtml.

124. http://www.biblioteka.wroc.pl/informator.html.

122. http://www.wroclaw.pl/przychodnie,1.dhtml.

125. http://www.wroclaw.pl/galerie,1.dhtml.

Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego i Muzeum Mineralogiczne Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. W pobliżu jest Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego przy ul. Sienkiewicza126. Jest tu też ośrodek kultury: Młodzieżowy Dom Kultury „Śródmieście” przy ul. Dubois127. Przy pl. Św. Macieja działa Klub Pod Kolumnami128. Nie ma natomiast żadnego kina129 (kiedyś funkcjonowało m.in. kino „Pionier” przy ul. Jedności Narodowej).

Na Nadodrzu swoje siedziby mają zespoły muzyczne: Orkiestra Symfoniczna Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej I i II Stopnia im. K. Szymanowskiego przy ul. Łowieckiej, „Unison” Zespół Skrzypcowy Państwowej Podstawowej Szkoły Muzycznej im. K. Szymanowskiego przy ul. Łowieckiej, Wrocławska Orkiestra Młodzieżowa przy pl. Św. Macieja, Chór Dziecięcy Państwowej Podstawowej Szkoły Muzycznej im. K. Szymanowskiego przy ul. Łowieckiej, „Puellae Cantantes” Żeński Chór Państwowego Liceum Muzycznego im. K. Szymanowskiego przy ul. Łowieckiej130.

Na Nadodrzu swoją siedzibę ma Teatr Zielona Latarnia im. Ireny Rzeszowskiej przy ul. Niemcewicza.

W pobliżu działają także Stowarzyszenie Teatr Korba przy ul. Jaracza, Teatr Na Bruku przy ul. Kleczkowskiej, Teatr Pantomimy AP przy ul. Trzebnickiej, Teatr Trakt przy ul. Jaracza131.

2.4.2.12. POLITYKA

W wyborach samorządowych w 2010 r. i wyborach do Sejmu w 2011 r. frekwencja na terenie obszaru wsparcia była wyraźnie niższa niż przeciętnie we Wrocławiu. Wyraźnie lepsze od średniej były też wyniki PiS, a wyraźnie słabsze - wyniki PO. W wyborach samorządowych w 2010 r. frekwencja w obwodach na terenie obszaru wsparcia132 wyniosła 28,3% (w całym mieście: 39,3%). Wyniki czterech głównych komitetów w wyborach do Rady Miejskiej (w nawiasach wyniki dla całego miasta): KWW RD - 40,9% (41,9%), PiS - 21,9% (17,4%), PO - 21,8% (26,3%), SLD - 10% (9,6%)133.

W wyborach do Sejmu w 2011 r. frekwencja w obwodach na terenie obszaru wsparcia134 wyniosła 46,7% (w całym mieście: 59,7%). Wynik czterech głównych komitetów (w nawiasach wyniki dla całego miasta): PO - 47,2% (53,6%), PiS - 27% (25%), RP - 10,2% (9,8%), SLD - 4,6% (4,9%)135.

126. http://www.wroclaw.pl/muzea_2,1.dhtml.

127. http://www.wroclaw.pl/osrodki_kultury_2,1.dhtml.

128. http://www.kolumny.art.pl/oklubie/.

129. http://www.wroclaw.pl/kina_4,1.dhtml.

132. Bierzemy pod uwagę obwody: 28 i 29 przy ul. Łowieckiej, 30 przy ul. Rydygiera, 31 przy ul. Paulińskiej, 32 i 33 przy ul.

Chrobrego, 34 i 35 przy ul. Składowej, 36 przy pl. Borna, 37 i 38 przy ul. Niemcewicza i 39 przy ul. Roosevelta.

130. http://www.wroclaw.pl/orkiestry_chory_i_towarzystwa_muzyczne,1.dhtml.

133. Obliczenia własne, na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej, http://pkw.gov.pl/.

131. http://www.wroclaw.pl/teatry_2,1.dhtml.

134. Bierzemy pod uwagę takie same obwody jak w przypadku wyborów samorządowych w 2010 r.

135. Obliczenia własne, na podstawie danych Państwowej Komisji Wyborczej, http://pkw.gov.pl/.

53

2.4.2.13. REWITALIZACJA

NADODRZA

Główny pakiet działań składających się na rewitalizację Nadodrza jest realizowany od 2009 r. ze wsparciem środków unijnych z Regionalnego Programu Operacyjnego 2007-2013 (RPO).

Szczegółową listę przedsięwzięć można znaleźć w trzech kolejnych uchwałach Rady Miejskiej Wrocławia poświęconych obszarowi wsparcia136. W sumie władze Wrocławia prowadzą tam137 łącznie 22 projekty za 87,1 mln zł (w tym 47,8 mln zł z RPO), zaś inni beneficjenci - 47 projektów za 19,7 mln zł (10,6 mln zł z RPO). Dodatkowo na liście rezerwowej znajdują się 172 projekty z zakresu mieszkalnictwa, wycenione na 77,2 mln zł (w tym zakładane dofinansowanie z RPO to 51,2 mln zł)138.

Wśród tych wszystkich przedsięwzięć wspieranych środkami z RPO znajdziemy m.in. remonty kamienic, podwórzy, szkół. Wyremontowany został także komisariat Wrocław-Ołbin przy ul. Rydygiera.

Na osiedlu powstał system monitoringu.

Niezależnie od RPO, władze miasta realizują lub wspierają projekty remontowe, społeczne, gospodarcze i kulturalne, których efektem są zmiany na Nadodrzu. Przykładem są programy rewitalizacji kamienic, realizowane przez Zarząd Zasobu Komunalnego139, czy takie przedsięwzięcia jak Projekt Rewitalizacji Społeczno-Gospodarczej Dawnych Traktów Handlowych, Infopunkt Nadodrze - Łokietka 5, Centrum NGO Paulińska 4/8, Ekocentrum, Witryny Nadodrza i Giełda Lokali. Na osiedlu ma powstać druga we Wrocławiu Mediateka. Rewitalizację wspomagają także np. artyści, którzy otwierają tam swoje galerie oraz deweloperzy, którzy budują budynki mieszkaniowe i biurowe.

2.4.2.14. SENIORZY

W DOKUMENTACH STRATEGICZNYCH

Poniższe zestawienie nie jest wyczerpujące - jego celem jest pokazanie najważniejszych tendencji w planowaniu działań władz różnego szczebla na rzecz osób starszych.

STRATEGIE I PROJEKTY UNIJNE Główny tego typu dokument w Unii Europejskiej - Strategia Europa 2020140 - odnotowuje starzenie się społeczeństw: „Liczba osób w wieku powyżej 60 lat rośnie dziś w tempie dwa razy szybszym niż przed rokiem 2007, tj, o ok. 2 mln osób rocznie - wcześniej był to 1 mln rocznie. Mniejsza liczba ludności czynnej zawodowo i wzrost liczby emerytów będzie dodatkowym obciążeniem dla naszych systemów opieki społecznej”.141 Strategia postuluje zwiększenie liczby zatrudnionych w grupie wiekowej 55-64142. „Ważne będzie także wspieranie zdrowia i aktywności osób starszych, aby umożliwić osiągnięcie spójności społecznej oraz wyższej wydajności” - zauważa Europa 2020143.

136. Por.: Uchwała Nr XXXVII/1185/09 z 9.07.2009.: http://wrosystem.um.wroc.pl/beta_4/webdisk/119351%5C1185ru05. pdf; Uchwała Nr XIX/396/11 z 1.12.2011.: http://wrosystem.um.wroc.pl/beta_4/webdisk/149135%5C0396ru06.pdf; Uchwała Nr XXXVII/846/13 z 17.01.2013.: http://wrosystem.um.wroc.pl/beta_4/webdisk/158022/0846ru06.pdf.

137. Należy pamiętać, że obszar wsparcia został powiększony w 2011 r. o tereny po tzw. WUWIE na Wielkiej Wyspie, a w 2013 r.

– o fragment dawnych koszar przy ul. Sołtysowickiej. Tam też realizowane są niektóre inwestycje.

138. Dane za: Uchwała Rady Miejskiej Wrocławia Nr XXXVII/846/13 z 17.01.2013., op.cit.

139. Zob. http://www.zzk.wroc.pl/index.php/remonty/program-rewitalizacji-wrocawskich-kamienic.

140. Komisja Europejska, „Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu”, Bruksela 2010. http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2010:2020:FIN:PL:PDF. 141. Tamże, str. 8.

142. Tamże, str. 8 i 12.

143. Tamże, str. 21.

54

Strategię uzupełnia siedem tzw. projektów przewodnich. Z naszego punktu widzenia najciekawszy z nich jest dokument zatytułowany „Unia innowacji”144. Przewiduje „uruchomienie europejskich partnerstw innowacji”, które „posłużą do testowania nowego podejścia do badań i innowacji w UE”145.

Jako jeden z tematów, wokół których mogą zostać powołane partnerstwa, wskazana została „poprawa jakości życia starzejącego się społeczeństwa, np. poprzez nowe, innowacyjne rozwiązania, badania kliniczne, diagnostykę i terapie chorób związanych z wiekiem; wdrożenie nowych, innowacyjnych rozwiązań opartych na technologiach informacyjno-komunikacyjnych oraz opracowanie i wprowadzenie nowatorskich produktów, narzędzi i usług, dostosowanych do potrzeb osób starszych”146.

Idea partnerstwa „na rzecz aktywnej i zdrowej starości” jest rozwinięta w jednym z załączników do „Unii innowacji”147. Celem jest „umożliwienie - do 2020 r. - ludziom dłuższego życia niezależnie i w dobrym zdrowiu, poprzez wydłużenie średniej liczby lat zdrowego życia o 2 lata oraz, przez osiągnięcie tego celu, poprawa trwałości i skuteczności systemów opieki społecznej i zdrowotnej, a także stworzenie unijnego i globalnego rynku innowacyjnych produktów i usług, dającego nowe możliwości przedsiębiorstwom w UE”148. I choć koncepcja partnerstwa skoncentrowana jest głównie wokół zagadnień medycznych oraz systemów opieki zdrowotnej i społecznej, proponowane jest tam m.in. poszukiwanie „innowacyjnych rozwiązań, także tych opartych na technologiach informacyjnokomunikacyjnych oraz innych technologiach, w odniesieniu do produktów, wyrobów i usług szczególnie przystosowanych do potrzeb osób starszych, mających im pomóc prowadzić bardziej aktywne i niezależne życie, takich jak systemy alarmowe i bezpieczeństwa, pomoc w codziennym życiu, zapobieganie upadkom, usługi interakcji społecznej, robotyka domowa oraz specyficzny dostęp do internetu”149. Efektem tych planów jest „Europejskie Partnerstwo Innowacji na rzecz Aktywnego i Zdrowego Starzenia się”, które zostało powołane w 2012 r.150.

O seniorach wspomina też inny projekt przewodni - „Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym”151. Podkreśla, że osoby starsze są jedną z grup zagrożonych ubóstwem. „Do 2030 r. liczba emerytów w UE wzrośnie o ponad 25 mln, co wywrze większą presję na adekwatność i długoterminową stabilność naszych emerytur, oraz na system opieki zdrowotnej i system opieki nad osobami starszymi”.152 Dokument zaleca m.in. reformę systemów emerytalnych i „stwarzanie warunków umożliwiających starszym pracownikom dłuższe pozostanie na rynku pracy”153.

UE ogłosiła rok 2012 Europejskim Rokiem Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej. W wydanej z tej okazji przez Komisję Europejską broszurze informacyjnej wyłożona jest m.in. koncepcja aktywnego starzenia się: »» STWORZENIE KOBIETOM I MĘŻCZYZNOM WARUNKÓW DO DŁUŻSZEJ AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ przezwyciężenie barier strukturalnych (w tym braku wsparcia dla karier nieformalnych) i zapewnienie odpowiedniej motywacji może pozwolić na utrzymanie wielu starszych osób na rynku pracy, co przyniesie korzyści systemowe i indywidualne.

144. Komisja Europejska, „Projekt przewodni strategii Europa 2020. Unia innowacji”, Bruksela 2010. http://www. mg.gov.pl/files/upload/8418/Unia%20innowacji.pdf.

145. Szczegóły – tamże, str. 26-30.

146. Tamże, str. 28.

147. Tamże, str. 45-47.

148. Tamże, str. 45.

149. Tamże, str. 46.

150. Por.http://www.pi.gov.pl/PARP/chapter_86197. asp?soid=FE7AAFAA2EAD42788B9284EE45B8C873.

Więcej o celach i działaniach Partnerstwa – na jego stronie: http://ec.europa.eu/research/innovation-union/index_en.cfm?section=active-healthy-ageing.

151. Komisja Europejska, „Europejska platforma współpracy w zakresie walki z ubóstwem i wykluczeniem społecznym: europejskie ramy na rzecz spójności społecznej i terytorialnej”, Bruksela 2010, http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/ LexUriServ.do?uri=COM:2010:0758:FIN:PL:PDF. 152. Tamże, str. 5.

153. Tamże, str. 8.

55

»» ZACHĘCANIE DO CZYNNEGO UDZIAŁU W ŻYCIU SPOŁECZEŃSTWA przez stwarzanie środowisk pozwalających efektywnie wykorzystać wkład osób starszych. »» STWORZENIE STARSZYM KOBIETOM I MĘŻCZYZNOM WARUNKÓW DO STARZENIA SIĘ W DOBRYM ZDROWIU I SAMODZIELNOŚCI przez całościowe podejście do starości jako etapu życia oraz dostosowanie warunków mieszkaniowych i środowisk lokalnych w sposób pozwalający osobom starszym jak najdłużej mieszkać we własnych domach”154.

POLSKIE STRATEGIE I PROGRAMY RZĄDOWE Najważniejszy polski dokument strategiczny - Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju (DSRK)155 - wpisuje działania na rzecz osób starszych w swój Cel 6: „Rozwój kapitału ludzkiego poprzez wzrost zatrudnienia i stworzenie ‘workfare state’”. Jeden z podporządkowanych temu celowi tzw. kierunków interwencji zatytułowany jest „Stworzenie modelu aktywności intelektualnej, społecznej i zawodowej osób starszych, opartego na wykorzystywaniu ich potencjałów i zapobieganiu wykluczeniu społecznemu”. Jest tam pięć propozycji: »» „Stworzenie miksu dochodowego opartego na świadczeniach emerytalnych oraz wynagrodzeniu z pracy, tak aby zapobiegać wykluczeniu społecznemu osób starszych (dostęp do opieki zdrowotnej i długoterminowej na odpowiednim poziomie) oraz zbyt szybkiej rezygnacji z zatrudnienia poprzez wzrost jej opłacalności”; »» „Stworzenie nowego modelu elastycznego zatrudnienia dla osób starszych”; »» „Wspieranie poprawy dostępu do edukacji i zasobów kultury na każdym etapie życia”; »» „Wspieranie uczenia się przez całe życie, w tym tworzenia uniwersytetów trzeciego wieku”; »» „Wsparcie rozwoju srebrnej gospodarki”156.

Z kolei średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju 2020 (SRK)157 wspomina o osobach starszych w kontekście: »» „zwiększenia bezpieczeństwa obywatela” (mowa tam m.in. o konieczności „zachęcania do aktywności obywatelskiej w formule np. wolontariatu osób starszych”)158; »» zwiększania aktywności zawodowej „pracowników starszych”159;

154. „Wkład UE w propagowanie aktywnego starzenia się i solidarności między pokoleniami”, Unia Europejska 2012, http://www. google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=1&ved=0CC8QFjAA&url=http%3A%2F%2Fec.europa.eu%2Fsocial%2FBlobServlet%3FdocId%3D8710%26langId%3Dpl&ei=2ZykUfX9JYSYO97hgYgD&usg=AFQjCNEXicu-a3FK4HqqXTJZWSnFwLMIDQ&sig2=piAu2VIMbkBQsnByBKlO7g&bvm=bv.47008514,d.ZWU&cad=rja, str. 3. Cała broszura jest użytecznym wprowadzeniem w politykę UE wobec osób starszych. Por. też Rada Unii Europejskiej, „Oświadczenie Rady w sprawie Europejskiego Roku Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokoleniowej (2012): Dalsze działania”, Bruksela 2012, http://register.consilium.europa.eu/pdf/pl/12/st17/st17468.pl12.pdf.

155. Ministerstwo Administracji i Cyfryzacji, „Polska 2030. Trzecia fala nowoczesności. Długookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Warszawa 2013. http://monitorpolski.gov.pl/mp/2013/121/M2013000012101.pdf.

156. Tamże, str. 102-103. Również w celu 6 osoby starsze wymienione są w jeszcze jednym kierunku interwencji: „Dostosowanie systemu ochrony zdrowia do prognozowanych do roku 2030 zmian demograficznych, w szczególności wzmocnienie działań na rzecz rozwoju infrastruktury i zasobów kadrowych w obszarze opieki nad matką i dzieckiem oraz osobami starszymi”. Jest tam postulat rozwoju geriatrii.

Por. tamże, str. 101.

157. „Strategia Rozwoju Kraju 2020. Aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo”, Warszawa 2012, http://www.mrr.gov.pl/rozwoj_regionalny/Polityka_rozwoju/SRK_2020/Documents/SRK_2020_112012_1.pdf.

158. Tamże, str. 50-51.

159. Tamże, str. 78-79.

56

»» „upowszechnienia wykorzystania technologii cyfrowych” („o ile wśród osób młodych korzystanie z internetu jest dosyć powszechne, o tyle wykluczenie cyfrowe osób starszych staje się problemem” - dlatego należy podjąć działania na rzecz rozwoju kompetencji cyfrowych w tej grupie)160; »» “zmniejszenia ubóstwa w grupach najbardziej nim zagrożonych” („newralgicznym elementem będzie zapewnienie osobom starszym dostępu do świadczeń zdrowotnych i usług opieki długoterminowej. Ważnym jest też aktywizowanie członków tej grupy społecznej, tak by było możliwe zatrzymywanie ich na rynku pracy oraz zwiększanie ich udziału w życiu społecznym. ponieważ wzrastać będzie ryzyko ubóstwa osób starszych, konieczne będzie wypracowanie nowego modelu wsparcia skierowanego do tej grupy odbiorców”)161.

Rozwinięciem DSRK i SRK jest dziewięć strategii sektorowych. Z naszego punktu widzenia najważniejsza jest Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego (SRKL). Dokument wciąż jest w fazie projektu162, pracuje nad nim Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej163. W części diagnostycznej SRKL odnotowuje m.in. „niewystarczająco rozbudowany system usług skierowanych do osób starszych, niepozwalający na maksymalne wydłużenie ich samodzielności i aktywności”164.

Dokument koncentruje się na zbyt słabej opiece zdrowotnej i społecznej, postuluje „podnoszenie wieku przechodzenia na emeryturę” oraz „aktywizację seniorów w obszarze społecznym”, co oznacza m.in. „integrację wewnątrz- i międzypokoleniową, partycypację obywatelską oraz szeroko rozumiane usługi społeczne (nie tylko w aspekcie pomocy społecznej, ale także w wymiarze aktywizującym jednostkę i umożliwiającym dostosowanie się do nowych ról społecznych)”165.

Jako jedno z siedmiu „najważniejszych zadań polityki państwa w obszarze rozwoju kapitału ludzkiego” strategia wymienia „wykorzystanie potencjału osób starszych w obszarze aktywności zawodowej i społecznej”166. Z kolei główny cel SRKL zdefiniowany jest jako „rozwijanie kapitału ludzkiego poprzez wydobywanie potencjałów osób, tak aby mogły one w pełni uczestniczyć w życiu społecznym, politycznym i ekonomicznym na wszystkich etapach życia”167. Celowi głównemu podporządkowanych jest pięć celów szczegółowych. Wśród nich - cel szczegółowy nr 2: „Wydłużenie okresu aktywności zawodowej i zapewnienie lepszej jakości funkcjonowania osób starszych”. W celu tym zapisane są m.in. takie oto kierunki interwencji: „Stworzenie warunków do rozwoju ‘srebrnej gospodarki’”, „Promowanie edukacji osób starszych, zarówno w wymiarze formalnym, jak i pozaformalnym, zwłaszcza z uwzględnieniem rozwoju kompetencji cyfrowych; rozszerzenie oferty edukacyjnej adresowanej do seniorów oraz lepsze dostosowanie jej do potrzeb tej grupy wiekowej; kształcenie ustawiczne oraz wsparcie szkoleń osób w wieku 50+”, „Wspieranie aktywności społecznej osób starszych, w tym rozwój wolontariatu”, „Tworzenie warunków do rozwoju partycypacji społecznej osób starszych, w tym zaangażowania na rzecz społeczności lokalnych”, „Zwiększenie dostępności oraz podniesienie jakości usług społecznych adresowanych do osób starszych poprzez wsparcie działań samopomocowych oraz tworzenie sieci wyszkolonych wolontariuszy”, „Poprawienie dostępności do ambulatoryjnych i szpitalnych świadczeń zdrowotnych w zakresie geriatrii”, „Rozwój systemu usług adresowanych do osób niesamodzielnych i ich rodzin, w tym rozwój opieki długoterminowej”, „Rozwój i upowszechnianie wiedzy i rozwiązań wspomagających tworzenie zdrowych i bezpiecznych warunków pracy dla osób starszych”168.

160. Tamże, str. 87-88.

161. Tamże, str. 113.

162. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, „Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020” (projekt), Warszawa 2013, http://www.mpips.gov.pl/download/gfx/mpips/pl/ defaultopisy/7616/1/1/SRKL_marzec_2013.pdf.

163. Por. http://www.mpips.gov.pl/praca/strategie-i-dokumenty-programowe/strategia-rozwoju-kapitaluludzkiego-srkl---projekt-z-31072012-r/.

164. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, „Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego 2020” (projekt), op.cit., str. 10.

165. Tamże, str. 29-31.

166. Tamże, str. 32.

167. Tamże, str. 35.

168. Tamże, str. 37-38. Propozycje dotyczące osób starszych rozwinięte są w części poświęconej rekomendacjom dla pięciu kolejnych etapów życia – por. tamże, str. 60-61.

57

Aktywność społeczna osób starszych jest tematem odrębnego rządowego programu na lata 20122013169. Dokument zauważa m.in., że „w Polsce osoby powyżej 50 roku życia należą do grupy wieku, która jest najmniej aktywna na polu społecznym”.

Przykład: „zaangażowanie w wolontariat, jako jednej z form aktywności osób starszych, na rzecz organizacji lub grup zadeklarowało 10% Polaków powyżej 55 roku życia (wśród osób młodych poniżej 25 lat odsetek ten wyniósł 22%). Zbliżone wyniki przynosi poświęcony aktywnemu starzeniu się sondaż Eurobarometru z 2011 r. Według tego sondażu zaangażowanie w nieodpłatne i dobrowolne działania na rzecz organizacji charytatywnych i zajmujących się wolontariatem deklaruje 12% Polaków powyżej 55 roku życia, gdy średnia europejska wynosi 27%”170. Z kolei „z danych Eurostatu wynika, że w Polsce w 2011 r. kształcenie i szkolenie dotyczyło 0,9% populacji osób w wieku 50-74 lata, podczas gdy przeciętnie w krajach UE 27 - 4,2%”171.

I tak dalej. Żeby to zmienić, program wyznacza sobie cel główny: „poprawa jakości i poziomu życia osób starszych dla godnego starzenia się poprzez aktywność społeczną”172. Podporządkowane mu są cztery cele szczegółowe: 1. „Zwiększenie różnorodności i poprawa jakości oferty edukacyjnej dla osób starszych”; 2. „Tworzenie warunków dla integracji wewnątrz- i międzypokoleniowej osób starszych przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury społecznej m.in. pogłębianie wiedzy na temat zmian biologicznych, zdrowotnych, społecznych zachodzących wraz z wiekiem w ramach przygotowywania społeczeństwa do starości”; 3. „Rozwój zróżnicowanych form aktywności społecznej, w tym upowszechnianie wolontariatu, partycypacji w procesach decyzyjnych, w życiu społecznym, w tym udział osób starszych w kształtowaniu polityki publicznej”; 4. „Zwiększenie dostępności, podniesienie jakości usług społecznych oraz wspieranie działań na rzecz samopomocy i samoorganizacji”173.

O osobach starszych wspomina przyjęta w 2013 r. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego (SRKS)174.

W diagnozie zauważa m.in., że mogą one „rozwijać swoje zainteresowania i pasje z pomocą takich instytucji jak Uniwersytet Trzeciego Wieku, domy i kluby seniora, stowarzyszenia pomocowe organizujące wolontariat”175.

SRKS za cel główny stawia sobie „wzmocnienie udziału kapitału społecznego w rozwoju społecznogospodarczym Polski”. Celowi temu podporządkowane są cztery cele szczegółowe: 1. „Kształtowanie postaw sprzyjających kooperacji, kreatywności oraz komunikacji”; 2. „Poprawa mechanizmów partycypacji społecznej i wpływu obywateli na życie publiczne”; 3. „Usprawnienie procesów komunikacji społecznej oraz wymiany wiedzy”; 4. „Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego”176.

169. „Rządowy program na rzecz aktywności społecznej osób starszych na lata 2012-2013”, Warszawa 2013, http:// www.mpips.gov.pl/gfx/mpips/userfiles/_public/1_ NOWA%20STRONA/Aktualnosci/seniorzy/Rzadowy%20Program%20ASOS_2012-2013.pdf.

170. Tamże, str. 9.

171. Tamże, str. 11.

172. Tamże, str. 19.

173. Tamże, str. 20-21. Zob. też podporządkowane tym celom kierunki działań – str. 25-26. A także wskaźniki – str. 19-20.

174. Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, „Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020”, Warszawa 2013, http://www.google.pl/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=3&cad=rja&ved=0CDcQFjAC&url=http%3A%2F%2Fmonitorpolski.gov.pl %2Fmp%2F2013%2F378%2FM2013000037801. pdf&ei=LLulUZPhNMXdPav_gMgI&usg=AFQjCNG1FwpN8Tcgh5Y-LXpIfM8SQnyXYA&sig2=z457uQdqU_ euT6FkA2EqsA&bvm=bv.47008514,d.ZWU. 175. Tamże, str. 13.

176. Tamże, str. 39.

58

Z kolei celom szczegółowym podporządkowane są priorytety, tym zaś - kierunki działań. Seniorzy wprost pojawiają się w celu 1, priorytecie 1.2. („Wspieranie edukacji innej niż formalna ukierunkowanej na kooperację, kreatywność i komunikację społeczną”), kierunku działań 1.2.2. („Rozwój kompetencji medialnych w uczeniu się innym niż formalne, szczególnie wśród osób w wieku 50+ i na obszarach wiejskich”). Proponowane są tam działania na rzecz „cyfrowej inkluzji seniorów”: „wspierany będzie rozwój nowych form kształcenia: Uniwersytety Otwarte, e-learning (kształcenie na odległość), oferta edukacyjna dla osób 50+ czy Uniwersytety Trzeciego Wieku (UTW). Zajęcia dla słuchaczy UTW bezpośrednio wpływają na ograniczenie zjawiska wykluczenia cyfrowego wśród osób starszych, pozwalając jednocześnie na wyłanianie w tym środowisku grupy liderów i animatorów mogących prowadzić zajęcia w różnych placówkach kultury, klubach itp. (…) Edukację medialną i informacyjną osób starszych należy prowadzić przez wspieranie wcześniej wymienionych instytucji, a także wzmacnianie kompetencji osób prowadzących edukację medialną”177.

STRATEGIE ROZWOJU WROCŁAWIA I DOLNEGO ŚLĄSKA Dla nas podstawowym punktem odniesienia jest strategia Wrocławia178. Jej motywem przewodnim jest odbudowa więzi wspólnotowych. W takim kontekście pisze także o osobach starszych: „Starzenie ludności obarczy społeczeństwa nierealnie wysokimi obciążeniami opiekuńczymi, co będzie oznaczać kres naiwnych iluzji związanych z obietnicą ukształtowania się państwa dobrobytu. Nie starczy środków na sformalizowane rozdawnictwo. Efektywniejsze okaże się zasilanie tymi środkami wspólnotowych układów samopomocowych. Miasta, w których nie uda się uruchomić opieki wspólnotowej, skazane są na degradację socjalną”179.

Wzmacnianiu więzi wspólnotowych sprzyja zapisana w strategii misja: „Wrocław miastem spotkania - miastem, które jednoczy”180.

Działania adresowane do osób starszych są wskazane w strategii w następujących obszarach tematycznych: 4.1.1. ZDROWIE „Dla osób starszych i samotnych wizyty u lekarza to coraz częściej jedyny sposób na zaistnienie wśród ludzi. Jak zaspokajać te potrzeby poza służbą zdrowia poza służbą zdrowia i pozwolić jej skoncentrować się na wszechstronnym leczeniu chorych?”181; 4.2.1. KSZTAŁCENIE OBYWATELI „Otwarcie systemu edukacyjnego na ludzi dojrzałych.

Stworzenie płaszczyzny debaty o sprawach publicznych i stylach życia. Kształcenie do czynnego wykorzystania czasu wolnego”182; 5.1.1. WSPÓLNOTA SYMBOLICZNA „Budowanie wspólnotowej tożsamości wrocławian jest nadal kluczem do przyszłości Miasta. Jak wzmacniać ten proces, wbrew typowym dla starzejącej się populacji tendencjom do koncentrowania się na sprawach najbliższych?”183; 5.1.2. RODZINY „Sprzyjanie restytucji rodzin wielopokoleniowych jako odpowiedź na nadciągający kryzys systemu emerytalnego”; „Tani sieciowy system dorywczej opieki nad dziećmi (na wypadek

177. Tamże, str. 44.

179. Tamże, str. 8.

178. Roman Galar, Grzegorz Roman, Jan Waszkiewicz (przy współpracy Mariusza Urbanka), „Strategia ‘Wrocław w perspektywie 2020 plus’”, Wrocław 2006, http://bip.um.wroc. pl/wps/wcm/connect/398102804280289a965bd796e258c1d9/strategia_pl.pdf?MOD=AJPERES.

180. Tamże, str. 17.

181. Tamże, str. 18.

182. Tamże, str. 23.

183. Tamże, str. 29.

59

choroby czy delegacji rodziców). Kreowanie w nim miejsc pracy, również dla młodych matek i energicznych babć”; „Podobny system obsługi stworzony dla osób w podeszłym wieku i niedomagających”184; 5.1.3. SĄSIEDZTWA, OSIEDLA „Wykorzystanie potencjału czasu wolnego i doświadczenia emerytów do poprawy jakości i ożywienia sąsiedztw. Wspieranie oddolnych inicjatyw”185; 5.1.6. ORGANIZACJE SPOŁECZNE I RUCHY OBYWATELSKIE „Rozwój wolontariatu, otwarcie instytucji publicznych na współpracę z wolontariuszami. Szczególna rola młodzieży i emerytów w działaniu wolontariatu”186; 6.2. PRZESTRZEŃ PUBLICZNA „Przystosowanie komunikacyjne i architektoniczne miasta do potrzeb osób nie w pełni sprawnych, w tym małych dzieci i osób starszych”187; 6.4. PRZESTRZEŃ REKREACYJNA „Świadomość, że dzieci muszą się wybawić, młodzi muszą się wyszumieć, dorośli muszą się zrelaksować, starzy muszą odpocząć.

Miasto musi spełniać te potrzeby - możliwie bezkolizyjnie”188; 6.5. PRZESTRZEŃ INFORMACYJNA - „Pogłębianie dialogu międzypokoleniowego. Otwarcie pokolenia głównych beneficjentów transformacji na argumenty osób starszych i młodzieży”189.

To pro-wspólnotowe podejście zyskało ostatnio mocną podbudowę w nowej Strategii Rozwoju Województwa Dolnośląskiego (SRWD)190. Zapisana w niej wizja brzmi następująco: „Blisko siebie - blisko Europy. Dolny Śląsk 2020 jako zintegrowana wspólnota regionalna, region konkurencyjny, spójny, otwarty, dynamiczny…”191. Wśród ośmiu celów SRWD dwa dotyczą m.in. bezpośrednio emerytów: cel 7 - „Włączenie społeczne, podnoszenie poziomu i jakości życia”; cel 8 - „Podniesienie poziomu edukacji, kształcenie ustawiczne”192.

SRWD wskazuje też osiem tzw. makrosfer, które są pakietami działań, proponowanych, by osiągnąć założone cele.

Temat seniorów znalazł się w makrosferze 7: „Społeczeństwo i partnerstwo”.

To „grupa działań zakładających kształtowanie pozytywnej tożsamości i solidarności międzypokoleniowej na Dolnym Śląsku, a także partnerstwa międzyinstytucjonalnego, publiczno-publicznego i publiczno-prywatnego”193. W tę makrosferę wpisane są m.in. następujące priorytety: 7.1.2. „Rozwój kapitału społecznego i obywatelskiego”; 7.1.8. „Wsparcie seniorów zagrożonych wykluczeniem społecznym”; 7.1.10. „Odbudowa zaufania w stosunkach społecznych, gospodarczych oraz wobec instytucji”.

Jako jedna z korzyści wymieniona jest: 7.2.3. „Wzmocnienie potencjału i doświadczenia seniorów”.

Jednym z kryteriów jest: 7.3.2. „Preferencje dla projektów przeciwdziałających wykluczeniu społecznemu seniorów”.

184. Tamże, str. 30.

185. Tamże, str. 31.

186. Tamże, str. 35.

187. Tamże, str. 44.

190. „Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego 2020”, Wrocław 2013, http://www.umwd.dolnyslask.pl/ fileadmin/user_upload/Rozwoj_regionalny/SRWD/ SRWD_2020-final.pdf.

188. Tamże, str. 46.

191. Tamże, str. 24.

189. Tamże, str. 48.

192. Tamże.

193. Tamże, str. 42.

60

Wśród proponowanych przedsięwzięć jest też pakiet zatytułowany „Seniorzy i osoby niepełnosprawne”, a w nim m.in.: 7.4.17. „Stworzenie systemu wspierania osób z niepełnosprawnością i osób starszych”; 7.4.18. „Wsparcie i aktywizacja osób starszych”; 7.4.19. Realizacja działań wspierających aktywność społeczną seniorów i przeciwdziałających ich wykluczeniu poprzez tworzenie lokalnych Ośrodków Aktywnego Seniora”194.

Osoby starsze są uwzględnione w „Dolnośląskiej strategii integracji społecznej na lata 20052013”195. W jej priorytecie B („Integracja społeczna środowisk osób wymagających szczególnego wsparcia”) znalazło się działanie B3 - „Aktywizacja społeczna osób starszych”. Jego cel nadrzędny został sformułowany następująco: „Poprawa komfortu psychicznego oraz kondycji zdrowotnej osób starszych poprzez ich aktywizację, pomoc w odnalezieniu roli społecznej w wieku starszym, integracja społeczna, zwłaszcza ze środowiskiem lokalnym, wykorzystanie potencjału osób w wieku emerytalnym.

Przełamywanie utrwalonych stereotypów postrzegania osoby starszej jako osoby biernej w życiu polityczno-społeczno-kulturalnym. Promowanie kierunków zmian pomocy społecznej w stosunku do osób starszych. Popularyzacja wiedzy na temat form pomocy ludziom starszym w ich środowisku lokalnym”.

Proponowane są tam następujące zadania: „zapewnienie odpowiednich form opieki osobom wymagającym pomocy, aktywizowanie osób starszych do udziału w życiu społecznym”; „Edukacja i system poradnictwa”, „podejmowanie działań na rzecz popularyzacji i realizacji nowych, małych środowiskowych form pomocy osobom starszym”, „opracowanie technik statystycznych mających na celu diagnozę problemów i potrzeb osób starszych”, „podejmowanie działań zmierzających do zwiększenia aktywności zawodowej ludzi w wieku poprodukcyjnym poprzez udostępnianie im różnych form ich samorealizacji”, „inicjatywy na rzecz poprawy stanu prawnego dotyczącego warunków ekonomicznych (system emerytalno-rentowy), zdrowotnych (gerontologia) i mieszkaniowych osób starszych”, „promowanie aktywnego i zdrowego trybu życia”, „wspieranie lokalnych sieci wsparcia. Wspieranie działań samopomocowych”, „właściwa koordynacja źródeł finansowania w kierunku wykorzystania materialnych i niematerialnych form pomocy”, „wykorzystanie potencjału intelektualnego, kwalifikacji i doświadczenia życiowego osób starszych w działaniach podejmowanych na rzecz społeczności lokalnych”, „kształtowanie systemów wartości i postaw dzieci i młodzieży poprzez kontakt z osobami starszymi, będącymi autorytetami społecznymi”.

Zadaniom towarzyszą trzy mierniki: »» „liczba projektów skierowanych do osób starszych”, »» „liczba osób starszych, korzystających z oferty szkoleniowej, pomocowej, rekreacyjnej, kulturalnej przygotowanej przez instytucje administracji publicznej i organizacje pozarządowe”, »» „liczba osób starszych działających w organizacjach pozarządowych i grupach samopomocowych”196.

194. Tamże, str. 53-55.

195. http://www.dops.wroc.pl/strategia/Dolnoslaska_Strategia_Integracji_Spolecznej.doc.

196. Tamże, str. 102-103.

61

DZIAŁANIA WŁADZ WROCŁAWIA Od 2009 r. funkcjonuje Wrocławska Rada do spraw Seniorów. Powołuje ją prezydent miasta.

W pierwszej kadencji (2009-2011), do Rady weszło dwanaście osób, kierowała nią Walentyna Wnuk197. W obecnej kadencji (od 2012 r.), w Radzie jest czternaście osób, jej szefem jest prof. Stanisław Kłopot198.

W pierwszej kadencji Rada m.in. przygotowała i rozpoczęła program edukacyjny „Wychowanie do Starości” w wybranych placówkach oświatowych, przygotowała koncepcję „Wrocławskiego Porozumienia Rektorów Szkół Wyższych ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku”, powołała Klub Wolontariusza Seniora, proponowała też różnym wydziałom Urzędu Miasta rozwiązania korzystne dla osób starszych (np. obniżenie czynszów Wrocławskim Klubom Seniora, czy tworzenie miejsc aktywnego wypoczynku dla osób starszych w parkach miejskich). Rada szkoliła liderów placówek senioralnych, współpracowała z podobnymi gremiami na szczeblu wojewódzkim i w innych miastach, jej przedstawiciele brali udział w konferencjach i wyjazdach studyjnych, występowali w mediach.

Pisali też opracowania i opiniowali oficjalne dokumenty. Mieli cotygodniowe dyżury w siedzibie Wrocławskiego Centrum Seniora. Na koniec kadencji m.in. zaapelowali o polepszenie obsługi administracyjnej swojej działalności oraz o zwiększenie wpływu Rady na kształt budżetu miasta i rozstrzygnięcia konkursów grantowych. Rada pierwszej kadencji wypracowała również krótką listę sugestii programowych, które mogą być inspirujące przy formułowaniu wszelkich planów działań na rzecz osób starszych we Wrocławiu199.

Władze miasta prowadzą dwa programy dla osób starszych: a) „Aktywny Senior. Program promocji aktywnego stylu życia ‘Centra Aktywności Ruchowej’”, który „zakłada poprawę sprawności ruchowej oraz zapobieganie schorzeniom narządu ruchu i zaburzeniom metabolicznym” - realizowany jest w trzech placówkach medycznych (żadna z nich nie jest na Nadodrzu)200; b) „Program poprawy jakości opieki zdrowotnej nad osobami przewlekle i nieuleczalnie chorymi przebywającymi w zakładach opiekuńczo-leczniczych”. Realizują go trzy takie zakłady prowadzone przez zakonnice - dwa z tych ośrodków są blisko Nadodrza, na Ostrowie Tumskim (Zakład Opiekuńczo-Leczniczy o Profilu Rehabilitacyjnym Zgromadzenia Sióstr Św. Elżbiety przy ul. Św. Józefa oraz Zakład OpiekuńczoLeczniczy Dla Dorosłych prowadzony przez Zgromadzenie Sióstr Najświętszej Rodziny z Nazaretu przy ul. św. Marcina).201 W latach 2009-2010 prowadzona była też Wrocławska Kampania Przeciwdziałania Przemocy Wobec Osób Starszych202.

197. Por. „Sprawozdanie z działalności Wrocławskiej Rady ds. Seniorów 2009-2011”, http://www.wroclaw.pl/files/seniorzy/Sprawozdanie%20z%20dzialalnosci%20WRdsS%202009%202011.doc.

198. http://www.wroclaw.pl/_112,1.dhtml.

199. Szczegóły w: „Sprawozdanie z działalności Wrocławskiej Rady ds. Seniorów 2009-2011”, op.cit. Dorobkiem Rady pierwszej kadencji są również: „Porozumienie Pełnomocników Rektorów Szkół Wyższych Miasta Wrocławia ds. Uniwersytetów Trzeciego Wieku” http://www.wroclaw.pl/files/seniorzy/WRS%20POROZUMIENIE%20UCZELNI.doc oraz „’Miasto pokoleń’ – program edukacji społecznej na temat osób starszych i procesu starzenia się” http://www.wroclaw.pl/files/seniorzy/WRS%20miasto%20pokolen.doc.

200. http://bip.um.wroc.pl/wps/wcm/connect/cf994a004726c6219422b48df2e6fbdf/Aktywny_Senior.pdf?MOD=AJPERES. 201. http://bip.um.wroc.pl/wps/wcm/connect/d7de8e804726c5fb9419b48df2e6fbdf/poprawa_opieki_zdrowotnej_nad_ osobami...pdf?MOD=AJPERES. 202. Szczegóły:http://bip.um.wroc.pl/wps/portal/bip/!ut/p/b1/04_SjzQ0NTA2sTAxNjTXj9CPykssy0xPLMnMz0vMAfGjzOIdXSz8LYNdjA0sfN1NDTxDfY08Ak0sfYAiQAWRQAUGOICjASH9fh75uan6uVE5FgCbkt2X/dl4/d5/ L0lDU0lKSWdrbUEhIS9JRFJBQUlpQ2dBek15cXchLzRKQ2lEb01OdEJqdEJIZmxDRUEhL1o3X0FEOE85U0QzMDhNRzUwSVVNMkhRNDlMU1QxLzA!/?PC_Z7_AD8O9SD308MG50IUM2HQ49LST1015248_WCM_CONTEXT=/wps/ wcm/connect/bip_pl/bip/umw/programy_miejskie/kampanie_spoleczne/przemoc_wobec_osob_starszych.

Zob. także stronę kampanii: http://www.kampaniaprzemoc.pl/2009/index.php.

62

Od 2009 r., w ramach Centrum Informacji i Rozwoju Społecznego funkcjonuje Wrocławskie Centrum Seniora. Samo siebie definiuje jako „platforma wymiany informacji”. M.in. prowadzi portal i punkt informacyjny, Telefon Seniora, bazę Klubów Seniora i Uniwersytetów Trzeciego Wieku, organizuje kursy, konsultacje i spotkania203. Na obszernej liście partnerów Wrocławskiego Klubu Seniora są podmioty, które mają siedziby na Nadodrzu204.

Osobom w wieku 60+ władze miasta oferują Wrocławską Kartę Seniora205. Uprawnia ona do zniżek w punktach, które biorą udział w tym programie. Na początku czerwca 2013 r. na liście partnerów Karty było 57 podmiotów, w tym jeden z Nadodrza („Perfect Dance”, pl. Staszica) i dwa działające w sąsiedztwie („Ego. Centrum Rozwoju i Rekreacji”, ul. Sienkiewicza oraz Gabinet Podologiczny, ul. Jaracza).206 Na 69 Klubów Seniora działających we Wrocławiu, dwa są na Nadodrzu: Klub Seniora przy Polskim Komitecie Pomocy Społecznej (ul. Dubois) oraz Klub Seniora przy Radzie Osiedla Nadodrze (ul. Niemcewicza).207 Na dziesięć Uniwersytetów Trzeciego Wieku czynnych we Wrocławiu, żaden nie ma siedziby na Nadodrzu. Dwa są w pobliżu: Międzykulturowa Akademia Trzeciego Wieku przy Ewangelikalnej Wyższej Szkole Teologicznej (ul. Św. Jadwigi) oraz Uniwersytet Trzeciego Wieku przy Papieskim Wydziale Teologicznym (ul. Katedralna)208.

Na obszernej liście Miejsc Przyjaznych Seniorom prowadzonej przez Wrocławskie Centrum Seniora znalazł się m.in. Klub Pod Kolumnami z pl. Św. Macieja. Jest też działający za granicą obszaru wsparcia Dzienny Dom Pomocy Społecznej przy ul. Żeromskiego209.

Na Nadodrzu funkcjonują również: »» siedziba jednego z czterech wrocławskich rejonów Polskiego Związku Emerytów, Rencistów i Inwalidów (przy ul. Paulińskiej)210; »» siedziba Zarządu Okręgowego Polskiego Komitetu Pomocy Społecznej (przy ul. Dubois)211.

Na oficjalnej stronie miasta można znaleźć zakładkę „seniorzy”, w której zbierane są informacje użyteczne dla starszych mieszkańców Wrocławia212.

203. Więcej informacji na stronie Wrocławskiego Centrum Seniora: http://www.seniorzy.wroclaw.pl/.

204. Np. Elżbieta Katarzyna Muzyka (ul. Pomorska), Ośrodek Twórczego Rozwoju Libertas (pl. Św. Macieja).

Pełna lista: http://www.seniorzy.wroclaw.pl/index.php/partnerzy.html.

205. http://www.kartaseniora.wroclaw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=3&Itemid=112.

206. http://www.kartaseniora.wroclaw.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=9&Itemid=120.

207. Pełna lista, stan na 30.07.2012.: https://docs.google.com/spreadsheet/pub?key=0Ap2wJbhSrEppdDhybVpvcWVqWU5RNVVKY0lqTUxsVkE&single=true&gid=0&output=html.

208. Pełna lista: https://docs.google.com/file/d/0BzLaqFLV3w63cUV0SVo1eWR6Rmc/edit.

209. Pełna lista: http://www.seniorzy.wroclaw.pl/index.php/miejsca-przyjazne-seniorom/40-lista-miejsc-przyjaznych-seniorom.html. Zob. też mapkę: http://dl.dropboxusercontent.com/u/2572948/WCS-Public/mapa%20mps.JPG. 210. Pełna lista placówek tej organizacji we Wrocławiu: https://docs.google.com/document/d/1B8mGR_OWMN-3_Hhb5FVEssykT5Cnzrz880W21kfb_04/edit?pli=1.

211. http://www.pkps.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=195:wroclaw&catid=29&Itemid=112.

212. http://www.wroclaw.pl/dla_sieniora,1.dhtml.

63

2.4.3. ROBOCZE

WNIOSKI, REKOMENDACJE, PYTANIA

Z licznych cytowanych powyżej danych statystycznych można wyciągnąć trochę wniosków, które mogą być inspirujące przy opracowywaniu działań, jakie można podejmować z seniorami na Nadodrzu: »» OSIEDLE NIE JEST ZDOMINOWANE PRZEZ SENIORÓW, jest ich statystycznie mniej niż średnio we Wrocławiu. Mogą więc potencjalnie liczyć na wsparcie - o ile uda się namówić mieszkające tu osoby w innym wieku do pomocy i współpracy. »» DUŻA LICZBA PRZESTĘPSTW NA 1 TYS. LUDNOŚCI, bardzo wysokie poczucie zagrożenia, wysoki odsetek awantur sąsiedzkich, burd pijackich, aktów wandalizmu itd. itp. Dużym wyzwaniem jest zwiększenie poczucia bezpieczeństwa. Wskazana jest m.in. regularna współpraca aktywnych seniorów z miejscową radą osiedla i policją. »» DUŻY ODSETEK BUDYNKÓW WYBUDOWANYCH PRZED 1989 R. Warto przeanalizować kamienice i kwartały pod kątem występujących w ich obrębie szans i zagrożeń, barier, ale też ich potencjału jako miejsc, które można wykorzystać dla dobra wspólnego. Jest oczywiste, że należy kontynuować remonty, ale można zacząć zastanawiać się, jak żyć w kamienicach, które już zostały wyremontowane. »» NISKI WSKAŹNIK PROWADZENIA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ. Seniorzy raczej nie będą prowadzić takiej działalności, nie są też dobrą grupą docelową dla biznesu. Ale mogą być środowiskiem, które propaguje działalność innego typu: domową produkcję (np. żywności), dystrybucję w sieciach sąsiedzkich i dedykowanych lokalach. Żeby to było możliwe, potrzebne jest wsparcie administracyjne (np. w zakresie spełniania norm sanitarnych). »» TO JEDEN Z OBSZARÓW MIASTA O NAJNIŻSZYM ODSETKU OSÓB AKTYWNYCH ZAWODOWO. W wersji optymistycznej oznacza to, że jest sporo osób, które mogą pomagać osobom starszym. W wersji pesymistycznej jest to czynnik, który sprzyja bierności i patologiom. »» BARDZO NISKI WSKAŹNIK ZAANGAŻOWANIA W STOSUNKI SĄSIEDZKIE. To wyzwanie dla seniorów: odbudowa relacji sąsiedzkich, przede wszystkim we własnej grupie wiekowej. Warto promować i wspierać takie inicjatywy. »» NISKI WSKAŹNIK ZAUFANIA DO INNYCH. Narzędziem odbudowy zaufania mogą być miejsca wspólne i prowadzone w ich obrębie działania (nawet po prostu zwykłe spotkania i rozmowy).

Stąd tak duża rola Klubów Seniora, ale też np. odpowiednio urządzonych podwórek w kwartałach. »» PRZECIĘTNY ODSETEK OSÓB BIORĄCYCH UDZIAŁ W ZBIOROWYCH DZIAŁANIACH SPOŁECZNYCH, PRZECIĘTNA SKŁONNOŚĆ DO STOWARZYSZANIA. Nie jest to zatem osiedle obywatelsko martwe. Są tu ludzie angażujący się. Jest kogo wciągać do współpracy. »» RELATYWNIE WYSOKI WSKAŹNIK ZAUFANIA DO WŁADZ LOKALNYCH. To właśnie lokalna władza jest istotnym podmiotem, który powinien inicjować, prowadzić, firmować działania na rzecz seniorów. To na niej spoczywa szczególna odpowiedzialność w tym zakresie. »» KILKASET SKLEPÓW I USŁUG. To korzystne dla seniorów. Ułatwia im życie. »» OBECNOŚĆ ZNANYCH FIRM - jak Kogeneracja czy Nasza Klasa. Może to też potencjalni partnerzy działań na rzecz seniorów? Warto próbować nawiązać z nimi współpracę w tym zakresie.

64

»» NADODRZE JEST WROCŁAWSKIM LIDEREM POD WZGLĘDEM BEZROBOCIA DŁUGOTRWAŁEGO. Może w tej części miasta warto wypracować inny model aktywizacji mieszkańców - nie tylko poprzez próby tworzenia miejsc pracy, ale też przez tworzenie możliwości samorealizacji, np. w kulturze i sporcie? Oczywiście, takie działania nie są wprost odpowiedzią na wyzwania ekonomiczne. »» Warto pamiętać, że szczególnej interwencji wymagają miejsca najtrudniejsze, w których kumulują się zjawiska negatywne. Przykładem jest ul. Roosevelta. Dlatego negatywnie należy ocenić pomysł likwidacji tamtejszej filii Miejskiej Biblioteki Publicznej. »» MIESZKAŃCY NADODRZA SĄ RELATYWNIE SŁABO WYKSZTAŁCENI. Mogą mieć m.in. inne oczekiwania kulturalne niż „młodzi wykształceni” aktywiści organizacji pozarządowych działających od niedawna na Nadodrzu. »» NISKA MEDIANA DOCHODÓW NA OSOBĘ. Wszelka oferta powinna być tania. Ale nie zawsze musi być darmowa - dobrowolne zrzutki mogą wzmacniać poczucie odpowiedzialności i więzi wspólnotowe. »» 171 KAMIENIC MA ZARZĄDCÓW KOMUNALNYCH, A 553 - WSPÓLNOTOWYCH. Urząd miasta jest więc bezpośrednim punktem odniesienia dla wielu mieszkańców w sprawach bytowych,jest więc zarazem podstawowym podmiotem odpowiedzialnym za Nadodrze.

Z kolei wspólnoty mieszkaniowe są jednym z podstawowych elementów tkanki wspólnotowej - warto zastanowić się jak je wykorzystać dla wzmacniania więzi społecznych. »» ZABUDOWA KWARTAŁOWA. To prosty i oczywisty schemat przestrzenny dla networków społecznych na poziomie sublokalnym. W jaki sposób wykorzystać kwartały dla wzmacniania więzi?

Czy warto i należy wprowadzać elementy samorządności na poziomie kwartału? »» SŁABE WYNIKI SPRAWDZIANÓW I EGZAMINÓW W PUBLICZNYCH PODSTAWÓWKACH I GIMNAZJACH NA NADODRZU. To nie jest temat, który bezpośrednio dotyczy seniorów.

Niemniej, warto zastanowić się nad miejscową edukacją. Może nie warto skupiać się na tych wynikach, a lepiej postawić na inne cele - np. krzewienie wartości wspólnotowych i odpowiedzialności za Nadodrze, wspieranie sportu i kultury? Czy i jak mogliby być tu pomocni seniorzy? »» DOBRE NASYCENIE MIEJSCAMI W ŻŁOBKU I PRZEDSZKOLACH. To istotne wsparcie dla mieszkańców Nadodrza. »» NIEZŁE LICEA, W TYM ZNAKOMITE III LO. Licea są potencjalnie ważnymi ośrodkami życia społecznego, intelektualnego i kulturalnego. Co mogą zaoferować seniorom? »» MDK, BLISKOŚĆ WYŻSZYCH UCZELNI, SKIBA. Potencjalnie bogata oferta zajęć, wykładów, imprez. »» RELATYWNIE BOGATA INFRASTRUKTURA SPOŁECZNA I KULTURALNA, na Nadodrzu i w pobliżu są m.in. muzea, domy kultury itp.. Wskazana jest współpraca między placówkami, zarządzanie ich ofertą, uruchomienie wspólnych kanałów informowania mieszkańców o planowanych imprezach, spotkaniach itp.

65

»» RELATYWNIE SPORO INSTYTUCJI PUBLICZNYCH. Placówki Urzędu Miasta Wrocławia (są na miejscu lub niedaleko). W wielu przypadkach jest to istotne ułatwienie życia.

Czy instytucje te mogą w jakikolwiek sposób wspomóc dodatkowo miejscowych seniorów? »» RELATYWNIE MAŁO ZOZ-ÓW. Wskazana jest poprawa oferty zdrowotnej na Nadodrzu. »» SATYSFAKCJONUJĄCA LICZBA APTEK, KILKA DUŻYCH SKLEPÓW. To istotne ułatwienie życia. »» TRZY FILIE MIEJSKIEJ BIBLIOTEKI PUBLICZNEJ. Władze miasta przymierzają się do ich likwidacji - uważamy, że to fatalny pomysł. »» NIE MA KINA. MOŻE WARTO ROZWAŻYĆ REAKTYWACJĘ KINA NA NADODRZU. Zwłaszcza takiego, które uwzględniałoby oczekiwania seniorów. »» NISKA FREKWENCJA W WYBORACH. Warto pamiętać, że partie polityczne są potencjalnym partnerem działań na rzecz osiedla. »» SENIORZY W MIEŚCIE: działa Wrocławskie Centrum Seniora (WCS), jest Wrocławska Karta Seniora, są też dwa Kluby Seniora na Nadodrzu. Wskazane są: współpraca Rady Seniorów Nadodrza z miejską radą seniorów oraz WCS, tworzenie partnerstw między WCS a podmiotami z Nadodrza, zwiększanie liczby Miejsc Przyjaznych Seniorom na tym osiedlu, propagowanie Wrocławskiej Karty Seniora na Nadodrzu - wśród osób starszych i działających tam podmiotów (które mogłyby ją honorować), uwzględnianie oferty miejscowych Klubów Seniora w kanałach informowania seniorów o wydarzeniach społecznych i kulturalnych na osiedlu. »» NIE MA UNIWERSYTETU TRZECIEGO WIEKU, dwa są w pobliżu - oba mają charakter religijny.

Czy możliwe jest utworzenie UTW w kompleksie uniwersyteckim przy ul. Cybulskiego i/lub ul. Strażniczej? »» SWOJE SIEDZIBY MAJĄ TU PKPS I PZERII. To naturalni partnerzy działań na rzecz Nadodrza.

66

NOTATKI

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60 67

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60

MYLIMY SIĘ? POPRAW NAS! BRAKUJE CZEGOŚ? DOPISZ! WŁĄCZ SIĘ DO DYSKUSJI W INTERNECIE! WWW.SENIORNO.PL/MP60 78

79

WWW.SENIORNO.PL/MP60