vademecum

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 1 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO

2 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH

Związek Harcerstwa Polskiego Hufiec ZHP Łódź-Polesie 90-569 Łódź, ul. Pogonowskiego 83 www.lodzpolesie.zhp.pl lodzpolesie@zhp.pl tel. (42) 637 40 04

VADEMECUM ZASTĘPOWEGO materiały dla uczestników Kursu Zastępowych Harcerskich Hufca ZHP Łódź-Polesie

Wydanie I, poprawione Łódź 2011 Zdjęcia pochodzą ze zbiorów pwd. Jakuba Kruka

____________________________ Związek Harcerstwa Polskiego jest organizacją „członkiem-założycielem” WOSM i WAGGGS.

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 3 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO

„Gdybym miał wybrać miejsce jakie chciałbym zajmować w naszym ruchu to byłbym zastępowym” Gen. Robert Baden-Powell Naczelny Skaut Świata

4 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH

SPIS TRESCI Wstępniak TEMAT 1: TEMAT 2: TEMAT 3: TEMAT 4:

5 System zastępowy, funkcja zastępowego Elementy zbiórki zastępu Plan pojedynczej zbiórki zastępu Obrzędowość zastępu

6 8 10 11

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 5 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO

Druhno Zastępowa!

Druhu Zastępowy!

Oddajemy w wasze ręce, mamy nadzieję, pełne kompendium wiedzy jakie mogą przydać Ci się w prowadzeniu zastępu w Twojej drużynie. W książce tej znajdziesz odpowiedzi na wszelkie nurtujące Cię pytania dotyczące sprawowania funkcji zastępowego, roli zastępu w drużynie, organizacji i planowania pracy, a także znajdziesz tu zbiór pomysłów na to co i w jaki sposób robić ze swoim zastępem, aby stał się najlepszy, a ty byś mógł za kilka lat z łzą w oku wspomnieć czasy kiedy na Twoim mundurze widniał brązowy sznur.

Zebrane tutaj materiały pochodzą z wielu opracowań, książek metodycznych, tych nowych i tych sprzed lat, spisanych przez największe autorytety harcerskiej pracy. Mamy nadzieję, że tak jak my lata wstecz i ty teraz będziesz mógł z powodzeniem skorzystać ze zgromadzonej tutaj wiedzy.

Z całego serca życzymy Ci aby czas prowadzenia zastępu był najlepiej wspominanym czasem w całym Twoim harcerskim życiu. Wiedz, że ten czas to okres dużych obowiązków, sprawdzianu charakteru i siły, ale to właśnie dzięki temu wysiłkowi jaki trzeba włożyć w dobre prowadzenie zastępu ten czas nie jest stracony i jest najbardziej efektywnym czasem na harcerskiej drodze.

Działaj, motywuj do działania swoich harcerzy, nie opowiadaj im jakie harcerstwo jest fajne, po prostu im je pokazuj. Działaj czynami, nie słowami. Baw się i ucz. Po prostu HARCUJ! Powodzenia!

Z harcerskim pozdrowieniem CZUWAJ!

PWD. Joanna Matuszczak

PWD. Jakub Kruk

6 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH Gdybyś zapytał drogi czytelniku autora tego rozdziału, jaką funkcję chciałby sprawować w drużynie, odpowiedziałby, że – ZASTĘPOWYM!. Nie byłby w tym stwierdzeniu odkrywczy, bo podobnie odpowiedział już kiedyś sam Baden-Powell, twórca skautingu, z którego harcerstwo wzięło swoje początki.

Nie może być harcerstwa bez zastępów, można wręcz stwierdzić, że „Harcerstwo – zastępem stoi!”. Gdyby ich zabrakło, zmieniłby się całkowicie charakter nasze organizacji. „System zastępowy jest podstawową formą pracy harcerskiej, jedyną, która pozwala na właściwe stosowanie metody harcerskiej. Polega ona na prowadzeniu pracy w małych grupach – zastępach”. Zastępowy to specyficzna funkcja. Nie jest on przecież dowódcą wojskowym – a rozkazuje i rządzi, nie jest pedagogiem – a uczy wielu ciekawych rzeczy. Nie jest nauczycielem – a przecież wychowuje, pomagając zmienić charakter podopiecznym. Kim więc jest?

Najbardziej właściwym będzie tu chyba tradycyjne porównanie, że zastępowy to starszy brat, który chętnie dzieli się swoją wiedzą i doświadczeniem. Można jednak także uważać go za przewodnika w zabawach, grach, różnych zajęciach harcerskich i pracach. Nie potrafimy chyba zdefiniować jednoznacznie tej funkcji, chociaż wiemy, że jest szczególnie ważna.

Aby być dobrym zastępowym trzeba spełnić pewne warunki, które w skrócie można wymienić jako: konieczność wyrobienia sobie autorytetu wśród członków zastępu (zdolnościami, solidnością, poczuciem obowiązku, wiedzą, schludnością, dotrzymaniem słowa i dobrą nauką w szkole) Posiadanie wyszkolenia harcerskiego wyższego o jeden stopień harcerski od członków zastępu lub przynajmniej posiadać wiedzę określoną w wymaganiach takiego stopnia Być dobrym kolegą i najpewniejszym przyjacielem, bez wyróżniania kogokolwiek ze swoich podopiecznych Posiadać zdolności łagodzenia sporów i tworzenia tego, co nazywamy „duchem zastępu” oraz pogodą w życiu. Towarzyszyć ma mu uśmiech, ale i wyrozumiałość, takt i tolerancja Być „ekspertem” dla swojego zastępu w danej dziedzinie Starać się poznać warunki domowe swych kolegów, ich postępy w nauce oraz ewentualne kłopoty i trudności, które mogą się odbić na ich działalności harcerskiej A oto prace i zadania spełniane przez zastępowego:  OPRACOWANIE – po naradzie z zastępem, Planu Pracy na dany okres oraz rozplanowanie poszczególnych zbiórek  PROWADZENIE zaplanowanych zbiórek, ćwiczeń, wycieczek i innych zajęć, które wystąpią (nawet spoza Planu)  ORGANIZOWANIE wszelkich prac zastępu przez rozdzielenie zadań każdemu według jego umiejętności  PROWADZENIE DOKUMENTACJI zastępu, czyli kroniki, książki pracy zastępu dokładnie i na bierzącą, prób na sprawności i stopnie  UDZIAŁ W RADACH DRUŻYNY – wnioskowanie w sprawach zastępu oraz zamierzeń drużyny wypływających od twoich harcerzy  DBANIE o osiąganie pozytywnych wyników w szkoleniu harcerskim (zdobywanie stopni i sprawności we właściwym czasie) w szkole i obowiązkach domowych  WPŁYWANIE NA ZASTĘP poza zbiórkami, przez interesowanie się czy wszystkie poczynania członków dokonują się po harcersku, według zasad Prawa Harcerskiego Bardzo ważnym momentem decydującym o powodzeniu twej pracy jest także wybór przez ciebie PODZASTĘPOWEGO, który wspólnie z tobą układa szczegółowe plany zbiórek, omawia zajęcia międzyzbiórkowe, przygotowuje materiały i pomoce na biórki (konkursy, gry, klej, mapy itp.) Na zbiórce bierze on najżywszy udział w jej przebiegu i w ten sposób pomaga zastępowemu!!! Podczas nieobecności zastępowego prowadzi zbiórki i opiekuje się zastępem.

Zastępowy jest wodzem, albo nie jest zastępowym!

Zastępowy jest wodzem swojego zastępu, ale pamiętaj! Słowo „wódz” ma zupełnie inne znaczenie niż „dowódca”, „szef”, „przełożony”, „tyran!!!”      

JAK ZOSTAĆ WODZEM SWOJEGO ZASTĘPU? Bądź opanowany Nie używaj siły w stosunku do swoich harcerzy Nigdy nie nadużywaj swojej władzy Nigdy nie wykorzystuj swojej pozycji Traktuj harcerzy równo Największe ciężary staraj się brać na siebie

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 7 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO               

Bądź sprawiedliwy Bądź szczery Bądź prawdomówny Nie wywyższaj się Mówcie sobie po imieniu Przyznawaj się do popełnionych błędów Przeproś jeśli wyrządziłeś komuś krzywdę i staraj się ją naprawić Bądź solidarny – jeden za wszystkich, wszyscy za jednego Słuchaj swoich harcerzy, słuchaj i jeszcze raz słuchaj Nie narzucaj swoich pomysłów Nie wymagaj tego, czemu sam i jesteś w stanie sprostać Bądź mistrzem dla swoich harcerzy Pracuj nad sobą Bądź przykładem dla swoich harcerzy Bądź serdeczny i życzliwy

BYĆ ZASTĘPOWYM – być WODZEM, MISTRZEM I PRZYJACIELEM Kiedy mówię „mistrz” mam na myśli uczestnictwo. Kontakt ucznia z mistrzem nie polega na tym, że mistrz o czymś informuje go albo, że go poucza.

Kontakt mistrza z uczniem to nie jest to, że jeden mówi a drugi słucha. Polega na tym, że mistrz zaprasza do wspólnego działania. To jest uczenie przez uczestnictwo.

Być mistrzem to posiąść w nieprzeciętnym stopniu pewną sztukę. Kiedy więc zastępowy staje się mistrzem dla swoich harcerzy? Kiedy harcerze o swoim zastępowym mogą powiedzieć – to nasz wódz i autorytet!. Oto kilka ćwiczeń wspierających rozmowę o byciu autorytetem, które mogą być wykorzystane na zbiórce zastępu zastępowych lub na kursie zastępowych.

Ćwiczenie 1.

Prowadzący zbiórkę (drużynowy) ustawia wszystkich w szeregu i informuje, że za chwilę rozpocznie się przegląd mundurowy i teraz mają jeszcze chwilę, aby poprawić umundurowanie. Za chwilę zostają postawieni na baczność (Przeglądu ma dokonać wcześniej przygotowany do ćwiczenia przyboczny – umundurowany nieregulaminowo, z brakującym guzikiem, krzywo zawiązaną chustą, obwisłym pasem itp.)

Podczas przeglądu przyboczny „czepia” się uczestników, każe im poprawić chusty, pasy, wymądrza się itp. Po przeglądzie każdy uczestnik siada i notuje na kartce, jak się czuł i dlaczego. Rozmawiamy chwilkę o odczuciach, wyciągamy wnioski – nie można wymagać od swoich harcerzy czegoś, czegoś, czego sam zastępowy nie przestrzega. Ćwiczenie 2 Dzielimy grupę na dwa zespoły – zastępy.

Grupy wybierają jedną osobę, która będzie zastępowym na czas tego ćwiczenia. Członkowie grup otrzymują instrukcję, której nie zna osoba będąca zastępowym. Zastępowi również otrzymują swoje role.

GRUPA 1 Wasz zastępowy znowu chce, abyście odwalili jakąś robotę pod jego dyktando.

Znów będzie się wymądrzał, Trzeba przejąć inicjatywę i nie dopuścić go do głosu. Każdy stara się przepchnąć swój pomysł. Nikt nie liczy się ze zdaniem zastępowego.

GRUPA 2 Wasz zastępowy ma dużo świetnych pomysłów. Jest ekspertem jeśli chodzi o tego typu zadania. Wykonujecie jego polecenia. Radzicie się i działacie zgodnie.

ZASTĘPOWI Staracie się z grupą wykonać zadanie jak najlepiej, wydajecie polecenia, ale i działacie bardzo aktywnie.

ZADANIE Każdy zastęp ma zrobić gazetkę ścienną, na której znaleźć się mają zdjęcia z biwaku.

Należy zdjęcia rozmieścić, przykleić i opisać tak aby całość była ciekawa dla oglądającego.

Po zakończeniu ćwiczenia, każdy notuje na kartce, tak jak poprzednio, jak się mu pracowało i dlaczego. Po chwili wspólnej rozmowy wyciągamy wnioski: nastawienie do zastępowego wpływa na wykonanie zadania prze zastęp; zadanie, które proponujemy zastępowi musi być dla niego ciekawe itp. Ćwiczenie 3 Grupa staje w szeregu i w pewnej odległości od ściany (2-3 kroki). Stojący mocno łapią się za ręce. W odległości 7-10m od grupy staje jedna osoba. Prowadzący zawiązuje mu oczy, stawia przodem do grupy. Na komendę osoba z zawiązanymi oczami biegnie w kierunku grupy. Stara się robić to jak najszybciej. Zadaniem grupy jest bezpieczne zatrzymanie osoby biegnącej.

Wniosek ZAUFANIE.

8 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH Rozpoczynamy omawianie każdego z elementów zbiórki, aby przekonać cię, jak ważne jest przemyślenie „krok po kroku” przebiegu zbiórki oraz jak różnorodne mogą być pomysły i rozwiązania.

Już teraz na początku chcę zwrócić twoją uwagę na kolejny – obok systemu zastępowych – ważny element harcerskiej metodyki, jakim jest obrzędowość. Obrzędowość w zastępie będzie tematem specjalnym tego vademecum, ale tu chcę już wspomnieć, że nim rozpoczniesz planowanie zajęć musisz się już zastanowić, jakie zwyczaje, obrzędy chciałbyś zaproponować w zastępie.

Na razie jednak wyobraź sobie, że za 2-3 dni staniesz po raz pierwszy jako zastępowy przed harcówką. Co musisz wiedzieć? Co przygotować? Co zrobić, by ta pierwsza zbiórka nie zawiodła tych którzy na nią czekają? By to pierwsze twoje wejście z brązowym sznurem dało Ci pewność, że do tej funkcji już dorosłeś.

Czynności jakie powinieneś wykonać przez pierwszą zbiórką: Sprawdź czy twój mundur nie skompromituje Cię, czyli czy jest czysty, wyprasowany. Czy odznaki przypięte są regulaminowo, buty wyczyszczone? Czy ty sam nie wyglądasz nieporządnie?

2. Zapytaj drużynowego jakie są plany na najbliższy okres, jakie ma propozycje dla waszego zastępu, dla wspólnych działań w drużynie. Może to będzie święto szczepu lub biwak drużyny?

3. Przygotuj swoje pomysły, propozycje kilku najbliższych zadań do wyboru przez zastęp  Zrobimy wspólny przegląd naszych zbiorów indywidualnych  Urządzimy wielki pokaz naszych zbiorów hobbystycznych  Zagramy e starszym zastępem pierwszy mecz w gałe 4. Przygotuj sobie notes, długopis oraz „na pokaz” twój notatnik harcerski (a więc okazja do jego poprawienie, uzupełnienia, ozdobienia) Zrobiłeś to wszystko? Pamiętasz jaka jest kolejność punktów zbiórki? Nie bój się – musi się udać!

1.

Za 15 minut – STARTUJESZ! Idź wcześniej, spokojnie, bądź pierwszy, czekaj na swoich harcerzy. Widzisz jak się schodzą? POWODZENIA! Teraz uważnie przestudiuj różne propozycje, które „pasują: do poszczególnych elementów zbiórki. Myślę, że będziesz do nich wracał nie raz, nie dwa – aż nabierzesz pełnej wprawy.

1. Rozpoczęcie zbiórki Trwa 5-10 minut, ale już pierwszy moment musi narzucić dyscyplinę. Twoje przewodnictwo w nieodczuwalny, ale faktyczny sposób. Te pierwsze minuty mają „wciągnąć” przybyłych w harcerski nastrój, dać poczucie jedności zastępu, a nie pokazu indywidualności. To bardzo ważne i dlatego lepiej zacząć zbiórkę 2 minuty później, ale ze wszystkimi razem, chyba że wiecie, że Jacek czy Basia to pewni spóźnialscy. I jeszcze jedno spróbuj wyznaczyć zbiórki o takich „dziwnych” godzinach” jak np. 16:33 – wszystkich zaciekawi dlaczego minut 27 a nie np. równe 30. O co tutaj chodzi? I przyjdą punktualnie. Powiedz im przykładowo, że pociągi też odchodzą o takich godzinach, które nie są wcale gorsze od „pełnych”. Rozpoczynając zbiórkę:  Ustaw swoich harcerzy w szyku

   

Powitajcie się Sprawdźcie obecność Sprawdźcie wykonanie zadania międzyzbiórkowego Powtórzcie lub nauczcie się coś z musztry

Sprawdzenie zadania międzyzbiórkowego to pierwszy krok do wdrożenia obowiązkowości, a nawet zmuszenie, by harcerz pamiętał, iż do zbiórki należy się przygotować, że tworzymy jej atrakcyjność wszyscy razem.

Musztra to element harcerskiego życia, który trzeb stale ćwiczyć i doskonalić. Uczyć musztry trzeb stopniowo, cierpliwie i konsekwentnie. A przede wszystkim ty, swoim zachowaniem musisz dowieść, że musztrę znasz!

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 9 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO

2. Gawęda, pogadanka Trwa w zastępie 5-10 minut, z tym, że dorzuca się jeszcze trochę czasu, gdyby ktoś w zastępie chciał coś do tematu dopowiedzieć. Proponowany tu podział na gawędę i pogadankę jest umowny i można go określić: GAWĘDA – to swobodne opowiadanie językiem potocznym, ale takie, które ma przekazać słuchaczom jakąś myśl, ideę, refleksje POGADANKA – to przedstawienie w ogólnym zarysie tematu zbiórki 3. GRY lub HARCE Mają dać odprężenie po skupieniu w czasie gawędy. W swobodny sposób zbliżyć temat, o którym mowa w gawędzie lub po prostu zabawić i rozruszać całą „paczkę” GRA – to zajęcie, które bawiąc wyrabia zmysł lub cechę charakteru HARCE – w dużym stopniu wykorzystują sprawność fizyczną, a ponadto uczą wspólnoty działania zastępu, wytrwałości. Ta część zbiórki trwa 15-20 minut.

4. GŁOWNY TEMAT ZBIÓRKI Zajęcia praktyczne, robocze, trwają 30-40 minut i będziemy w tym czasie realizowali główne nasze zamierzenia, zdobywali podstawową wiedzę harcerską lub uczestniczyli w jakimś zadaniu.

Nasze zastępowe prace to:  Majsterkownie: budowa karmnika dla ptaków, wykonanie latawca, wypalanie w drewnie itp.  Opracowanie zebranych materiałów: układanie okazów ciekawych kamieni zebranych na niedzielnej wycieczce, opisanie odlanych tropów zwierząt itp.  Praktyczna nauka technik harcerskich: orientowanie mapy za pomocą kompasu, nauka bandażowania, zakładanie konta e-mail  Próba występu: z okazji np. dnia matki 5. ŚPIEW Ma dać odprężenie, pogodę ducha, a nawet dotlenienie organizmu.

6.   

SPRAWY BIERZĄCE I ADMINISTRACYJNE Zawierają np.

Rozdzielenie zadań międzyzbiórkowych Przypomnienie o najważniejszych terminach Przypomnienie o przyniesieniu zaległości

7. ZAKOŃCZENIE Powinno być także obrzędowe, lecz inne niż rozpoczęcie.

Druhno Zastępowa! Druhu Zastępowy!

Ze zbiórki wracamy wesoło, ale nie tak, aby wszyscy spotkani musieli wiedzieć, że nasza zbiórka była fajna. Pamiętaj, że powrót ze zbiórki musi być harcerski i Ty za niego odpowiadasz – bo jesteś zastępowym.

10 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH PRZYKŁADY ZBIÓREK ZASTĘPU Zbiórka na początku roku: „PIERWSZA ZBIÓRKA” 1. Powitanie pozdrowieniem CZUWAJ! 2. Przedstawienie zastępowego – osobiście lub przez drużynowego 3. Propozycja działania zastępu na najbliższy miesiąc i dyskusja 4. Gra „Pytania w kole” – różne pytania z różnych dziedzin na wyrywki z punktowaniem na + i – 5. Ustalenie sieci alarmowej zastępu 6. Próba ustalenia nazwy zastępu, zawołania, okrzyku 7. Opis mundur i odznak – by można było składać do rodziców konkretne propozycje co należy kupić 8. Próba zaśpiewania wspólnie piosenki – najłatwiejszej i znanej przez wszystkich 9. Pożegnanie się zawołaniem zastępu lub okrzykiem CZUWAJ! Zbiórka dla młodzików / ochotniczek „MÓJ MUNDUR” 1. Sprawdzenie obecności zastępu 2. Piosenka znana w drużynie 3. Omówienie wszystkich odznak i ich miejsca na mundurze (w tym wszystkie stopnie) 4. Gra, ćwiczenie: Układanie odznak na „pustym” mundurze 5. Omówienie i podyktowanie do notatników funkcji i ich oznaczenia (od szeregowego do szczepowego) 6. Pląs 7. Piosenka 8. Gra, ćwiczenie: Układanie sznurów od szeregowego do szczepowego 9. Zadanie międzyzbiórkowe: dowiedzieć się, co oznaczają na Krzyżu Harcerskim: lilijka, hasło CZUWAJ! – (bibliotekarz drużyny zaproszony na koniec zbiórki pokazuje książki, informatory, poradniki, w których można znaleźć informacje).

10. Sprawy bieżące różne 11. Zakończenie zbiórki Zbiórka dla młodzików / ochotniczek „BOHATER DRUŻYNY” (przykł. – Andrzej Małkowski) 1. Powitanie okrzykiem CZUWAJ! 2. Sprawdzenie obecności – gaszenie zapalonych przez zastępowego świec przez kolejno wchodzących harcerzy 3. Piosenka znana w drużynie 4. Gawęda o Andrzeju Małkowskim 5. Pląs rytmiczny 6. Sprawdzenie wiadomości zapamiętanych z gawędy – quiz polegający na wyborze dobrej odpowiedzi z trzech podanych 7. Nauka jednej z piosenek Olgi Małkowskiej 8. Pląs, zabawa ruchowa 9. Zadanie między zbiórkowe – podane szyfrem: „Opracuj projekt plakietki na rocznicę śmierci Andrzeja Małkowskiego” 10. Zakończenie w kręgu piosenką Olgi: „Idzie noc” Zbiórka „IMIENINY/URODZINY CZŁONKA ZASTĘPU” 1. Zbiórka alarmowa zastępu – wszyscy są powiadomieni na godz. 17:00, Marek (solenizant) na 17:30 2. Cały zastęp wita Marka okrzykami: Sto lat, Marek sto lat niech żyje nam” 3. Zwyczajowe rozpoczęcie zbiórki okrzykiem zastępu 4. Gawęda: „Wszystko o imieniu Marek” – poszczególne fragmenty wygłaszają kolejno członkowie zastępu 5. Piosenka i zabawa na życzenie Marka 6. Niespodzianka dla Marka – np. tort, ciasto upieczone przez zastęp, książka o tematyce harcerskiej zakupiona składkowo przez zastęp ip.

7. Konsumpcja toru i napojów 8. Piosenka nowa – 3 teksty do wyboru, uczymy się tej którą wybierze Marek 9. Zadanie międzyzbiórkowe: ze względu na zbliżające się święto drużyny przeczytać wypożyczoną książkę „Tropami powstańczej przesyłki” 10. Opisanie zbiórki w kronice zastępu – wrażenia, życzenia dla Marka, pospisy 11. Zakończenie zbiórki Zbiórka dla wywiadowców / tropicielek „WĘZŁY” 1. Sprawdzenie obecności: na drążku wisi tyle sznurków, ilu jest członków zastępu, każdy wchodzący wiąże inny węzeł, dowolny na swoim sznurku.

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 11 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO 2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

Piosenka żeglarska np. Jasnowłosa Gawęda – mniej więcej o treści: wyobraź sobie, że do głębokiego wąwozu wpadła dziewczyna. Ty przechodzisz obok widzisz ten wypadek. Co robisz?

- każdy odpowiada pisemnie! Odpowiedzi odczytujemy i oceniamy - pokazujemy węzeł ratowniczy i opowiadamy o jego zastosowaniu Nauka węzłów: omówienie węzłów zawiązanych w czasie wejścia do Izby, ich zastosowanie Gra: wiązanie węzłów w ciemno – pod kocem na polecenie zastępowego Nowa piosenka żegląrska Zadanie między zbiórkowe: nauczyć się 5 nowych węzłów, których nie było na dzisiejszej zbiórce, poznać do czego służą Pożegnanie – krąg, podczas wyjścia z Izby każdy rozwiązuje swój węzeł.

Urozmaiceniem zbiórki może być zaplecienie przez każdego członka zastępu węzła, przybicie go do drewnianego pieńka i wypalenie nazwy. Może być dobrą ozdobą do waszej Izby Harcerskiej.

Zwyczaje i obrzędy w zastępie t niedostrzegalne na co dzień, tajemnicze spoiwo, które w połączeniu z innymi elementami harcerskiej metodyki, jak: system zastępowy, stopnie i sprawności – stanowi o tym, co nazywamy harcerskim stylem, harcerskim fasonem, urokiem chwil, do których tęsknimy. To także to, co potocznie nazywa się „duchem zastępu”, jeżeli mówimy tu o jednostce organizacyjnej.

Czym byłoby harcerstwo, gdyby usunąć z niego szereg nastrojowych przeżyć, spotkań w ciekawych miejscach, wieczornych rozmów przy płonącej watrze, czy wspomnienia minionego lata, jakie wracają w blasku świecy czy kominka… A moment Przyrzeczenia?

Tego najdroższego naszego, ale i tego gdy nowi druhowie już z naszego zastępu wstępowali w krąg ognia, by wyrzec słowa: „Mam szczerą wolę…”

Skoro tak ważnym jest zwyczaj, obrzęd – musicie i wy korzystać z niego na zbiórkach i zajęciach zastępu, umiejętnie pokazać, nauczyć, przygotować harcerzy do wartościowych przeżyć. Pomysły mogą być różne, na różne okazje i okoliczności. Najmilsze są te wymyślone przez was samych – ale tu podaję kilka przykładów, jakie najczęściej spotykamy w zbiórkach zastępów.

1. Nazwa zastępu Zdarza się, że harcerz zapytany z jakiego jest zastępu odpowie: Jestem z zastępu Juzka Kowalskiego. Można i tak! Ale w harcerstwie istnieje zwyczaj, że każdy zastęp wybiera sobie jakąś nazwę związaną np. z: - lasem (Paprocie, Brzozy, Sosny…)

- zwierzętami (Wilki, Dziki, Kozice…)

- ptactwem (Sokoły, Orły, Przepiórki…)

- postaciami historycznymi (Walterowcy, Powstańcy, Sanitariszki…)

- postaciami literackimi (Chłopcy z Placu Broni, Muminki…)

Często bywa i tak, że do zastępu przylegnie jakaś nazwa, niezależnie od jego woli. Np.: Wlekliście się zawsze na końcu podczas ostatniego rajdu i zostały już „Dreptaki”… Wszystko może się zdarzyć.

Czym się kierować przy wyborze zastępu?

- nazwa powinna mówić coś o was samych, o zastępie, określać jaki on jest. Masz zastęp silny, wytrzymały na trudy – nazwij go „Dęby”. Jeżeli harcerze są odważni, szybcy w działaniu, niech nazywają się „Orły” lub „Sokoły” - nazwa zastępu powinna mieć coś wspólnego z bohaterem drużyny. W drużynie im. Stefana Czarnieckiego niech więc będą „Husarze”, „Harcownicy” - nazwa zastępu nie powinna być napuszona. Żadnych tam „Siedmiu Wspaniałych” itp. najlepsza jest taka nazwa, która urodzi się nie wiadomo jak i kiedy. Choćby wymienione już „Dreptaki” lub „Ka-Ma-Re-Ka-Be-Ma” z pierwszych sylab naszych dziewczęcych imion.

2. Proporzec zastępu Proporzec zastępu to oznaka waszego zespołu i musi przebywać zawsze z Wami w czasie zajęć. Jest to poza tym symbol honorowy zastępu. W średniowieczu rycerze stawiali

12 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH częstokroć swoje życie w walce o nieposzlakowaną opinię swych rycerskich oznak, a „Chłopcy z Placu Broni” toczyli boje w obronie swoich barw.

Mamy i współcześnie pewne symbole – proporce, ustanowione dla wyróżnienia jakiegoś zespołu. Również chusty, które nosicie, to też symbole zespołu, jakim jest drużyna czy szczep.

Jak zatem zrobić proporzec?

- Ma on kształt trójkąta równoramiennego o podstawie 25cm, boki po 40cm - Na prawej stronie: na tle barw drużyny wyhaftowany lub naszyty numer drużyny i nazwa zastępu.

- Na lewej stronie: na tle koloru zastępu godło.

Wykonanie proporca nie załatwia jednak sprawy jego posiadania i dlatego: proporzec trzeba zdobyć! Co rozumiemy przez zdobycie proporca? Na posiadanie swego znaku trzeba zasłużyć pracą całego zastępu. Musicie więc tak działać, aby rada drużyny oraz drużynowy zgodzili się zatwierdzić rozkazem Wasze godło, nazwę i przyznać wam prawo ich posiadania.

Proporzec możecie również otrzymać od rady drużyny lub koła przyjaciół harcerstwa za jakiś szczególny czyn, zwycięstwo we współzawodnictwie, za udział w ważnej akcji społecznej.

Z chwilą posiadania proporca możecie: - wybrać stałego strażnika i chorążego proporca lub wyznaczyć co miesiąc najlepszego harcerza do pełnienia tej honorowej funkcji - wprowadzić zwyczaj chowania proporca po każdej zbiórce do skarbca zastępu i uroczystego wywieszenia go przed każdą zbiórką - jeżeli proporzec znajduje się w izbie harcerskiej na stojaku, na każdej zbiórce wprowadzajcie go, przekazując go „z rąk do rąk”, z jednoczesnym wypowiadaniem obrzędowego powitania.

3. Kronika zastępu Kronika (księga tajemnic) to zapisane życie zastępu, wszystkiego jego problemy, radości, ważne wydarzenia, opis udanej wyprawy, list od „kogoś”, pocztówki z pozdrowieniami, list gratulacyjny dla zastępu itp. Ale nie tylko to, również odzwierciedlenie atmosfery w zastępie przez zapisy, rysunki, malowanki.

Pisać w księdze ma prawo każdy członek zastępu, natomiast specjalnie wybrany kronikarz dba o to, by nic godnego uwagi nie uszło z zapisów.

4. Skarbiec zastępu Nie wszystko da się zapisać czy narysować. Niektóre „skarby”, które mówią o życiu zastępu trzeba przechowywać. W skarbcu jest miejsce na pamiątki z obozów, wycieczek, rajdów. Klucz do skarbca powinien być u zastępowego lub skarbnika.

5. Różne zwyczaje zastępu Harcerski fason, styl, urok. Każdy zastęp wzbogaca go swoimi specjalnymi i jedynymi w rodzaju zwyczajami. Mogą to być np.  ważne dni: które warto uświetnić specjalną wesołą zbiórką z okazji takiej, jak: rocznica powstania zastępu, otrzymania proporca, pamiętnej wycieczki, wygranego współzawodnictwa w punktacji zastępów  pierwsze dni: np. pierwszy dzień jesieni, wiosny, pierwszy dzień po feriach zimowych  imieniny: bo przecież trafiają się imieniny kogoś w zastępie, albo kogoś z zewnątrz, jak np. pani woźnej, zaprzyjaźnionej z zastępem mamy, Waszej pani nauczycielki czy też osoby samotnej, którą się opiekujecie. Dla humoru mogą to być imieniny umowne np. Azora – psa, który zawsze was obszczekuje, gdy wychodzicie ze zbiórki.

Dalszymi okazjami do odbycia takich pseudojubileuszowych zbiórek mogą być:  zdobycie dziesiątej sprawności harcerskiej przez jednego harcerza z waszego zastępu  uczta – ponieważ po pierwszym semestrze nikomu w zastępie nie wpadła „pała”

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 13 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO osiągnięcie 400zł w kasie zastępu – możecie po zbiórce dokonać zakupu np. radiotelefonów.

6. Nadawanie pseudonimów Początków tego zwyczaju możemy dopatrywać się w indiańskich imionach, przyjmowanych dla podkreślenia cech charakteru czy fizycznej sprawności. Dalej były rycerskie przydomki i godła, a w czasie II wojny światowej pseudonimy dla zmylenia wroga i utajnienia swej działalności: 

„Hubal”, „Zośka”, „Rudy” to pseudonimy postaci, które często lepiej znamy niż prawdziwe nazwiska. Żyjemy w innych czasach i pseudonimy są nam miłe, ale niekonieczne. Ponieważ jednak zawierają pewien urok, możecie wprowadzić w zastępie zwyczaj obrzędowego nadawania harcerskich imion. Mam tylko jedną uwagę: nie mogą one być przykre ani złośliwe, nie powinny być przezwiskami obrażającymi koleżanki i kolegów.

Do zwyczaju możemy jeszcze zaliczyć takie pomysły jak:  Szyfr zastępu  powitanie  Kącik zastępu  przyjęcie do zastępu  Szyk zastępu  obrzędowy napój  Barwa zastępu  godło  Okrzyk  strój obrzędowy  zawołanie

Wychowawcza rola gier polega na tym, że są to czynności podejmowane dla przyjemnego spędzenia czasu, dla rozrywki, a dobre samopoczucie człowieka zależy od tego, jak dozujemy w ciągu dnia pracę, wypoczynek, rozrywkę.

Definicja określa grę jako zabawę prowadzoną według określonych reguł albo rodzaj walki rozgrywanej według określonych zasad. Pedagodzy uważają, że obok walorów relaksowych można przy pomocy gier wpływać na rozwój różnych cech osobowości i intelektu młodego człowieka.

Odpowiednio dostosowane gry mogą także uczyć działania w grupie, wyrabiać refleks i szybką orientację, sprawność ruchów i zręczność rąk. W grach występują sytuacje, które rozwijają funkcje intelektualne, jak: myślenie, pamięć, mowę, panowanie nad sobą, wytrwałe dążenie do celu, umiejętność pokonywania trudności.

Gry harcerskie można podzielić na:  Układanki, rozsypani  Gry typu „Kima” (i „Morgana”)  Zgadywanki, rebusy, łamigłówki  Konkursy, quizy, zgaduj-zgadule, turnieje kłamców  Gry ćwiczące: pamięć, wzrok, słuch, spostrzegawczość  Gry wyrabiające szybkość działania, umiejętność oceny czasu i odległości, pamięć  Szyfry, tajemne pisma i listy  Gry specjalne dla jakiegoś celu np. lotnicze, fotograficzne, przyrodnicze  Gry uczące technik harcerskich oraz dostarczające informacji z historii ZHP, znajomość regulaminów, przepisów ruchu drogowego itp.

Nie rozwodząc się dłużej o teorii gier – podaję niektóre przykłady. Na początku oddaję jednak pierwszeństwo starej skautowej grze, wciąż aktualnej, potrzebnej i możliwej do wielokrotnego stosowania – KIM! 1. Gra typu „KIM” Polega na przygotowaniu pewnego zestawu obrazków lub przedmiotów, które pozwalamy oglądać przez 1 lub 2 minuty (zależy od ilości eksponatów), zakrycie ich i wypisanie z pamięci: - jakie to były elementy, przedmioty - jakie były rysunki, znaki - udzielenie odpowiedzi na konkretne pytania dotyczące pokazywanych rzeczy - ilość dobrych odpowiedzi ocenia się po +1 pkt, złe lub niewykazane -1 lub 0. Oto przykłady:

14 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH KIM OBRAZKOWY – ma kilka wersji i tak: a) Pokazujemy rysunek figur geometrycznych po kolei w coraz trudniejszych układach i kompozycjach. Po obserwacji każemy je narysować: I – układ w linii, II – układ rozrzucony, III – układ połączony

UWAGA 1 – W zestawie winno być minimum 10 figur. Po opanowaniu z małą ilością błędów, można zwiększyć ilość do maks. 16. Dla uatrakcyjnienia grę przygotować z figurami kolorowymi.

UWAGA 2 – KIM o układzie połączonym to przecież nic innego jak ćwiczenia przygotowawcze do zapamiętywania rysunku, mapy, zdolności kojarzenia, zapamiętywania połączeń itp.

b)

Figury i znaki w 2 stopniach trudności (pokazywanych kolejno), z tym, że na drugim rysunku pewne znaki przestawiamy albo opuszczamy rysując w ich miejsce inne

2. Gra Morgana Przykład: Idąc ulicą ogląda się wystawy sklepowe (każdą 1 min.), a po powrocie do izby pisze się najwięcej przedmiotów lub (lepiej!) z gotowego spisu zrobionego przez zastępowego wybiera się co było na wystawach. Mogą też pojawić się pytania o cenę, umiejscowienie danych rzeczy itp.

3.

Gry uczące technik harcerskich i wiedzy harcerskiej

JAKĄ MIARĄ MIERZYSZ – nadaje się na zbiórki przygotowujące do pierwszego wyjścia w teren. Zaczynamy od tego, że każdy harcerz „zdejmuje” swoje wymiary: - wysokość od podłogi do poziomu źrenic.

- rozpiętość ramion (również przy zgiętej ręce tzn. do łokcia) - długość kroku - rozpiętość palców Wyniki każ zapisać do notatnika harcerskiego i poleć nauczyć się ich na pamięć. UWAGA: należy je korygować w miarę wzrostu! Teraz można przystąpić do ćwiczeń.  Harcerze stoją w szeregu, każdy trzyma w wyciągniętej ręce sznurek lub linkę długości mniej więcej swojego wzrostu. Podajesz długość potrzebnej ci linki, np. 60 cm, co każdy harcerz odmierza na swojej lince bez pomocy podziałki, oznacza ją węzełkiem.

Sprawdzasz tę odległość za pomocą swojej linki.  Dajesz harcerzom polecenia: - zmierzyć krawędź stołu, wysokość drzwi, powierzchnię podłogi

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 15 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO - wyznaczyć boisko do siatkówki według obowiązujących wymiarów, narysować lub oznaczyć kamieniami krąg ogniska o średnicy 5m, rozstawić zastęp na odległość 250m w równych odstępach między harcerzami - wyliczyć ile to kroków, np. od kominka w izbie do furtki ogrodzenia przed szkołą  Ćwiczenia w porównywaniu wielkości: ABC (NA NASZEJ MAPIE) – ćwiczenia na zbiórki z terenoznawstwa. Poruszając się w terenie musisz wiedzieć zawsze , gdzie jesteś, naucz więc swych harcerzy – swoje harcerki tej umiejętności poprzez poniższe ćwiczenia.

- Polecasz harcerzom, by ustawili się w szeregu na linii: północ – południe. Przećwicz z nimi w ten sposób szesnaście kierunków kompasu. Ćwiczenie to powtarzać należy w różnych pomieszczeniach izby i szkoły oraz na otwartej przestrzeni.

Sprawdzamy prawidłowość ustawienia linii osób „na wyczucie” za pomocą kompasu.

- Podziel zastęp na dwójki. Każda para robi plan izby w innej skali: 1:30, 1:50, 1:75, 1:22! Sprawdź i popraw błędy. Na następnej zbiórce zmień dwójkom skale.

- Przynieś na zbiórkę mapę, rozłóż na podłodze i poleć harcerzom, by wyszukali na niej różne znaki topograficzne. Każdy harcerz na swojej kartce odrysuje kilka znaków w powiększeniu. Sprawdź poprawność rysunku i zrób poprawki.

- Zrób na zbiórkę kartki z kratkami 5x5 kwadratów. Oprócz tego zrób podobną kartkę, ale wrysuj w nią różne znaki topograficzne. Każdy harcerz na swojej kartce w odpowiednich kratkach wpisuje znaczenie znaków wyrysowanych przez ciebie.

Przyznajemy po jednym punkcie za prawidłowe określenie znaczenia, a także za umieszczenie we właściwej kratce.

- Przynieś plan miasta. Podaj nazwy małych uliczek (wcześniej sam je wyszukaj) i wyznaczając czas poleć ich odszukanie w skorowidzu ulic. Tak np. na planie Warszawy podajesz nazwy ulic: Żwirowa, Salezego, Korzenna, Asnyka. Odpowiedzi powinny być: 7b, 6f, 9i, 7c.

- Przygotuj fikcyjne opowiadanie o wędrówce, np. idziemy w kierunku zachodnim ze stacji kolejowej, zaraz za stacją mijamy z prawej kapliczkę. Za kapliczką przechodzimy mostkiem nad rzeką, zakręt w lewo i już mamy szkołę. Teraz skręcamy na północ i mamy tu samotny dąb, a trochę dalej przystanek PKS. Harcerze słuchając rysują ten szkic znakami topograficznymi. Nie uwzględniamy odległości między kolejno podanymi punktami, chodzi tu o naukę znaków. Grę można przeprowadzić bezpośrednio po podaniu do notatników kilku znaków – po narysowaniu pozwalamy zaglądnąć do notatek, potem sprawdzamy prawidłowość rysunku.  Poznajemy zasady pierwszej pomocy - Każdej harcerce dajemy bandaż tej samej szerokości, wszystkie siedzą kołem. Na hasło zastępowej: - złamany palec (z pokazaniem o który palec chodzi), każda z harcerek bandażuje go koleżance siedzącej z prawej, po czym następuje ocena prawidłowości wykonania opatrunku. Dalej zmieniamy miejsca.

- Zastępowy przygotowuje opisy objawów różnych urazów: omdlenie, atak serca, ból żołądka, złamanie nogi w okolicy kolana. Karteczki z opisem rozłożone są tekstem odwrotnie. Zastęp dzieli się na dwójki. Śpiewamy jakąś piosenkę, zastępowy wskazuje harcerza, który podnosi jedną z kartek i po zakończeniu zwrotki zaczyna symulować podane objawy. Pozostałe dwójki starają się zgadnąć co mu dolega i zaradzić.

- Nauka liczenia tętna. Na przemian harcerz – harcerzowi mierzy tętno spoglądając na zegarek. Ćwiczenia wykonać przez uchwyt przegubu ręki, dotyk tętnicy szyjnej.

Gier samarytańskich nie wykonujemy na czas, liczy się dokładność.  Przyroda nieznana - przynieść na zbiórkę liście brzozy, dębu, lipy, jesionu oraz igły: świerka, sosny i jodły. Pokazuj je kolejno każdemu (podawanie „z rąk do rak”). Kto pierwszy odpowie jaki to liść?

- podobne ćwiczenie jw. Ale przeprowadzone na: Gałązkach drzew Kwiatach drzew owocowych Owocach krzewów Nasionach roślin (np. dyni, ogórka, słonecznika, maku, gorczycy itp.)

- Wyjdź z zastępem za miasto lub do parku. Obserwujcie z odległości 50-200 metrów pojedyncze drzewa. Kto rozpozna najwięcej gatunków drzew z tej odległości? Kto narysuje ich sylwetki?

- Weź liście kilku roślin wydających wyraźny zapach (mięta, pomidor, koper, pietruszka, cebula) i dawaj każdemu do powąchania. Pozwól im rozcierać liście w palcach dla wyraźniejszego zapachu. Za każde oznaczenie prawidłowe zapisz punkt dodatni.

16 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH - Postaraj się odrysować 20-30 roślin spotykanych w naszych stronach, w tym także roślin chronionych. Jeżeli nie możesz w żaden sposób znaleźć rycin, rysunków, napisz nazwy na karteczkach. Kolejno daj do losowania – każdy ma udzielić odpowiedzi do czego wykorzystujemy lub możemy przeznaczyć daną roślinę i dlaczego.

- Przerysuj tropy znanych na karteczkach i rozłóż na stole. Jaki trop odpowiada np. wolno idącemu tchórzowi, a jaki lisa w biegu? Obejrzyjcie dokładnie wszystkie rysunki, przerysujcie do notatników harcerskich, może przydadzą się podczas zimowej wycieczki do lasu lub na obozie?

- Na trzy minuty roześlij swoich harcerzy w parku, lesie, niech nasłuchują w milczeniu, jakie głosy ptaków odezwą się w otoczeniu. Kto potrafi naśladować głos ptaka usłyszanego (nawet jeśli nie wie, jaki to ptak?) Kto zidentyfikuje usłyszane głosy i powie, jaki to ptak śpiewał?

„Wycieczka harcerska” – takie określenie nasuwa nam myśl, że jest to coś innego, niż normalne cywilna wyprawa za miasto. Jeżeli to prawda, czym się taka wycieczka różni, co zawiera w swym programie? Czy posiada jakieś szczególne cechy?

Hufiec ZHP Łódź-Polesie 17 VADEMECUM ZASTĘPOWEGO Oświadczam jednoznacznie: TAK! WYCIECZKA HARCERSKA musi posiadać pewne specyficzne cechy harcerskie umiejętnie połączone z ogólnymi zasadami wycieczkowania i turystyki.

Wycieczka harcerska składa się z jakby trzech etapów: 1. Przed wyprawą, 2. Odbycie wycieczki, 3. Po wycieczce. Bardzo szkoda, że często

18 KURS ZASTĘPOWYCH HARCERSKICH