KRYTYKA LITERACKA wiosna 2016

ISSN 2084-1124 Nr 1•2016

KRYTYKA LITERACKA LITERATURA • SZTUKA • FILOZOFIA

W NUMERZE: Hassanal Abdullah • Jacek Bartyzel • Aleksander Błok • Natalia Budzyńska Peter Thabit Jones • Wołodimir Krinickij • Leszek Lubicki • Adrian Nikiel Viktor Orbán • Bruno Schulz • Tomasz Marek Sobieraj

__________________________________________________________________________________ Krytyka Literacka

34 Bruno Schulz JESIEŃ

Rok VIII ISSN 2084-1124 Nr 1 (9•70) 2016

REDAKCJA Tomasz Marek Sobieraj (red. nacz.), Witold Egerth, Janusz Najder, Wioletta Sobieraj ADRES ul. Szkutnicza 1, 93-469 Łódź E-POCZTA editionssurner@wp.pl WYDAWCA Editions Sur Ner * Archiwum i biblioteka Krytyki Literackiej http://chomikuj.pl/KrytykaLiteracka Czytelnie Krytyki Literackiej online http://issuu.com/krytykaliteracka https://pl.scribd.com/KrytykaLiteracka Strona internetowa http://www.krytykaliteracka.blogspot.com Wydania elektroniczne Krytyki Literackiej są bezpłatne; cena egzemplarza papierowego wynosi 10 zł; w celu nabycia pisma należy dokonać wpłaty na konto dowolnego hospicjum i wysłać potwierdzenie na adres e-poczty redakcji. * 1 str. okładki: Albrecht Dürer, Kąpiel mężczyzn, drzeworyt, ok. 1497, British Museum SPIS TREŚCI 01 Bruno Schulz DO S.I. WITKIEWICZA 04 Tomasz Marek Sobieraj, Peter Thabit Jones KOLOR MOWY 09 Peter Thabit Jones WIERSZE 13 Leszek Lubicki WOJCIECH GERSON – NAUCZYCIEL MALARZY 17 Hassanal Abdullah WIERSZE 20 Aleksander Błok WIERSZE

37 Tomasz Marek Sobieraj DWANAŚCIE STACJI – TWELVE STATIONS TOMASZA RÓŻYCKIEGO, czyli o czym głośno się nie mówi 40 Adrian Nikiel SOCREALIZM PO SZWEDZKU 42 Viktor Orbán HAJRÁ, MAGYAROK! 48 Tomasz Marek Sobieraj DWOJE NA WZGÓRZU

* S Ł O W O

N A

W I O S N Ę

„...to, co się dzieje dziś z intelektem i intelektualistami, to jest po prostu skandal – i mistyfikacja, jedna z największych w historii. Wiedza i prawda od dawna już przestały być naczelną troską intelektualisty – zastąpiła je troska o to po prostu, żeby się nie dowiedziano, że on nie wie. Intelektualista, rozsadzamy treściami, których sobie nie przyswoił, kluczy jak może, byle nie dać się przyłapać. Jakie są jego środki ostrożności?

Formułować chytrze, żeby nie złapano za słówko.

Nie wychylać nosa poza to, co jako tako się opanowało.

Używać pojęć skrótowo, niby że to one są już wszystkim doskonale znane, a w gruncie rzeczy, aby nie zdradzić się z ignorancją. Dawać do zrozumienia, że się wie”.

Witold Gombrowicz, Dziennik * „...nasza tzw. inteligencja jest np. niemrawa, beztwarzowa, chwiejna, przystosowująca się do wszystkiego, tchórzliwa, nie dość właśnie inteligentna i niedokształcona...”.

23 Jacek Bartyzel ANTONIO GRAMSCI, czyli „Nowoczesny Książę” w walce o hegemonię intelektualną

S.I. Witkiewicz, Odpowiedź i spowiedź

27 Wołodimir Krinickij WIERSZE

„Nie ma społeczeństwa bardziej obcego i wrogiego sztuce niż nasze. Jest to wynikiem braku kultury i tradycji. Nikt się o kulturę nie stara, a wszelkie próby w tym kierunku są zatłamszane przez mafię pasożytów sztuki, nazywających się krytykami”.

29 Natalia Budzyńska POKUTA OSCARA WILDE’A 31 POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKIE PREZENTACJE POETYCKIE

*

S.I. Witkiewicz, Malarstwo (nie sztuka)...

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Bruno Schulz DO S.I. WITKIEWICZA

P

oczątki mego rysowania gubią się w mgle mitologicznej. Jeszcze nie umiałem mówić, gdy pokrywałem już wszystkie papiery i brzegi gazet gryzmołami, które wzbudzały uwagę otoczenia. Były to z początku same powozy z końmi. Proceder jazdy powozem wydawał mi się pełen wagi i utajonej symboliki. Około szóstego, siódmego roku życia powracał w moich rysunkach wciąż na nowo obraz dorożki z nastawioną budą, płonącymi latarniami, wyjeżdżającej z nocnego lasu. Obraz ten należy do żelaznego kapitału mojej fantazji, jest on jakimś punktem węzłowym wielu uchodzących w głąb szeregów. Do dziś dnia nie wyczepałem jego metafizycznej zawartości. Widok konia dorożkarskiego nie stracił po dziś dzień dla mnie na fascynacji i wzburzającej mocy. Schizoidalna jego anatomia pełna na wszystkich końcach rogów, węzłów, sęków i sterczyn została jak gdyby wstrzymana w rozwoju w chwili, gdy chciała się jeszcze dalej rozróść i rozgałęzić. A i powóz jest wytworem schizoidalnym, wynikłym z tej samej zasady anatomicznej – wieloczłonkowy, fantastyczny, zrobiony z blach powyginanych jak płetwy, ze skóry końskiej i ogromnych kół-klekotek.

Nie wiem, skąd w dzieciństwie dochodzimy do pewnych obrazów o rozstrzygającym dla nas znaczeniu. Grają one rolę tych nitek w roztworze, dokoła których krystalizuje się dla nas sens świata. Do tych obrazów należy jeszcze u mnie obraz dziecka niesionego przez ojca przez przestrzenie ogromnej nocy, rozmawiającego z ciemnością. Ojciec tuli je, zamyka w ramionach, odgradza od żywiołu, który mówi i mówi, ale dla dziecka ramiona te są przezroczyste, noc dosięga je w nich i poprzez pieszczoty ojca słyszy ono nieustannie jej straszliwe perswazje. I znękane, pełne fatalizmu, odpowiada na indagacje nocy, z tragiczną gotowością, całkiem zaprzedane wielkiemu żywiołowi, od którego nie ma ucieczki.

Są treści niejako dla nas przeznaczone, przygotowane, czekające na nas na samym wstępie życia. Tak recypowałem balladę Goethego w wieku ośmiu lat z jej całą metafizyką. Poprzez na wpół zrozumiałą niemczyznę pochwyciłem, przeczułem sens i wstrząśnięty do głębi płakałem, gdy mi ją matka czytała.

Takie obrazy stanowią program, statuują żelazny kapitał ducha, dany nam bardzo wcześnie w formie przeczuć i na wpół świadomych doznań. Zdaje mi się, że cała reszta życia upływa nam na tym, by zinterpretować te wglądy, przełamać je w całej treści, którą zdobywamy, przeprowadzić przez całą rozpiętość intelektu, na jaką nas stać. Te wczesne obrazy wyznaczają artystom granice ich twórczości. Twórczość ich jest dedukcją z gotowych założeń. Nie odkrywają już potem nic nowego, uczą się tylko coraz lepiej rozumieć sekret powierzony im na wstępie i twórczość ich jest nieustanną egzegezą, komentarzem do tego jednego wersetu, który im był zadany. Zresztą sztuka nie rozwiązuje tego sekretu do końca. Pozostaje on nierozwikłany. Węzeł, na który dusza została zasupłana, nie jest fałszywym węzłem, rozchodzącym się za pociągnięciem końca. Przeciwnie, coraz ciaśniej się zwęźla. Manipulujemy przy nim, śledzimy bieg nici, szukamy końca i z tych manipulacyj powstaje sztuka.

Na pytanie, czy w rysunkach moich przejawia się ten sam wątek, co w prozie, odpowiedziałbym twierdząco. Jest to ta sama rzeczywistość, tylko różne jej wycinki. Materiał, technika działają tutaj jako zasada selekcji. Rysunek zakreśla ciaśniejsze granice swym materiałem niż proza. Dlatego sądzę, że w prozie wypowiedziałem się pełniej.

Od pytania, czy potrafiłbym filozoficznie zinterpretować rzeczywistość Sklepów cynamonowych, najchętniej chciałbym się uchylić. Sądzę, że zracjonalizowanie widzenia rzeczy tkwiącego w dziele sztuki równa się zdemaskowaniu aktorów, jest końcem zabawy, jest zubożeniem problematyki dzieła. Nie dlatego, żeby sztuka była logogryfem z ukrytym kluczem, a filozofia tym samym logogryfem – rozwiązywanym. Różnica jest głębsza. W dziele sztuki nie została jeszcze przerwana pępowina łącząca je z całością naszej problematyki, krąży tam jeszcze krew tajemnicy, końce naczyń uchodzą w noc otaczającą i wracają stamtąd pełne ciemnego fluidu.

1

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Bruno Schulz, Infantka i jej karły, cliché-verre, 1920-22, Muzeum Literatury, Warszawa

W filozoficznej interpretacji mamy już tylko wypruty z całości problematyki preparat anatomiczny. Mimo to sam ciekaw jestem, jak brzmiałoby w formie dyskursywnej credo filozoficzne Sklepów cynamonowych. Będzie to raczej próba opisu rzeczywistości tam danej aniżeli jej uzasadnienie.

Sklepy cynamonowe dają pewną receptę na rzeczywistość, statuują pewien specjalny rodzaj substancji. Substancja tamtejszej rzeczywistości jest w stanie nieustannej fermentacji, kiełkowania, utajonego życia. Nie ma przedmiotów martwych, twardych, ograniczonych. Wszystko dyfunduje poza swoje granice, trwa tylko na chwilę w pewnym kształcie, ażeby go przy pierwszej sposobności opuścić. W zwyczajach i sposobach bycia tej rzeczywistości przejawia się pewnego rodzaju zasada – panmaskarady. Rzeczywistość przybiera pewne kształty tylko dla pozoru, dla żartu, dla zabawy. Ktoś jest człowiekiem, a ktoś karakonem, ale ten kształt nie sięga istoty, jest

2

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

tylko rolą na chwilę przyjętą, tylko naskórkiem, który za chwilę zostanie zrzucony. Statuowany jest tu pewien skrajny monizm substancji, dla której poszczególne przedmioty są jedynie maskami. Życie substancji polega na zużywaniu niezmiernej ilości masek. Ta wędrówka form jest istotą życia. Dlatego z substancji tej emanuje aura jakiejś panironii. Obecna tam jest nieustannie atmosfera kulis, tylnej strony sceny, gdzie aktorzy po zrzuceniu kostiumów zaśmiewają się z patosu swych ról. W samym fakcie istnienia poszczególnego zawarta jest ironia, nabieranie, język po błazeńsku wystawiony. (Tu jest, zdaje mi się, pewien punkt styczny między Sklepami a światem Twych kompozycyj malarskich i scenicznych).

Jaki jest sens tej uniwersalnej deziluzji rzeczywistości – nie potrafię powiedzieć. Twierdzę tylko, że byłaby ona nie do zniesienia, gdyby nie doznawała odszkodowania w jakiejś innej dymensji. W jakiś sposób doznajemy głębokiej satysfakcji z tego rozluźnienia tkanki rzeczywistości, jesteśmy zainteresowani w tym bankructwie realności.

Mówiono o destrukcyjnej tendencji książki. Być może, że z punktu widzenia pewnych ustalonych wartości – tak jest. Ale sztuka operuje w głębi przedmoralnej, w punkcie, gdzie wartość jest dopiero in statu nascendi.

Sztuka jako spontaniczna wypowiedź życia stawia zadania etyce – nie przeciwnie. Gdyby sztuka miała tylko potwierdzać, co skądinąd już zostało ustalone – byłaby niepotrzebna. Jej rolą jest być sondą zapuszczoną w bezimienne. Artysta jest aparatem rejestrującym procesy w głębi, gdzie tworzy się wartość.

Destrukcja? Ale fakt, że treść ta stała się dziełem sztuki, oznacza, że afirmujemy ją, że nasze spontaniczne głębie wypowiedziały się za nią.

Do jakiego rodzaju należą Sklepy cynamonowe? Jak je zaklasyfikować? Uważam Sklepy za powieść autobiograficzną. Nie dlatego tylko, że jest pisana w pierwszej osobie i że można w niej dopatrzyć się pewnych zdarzeń i przeżyć z dzieciństwa autora. Są one autobiografią albo raczej genealogią duchową, genealogią kat’exochen, gdyż ukazują rodowód duchowy aż do tej głębi, gdzie uchodzi on w mitologię, gdzie gubi się w mitologicznym majaczeniu. Zawsze czułem, że korzenie indywidualnego ducha, dostatecznie daleko w głąb ścigane, gubią się w mitycznym jakimś mateczniku. To jest dno ostateczne, poza które niepodobna już wyjść.

Imponującą realizację artystyczną tej myśli znalazłem później w Jakubowych historiach T. Manna, gdzie przeprowadzona ona jest w skali monumentalnej. Mann pokazuje, jak na dnie wszystkich zdarzeń ludzkich, gdy wyłuskać je z plewy czasu i wielości, ukazują się pewne praschematy, „historie”, na których te zdarzenia formują się w wielkich powtórzeniach. U Manna są to historie biblijne, odwieczne mity Babilonii i Egiptu. Ja starałem się w skromniejszej mej skali odnaleźć własną, prywatną mitologię, własne „historie”, własny mityczny rodowód. Tak jak starożytni wyprowadzali swych przodków z mitologicznych małżeństw z bogami, tak uczyniłem próbę statuowania dla siebie jakiejś mitycznej generacji antenatów, fikcyjnej rodziny, z której wywodzę mój ród prawdziwy.

W jakiś sposób „historie” te są prawdziwe, reprezentują moją manierę życia, mój los szczególny. Dominantą tego losu jest głęboka samotność, odcięcie od spraw codziennego życia.

Samotność jest tym odczynnikiem, doprowadzającym rzeczywistość do fermentacji, do strącenia osadu figur i kolorów.

Pierwodruk: „Tygodnik Ilustrowany” 1935, nr 17.

3

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Tomasz Marek Sobieraj, Peter Thabit Jones KOLOR MOWY Tomasz Marek Sobieraj Jones to popularne walijskie nazwisko. Jesteś więc poetą angielskim, brytyjskim czy może Cymry [Walijczykiem, przyp. T.M.S.] piszącym poezję po angielsku?

Peter Thabit Jones Tak, Jones to popularne walijskie nazwisko. Noszę je po moich dziadkach od strony matki, którzy mnie wychowywali. Jednak myślę o sobie po prostu jako o poecie, ale gdy ktoś nalega na etniczne samokreślenie, to mówię, że jestem poetą walijskim, bo na pewno nie angielskim. Nie lubię określenia poeta anglo-walijski czy walijski piszący po angielsku. Nikt przecież nie myśli o Yeatsie czy Heaneyu jako o poetach anglo-irlandzkich.

T.M.S. Mówisz w cymraeg [po walijsku, przyp. T.M.S.]?

P.T.J. Nie. Wychowałem się we wschodniej części Swansea, gdzie nie mówiono po walijsku, przypominam sobie tylko jedną rodzinę, która znała ten język. Jednak przez 22 lata prowadziłem na uniwersytecie zajęcia między innymi z cynghanedd [tradycyjna walijska wersyfikacja, przyp.

T.M.S.], wykłady na ten temat prowadziłem też w USA i w Europie.

T.M.S. Literatura walijska może poszczycić się jedną z najdłuższych tradycji w Europie, sięgającej do VI w. n.e. Długa to droga od Taliesina czy Aneirina do Dylana Thomasa, Davida Jonesa, Dica Jonesa i, oczywiście, Petera Thabita Jonesa. Wiem, że jesteś wielbicielem Dylana Thomasa – nie tylko z powodu lokalnego patriotyzmu, jako że obaj urodziliście się w Swansea...

P.T.J. Literatura walijska w języku rodzimym i po angielsku to jakby dwie różne drogi, czasem jednak wędrowcy spotykali się i witali z szacunkiem. W latach 60-tych XX wieku i później nastąpił silny wzrost walijskiego nacjonalizmu, który wywarł spore piętno na anglojęzycznej literaturze w Walii. Nigdy nie należałem do ruchu narodowo-literackiego, ale uważam, że zachowanie języka walijskiego jest dla nas bardzo ważne. Śmierć każdego języka, dialektu jest tragedią. Wspieram wszystkie działania mające na celu pielegnację cymraeg. Co do Dylana Thomasa – tak, on całkowicie poświęcił się poezji. Uważam, że jeśli całkowicie oddasz się poezji, ona ci to wynagrodzi. Według niego ogromne znaczenie w wierszu ma muzykalność, co dla mnie jest również sprawą fundamentalną. Zgadzam się też w pełni z uwagą Eliota, że „znakomita poezja oddziałuje, zanim jest zrozumiana”, a według mnie może to być osiągnięte poprzez nadanie jej muzycznej tekstury.

T.M.S. Profesor Ian Gregson, znakomity krytyk i poeta twierdzi, że „ogromna część najlepszej brytyjskiej poezji powstaje w Walii”. Być może to nacjonalizm, ale czy zgadzasz się z tą opinią?

Jeśli tak, to dlaczego Walia jest tak uprzywilejowana?

P.T.J. Ciekawe stwierdzenie, chociaż uważam, że wiele świetnej poezji tworzą Irlandczycy, Szkoci i oczywiście Anglicy. Ale rzeczywiście, coś w tym jest; szczególnie cenię bardzo ciekawego współczesnego walijskiego dramaturga Eda Thomasa; dla mnie jest on najlepszym walijskim pisarzem od bardzo wielu lat.

T.M.S. Którzy pisarze wywarli na ciebie największy wpływ?

P.T.J. Z Walijczyków to Dylan Thomas, Ronald Stuart Thomas, Vernon Watkins, Idris Davies, Alun Lewis i Leslie Norris. Pisarze angielscy to Thomas Hardy, Edward Thomas (chyba mój ulubiony poeta wszech czasów, przyjaciel Roberta Frosta), Wystan Hugh Auden, Ted Hughes i Philip Larkin (szczególnie jego podejście do poetyckiego rzemiosła). Z Irlandczyków to William

4

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Butler Yeats i Seamus Heaney, z kolei Amerykanie to Robert Frost, Edna St. Vincent Millay, Benjamin De Casseres, Theodore Roethke i Stanley Kunitz (podziękowania dla Stanleya Barkana za przesłaną mi książkę Kunitza, którą Stan wydał). Europejscy pisarze, znani mi głównie z przekładów, to Federico Garcia Lorca (jego dramaty wpłynęły na moje próby dramatopisarskie), Arthur Rimbaud, Charles Baudelaire, Fernando Pessoa, Rainer Maria Rilke, Czesław Miłosz i Menke Katz, wielki pisarz jidysz (również poznany dzięki Stanleyowi Barkanowi). Jego syn, Dovid Katz, zaszczycił mnie propozycją napisania blurba na reprincie jednej z książek ojca. Wielu pisarzy spotkałem podczas mojej literackiej podróży.

T.M.S. Gdzie jest twoje miejsce we współczesnej poezji walijskiej? Jesteś bliżej Dylana Thomasa, z jego romantyzmem i modernizmem, co przypisują mu niektórzy krytycy, czy bliżej poetów First Wave [Pierwszej Fali, przyp. T.M.S.] jak Idris Davies, czy może najbliżej ci do współczesnych poetów walijskich, jak Oliver Reynolds, Gwyneth Lewis, Stephen Knight. A może jesteś poetą osobnym – albo czujesz się po prostu częścią literatury angielskiej?

P.T.J. Zawsze próbowałem być niezależny – i nadal próbuję. Wolę być małą rybą w dużym stawie, niż dużą rybą w małym. Nie przepadam za grupami, kierunkami, chociaż rozumiem, dlaczego niektórzy ich potrzebują. Czuję, że dla mnie – ale niekoniecznie dla innych – najlepszą drogą pisarskiego rozwoju jest szlak mało uczęszczany, z dala od szaleństwa tłumu. Grupa czy ruch literacki wymagają twórczości zgodnej z ich założeniami, należy też podporządkować się ich „polityce”. Mnie te rzeczy nie interesują, zajmuje mnie jedynie poezja – w 100 procentach.

T.M.S. Czy środowiska literackie w Anglii i Walii różnią się od siebie?

P.T.J. Dzisiaj już nie. Oba środowiska są uzależnione od funduszy rozdzielanych przez urzędy i instytucje publiczne, więc radzą sobie znakomicie, ale jednocześnie to urzędnicy decydują o tym, co jest w literaturze dobre i zasługuje na poparcie, a co nie. I jest się albo z nimi, albo z boku. Tak jest i w Anglii, i w Walii.

T.M.S. I w Polsce. To bolszewicki system, który zżera chyba całą Europę. Wracając do poezji – Dylan Thomas napisał, że chciał tworzyć poezję, ponieważ „zakochał się w słowach”. Jak to się stało, że ty zacząłeś pisać?

P.T.J. Powiedziałbym, że to poezja wybrała mnie. Jako dzieciak przesiadywałem na Kilvey Hill, posępnym wzgórzu dominującym nad częścią Eastside Swansea, gdzie mieszkałem. Spędzałem tam mnóstwo czasu na samotnych rozmyślaniach. Nawet wtedy, przeciwnie niż brytyjski poeta Edward Thomas, chciałem „wycisnąć dzień aż do końca”. [„I cannot bite the day to the core”, z wiersza Glory; rodzice Thomasa byli Walijczykami; przyp. T.M.S.]. Później, w szkole, mój nauczyciel, pan James, przeczytał wiersz The Kingfisher (Zimorodek) walijskiego wędrowca i poety Williama Henry’ego Daviesa. Początek brzmiał: „Urodziła go tęcza”. Słowo „tęcza” jakby rozświetliło się w mojej głowie, nagle zrozumiałem, co może zdziałać pojedyncze słowo. To był początek, wtedy język stał się czymś więcej niż sposobem komunikacji. Pan James zadał nam pracę – napisać wiersz. Napisałem i zatytułowałem Kanarek (trzymaliśmy kanarki w szopie w ogrodzie). Nauczyciel go przeczytał, ale też – co ważne – pokazał mi, jak zrobić z tego prawdziwy wiersz, np. wykorzystując różne rodzaje rymów. To był dla mnie początek trwającej całe życie nauki poetyckiego rzemiosła.

T.M.S. Czym dla ciebie jest poezja?

P.T.J. Wszystkim. Bez niej moje życie byłoby o wiele uboższe. Pusta kartka papieru i pióro są dla mnie jak rozległy gęsty las – podniecającą przygodą. Uwielbiam ten zaczyn wiersza w głowie, słowo, frazę, obserwację, rytm i to, jak zaczynają razem nabierać kształtów i oddalać się od tego, co niepoetyckie, aż stają się wierszem. Uważam, że wiersz, w przeciwieństwie do prozy, powinien być

5

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

śpiewny. Jako Walijczyk jestem szczególnie zainteresowny umuzykalnieniem wiersza, „kolorem mowy”, jak to powiedział Dylan Thomas. Używam w tym celu różnych narzędzi, nie wyłączając anglojęzycznej wersji wspomnianego wcześniej cynghanedd. Szczególnie podobają mi się samodzielne, oryginalne formy wykorzystujące rytm, rym, metrum, ale jednocześnie czerpiące z, nazwijmy to, zawodowych trików. Więc nawet gdy piszę wierszem wolnym, staram się, by brzmienie było jak najlepsze, śpiewne, by „płynął” przy głośnym czytaniu. Mój wiersz Morze w Big Sur jest dobrym przykładem tego, co próbuję robić poza tradycyjną formą. Ale zachęcam studentów, aby próbowali właśnie form tradycyjnych, ponieważ są świetnym sposobem zdobycia językowej praktyki, kontrolowania słów tak, by robiły, co się chce. Klasyczne formy poetyckie postrzegam jako przygodę, a nie jako kaftan bezpieczeństwa.

Najważniejsze dla mnie jest tworzenie wiersza, jego publikacja jest sprawą drugorzędną.

Niepokój i podniecenie, jakie wywołuje biała kartka papieru, to coś, co uwielbiam. Kiedy piszę, to czuję, że powstaje rodzaj tajemniczego porozumienia pomiędzy mną a przyszłym czytelnikiem.

Nie stosuję typowych poetyckich „chwytów”, by czytający poczuł smutek, zachwycił się krajobrazem, usłyszał brzmienie oceanu itp.

Walijski poeta Ronald Stuart Thomas powiedział, że „poezja jest religią, religia jest poezją” [Thomas był anglikańskim duchownym, walijskim nacjonalistą, moralistą nazywanym „walijskim Sołżenicynem” i jednym z najwybitniejszych anglojęzycznych poetów XX wieku, przyp. T.M.S.]. To echo wypowiedzi Williama Wordswortha porównującej poetę do kapłana. Dla mnie poezja jest powołaniem niczym stan duchowny, jednak poetę może też ogarnąć, jak to ujął św. Jan od Krzyża [karmelita, hiszpański poeta, mistyk, przyp. T.M.S.], „ciemna noc duszy”, kiedy wątpi w poezję i poetyckie powołanie i, tak jak ksiądz, może przejść chwile zwątpienia – albo odwrotnie, może doświadczyć „przebłysków wieczności”.

Częścią tego powołania jest dla mnie praca nad warsztatem poetyckim i jego zindywidualizowanie. Inny walijski poeta, Vernon Watkins, autor mocno niedoceniany, przyjaciel Dylana Thomasa, powiedział: „chłodne rzemiosło jest najlepszym pojemnikiem na ogień” – ważne stwierdzenie. To właśnie warsztat poetycki nadaje formę temu, co było na początku tylko mgnieniem, inspiracją, błyskiem; to dzięki warsztatowi dochodzi się do muzykalności poezji, do „koloru mowy”, jak to ujął Dylan Thomas.

Jedna z definicji rzemiosła poetyckiego mówi, że to umiejętności, technika, ale jest to jednak powiązane z powołaniem. Irlandzki poeta, laureat nagrody Nobla, Seamus Heaney powiedział kiedyś, że „Rzemiosła uczysz się czytając wiersze. Rzemiosło to umiejętność tworzenia”. A Dylan Thomas powiedział amerykańskim studentom w 1951 roku: „Jestem starannym, sumiennym, pokrętnym i przebiegłym rzemieślnikiem słów... chwytam się każdego sposobu, aby moje wiersze działały tak, jak chcę”.

A zatem, dla mnie jako dla poety, nie jest ważne, co do mnie mówi autor wiersza, ale jak to robi. Wierzę w muzykalność poezji, jej brzmienie, które są równie istotne jak jej sens. Więc stosuję rymy pełne, niedokładne, asonansowe, konsonansowe, onomatopeję, powtórzenia, aliterację, właściwie wszystkie narzędzia, by stworzyć wiersz taki, jak zamierzałem.

T.M.S. Jak zaczynasz wiersz i gdzie szukasz inspiracji?

P.T.J. Najpierw pojawia się szkielet, słowo, fraza, wers, rytm; zwykle są wynikiem obserwacji, jakiegoś obrazu, myśli. Później wypełniam to ciałem. Już po kilku linijkach wiem, czy to będzie wiersz systemowy czy nie, i wtedy cała energia idzie na dobranie odpowiednich środków. Na koniec, po wielu próbach, często trzeba usunąć zbędne słowa czy wersy. R.S. Thomas zauważył, że wiersz w głowie zawsze jest inny niż ten na papierze – i to prawda. Najciekawsze jest dla mnie zawsze pisanie – publikacja wiersza, jeśli nastąpi, to wisienka na torcie.

Mój drogi przyjaciel, mentor, poeta i krytyk – Vince Clemente, często mówi o integralności wiersza i głosu poety. Warsztat nie musi deformować głosu. Jak pisał wspomniany już Edward Thomas „Winienem mówić jak drzewa i ptaki/Językiem, który nie kłamie” [z wiersza I Never Saw That Land Before, przyp. T.M.S.]. Fałsz w głosie poety albo używanie cudzego głosu prowadzą do zakłamanej sztuki.

6

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Sądzę, że najważniejszą dla poety sprawą jest znaleźć swój własny głos. W moim życiu punktem zwrotnym była śmierć drugiego syna, Matthew, kiedy miałem dwadzieścia cztery lata.

Przez trzy lata nie pisałem. Kiedy poezja do mnie wróciła, wiedziałem, że muszę odnaleźć własną dykcję. Ale, szczerze mówiąc, dopiero od mniej więcej dwunastu lat zacząłem to rozumieć i mówić własnym głosem. Vince Clemente bardzo mi w tym pomógł, od kiedy w 1997 roku zaczęliśmy korespondować i komentować swoje powstające wiersze.

T.M.S. Co ukształtowało twoją poezję?

P.T.J. Cytując angielskiego poetę i krytyka Matthew Arnolda – „Nieskończona nuta smutku” [ z wiersza Dover Beach, nawiązanie do Sofoklesa, przyp. T.M.S.], a cytując amerykańskiego poetę Johna Halla Wheelocka – „Boleść w sercach istnień” [z wiersza Dear Men and Women, przyp.

T.M.S.]. Zawsze interesowała mnie ta mniej widoczna, podskórna część rzeczywistości, to, co tkwi gdzieś w kącie czy pod dywanem. To właśnie, wraz z nieustającym doskonaleniem warsztatu, formuje mnie jako poetę. Ciągle też próbuję chwycić nieuchwytne, co oczywiście jest niemożliwe.

T.M.S. Co powinien zawierać dobry wiersz, jaka jest różnica między wierszem przeciętnym a wybitnym?

P.T.J. Dobry wiersz powinien zawierać trzy główne składniki: przesłanie, obrazowanie – czy, jak wolę to nazywać, obrazy umysłowe, i strukturę dźwiękową, innymi słowy posiadać muzykalność.

Wiersz wybitny ma ducha, czar i powab, coś niewyjaśnialnego, jakby atmosferę pokoju, który przed chwilą nawiedził anioł. Różnicę między wierszem przeciętnym a znakomitym wyjaśnia trochę komentarz R.S. Thomasa do przekładów literatury – przekład to jak „całowanie przez chusteczkę”, i taki też jest wiersz przeciętny, natomiast wiersz wybitny jest jak prawdziwy pocałunek.

T.M.S. Czy jako pisarz czujesz się przytłoczony ogromem ciężaru literatury angielskiej? Nie jest to paraliżujące tworzyć w tym języku wiedząc, ilu najznakomitszych w dziejach ludzkości autorów tworzyło po angielsku?

P.T.J. Nie, niekoniecznie. To moja własna podróż. Muszę to robić. Czy ptak by nie śpiewał tylko dlatego, że przez wieki śpiewały przed nim inne ptaki?

T.M.S. Dobrze się czujesz w towarzystwie innych ludzi pióra?

P.T.J. Nie. Zdecydowanie jestem samotnikiem, jeśli nie liczyć koniecznych kontaktów przy pracy wydawniczej i publikacji książek. Już dawno temu odkryłem, że większość poetów interesuje się bardziej własnymi książkami i nowymi dziewczynami(!) niż sprawami poezji. Wolę towarzystwo książek, notatnika i pióra. Przebywanie wśród innych poetów jest dla mnie uciążliwe, trochę jak praca biurowa, jaką kiedyś wykonywałem.

T.M.S. Czy poezja ma dzisiaj takie samo znaczenie jak 50 – 60 lat temu?

P.T.J. W pierwszej pieśni poematu The Fall of Hyperion John Keats pisze: „Cóż ty, albo i całe twoje plemię [poetów, przyp. T.M.S.], możesz uczynić dla wielkiego świata? Jesteś tylko przedmiotem, który śni”. A Wystan Hugh Auden pisał: „Poezja nic nie czyni/żyje w słów dolinie, której władza nigdy nie splugawi” [z wiersza In Memory of W.B. Yeats, przyp. T.M.S.]. Przy pieniądzach i polityce, dwóch największych bogach, poezja wydaje się bezsilna i nieistotna. Wierzę jednak, że wraz z upływem czasu zaczniemy dostrzegać coś większego od nas samych, coś niematerialnego, że poczujemy wieczność, i dlatego zawsze będziemy szukać prawdziwego sensu życia. Tutaj dochodzimy do poezji. Także nie-poeci, z różnych powodów – wojny, osobiste

7

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

nieszczęścia – zwrócą się ku tajemnicy. To słowa – nie pieniądze, nie posiadanie dóbr pomogą w takiej chwili. „Rzecz jasna, najsilniejsze lekarstwo znane ludzkości to słowa” – powiedział Rudyard Kipling [w 1923 roku w Royal College of Surgeons w Londynie, przyp. T.M.S.]. Poezja jest gwarantem, że słowa zachowają swoją wartość, że przetrwa język [ale nie każda poezja – to, co dzieje się w polskiej poezji, opanowanej przez neandertalczyków, nie napawa takim optymizmem, przyp. T.M.S.]. „Jesteś tylko przedmiotem, który śni”? John Lennon śpiewał: „Możesz mówić, że jestem marzycielem, ale nie jedynym” [Imagine, przyp. T.M.S.]. Pisz i oddawaj się marzeniom, to jest moja filozofia. To wszystko, co mogą poeci.

T.M.S. Co innego mógłbyś robić poza pisaniem?

P.T.J. Praktycznie od dziesiątego roku życia jestem poetą, więc nie wiem, co innego mógłbym robić. Może byłbym archeologiem albo służył ludziom jako wolontariusz pomagający w ogarniętych wojną krajach. Przez 30 lat byłem nauczycielem, w tym 22 lata na uniwersytecie, ale często myślałem, że byłoby fajnie wyfrunąć przez okno z klasy i znaleźć się w ciekawszych, bardziej podniecających czy nawet dramatycznych okolicznościach.

T.M.S. Nad czym teraz pracujesz?

P.T.J. Niedawno otrzymałem prestiżową brytyjską nagrodę Ted Slade Award for Service to Poetry za rok 2016; to dla mnie wielki zaszczyt, który dodał mi energii i odwagi, by dalej promować poezję i poetów. W marcu Uniwersytet w Bukareszcie wydaje mój dwujęzyczny, angielskorumuński wybór poezji. Zostałem zaszczycony umieszczeniem mojego nazwiska w rezydencji poetów w Szkocji. Jeśli chodzi o twórczość, to pracuję nad powieścia komediową, zaczętą jeszcze w Big Sur w Kalifornii, gdzie od sześciu lat spędzam po dwa miesiące w roku dzięki amerykańskiej artystce i poetce Carolyn Mary Kleefeld [Big Sur to jedno z ulubionych miejsc artystów, mieszkali tutaj m.in. Robinson Jeffers, Henry Miller, Edward Weston, Jack Kerouac, przyp. T.M.S.].

Napisałem już 250 stron i mam nadzieję skończyć w tym roku. Rzecz dzieje się w Walii, Bostonie, Nowym Jorku i w Big Sur. A nowe wiersze – mam nadzieję, że przylecą do mnie, jak nietoperze, w nocy.

Przeł. Tomasz Marek Sobieraj

Michelangelo Buonarroti, Studiom aktu, rys. ołówkiem, ok. 1537, Luwr

8

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

PETER THABIT JONES

Wdowa (dla Jill)

Minęło już to, co jest silniejsze niż żal, Bardziej bolesne od ubrań po nim w szafie.

Kurek w łazience trzeba naprawić, wzdycha, To kapanie jest jak łzy cieknące w głowie.

Autem, o które dbał niczym o kochankę, Jeździ na kurs przemiany myśli W wiersze, takie nierymowane; Zawsze wtedy ma na sobie coś czarnego.

Dzieci przychodzą, z problemami, po pożyczki, Pytają, czemu tak się w sobie zamyka.

One zawsze potrafią podciąć jej skrzydła; Podgrzewa obiad, dla jednej osoby, w mikrofali.

Czuje się niezręcznie, przyjaciele nadal są razem, Rozmowy to tylko bandaże na słowa niewypowiedziane.

Niektóre dni są ciężkie, jakby miała grypę, Cisza ciasno oplata umysł: co dalej?

Włącza telewizor, i wyłącza, Bierze telefon, ale nie dzwoni.

Mąż patrzy na nią ze zdjęć na ścianach, Które ostatni raz malował niepotrzebnie. Świetnie na nich wygląda, uśmiechnięty, Trzymają się za ręce, jak zakochani.

Wyszło słońce, odsuwa zasłony, I patrzy na trawnik dawno nieścinany.

9

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Masakra w Korei (obraz Picassa w Muzeum de Young, San Francisco, sierpień 2011)

Oddział żołnierzy Strzelających robotów Wyszkolonych, uzbrojonych, Twardych.

Grupka Kobiet i dzieci Przerażonych, bezbronnych Słabych.

Matematyka Strachu: Zabójcy – równa się – Ofiary.

Wojna rzyga Takimi ohydnymi równaniami.

Ogród chmur Jego życie zamieniło się W przyśpieszony film, Chorobliwie szybki.

Każdy kadr to mgnienie, Zupełnie nic nie zostawia W głowie. Jego głos Pobrzmiewa gdzieś w pokojach Gdzie nieznajomi sączą wino, Lepią się od uprzejmości Jak świeża farba na ścianie.

Zawsze podróżował, Samolotem, autem, różnie, Gubił przeszłość Ponad ogrodem chmur, Pośród zmęczonych twarzy na stacji, Przy kawiarnianym stoliku, W niekończącej się drodze.

Samotny, syty widokami miast Wygrażających niebu.

Problemy zalepiał uśmiechem.

Popiół z jego słów Tlił się w książkach, Kupowanych i stawianych na półkach Przez nieznanych mu ludzi.

A on niknął.

10

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Jego emocje Zabierał do nich taśmociąg.

Był im bliski jak kochanek, Niósł pieśń w kieszeniach.

Ubrany w szaty śmierci, Śmiejąc się jak klaun.

Nocą, gdy sen bawił się Z jego duszą Lub nawał różnych spraw Przesłaniał błahą kwestię miłości, Nowe wiersze kapały Przez jego dziurawe życie Pod ogrodem chmur.

Wiersz z chaty w Big Sur Kwiaty orchidei Nigdzie nie polecą, Białe motyle Zastygły w locie Nad chińską wazą.

Zielone liście wytknięte Jak spragnione jęzory.

Niedaleko chaty Prastara góra, Grzbiety ciemnych skał Opierają się falom oceanu, Czerwcowy turkus I śnieżobiała piana Kreślą wzory na beżowym piasku.

Gdzieś pomiędzy jednym i drugim, Między piórem w mojej ręce I pustą plażą kartki papieru, Jest magiczna siła Przyciągania, skupiona, Spokojna medytacja „Pieśń przyszłego poety”. „Pieśń przyszłego poety” – z Listów do młodego poety Rainera Marii Rilkego

11

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Spacer po Rhossili (Vince’owi Clemente)

Idąc plażą W Rhossili Myślę o tobie, Jak idziesz brzegiem Po swojej słonecznej stronie.

Myślę o tobie.

Nigdy się nie spotkaliśmy, Chociaż oddychamy Tym samym morskim powietrzem.

Piszemy do siebie plotkarskie listy, Wysyłamy wiersze, To są nasze spotkania (ale bez uścisku dłoni); Oddzieleni wodami Dzikiego Atlantyku Niezolni, zbyt słabi, By się odnaleźć.

Japoński klon (za chatą w Big Sur, sierpień)

Wsparty o białą, Drewnianą kratę, Wczesnym wieczorem Chwyta słońce I zapala się Czerwonym płomieniem.

Płonący krzew.

A pod nim Rozrzucone Płatki krwi.

Przeł. Tomasz Marek Sobieraj Peter Thabit Jones, ur. w 1951 r. w Swansea, Walia. Poeta, powieściopisarz, dramaturg, wykładowca uniwersytecki w Wlk. Brytanii i USA, wydawca, jeden z najbardziej znanych i cenionych współczesnych poetów brytyjskich, laureat prestiżowych nagród literackich, m.in. Eric Gregory Award for Poetry (The Society of Authors, London), The Society of Authors Award, The Royal Literary Fund Award (London), Arts Council of Wales Award, Ted Slade Award for Service to Poetry; członek elitarnego stowarzyszenia Phi Sigma Iota na Salem State University. Jego poezję przełożono na dwadzieścia trzy języki. Założył i prowadzi od dwunastu lat niezależny półrocznik poetycki „The Seventh Quarry”, zaliczany m.in. przez „The Guardian” do najbardziej opiniotwórczych pism literackich w Wlk. Brytanii, oraz wydawnictwo The Seventh Quarry Publishing Press specjalizujące się w poezji. Strona internetowa: www.peterthabitjones.com

12

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Leszek Lubicki WOJCIECH GERSON – NAUCZYCIEL MALARZY

K

im był Wojciech Gerson w drugiej połowie XIX wieku w środowisku artystycznym Warszawy?

Zapewne łatwiej byłoby wymienić kim nie był. Modna obecnie i będąca często dla wielu „źródłem wiedzy”, bo swobodnie dostępna Wikipedia, w krótkiej, zdecydowanie za krótkiej jak na taką osobowość notatce, opisuje Gersona jako „polskiego malarza, pejzażystę, przedstawiciela realizmu, historyka sztuki i pedagoga”. Możemy śmiało powiedzieć, że w dużej części to się zgadza, ale jednak te suche określenia mało nam mówią, bowiem we współczesnej mu epoce uchodził za człowieka instytucję. Malował, uczył malować innych, zarządzał szkołą plastyczną, pisał w stołecznych czasopismach. Był jak na owe czasy osobą w dziedzinie sztuk plastycznych bardzo wykształconą. Studiował najpierw na Oddziale Architektury warszawskiej Szkoły Sztuk Pięknych, później na wydziale malarskim, a następnie w często odwiedzanej przez polskich malarzy, choć słabej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. W Paryżu studiował przez pewien czas u słynnego malarza i nauczyciela Léona Cognieta. Poznał dobrze twórczość Leonarda da Vinci, przetłumaczył nawet jedno z jego dzieł, słynny Traktat o malarstwie. Brał udział w powołaniu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych, gdzie często współorganizował wiele ważnych przedsięwzięć artystycznych. Robił rysunki dla czasopism i książek, zdobił dekoracjami wiele budynków państwowych, ale i też prywatnych freskami. Odbywał wycieczki „wodno - piechotne” po Polsce wykonując dziesiątki rysunków i akwarel. Był uważany za jednego z tych, których możemy nazwać „malarzami Tatr”, a nawet ich odkrywców dla polskiej sztuki. Nie sposób w tym krótkim szkicu wymienić wszystkich obszarów działalności artystycznej, ale także i publicystycznej czy społecznej Gersona, gdyż na tak szeroką skalę aktywność swą wykazywał. Najbardziej jednak znany jest powszechnie jako malarz. Pozostawił po sobie dziesiątki obrazów, które obecnie możemy oglądać w wielu naszych muzeach. Należał do jednego z najwybitniejszych przedstawicieli akademizmu XIX wieku, dlatego zgodnie z tym kanonem w jego repertuarze tematów pierwszorzędne miejsce zajmowały kompozycje historyczne, alegoryczne i religijne[1]. W malarstwie historycznym na gruncie warszawskim aspirował nawet do osiągnięcia rangi równej Janowi Matejce wywodzącemu się ze środowiska krakowskiego, a więc z innego zaboru. Kilka lat temu głośna była sprawa odzyskania zaginionego w czasie II wojny światowej obrazu Gersona, należącego wcześniej do kolekcji rodziny Kronenbergów, a więc traktowanego jako polska strata wojenna. Mowa tutaj o jednym z najlepszych płócien artysty Odpoczynek w szałasie tatrzańskim z 1862 roku. Wojenne losy malowidła są słabo znane, natomiast w 2003 roku zostało wystawione na aukcji w londyńskiej filii domu aukcyjnego Sotheby’s. Polskie władze mając dobrze udokumentowany fakt, iż obraz ten był polską własnością, zdołały wycofać go z licytacji. Później nastąpiły długie negocjacje z właścicielem dzieła na temat jego zwrotu. Przełom nastąpił wtedy, gdy włączyła się do nich Fundacja Bankowa im. Leopolda Kronenberga, która udzieliła wsparcia finansowego. I tak pierwszego dnia czerwca 2010 roku odbyła się uroczystość przekazania przez tę Fundację obrazu Gersona Odpoczynek w szałasie tatrzańskim do zbiorów Zamku Królewskiego w Warszawie[2].

Skupmy się jednak na działalności pedagogicznej Wojciecha Gersona, a dokładniej jako nauczyciela rysunku i malarstwa. Można zadać pytanie, dlaczego warto tematowi temu poświęcić tenże szkic? Jeżeli jednak uświadomimy sobie, że człowiek ten był wychowawcą i nauczycielem kilku generacji polskich artystów kręgu warszawskiego, nade wszystko także i tych, których dzisiaj nasza rodzima historia sztuki, ale także i historia naszego kraju zalicza do najwybitniejszych, to raczej nie będzie potrzeby tego dalej uzasadniać. Gdy wymienimy tu tylko takich twórców jak: Józef Chełmoński, Leon Wyczółkowski, Jan Stanisławski, Stanisław Lentz, Anna Bilińska, Władysław Podkowiński czy Józef Pankiewicz, to odpowiedź będzie jeszcze bardziej klarowna.

Wydany w 1931 roku katalog Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych z okazji wystawy „Gerson i Jego uczniowie” grupuje 54 nazwiska, a wiadomo dzisiaj, że wielu jeszcze pominięto[3].

Artysta rozpoczyna pracę nauczyciela malarstwa w 1860 r. najpierw w Instytucie Głuchoniemych, później od roku 1867 prywatnie we własnym domu, gdzie, jak wspomina córka

13

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

malarza, z trudem przeciskał się (...) pomiędzy sztalugami i rajzbertami. Po Powstaniu Styczniowym zaborca zamyka jedyną w Kongresówce szkołę kształcącą w kierunku artystycznym, czyli warszawską Szkołę Sztuk Pięknych. Gdy władze rosyjskie decydują się ją ponownie otworzyć, aby umniejszyć jej znaczenie i odbiór społeczny, zmieniają nazwę na „Klasa Rysunkowa”. W roku 1871 pracę jako profesor podejmuje tam Gerson. Józef Czapski, który wiele lat później zostanie uczniem ucznia Gersona, Józefa Pankiewicza, pisząc biografię swojego mentora, tak oto opisuje osobę mistrza oraz owe miejsce nauki malarstwa: „Pankiewicz poznał Gersona w punkcie szczytowym jego kariery. Profesor był wtedy w sile wieku, mimo długiej siwej brody i takichże artystycznych długich włosów. Dawał uczniom akademickie wykształcenie, uczył tego, co wtedy uczyć się powinien każdy początkujący malarz – rysunku z gipsów i modela. Żądał pilności, uporczywości i dbał zawsze o rysunek. Rządowa Szkoła Rysunkowa mieściła się w 1884 roku na Rymarskiej. Miała być czemś w rodzaju Warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. W rzeczywistości była to szkółka marnie zaopatrzona, poza Gersonem nie było tam właściwie nikogo”[4]. Nie dziwi więc, że praktycznie inaczej się wówczas o niej „na mieście” nie mówiło, jak „Szkoła Wojciecha Gersona”.

Jeżeli 13 lat po jej otwarciu szkoła była „marnie zaopatrzona” to zachodzi pytanie, jak było na początku tj. w roku 1871? Domniemywać należy, że także marnie. Wtedy to właśnie w jej mury wkroczył jeden z pierwszych uczniów – Józef Chełmoński. Wcześniej uczył się u Gersona w jego prywatnej pracowni. Nie dziwi więc, że artysta powiedział kiedyś o swoim profesorze „jemu jedynemu zawdzięczam wszystko”. Jak pisał listy do Gersona, to zawsze zaczynał je od słów: „Ukochanemu, najlepszemu Nauczycielowi”, bo profesor nie uczył tylko rysować, czy malować, ale także kładł duży nacisk na sprawę wykształcenia w ogóle, walcząc z „nieuctwem w dziedzinie sztuki”. Niezwykle ważnym były dla niego powinności jakie ma artysta do spełnienia.

Wspomniany nasz wybitny malarz, Józef Chełmoński, tak o tym jakże poetycko pisze: „Przy wykładach swoich zaszczepiał Gerson wzniosłe wyobrażenia o powołaniu artysty, który, według jego pojęcia, powinien być jakby kapłanem i apostołem swoich idei w sztuce, ma dla niej być gotowym do wszelkich ofiar. Nietrudno zrozumieć, że takie wyobrażenie o sztuce, o zadaniu artysty budziły w uczniach jego najgłębsze uszanowanie do tego świętego powołania, którego zadanie polegać miało na tworzeniu dzieł ściśle podobnych do wewnętrznych zachwytów, będących jakby uzmysłowieniem duszy zaczynającej żyć w obrazie. Jakże długa wydawała się nam ta drabina, po której szczeblach do nieba idziemy! Niebem tym były jakieś wyżyny doskonałości w naszej sztuce, wyżyny wiecznie niedościgłe...”[5]. W ten sposób Gerson trafiał do dusz przyszłych malarzy. A jak przekazywał im wiedzę dotyczącą artystycznego rzemiosła? Tu także odwołamy się do Chełmońskiego. „Kazał nam malować wszystko, wszystko bez wyjątku: ziemie, kamienie, niebo, trawy, drzewa, wszelkie zwierzęta, nawet drobne, jak żaby, owady. Zalecał, aby nie opuszczać żadnej sposobności nastręczającej się do studiowania z natury, tak w stanie spokoju, jak i w stanie ruchu; kazał notować liniami chmury poszarpane przez wiatr podczas nadciągającej burzy, falowanie zbóż, ubrania poruszane ruchem nóg ludzi biegnących”[6].

Każdy z uczniów Gersona przejął coś innego od swojego mistrza. Stanisławski zakochał się w pejzażu, Wyczółkowski na początku w malarstwie historycznym dotyczącym dziejów Polski, podczas gdy Chełmoński ten kierunek odrzucił i poszedł swoją droga choć był „najbardziej oddany i najśmielej niezawisły”. Podkowiński zakochał się w rysunku, nie chciał w ogóle być malarzem, tylko rysownikiem. Jeszcze w czasie gdy był słuchaczem Gersona zaczął już publikować swoje prace, szczególnie te dotyczące życia współczesnej Warszawy, realistyczne, reporterskie, w stołecznych czasopismach periodycznych. Widzimy zatem, jak wielu wybitnych malarzy wykształcił Gerson, choć nie w pełni w późniejszej swojej twórczości poszli oni drogą wytyczoną przez mistrza. Jednak jego rola w kształtowaniu postaw artystycznych była nie do przecenienia.

Pisze biograf profesora: „Aż do końca XIX stulecia ktokolwiek bądź w Warszawie lub Królestwie marzył o karierze artystycznej dla siebie bądź swego dziecka, udawał się wprost do pracowni Gersona. Nic więc dziwnego, że niezmiernie długa lista obejmuje nazwiska największych niejednokrotnie mistrzów”[7].

Gerson walczył o „sztukę polską”, gdyż uważał, że jeszcze takowa nie istnieje, choć mamy wielu wybitnych malarzy, rzeźbiarzy, czy nawet budowniczych. Że jej ukształtowanie się należy do

14

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

przyszłości, może i niedalekiej, ale jednak. Twierdził, że nie ma jeszcze ona u nas takich znamion „jakie szkołę danego narodu od innych odróżniają.” „Mówiąc „sztuka polska”, myślał on: szkoła polska, styl polski. Styl bardzo jednolity, scalony. Rozumiejąc szlachetność postawy Gersona, dziś wiemy , że mimo dobrej intencji zacieśniał on pojęcie sztuki, gdyż twórczość nie lubi, ani nie lubiła nigdy, nazbyt określonych granic, formułek. Z tej postawy wynika też stale okazywana nieprzychylność Gersona wobec wszelkich poszukiwań, nowych prądów, wobec działań odważniejszych i bardziej swobodnych”[8]. Ano właśnie. To „zacieśnianie pojęcia sztuki” było wówczas poddawane ostrej krytyce przez umysły bardziej otwarte na nowinki, które współcześnie rodziły się w sztuce światowej, jak chyba najbardziej wtedy „nowoczesny” kierunek, jakim był impresjonizm, który profesor jako publicysta nieustępliwie zwalczał lub mówiąc delikatniej – potępiał. Przypomnijmy, że dwóch jego uczniów, Władysław Podkowiński i Józef Pankiewicz uznawani są za prekursorów tego stylu w rodzimej sztuce, z którą mieli możliwość bliżej zapoznać się podczas pobytu w Paryżu. Gerson uważał, że ta metoda malowania „stanie się wkrótce niewystarczająca i naszym obu artystom”. Twierdził, że „nie jest to bowiem zgodne ani z dobrą sławą artysty być naśladowcą innego, ani nie może zadowolić rwących się do potężniejszego tworzenia zdolności zasklepianie się w tak ograniczonym kole zasobników, zupełnie fałszywych w zasadzie”[9].

Jednym z najważniejszych krytyków podejścia Gersona do pojmowania sztuki współczesnej był Stanisław Witkiewicz, który w latach 1884-1890 na łamach tygodnika „Wędrowiec”, będąc wówczas jego kierownikiem artystycznym, prowadził nieustanną batalię o realizm w polskiej sztuce. Można powiedzieć nawet, że był „szermierzem realizmu w sztukach plastycznych”. Widział powinność artysty inaczej, niż przyjmowano do tej pory, kiedy to uważano, że artysta, oprócz pracy twórczej, ma także obowiązki narodowe i społeczne, szczególnie wtedy, gdy kraj jego, jak w przypadku ówczesnej Polski, jest pod zaborami. Witkiewicz natomiast postrzegał tę rolę inaczej.

Pisał, że „artyści w ogóle są rasą bardzo subiektywną (...) – każdy z tego, co jest w stanie przez pryzmat swego temperamentu dojrzeć w naturze, tworzy jedyny i wyłączny zakres prawdziwej sztuki”[10]. St. Witkiewicz posługiwał się „pojęciem realizmu, które było prawie równoczesne z pojęciem naturalizmu, skoro podług jego własnych słów pokrywało się z dążeniem do wiernego przedstawienia natury „takiej, jaką ona jest z całą przypadkowością układu przedmiotów i z całą ścisłością rozkładu światła, harmonii barw i doskonałością światła”[11]. Odrzucał on „literaturę” w sztukach plastycznych, był też przeciwnikiem historycznego malarstwa Matejki i Gersona, postulował „uznanie pierwiastka artystycznego za najważniejszą część składową” sztuki[12]. Częste polemiki toczone publicznie przez Stanisława Witkiewicza i Wojciecha Gersona na łamach stołecznych czasopism stały się już legendą. Nie miejsce tutaj na ich szerokie przedstawienie.

Pozwolę sobie przytoczyć tylko jeden przykład, który odnosi się do naszych dwóch młodych pierwszych impresjonistów. St. Witkiewicz pisze: „w impresjonizmie zaś (...) jest pewna strona, która bynajmniej nie jest czymś tak strasznym jak się to zdaje (...) p. Gersonowi, który w „Bibliotece Warszawskiej” tak się uniósł oburzeniem sanitarnym, iż pp. Pankiewicza i Podkowińskiego uznał wprost za dotkniętych rakiem! Okropność! „Choroby” sztuki nie mniej są jednak trudne do zdiagnozowania i leczenia niż zwykłe choroby ludzkiego organizmu”[13]. Tenże krytyk Gersona w zakresie jego rozumienia sztuki współczesnej, oddał mu jednakże cześć jako nauczycielowi przyszłych malarzy, choć i tu fragmentami nie brak było małej uszczypliwości.

Dzisiaj wiemy jednak, że St. Witkiewicz miał rację, jeżeli chodzi tą „akademicką rutynę”.

Posłuchajmy: „Gerson, jako wielbiciel i tłumacz Leonarda da Vinci, tego zaciekłego realisty i badacza natury, wszystkim swoim uczniom zaszczepiał nadzwyczajną dla niej cześć i zamiłowanie. Toteż pomimo systemu nauczania, w którego program wchodziła zwykła akademicka rutyna, wszyscy uczniowie Gersona wyszli od niego przygotowani do pojmowania i odtwarzania każdego kształtu, jaki w naturze spotkali. Gdziekolwiek się znaleźli, na wsi czy w mieście, w salonie czy polu, obracali się swobodnie i potrafili wszystko rysować. Żeby w równym stopniu byli przygotowani do pojmowania zjawisk barwnych, byłaby to wzorowa szkoła, dająca maksimum tego, co szkoła w ogóle dać może”[14]. Dodajmy dla sprawiedliwości, że jego system nauczania obejmował także zasady perspektywy, anatomię oraz historię sztuki. Zapoznając swoich słuchaczy z dziełami wielkich malarzy realistów, „zwracał uwagę, że nie powinni naśladować

15

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

mistrzów, lecz pilnie jak oni studiować naturę, (...) radził szukać podniet artystycznych i tematów do samodzielnych kompozycji na ojczystej ziemi”[15].

Pomimo, że Gersona cechował swoisty rodzaj konserwatyzmu jeśli chodzi o poglądy na sztukę, to jednak jego działalność na polu pedagogicznym stanowiła poważne podwaliny dla dalszego rozwoju artystycznego, czy kolejnych etapów kształcenia uczniów, którzy wcześniej obdarzyli go pełnym zaufaniem. Dalsze losy artystyczne Chełmońskiego, Wyczółkowskiego, Pankiewicza czy Podkowińskiego, którzy odeszli od linii wyznaczanej przez mistrza, jednak wyposażeni wcześniej w solidny warsztat malarski, tylko tę tezę potwierdzają. Wychował on wielu wybitnych artystów kręgu warszawskiego, podobnie jak Jan Matejko czynił to w kręgu krakowskim. Możemy więc z pewnością powiedzieć, że dwóch wielkich było nauczycieli malarzy w drugiej połowie XIX stulecia w Polsce. Zważywszy także na fakt, że był to w dziejach sztuki europejskiej czas przełomu, zaliczany również do najbardziej płodnych jeśli chodzi o „wysyp talentów”, ale i zróżnicowanie stylów, to i tak w niczym nie umniejsza roli jaką Gerson odegrał w historii polskiej sztuki i to zarówno jako malarz, ale przede wszystkim nauczyciel malarzy.

Przypisy [1] I. Kossowska: Wojciech Gerson. Culture.pl [2] Więcej na ten temat w kwartalniku: Cenne, bezcenne, utracone, Nr 3(64) 2010, Wydawca: Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.

[3] K. Molendziński: Wojciech Gerson 1831 – 1901, Warszawa 1939.

[4] J. Czapski: Józef Pankiewicz. Życie i dzieło. Wypowiedzi o sztuce, Warszawa 1936. Reprint, Lublin 1992.

[5] A. Ligocki: Józef Chełmoński. Album, Warszawa 1983.

[6] Cyt. za: A. Bernat: Leon Wyczółkowski (1852 - 1936), Warszawa 2006.

[7] K. Molendziński, dz. cyt.

[8] I. Witz: Polscy malarze, polskie obrazy. Warszawa 1970.

[9] W. Gerson: Impresjonizm. Biblioteka Warszawska, 1891, t. 1. W: Teksty o malarzach 1890-1918, Wrocław 1976.

[10] St. Witkiewicz: Sztuka i krytyka u nas, Kraków 1971.

[11] T. Dobrowolski, W. Tatarkiewicz (red.): Historia sztuki polskiej, t. III, Kraków 1962.

[12] I. Kossowska, Ł. Kossowski: Malarstwo polskie. Symbolizm i Młoda Polska. Warszawa 2011.

[13] St. Witkiewicz, dz. cyt.

[14] Ibidem.

[15] A. Vetulani: Wojciech Gerson. Warszawa 1952.

Wojciech Gerson z uczniami, ok. 1880 – 1895

16

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

HASSANAL ABDULLAH

Historia z grobem Latem zeszłego roku, w wakacje, wykopałem sobie grób.

Pomyślałem, że może kiedyś się przyda.

Pozwól, że opowiem ci o tym więcej...

Tak naprawdę to nie musiałem kopać nowego grobu, w zupełności wystarczał mi stary, można było tylko trochę go poprawić.

Szczerze mówiąc, wykopałem go, bo tak robią wszyscy.

Cóż, ludzką cechą jest posiadać – domy, ziemię, język, państwo, czy zajmować się polityką.

Wstawiłem też do grobu drewniane drzwi.

Któż inny by to zrobił, jeśli nie ja!

Jakiś czas później, po paru miesiącach, nadeszła pora, by z grobu skorzystać.

Tak, to prawda, „przezorny zawsze zabezpieczony”!

Przekręciłem więc klucz w zamku i wszedłem. Ściany spowite ciemnością, przytłaczająca samotność.

Pierwsza noc była okropna.

Przenikliwe zimno ciągnęło od dołu, więc zdjąłem ubranie i położyłem się na nim.

Długa, straszna, beznadziejna noc.

Nad ranem wyszedłem za potrzebą – kto by pomyślał o kiblu w grobie!

Uwinąłem się szybko i wlazłem z powrotem.

Karaluchy, stonogi, wije i inne robale przerażały mnie śmiertelnie.

Myśl o wężach ścinała mi krew w żyłach.

Powoli moje makabryczne dni w grobie stawały się męką na krzyżu.

Sępy mają się dobrze Kiedy byłem mały, widziałem ich kilka.

Lubiły siadać wysoko, na grubych konarach drzew.

Zazwyczaj więc były niewidoczne.

A one pewnie myślały, że są lepsze od nas.

Dlatego rzadko widywałem ich wytworne skrzydła i długie nagie szyje.

17

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Jednak pewnego razu widziano je po drugiej stronie drogi, jak jadły mięso padłych krów.

Pobiegłem. Ujrzałem tylko stado wron, szakale i urocze wiejskie pieski pożerające smaczne krowie wymiona. „Sępy rzadko przybywają tam, gdzie są ludzie, żyją w górach” – mówili starsi.

Ale niekiedy przylatywały w pobliże naszej wioski, siadały na polu albo na wysokich palmach.

Jak to dzieciaki, patrzyliśmy na nie z oddali z mieszaniną strachu i ciekawości.

A teraz – widzę mnóstwo sępów dokoła.

Wiodą cudowne życie, żrą najlepsze kąski.

Widzę ich tysiące, miliony.

Zdrowi, barwni – żółci, niebiescy, czarni i czerwoni – czekają na okazję, by wyszarpnąć ostrymi dziobami kawałek nas.

Dzisiaj sępy są dokoła.

Pod cienką powłoką światła Pod cienką powłoką światła układamy nasze słowa w modlitwę.

W ogrodzie, róże i jaśminy kuszą zapachem, który z lubością unosi wiatr.

Spod pnia wielkiego drzewa trawa wychyla się w stronę życia – czy śmierć może pojąć taką miłość?

Pszczoły i osy fruwają w ekstazie – stawy, kanały, mokradła też radosne.

Gołębie, drozdy, kukułki i żurawie słuchają nawzajem muzyki swoich skrzydeł.

Zielony las uniósł wzrok i spojrzał – i nagle rozbłysło szczęściem młode serce.

Kiedy umrze Bóg Kiedy umrze Bóg, będę pływał w rzece.

Będę grał w piłkę i cieszył się, że mam tylu fanów.

18

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Kiedy umrze Bóg, będę się wspinał na drzewa w Forest Park koło mojego domu i pozabijam wszystkie wiewiórki niszczące mój warzywniak.

Kiedy umrze Bóg, będę jadł kanapkę z tuńczykiem i pięć smażonych karaluchów na przystawkę; wtedy też wam powiem, żebyście przemyśleli wszystkie te hece z Mojżeszem, Jezusem, Mahometem i Kryszną, dla których zabijaliście się wzajemnie od wieków.

Kiedy umrze Bóg, przestanę pisać wiersze, i wierz mi, moja droga, że będę z tobą w łóżku przez trzy dni i noce, i nic nas nigdy nie rozdzieli.

Przeł. Tomasz Marek Sobieraj Hassanal Abdullah, ur. 14 kwietnia 1967 r. w Gopalgonj w Bangladeszu; w roku 1990 wyemigrowal do USA, gdzie ukończył matematykę na Uniwersytecie Nowojorskim. Jest poetą, powieściopisarzem, krytykiem literackim i tłumaczem, autorem 28 książek, w tym 14 zbiorów poezji; od 16 lat prowadzi dwujęzyczne bengalsko-angielskie czasopismo poetyckie „Shabdaguchha”. Jego wiersze po angielsku, bengalsku i w przekładach ukazały się w wielu czasopismach literackich na świecie; najbardziej znanym dziełem H. Abdullaha jest epos Nakhatra, będący jednocześnie kosmogonicznym mitem i poetyckim przedstawieniem wybranych teorii z nauk ścisłych i przyrodniczych oraz wynikających z nich relacji między człowiekiem a wszechświatem. Jest również twórcą odmiany sonetu, tzw. Swatantra. Przełożył na bengalski wybory wierszy m.in. Anny Achmatowej, Charlesa Baudelaire’a, Stanleya Kunitza, Nicanora Parry, Geralda Sterna, Wisławy Szymborskiej, Dylana Thomasa, Thomasa Tranströmera. Strona internetowa: http://www.shabdaguchha.com/hassanalAbdullah.html

19

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

ALEKSANDER BŁOK

*** Na wiosenne święto blasku Wzywam ukochany cień.

Przyjdź, nie czekaj aż do brzasku, Przynieś wraz ze sobą dzień!

Nowy dzień, nie ten co puka Z wiatrem w okna podczas wiosny!

Niech się śmieje do rozpuku W oknie piękny dzień radosny!

Otworzymy wnet podwoje, Zapłaczemy i westchniemy, I zimowe straty swoje Z lekkim sercem poniesiemy...

3 lutego 1902

*** Był późny wieczór purpurowy, Gwiazda zwiastunka zaświeciła.

Głos nad przepaścią płakał nowy – Dziewica Dziecię porodziła.

Na cienki głosik przenikliwy, Jak długotrwały wizg wrzeciona, Przyszli w popłochu starzec siwy I król, i młodzik, i matrona.

Był oto znak i cud nad cuda: W zupełnej ciszy na ustroniu Wśród tłumu się pojawił Judasz W swej masce zimnej, stał na koniu.

Władcy, zbolali ze zgryzoty, Wysłali wieść na wszystkie krańce, A na obliczu Iskarioty Uśmiech widzieli tam posłańcy.

19 kwietnia – 28 września 1902

20

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

*** Wieczność w miasto rzuciła Bezbarwny zachód słońca.

Skraj niebiosów rozdarty, Wrzawa nieustająca.

Niemoc swoich domysłów Dźwigam wciąż na ramionach.

W oknach fabryk – legendy O hulankach szalonych.

Domy szare, bezbarwne – Dla szaleńców schroniska.

Niebo nigdy nie zstąpi Do miasta-targowiska.

To powietrze tak gwarne, Tak kuszące omamy.

Prowadź, mroczny zaułku, W mgły sinawe tumany.

26 czerwca 1904

Syci Oni od dawna mnie męczyli: W swądzie dziewiczych złud o świecie Nie żyli, tylko się nudzili I miętosili białe kwiecie.

I wtem – w stołowych i bawialnych, Nad kupą szklanic, matron, panien, Nad nudą ich obiadów walnych – Żarówki zgasły niespodzianie.

Po coś tam świece wnoszą liczne, Na twarzach – żółte kręgi błysły, Mamroczą słowa archaiczne, Z trudnością budzą się umysły.

Burzą się ci, co mają syto, Frasują się dostojne łona: Wszak wywrócone ich koryto, Ich zgniła chlewnia zatrwożona!

Im teraz trafił się los podły: Ich dom jest dziś nieoświetlony, Ich uszy drażnią o chleb modły, Obcych sztandarów śmiech czerwony!

21

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Po kres niech pędzą takie życie – Szkoda nam sytość ich rujnować.

Lecz dzieciom – wprost nieprzyzwoicie Ich starą nudę naśladować.

10 listopada 1905

*** Kiedy, wkraczając w świat ogromny, Daremnie szukasz w nim jedności; Kiedy, zerkając w kąt ustronny, Śmierci spodziewasz się z ciemności; Kiedy zły jesteś albo chory, Trawiony smutkiem, namiętnością, Uwierz: masz prawo do tej pory Chlubić się swoją szczęśliwością!

Kiedyś zaś nuda, miłość tkliwa Ni strach nie budzą serca drgnienia, Kiedy zbrukała już marzenia Nie młoda krew, nie popędliwa – Wtedyś – odarty ze wszystkiego: Śmierć niemożliwa bez cierpienia, A życie nie zna spustoszenia I tak – jedynie zwalnia biegu.

Marzec 1909

Przeł. Zbigniew Dmitroca

Wiersze z przygotowywanej do druku dwujęzycznej antologii: Aleksander Błok Nigdy nie wraca nikt.

Wiersze wybrane. Wybór: Andriej Bazilewskij; przekład: Władysław Broniewski, Józef Czechowicz, Zbigniew Dmitroca, Mieczysław Jastrun, Anna Kamieńska, Jan Lechoń, Seweryn Pollak, Włodzimierz Słobodnik, Julian Tuwim, Józef Waczków i inni. Moskwa, wydawnictwo Wahazar, 2016; 160 s., il. W serii Rosyjsko-polska biblioteka poetycka: klasyka, t.II.

22

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Jacek Bartyzel ANTONIO GRAMSCI, czyli „Nowoczesny Książę” w walce o hegemonię intelektualną

T

rwająca od lat 60. ubiegłego wieku i wchodząca dziś w fazę forsownego przyspieszenia rewolucja kulturalna Nowej Lewicy ma wielu prekursorów i „ojców-założycieli”, pośród których wskazuje się zazwyczaj reprezentantów kilku już pokoleń neomarksistowskiej Szkoły Frankfurckiej, uprawiających tzw. Teorię Krytyczną. Nie przecząc wcale przemożnej roli frankfurtczyków w stworzeniu teoretycznej podbudowy dla tej rewolucji, należy z równą mocą powiedzieć, że prawdziwym „herosem” Nowej Lewicy, zrywającej się do szturmu w 1968 roku, który dostarczył jej wzorca filozofii praktycznej, był kto inny, działający w zupełnie innym otoczeniu i w inny sposób, oraz – z powodów akcydentalnych – w izolacji. Był nim włoski komunista Antonio Gramsci (1891-1937). Co do wyjątkowości roli odegranej przez tę postać wszyscy są właściwie zgodni.

Oto kilka opinii, które przytaczamy za Rogerem Scrutonem: „Gramsci był niezwykłym filozofem, być może geniuszem, i prawdopodobnie najoryginalniejszym w zachodniej Europie myślicielem komunistycznym dwudziestego wieku (Eric J. Hobsbawm). Poza wielkimi protagonistami rewolucji radzieckiej żadna osobowość w historii ruchu robotniczego nie wzbudziła większego zainteresowania swoją osobą i dziełami niż Gramsci (Norberto Bobbio). Kto NAPRAWDĘ próbował iść śladem Marksa i Engelsa? Mnie przychodzi na myśl tylko Gramsci (Louis Althusser)”[1]. Z drugiej strony, strategia proponowana przez Gramsciego zafascynowała głównego teoretyka tzw. Nowej Prawicy (elitarystycznej, neopogańskiej i nietzscheańskiej) – Alaina de Benoita (ur. 1943), który zdobycie „hegemonii kulturalnej” (ale przez intelektualistów prawicowych) uczynił głównym celem swojej koncepcji metapolityki[2]. Uznanie – czy wręcz, jak pisze Scruton, „kanonizację” przez goszystowskich aktywistów – Gramsci zawdzięczał po części swojej „męczeńskiej” biografii, jako ten, który padł w „walce z faszyzmem”. Nie było to zbyt ścisłe, albowiem Gramsci, który w 1926 roku stał się przywódcą włoskiej partii komunistycznej, został wprawdzie już tego roku aresztowany i skazany na 20 lat więzienia, lecz warunki, w jakich odbywał wyrok, niepodobna uznać za szczególną martyrologię: miał dostęp do książek i czasopism, cały czas pisał (gros jego twórczości to właśnie 33 zeszyty więzienne) i zazwyczaj przebywał w więziennym szpitalu (miał uszkodzony od dzieciństwa kręgosłup, a wskutek tego garb i był chory na gruźlicę). O to, by nie działa mu się krzywda, dbał sam Duce Benito Mussolini, jego dawny przyjaciel i towarzysz z partii socjalistycznej3. Nie jest również prawdą, iżby Gramsci zmarł w więzieniu, bo wyszedł kilka miesięcy wcześniej, po 11 latach, na mocy amnestii.

Jeżeli Gramsci był rzeczywiście – jak chce Hobsbawm – geniuszem, to błysk genialności można u niego dostrzec przede wszystkim w niezwykłej, wręcz prestidigitatorskiej zręczności intelektualnej, z jaką dokonując faktycznie radykalnej rewizji „dogmatów” marksizmu-leninizmu, czynił to jednocześnie w języku „ortodoksji” i utrzymując, że cały czas pozostaje jej wierny, nie odstępując od niej ani na jotę. Rewizja dotyczyła właśnie fundamentalnej w marksizmie kwestii, to znaczy relacji bazy do nadbudowy, w dynamicznym aspekcie filozofii praktyki, czyli działalności rewolucyjnej. Pytanie, które Gramsci sobie postawił, brzmiało: skoro – jak twierdzą „urzędowi” marksiści-leniniści w ZSSR, na czele z Nikołajem Bucharinem (wówczas jeszcze ideologicznym „dyktatorem”) – zmiany w nadbudowie są pochodną zmian ekonomicznych, to gdzie pozostaje miejsce dla działalności politycznej, rewolucyjnej? Zachodzi tu przecież deterministyczny automatyzm: gdy sprzeczności w łonie gospodarki kapitalistycznej osiągną swoje apogeum, musi nastąpić jej rozkład, dojdzie zatem do zmiany systemowej, a ta pociągnie za sobą zmiany w nadbudowie. Świadome działanie na rzecz tej zmiany (a więc to, co dzieje się w sferze „ducha”), tym bardziej zaś próba jej przyspieszania, może być postrzegana jako i zbędna, i jałowa. Aby rozwiązać tę, w istocie najbardziej podstawową aporię marksowskiej „teorii” społecznej, Gramsci wprowadza swoją najbardziej podstawową i oryginalną kategorię hegemonii klasowej, w której ramach szczególnie ważne miejsce przypada hegemonii kulturalnej. Uprzedzając ewentualny atak

23

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

„strażników” czystości doktrynalnej twierdzeniem, że „wierzenia mas ludowych” – i w ogóle wierzenia rozmaitego rodzaju – „posiadają wagę sił materialnych”, Gramsci zaatakował, jako „prostacki i komiczny” – „wulgarny materializm”[4], nazwany przezeń „ekonomizmem”, i obwieścił, że „trzeba (…) zwalczać ekonomizm nie tylko na gruncie teorii historiografii, ale także – i to przede wszystkim – na gruncie teorii i praktyki politycznej. Na tym polu walka może i powinna być prowadzona poprzez rozwijanie pojęcia hegemonii…”[5].

Czym jest i jak się przejawia owa hegemonia? Gramsci wyjaśnia, że w kapitalizmie burżuazja sprawuje władzę nie tylko przez kontrolowanie środków produkcji, ale również utwierdzając ją poprzez wywieranie przemożnego wpływu na dwa podstawowe kanały artykulacji i zabezpieczania jej interesów – należące właśnie do sfery nadbudowy – czyli na segmenty władzy stricte politycznej (aparat państwowy i administrację) oraz władzy, którą można określić (za A. de Benoistem) jako kulturową bądź metapolityczną, umiejscowionej w instytucjach religijnych, oświatowych, naukowych, artystycznych i w mediach. Dzięki tej podwójnej hegemonii klasa panująca może osiągać dwa cele. Po pierwsze, naginając do swoich potrzeb wolę polityczną wykonywaną przez członków aparatu rządowo-administracyjnego, może niwelować skutki periodycznych kryzysów gospodarczych i zapewnić przetrwanie ustrojowi kapitalistycznemu. Po drugie, dając klasie rządzącej potężne i masowe środki indoktrynacji, kontroluje świadomość mas ludowych i neutralizuje inne (niż burżuazja i proletariat) klasy i warstwy, skłaniając je do uznania panowania burżuazji za naturalne i prawowite. Szczególnie pomocny jest tu kler, który ubierając istniejące instytucje w „płaszcz zrządzenia Bożego”, wpaja nawyk posłuszeństwa istniejącej władzy. Ze względu zatem na tę podwójną hegemonię klasa kapitalistyczna może skutecznie przezwyciężać ciśnienia powstające w bazie ekonomicznej i utrzymywać władzę, zapobiegając rewolucji. Płynie z tego wniosek, że „teoria” historii tłumacząca wszelki rozwój w kategoriach ekonomicznych jest fałszywa, bo zmiany w nadbudowie nie są dyktowane tylko przez zmiany w bazie, lecz oba czynniki wpływają na siebie wzajemnie. Co więcej, w praktyce działania podejmowane w sferze nadbudowy – te, dyktowane wolą polityczną, oraz te, w zakresie celowego oddziaływania na świadomość mas poprzez instytucje kulturalne – są prymarne i przesądzające o możliwości zmiany. Zawodowi rewolucjoniści muszą nauczyć się od burżuazji tego, jak sprawować hegemonię i odebrać jej wprzódy władzę właśnie tam, gdzie sprawuje się kontrolę nad umysłami. Faktyczne, choć zakamuflowane „dialektycznym” żargonem, odrzucenie marksistowskiego determinizmu, pozwoliło Gramsciemu – jak zauważa Scruton – „przywrócić wartość sferze politycznej, czego klasyczny marksizm nie mógł uczynić. Polityka nie jest już tylko reakcją na działanie sił gospodarczych, prących od dołu, lecz czynną zasadą zmian, która może się tym siłom przeciwstawić i ukrócić je lub kontrolować. Polityka komunistyczna zakłada systematyczne usuwanie klasowej hegemonii burżuazji. Nadbudowa będzie więc stopniowo przekształcona, aż do chwili, gdy nowy ustrój społeczny, którego nacisk dotychczas hamowała hegemonia starej klasy, będzie wreszcie mógł własną siłą wybić się na powierzchnię”[6].

Dodatkowy argument Gramsciego dotyczył odmienności (w stosunku do przedrewolucyjnej Rosji) sytuacji na Zachodzie. W Rosji carskiej istniało bowiem silnie rozbudowane społeczeństwo polityczne, a społeczeństwo obywatelskie było amorficzne. Lenin, tworząc koncepcję dyktatury proletariatu, musiał wziąć to pod uwagę i oprzeć swoją strategię na koncepcji wojny manewrowej, zmierzającej do bezpośredniego przejęcia władzy politycznej. Na Zachodzie natomiast społeczeństwo obywatelskie jest rozbudowane, złożone i odporne – jak system okopów w nowoczesnej wojnie[7], który nawet w razie przerwania frontu na jakimś odcinku, pozwala dalej prowadzić skuteczne działania obronne. W tej sytuacji trzeba zastosować wojnę pozycyjną, pozwalającą przezwyciężyć opór systemu obronnego. Polega to na wdzieraniu się w poszczególne odcinki systemu okopów i fortyfikacji, w jego instytucje polityczne, oświatowe, religijne, w prasę, wydawnictwa i radio, zdobywając jeden okop po drugim, a do jeszcze niezdobytych wprowadzając ducha „rozłamu” (scissione)[8]. Ten etap walki, poprzedzający ostateczny przewrót, Gramsci nazywa (zresztą za rewolucyjnym syndykalistą Georgesem Sorelem) bierną rewolucją, „o charakterze, jeśli tak można rzec, negatywnym i przygotowawczym”[9].

Nawet jednak „bierna” rewolucja, o ile ma przejść w uwieńczoną sukcesem wojnę pozycyjną, musi mieć swoje kierownictwo, będące kontaminacją działających jako blok historyczny dwóch

24

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

skoordynowanych sił: naciskającej „z dołu” siły „mas” i wdzierającej się „z góry” do instytucji metapolitycznych inteligencji komunistycznej. Kluczowe zadanie koordynacji owych sił przypada komunistycznej Partii, którą Gramsci – w poetyce sorelowskiego „mitu społecznego” i w re-lekturze „kanonicznej” księgi włoskiej myśli politycznej, inaugurującej zarazem in universo polityczną Nowożytność, czyli Księcia Niccoló Machiavellego (1469-1527) – nazywa Nowoczesnym Księciem (Il moderno Principe), akcentując, iż jest to i musi być „książę kolektywny”: „Nowoczesny książę, książę-mit, nie może być osobą rzeczywistą, konkretną jednostką; może być tylko organizmem, złożonym elementem społeczeństwa, w którym zaczyna się konkretyzować wola zbiorowa, ujawniona już po części i potwierdzona w działaniu. Taki organizm w wyniku rozwoju historycznego wytworzył się już dawno: jest nim partia polityczna, pierwsza komórka mieszcząca w sobie zalążki woli zbiorowej o aspiracjach uniwersalnych i totalnych”[10] . W praktyce oznacza to zarazem zorganizowanie przez Księcia dwóch postaci partii nierozwijających bezpośredniej akcji politycznej: jednej „masowej”, poddanej (jawnemu bądź niejawnemu, w zależności od panujących warunków) zmilitaryzowanemu ośrodkowi politycznemu, któremu „masy służą (…) po prostu jako masy »operacyjne« i zdobywa się je za pomocą haseł moralnych, bodźców sentymentalnych i mesjanistycznych mitów w oczekiwaniu na legendarną erę, kiedy to wszystkie obecne sprzeczności i niedole zostaną automatycznie rozwiązane i naprawione” [11] ; oraz drugiej elitarnej, składającej się z elity kulturalnej. Ów drugi oddział zostaje określony jako „intelektualny sztab główny partii organicznej”, który „działa jako samoistna siła kierownicza”[12] – analogicznie jak w partiach burżuazyjnych rolę taką spełniają wpływowe dzienniki, jak „The Times” w Anglii czy „Corriere della Sera” we Włoszech.

Należy jeszcze powiedzieć, jaki jest najważniejszy, śmiertelny wróg Nowoczesnego Księcia, a przeto główny cel biernej rewolucji kierowanej przez intelektualny sztab rewolucyjnej elity intelektualnej. Wrogiem tym jest religia, a celem – totalna laicyzacja społeczeństwa, zdolność zaś do przeprowadzenia tego dzieła jest nawet kryterium moralnej wartości wszelkiego czynu, co usprawiedliwia także samoubóstwienie Nowoczesnego Księcia (Partii): „Nowoczesny książę powinien być w znacznej mierze poświęcony sprawie reformy intelektualnej i moralnej – a więc sprawie religii i poglądu na świat. (…). Nowoczesny książę powinien i nie może nie być głosicielem i organizatorem reformy intelektualnej i moralnej, przygotowującej grunt pod późniejszy rozwój narodowej, ludowej woli zbiorowej, zmierzającej do urzeczywistnienia wyższej, pełnej formy nowoczesnej cywilizacji. (…) Nowoczesny książę, w miarę jak zyskuje na znaczeniu, wstrząsa całym systemem stosunków intelektualno-moralnych, ponieważ właśnie ewolucja jego roli oznacza, że każdy czyn bywa pojmowany jako pożyteczny lub szkodliwy, szlachetny lub nikczemny, jedynie w odniesieniu do samego nowoczesnego księcia – zależnie od tego, czy przyczynia się do pomnożenia, czy też do umniejszenia jego potęgi. Książę zajmuje w ludzkiej świadomości miejsce bóstwa czy kategorycznego imperatywu, staje się podstawą nowoczesnego laicyzmu oraz pełnej laicyzacji całego życia i wszystkich stosunków obyczajowych”[13].

Filozofia praktyczna „wydoskonalonego” leninisty Gramsciego stała się zatem potężną dźwignią, pozwalającą przezwyciężyć kryzys tej fazy, którą Plinio Corrêa de Oliveira nazwał III Rewolucją (bolszewicką, o charakterze głównie społecznym), i przejść płynnie do IV Rewolucji[14], zdolnej kruszyć narzędziami subtelniejszymi niż czołgi Armii Czerwonej i metody śledcze oprawców ze służb bezpieczeństwa tkankę moralną i intelektualną społeczeństw okcydentalnych, których dotąd nie udało się „wyzwolić”. Pozostawiając bez zmian jako zasadę Leninowskie hasło „szturmu na centralne ośrodki władzy” kapitalistycznej, Gramsci zredefiniował jednak same te ośrodki, wskazując, iż nie stanowią ich jedynie urzędy państwowe, punkty dowodzenia wojskiem i policją, koleje, poczty czy telegrafy, lecz również instytucje opiniotwórcze, konstytuujące, a nawet kreujące świadomość, jak ambony, szkoły, katedry uniwersyteckie, domy wydawnicze, redakcje czasopism i rozgłośni radiowych (a dziś oczywiście także telewizja i media elektroniczne). Jego bierna rewolucja, prowadząca wojnę pozycyjną, była precyzyjnie opracowanym scenariuszem komunistycznego Kulturkampf, realizowanego jako marsz przez instytucje władzy nazywanej później metapolityczną, a zapewniającej zdobycie hegemonii najpierw kulturalnej, a wreszcie i politycznej. Ten marsz przez instytucje Nowa Lewica podjęła po tym, jak przegrała nazbyt frenetyczną, by mogła się powieść, rewoltę młodzieżową 1968 roku, a także równie beznadziejną

25

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

próbę szturmu na instytucje państwowe drogą terroru indywidualnego (RAF, Czerwone Brygady, Czarne Pantery etc.), wyciągając wnioski z obu porażek. Wykształconych kadr koniecznych do opanowania sieci instytucji kulturalnych dostarczyli Nowej Lewicy adepci i wychowankowie Szkoły Frankfurckiej. Dziś, po półwieczu od rozpoczęcia tego marszu można stwierdzić, że został on uwieńczony pełnym powodzeniem, także w sferze stricte politycznej. Co więcej, ta marksistowsko-leninowsko-demoliberalna mikstura nie tylko zatruła Zachód, lecz stamtąd infekuje dziś narody i państwa Europy Środkowo-Wschodniej, które ledwie wyzwoliwszy się z opresji komunistycznej w jej „klasycznej” postaci, żarliwie rzuciły się w objęcia Zachodu, naiwnie sądząc, że wracają do wspólnej tradycji, a otrzymując od niego tę samą truciznę w nowej massa tabulettae i w nowym, atrakcyjniejszym opakowaniu.

Fragment artykułu pt. Rewolucja kulturalna Nowej Lewicy; całość w: Rewolucja genderowa, red. o. Z. Klafka CSsR, Wyd. WSKSiM, Toruń, ss. 145-171.

Przypisy [1] R. Scruton, Intelektualiści nowej lewicy, przeł. T. Pisarek, Poznań 1999, s. 111.

[2] Zob. A. de Benoist, Orientations pour des années décisives, Paris 1982, s. 12.

[3] Mussolini zgodziłby się też bez wątpienia z tezą Gramsciego: „między faszyzmem a komunizmem nie ma drogi pośredniej”.

[4] Był to oczywiście zakamuflowany atak na Bucharina.

[5] A. Gramsci, Nowoczesny Książę, przeł. B. Sieroszewska, Warszawa 2006, s. 26.

[6] R. Scruton, op. cit., s. 118.

[7] „Nowoczesność” odnosi się tu oczywiście do realiów I wojny światowej z lat 1914-1918.

[8] A. Gramsci, op. cit., s. 4. Zob. także następujący wywód: „Ale jest nie mniej ważne i potrzebne, aby w masie inteligenckiej dokonał się historycznie uzasadniony rozłam o charakterze organicznym: aby wytworzył się, jako formacja masowa, kierunek lewicowy w nowoczesnym znaczeniu tego słowa, czyli zwrócony ku proletariatowi rewolucyjnemu” – ibidem, s. 51, przyp. 72.

[9] Ibidem, s. 4. Zob. także historyczny wywód (ilustrowany przykładami z dziejów włoskiego Risorgimento) na temat „koncepcji rewolucji biernej”, ibidem, ss. 47-51.

[10] Ibidem, s. 5.

[11] Ibidem, s. 17.

[12] Ibidem.

[13] Ibidem, s. 8.

[14] Zob. P. Corrêa de Oliveira, Rewolucja i Kontrrewolucja, przeł. S. Olejniczak, Kraków 1998, ss. 181-183.

26

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

WOŁODIMIR KRINICKIJ

Z miłości Spalone drzewo niedawno jeszcze podnosiło gałęzie do błękitnego nieba.

Dla nieba zrobiłoby wszystko.

O niebie marzyło, niebem oddychało.

Podziękowanie nieba było cudowne – błyskawica.

Tęsknię za tobą Nie było cię zaledwie dwie godziny.

Wokół ciemno.

Oczy nie widzą.

Ręce nieposłuszne.

Potrzebuję ciebie, żeby patrzeć, żeby słyszeć, żeby oddychać, żeby żyć.

Potrzebuję ciebie.

*** Gdy znikną pasterze ze złymi psami i nie będzie więcej ścian i ogrodzeń, gdy nie będzie trzeba udawać, że jesteś szary, jak wszystkie owce, gdy będziesz mógł powiedzieć wszystko, czego nie mogłeś, to wtedy może zabraknąć ci słów.

27

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

*** Kot w mojej duszy często siedzi w jednym miejscu.

Czy jest leniwy, czy może czeka na sposobność, by zabrać walizki i uciec raz na zawsze, bo myśli, że nie ma już nic do zrobienia?

Czy jego umysł jest zmęczony przeglądaniem stron moich pamiętników, gdzie nieistotnych zapisów sto razy więcej niż tych, w których jest jakiś mały sens.

Myślę jednak, że z moim kotem nie jest tak tragiczne, jak sądzą niektórzy.

Mam O. Przeł. autor Wołodimir Krinickij, ur. w 1977 r. Ukraiński poeta i tłumacz, przekłada poezję z jęz. angielskiego, białoruskiego, polskiego, rosyjskiego, serbskiego i chorwackiego. Ukończył historię na Uniwersytecie Kijowskim, jest redaktorem naczelnym dwumiesięcznika literackiego „TiekstOver” wydawanego w Kijowie.

Jego wiersze były tłumaczone na język angielski, serbski, słoweński, polski i chorwacki. Debiutancki zbiór poezji 13° Kijowa ukazał się w ubiegłym roku.

Michealangelo Buonarroti, Leda z łabędziem, I poł. XVI w., miedzioryt, British Muzeum

28

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Natalia Budzyńska POKUTA OSCARA WILDE’A

O

scar Wilde, główny męczennik homoseksualistów, więziony w wiktoriańskiej Anglii za swe niemoralne życie, autor cynicznych aforyzmów, doznał łaski nawrócenia. Przypomina o tym ojciec Leonardo Sapienza, członek prefektury Domu Papieskiego, w swojej najnowszej książce Prowokacje: Aforyzmy dla niekonformistycznych chrześcijan.

Lewicowa „La Repubblica" nie kryje oburzenia, że Watykan przywłaszcza sobie ikonę ruchu gejowskiego, przy okazji wytykając Kościołowi katolickiemu niekonsekwencję, bo przecież „Benedykt XVI cały czas uważa homoseksualizm za chorobę". Fakt przemiany życia Wilde'a bywał w tych środowiskach przemilczany lub lekceważony. Często powtarzano, że Wilde umierając, był nieświadomy, a jego pogodzenie z Kościołem katolickim to manipulacja przyjaciela Roberta Rossa. Tymczasem o. Sapienza, znany dotychczas między innymi z publikacji cytatów Pawła VI i Jana Pawła II, w swojej nowej książce, nieprzetłumaczonej jeszcze na język polski, zamieścił kilka złotych myśli Oscara Wilde'a. „Potrafię się oprzeć wszystkiemu prócz pokusy" Oscar Wilde był człowiekiem w czepku urodzonym. Jego rodzice - wybitny okulista i laryngolog oraz poetka, która prowadziła znany salon literacki w Dublinie - zadbali o jak najlepsze wykształcenie syna. W dublińskim Trinity College Wilde uzyskał opinię niezwykle zdolnego, a studiując w Magdalen College w Oksfordzie, odbierał nagrody i brylował w towarzystwie.

Był dowcipny, tryskał błyskotliwym humorem, elokwentny. Przy tym zaciekawiał ekstrawagancją w ubiorze i osądach. Wielki wpływ na poglądy Wilde'a na sztukę wywarły wykłady artysty i poety Johna Ruskina. Odtąd Wilde głosił hasła „sztuki dla sztuki", a jego religią stały się artyzm i estetyzm.

W 1884 roku ożenił się z piękną i mądrą Constance Lloyd. Zamieszkali w eleganckiej dzielnicy Londynu i prowadzili otwarty salon, w którym bywała śmietanka artystyczna i arystokratyczna Londynu. Wkrótce szczęśliwemu małżeństwu urodzili się dwaj synowie: Cyril i Vyvyan. W 1890 roku Oscar opublikował powieść Portret Doriana Graya, a później regularnie pisał satyryczne komedie, chętnie wystawiane w londyńskich teatrach. Miał wszystko: sukces, miłość, przyjaciół, poklask, rodzinę, pieniądze. Był osobą pożądaną w każdym towarzystwie, jego zdanie na temat sztuki stanowiło dla wielu prawdę absolutną, mógł sobie pozwolić na każdą zachciankę. A te przychodziły w formie pokus, którym nie potrafił się oprzeć. Jego lekko zniewieściała elegancja była oczywiście podejrzana, ale był przecież artystą.

W wieku trzydziestu siedmiu lat poznał młodego lorda Alfreda Douglasa, studenta Oksfordu, w którym zakochał się bez opamiętania. „Pozwoliłem wciągnąć się i omamić przez długie okresy bezmyślnej, zmysłowej swobody. (...) Przestałem być panem samego siebie. Nie byłem już sternikiem swojej duszy i nie wiedziałem o tym. Pozwoliłem, aby przyjemności owładnęły mną.

Skończyłem w wielkiej niesławie. Pozostała mi już tylko absolutna pokora". Te słowa napisał Wilde znacznie później.

Więzienie w Reading W XIX wieku homoseksualizm był w Anglii karany więzieniem. O Wildzie i błękitnookim lordzie Douglasie mówiło się, że razem ucztują, spacerują, wyjeżdżają. Ojciec młodzieńca, markiz Queensberry, prześladował artystę, publicznie oskarżając go o „sodomię". Wilde, dając się wmanipulować w rozgrywki między ojcem a synem, oskarżył Queensberry'ego o zniesławienie i... przegrał proces. W 1895 roku został skazany na dwa lata ciężkich robót w więzieniu. W atmosferze

29

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

skandalu Wilde w ciągu kilku dni stał się kompletnym bankrutem. Przedtem szanowanego i podziwianego teraz zaczęto obrzucać obelgami.

Jego poniżona żona zmieniła nazwisko i wraz z synami wyjechała za granicę. Koszty procesu były tak wysokie, że Wilde stracił wszystkie pieniądze i dobra, komornicy zabrali mu cenny księgozbiór i dom. Załamany artysta spędził miesiące w obskurnej celi więzienia w Reading, będąc na samym dnie. W ciągu tych dwóch lat dotknęły go kolejne klęski: żona wniosła pozew rozwodowy, umarła mu matka, a w końcu został pozbawiony praw do swoich synów. Kompletnie zdruzgotany napisał w więzieniu takie słowa: „Nie wątpię ani przez moment, że najwznioślejszą chwilą w życiu człowieka jest ta, kiedy klęczy on w pyle, bije się w piersi i wyznaje grzechy całego swojego życia".

Z głębokości...

Pod koniec pobytu w Reading Wilde dostał pozwolenie na pisanie. Otrzymywał po jednym arkuszu papieru, który zapisany zabierano z celi. Oscar Wilde pisał na nich długi na kilkadziesiąt kartek list do swojego kochanka, list pełen pretensji i żalu, ale także głębokich rozmyślań nad swoim życiem. Jest to list człowieka, który z jednej strony twierdzi, że religia i wiara w niczym mu nie mogą pomóc, ale z drugiej strony z jego słów przebija jakaś zadziwiająca intuicja i łaska Boga. To dopiero był początek nowej drogi. Fragmenty listu ukazały się drukiem po jego śmierci i zostały zatytułowane przez jego przyjaciela Roberta Rossa De profundis, czyli krzyk z otchłani.

Po wyjściu z więzienia Oscar Wilde pod zmienionym nazwiskiem, jako Sebastian Melmoth, wyjechał do Francji. Zmarł w nędzy w podrzędnym hoteliku w Paryżu na zapalenie opon mózgowych. Był 30 listopada 1900 roku. Kilka dni przed śmiercią wyraził pragnienie powrotu na łono Kościoła, więc Robert Ross sprowadził angielskiego pasjonistę, ojca Cuthberta Dunne'a.

Duchowny odwiedzał Wilde'a kilka razy.

Odnajduję teraz gdzieś w głębi swego jestestwa ukryte „coś”, mówiące mi, że nic na tym świecie nie jest pozbawione sensu, a już szczególnie cierpienie. To „coś”, schowane w głębi mej natury na podobieństwo zakopanego w polu skarbu – to pokora. Pokora jest tym, co mi pozostało. Jest tym, co najlepszego posiadam: dokonanym przeze mnie samego odkryciem o wadze ostatecznej, punktem wyjścia dla dalszego rozwoju. Wychynęła z głębi mnie samego, wiem więc, że przyszła we właściwym czasie. Nie mogła przyjść ani wcześniej, ani później. Gdyby ktokolwiek opowiedział mi o niej – odrzuciłbym ją. Gdyby mi ją przyniesiono – nie przyjąłbym. Ale gdy ją sam znalazłem – zatrzymam. Muszę zatrzymać. Jest jedyną rzeczą, zawierającą w sobie pierwiastki życia, nowego życia, jakiejś Vita Nova dla mnie. Najdziwniejsze jest to, że nie można jej odrzucić i że nikt nie może jej dać drugiemu. Nie można jej zdobyć w inny sposób, jak tylko oddając wszystko, co się posiada. Tylko wtedy, kiedy się wszystko utraci, wie się, że się ją zdobyło. [De profundis...]

W Boże Narodzenie udało mi się otrzymać Nowy Testament po grecku i co ranka, po tym, jak posprzątam celę i wyczyszczę naczynia, czytam sobie fragmenty Ewangelii, po kilkanaście przypadkowo wybranych wersetów. Jest to wspaniały początek dnia. [De profundis...]

Oczywiście, grzesznik musi się pokajać. Dlaczego? Po prostu dlatego, że inaczej nie pojąłby, co uczynił. Moment skruchy jest momentem inicjacji. Więcej – jest sposobem, w jaki człowiek zmienia swoją przeszłość. Grecy uważali to za niemożliwe. W swoich gnomicznych aforyzmach często powtarzają, że „nawet bogowie nie mogą zmienić przeszłości". Chrystus pokazał, że może tego dokonać najpospolitszy grzesznik – że jest to jedyna rzecz, jaką może uczynić. [De profundis...]

30

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKIE PREZENTACJE POETYCKIE

LADISLAV BABIČ [Chorwacja] Haiku zredukowanego człowieka Czarna dziura. Żarłoczne usta Łakomstwo człowiecze.

Streszczam się W najkrótszą formę. Żyć!

Kapie czas. Życie męczy Tykanie zegarka.

Mnóstwo chrustu Roznosi wiatr.

Drzewa się pochylają.

BORJA BOLČINA [Słowenia]

Sycylia podróżujemy przez całe dnie kawa straciła smak w jej twarzy oczy w objęciach piasku, lawy spoglądają w dół leśnych wzgórz zielone oleandry terraria w terrariach wody... morze pluska po konturach kościoła które ubóstwia mozaiki niewidzialnego piękna na kwadratach i wierchach relikwiach i krzyżach błogosławiony śpię na półmisku sycylijskim w podręcznikach, ołtarzach dla wiernych

31

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

dla ofiar spod filarów dla owiec gałązki w gaju oliwnym potem zaczynam być głodny jem i nie rozumiem najadam się pomidorów więc podchodzi do mnie rad mi coś powiedzieć mówi obficie i żadnego gangstera nie widziałem

JAGODA KLAJIČ [Chorwacja]

Wiersz Nie oszukujcie że istnieją radosne wiersze chwila jest wtedy tylko inna i nie okłamie mnie uśmiechnięta rozśpiewana dopiero po niej wiersz zaczyna powstawać.

NEDELJKO TERZIČ [Serbia]

Niespokojny wiatr Z młodej trawy kształtuje Silną falę.

Ptaki świergocą Wielki hymn Słońcu.

Rosną kwiaty.

Dźwięk samolotu Spłoszył cykady.

Smutny wieczór.

32

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Poranna rosa Opadła na mrówkę.

Wielka walka.

Gwiaździste niebo Schodzi nad jeziorem.

Zakłopotane ryby.

Kwiatek z gałęzi spadł we włosy dziewczyny.

Cieszy się wiosna.

DUŠAN VIDAKOVIČ [Serbia]

Haiku dla Devide’a Prasowanie liści Podręcznikiem do algerby.

Koan in vivo.

Trwa nadal Poprzez trzy magiczne wersy Cichy poeta.

Tęsknię za Listami z Vinogradskiej Ręką pisane.

Niczym obłoki Będą schodzić na Ziemię.

Trudną, posępną. *Vinogradska – ulica w Zagrzebiu, przy której mieszkał dr Vladimir Devide, matematyk, autor wielu haiku. *Ostatnie haiku jest parafrazą haibuna „Obłoki“ dr. Vladimira Devide'a.

Przeł. z serbskiego, słoweńskiego i chorwackiego Olga Lalič-Krowicka.

33

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Bruno Schulz JESIEŃ

Z

nacie ten czas, gdy lato tak bujne i pełne wigoru jeszcze niedawno, lato uniwersalne, obejmujące w swej rozległej sferze wszystko, co tylko pomyśleć się dało – ludzi, wypadki i rzeczy – pewnego dnia dostaje ledwo dostrzegalną skazę. Blask słońca spada jeszcze rzęsiście i obficie, w pejzażu jest jeszcze wielkopański, klasyczny gest, który tej porze roku przekazał w spuściźnie geniusz Poussina, ale – rzecz dziwna – wracamy z porannej wycieczki dziwnie znudzeni i jałowi: czyżbyśmy się czegoś wstydzili? Czujemy się trochę nieswojo i unikamy wzajemnie naszych spojrzeń – dlaczego? I wiemy, że o zmierzchu pójdzie ten i ów z zakłopotanym uśmiechem w ustronny kąt lata zapukać, zapukać w ścianę, czy ton jest jeszcze całkiem pełny, rzetelny. Jest w tej próbie przewrotna rozkosz zdrady, zdemaskowania, lekki dreszczyk skandalu.

Ale oficjalnie jesteśmy jeszcze pełni respektu, pełni lojalności: taka solidna firma, tak znakomicie ufundowana firma... I mimo to, gdy następnego dnia rozchodzi się wieść o konkursie – jest to już wiadomość przedwczorajsza i nie ma już eksplodującej siły skandalu. I podczas gdy licytacja bierze swój trzeźwy i ożywczy bieg, sprofanowane apartamenty opróżniają się i ogałacają i stają się pełne jasnego, trzeźwego echa – nie budzi to żadnego żalu czy sentymentu: cala ta likwidacja lata ma w sobie jakąś lekkość, opieszałość i błahość spóźnionego karnawału, który się przeciągnął w Popielec.

A jednak pesymizm jest może przedwczesny. Jeszcze toczą się rokowania, jeszcze rezerwy lata są niewyczerpane, może przyjść jeszcze do pełnej restytucji... Ale rozwaga, zimna krew nie są rzeczą letników. Nawet hotelarze, hotelarze po uszy zaangażowani w akcjach lata – kapitulują.

Nie! Tak mało lojalności, pietyzmu wobec wiernego sojusznika nie świadczy o wielkim stylu kupieckim! Są to kramikarze, mali i tchórzliwi ludzie, nie myślący na daleką metę. Każdy z nich przyciska do brzucha uciułaną sakiewkę. Zrzucili cynicznie maskę uprzejmości, zdziewają smokingi. Z każdego wyłazi były płatniczy...

I my także pakujemy kufry. Mam piętnaście lat i jestem całkiem nieobciążony obowiązkami praktyki życiowej. Ponieważ jest jeszcze godzina do wyjazdu, wybiegam jeszcze raz, pożegnać letnisko, zrewidować dorobek tego lata, zobaczyć, co można zabrać ze sobą, a co już trzeba na zawsze zostawić w tym mieście skazanym na zagładę. Ale w małym rondo parkowym, pustym teraz i jasnym w słońcu popołudniowym, przy pomniku Mickiewicza rozwidnia mi się w duszy prawda o przesileniu lata. W euforii tego objawienia wstępuję na dwa stopnie pomnika, zataczam wzrokiem i rozpostartymi rękoma łuk pełen rozmachu, jakbym się zwracał do całego letniska, i mówię: – Żegnam cię, Poro! Byłaś bardzo piękna i bogata. Żadne inne lato nie może się porównać z Tobą. Dziś to uznaję, choć nieraz byłem bardzo nieszczęśliwy i smutny z Twego powodu. Zostawiam Ci na pamiątkę wszystkie moje przygody rozsiane po parku, po ulicach, po ogrodach. Nie mogę ze sobą zabrać moich piętnastu lat, one już tu na zawsze zostaną. Prócz tego na werandzie willi, w której mieszkałem, włożyłem w szparę między dwiema belkami rysunek, który zrobiłem Ci na pamiątkę. Ty teraz schodzisz między cienie. Razem z Tobą zejdzie całe to miasto will i ogrodów do krainy cieniów. Nie macie potomstwa. Ty i to miasto umieracie, ostatnie z rodu.

Ale nie jesteś bez winy, o Poro. Powiem Ci, w czym leżała Twa wina. Nie chciałaś, o Poro, poprzestać na granicach rzeczywistości. Żadna rzeczywistość nie zaspokajała Cię. Wybiegałaś poza każdą realizację. Nie znajdując dosytu w rzeczywistości, tworzyłaś nadbudowy z metafor i figur poetyckich. Poruszałaś się w asocjacjach, w aluzjach, w imponderabiliach między rzeczami. Każda rzecz odsyłała do innej rzeczy, tamta powoływała się na dalszą i tak bez końca. Twoja swada nużyła w końcu. Miało się dość tego bujania na falach nieskończonej frazeologii. Tak jest, frazeologii – wybacz to słowo. Stało się to jasne, kiedy tu i tam, w wielu duszach zaczęła się budzić tęsknota do istotności. Z tą chwilą byłaś już przezwyciężona. Ukazały się granice Twej uniwersalności, Twój wielki styl, Twój piękny barok, który za dobrych Twych czasów był adekwatny rzeczywistości, okazał się teraz manierą. Twoje słodycze i Twoje zadumania miały na

34

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

sobie piętno młodzieńczej egzaltacji. Twoje noce były ogromne i nieskończone, jak megalomaniczne natchnienia zakochanych, albo były rojowiskami widziadeł, jak bredzenia halucynujących. Twoje wonie były przesadne i nie na miarę ludzkiego zachwytu. Pod magią Twego dotknięcia dematerializowała się rzecz wszelka, rosła ku dalszym, coraz wyższym formom. Jadło się Twoje jabłka, marząc o owocach rajskich krajobrazów, a przy Twoich brzoskwiniach myślało się o owocach eterycznych, które by się spożywało samym powonieniem. Miałaś na swojej palecie tylko najwyższe rejestry barw, nie znałaś sytości i jędrności ciemnych, ziemistych, tłustych brązów.

Jesień to tęsknota duszy ludzkiej do materialności, do istotności, do granic. Gdy z niezbadanych przyczyn metafory, projekty, marzenia ludzkie zaczynają tęsknić do realizacji, przychodzi czas jesieni. Te fantomy, które dotychczas rozprószone w najdalszych sferach ludzkiego kosmosu zabarwiały jego wysokie sklepienia swymi widmami – ściągają teraz do człowieka, szukają ciepła jego oddechu, ciasnego przytulnego schronienia jego domu, niszy, w której stoi jego łóżko. Dom człowieka staje się, jak stajenka betlejemska, jądrem, dookoła którego zagęszczają przestwór wszystkie demony, wszystkie duchy górnych i dolnych sfer. Skończył się czas pięknych klasycznych gestów, łacińskiej frazeologii, południowych teatralnych zaokrągleń. Jesień szuka sobie jędrności, prostackiej siły Dürerów i Breughelów. Pęka ta forma od nadmiaru materii, twardnieje w węzły i sęki, chwyta ona materię w swe szczęki i kleszcze, gnębi ją, gwałci, ugniata i wypuszcza z swych rąk z śladami tej walki, kłody na wpół obrobione z piętnem niesamowitego życia w grymasach, które im wycisnęła na drewnianych twarzach.

Takie i jeszcze inne rzeczy mówiłem do pustego półkręgu parku, który się jakby przede mną cofał. Wyrzucałem z siebie tylko niektóre słowa tego monologu, bądź to dlatego, iż nie mogłem znaleźć słów odpowiednich, bądź to dlatego, iż markowałem tylko przemówienie, uzupełniając brakujące słowa gestami. Pokazywałem orzechy, klasyczne owoce jesieni, spokrewnione z meblami pokoju, pożywne, smaczne i trwałe. Przypominałem kasztany, te politurowane modele owoców, bilboklety stworzone do zabawy dla dzieci, jabłka jesienne, czerwieniejące dobrą, domową, prozaiczną czerwienią na oknach mieszkań.

Zmierzch już zaczął zaczadzać powietrze, gdy wróciłem do pensjonatu. Na podwórzu stały już dwa duże powozy przeznaczone do naszego wyjazdu. Rozkulbaczone konie parskały z głowami pogrążonymi w workach obroku. Wszystkie drzwi były na rozcież otwarte, świece płonące na stole naszego pokoju pełgały na przeciągu. Ten szybko zapadający zmrok, ci ludzie, którzy potracili twarze w zmierzchu i wynosili pośpiesznie kufry, nieporządek w otwartym, zgwałconym pokoju, wszystko to robiło wrażenie jakiejś pośpiesznej, smutnej, zapóźnionej paniki, jakiejś tragicznej i spłoszonej katastrofy. Wreszcie zajęliśmy miejsca w głębokich powozach i ruszyliśmy. Powiało na nas ciemne, głębokie, tęgie powietrze polne. Woźnice wyławiali z tego upojnego powietrza soczyste trzaski długimi biczami i wyrównywali starannie rytm koni. Potężne, odsądzone wspaniałe kłęby ich kołysały się w ciemności wśród puszystych uderzeń chwostów. Tak niosły się wśród samotnego, nocnego pejzażu bez gwiazd i świateł, jeden za drugim, te dwa konglomeraty z koni, dudniących pudeł i sapiących miechów skórzanych. Chwilami zdawały się rozpadać, rozlatywać jak kraby dzielące się w biegu na części. Wtedy woźnice ujmowali silniej lejce i zbierali do kupy rozluźnione tętenty, zwierali je w karne, regularne kadry. Od zapalonych latarń padały długie cienie w głąb nocy, wydłużały się, odrywały i wielkimi skokami mknęły w dzikie pustkowia.

Umykały chyłkiem na długich nogach, ażeby gdzieś daleko, pod lasem, natrząsać się urągliwymi gestami z woźniców. Woźnice trzaskali ku nim szeroko batami i nie dawali się wyprowadzić z równowagi. Miasto już spało, gdy wjechaliśmy między domy. Tu i ówdzie paliły się latarnie w pustych ulicach, jak gdyby w tym celu stworzone, by oświetlić jakiś dom o niskim piętrze, balkon, lub wrazić w pamięć numer nad zamkniętą bramą. Zaskoczone nagle o tej późnej porze, zamknięte ślepo sklepiki, bramy z wyślizganymi progami, targane przez wiatr nocny szyldy ukazywały beznadziejne opuszczenie, głębokie sieroctwo rzeczy pozostawionych samych sobie, rzeczy, zapomnianych przez ludzi. Powóz siostry skręcił w boczną ulicę, podczas gdy my pojechaliśmy na rynek. Konie zmieniły rytm biegu, gdy wjechaliśmy w głęboki cień placu. Bosy piekarz na progu otwartej sieni przeszył nas spojrzeniem ciemnych oczu, okno apteczne, jeszcze czuwające, podało i cofnęło balsam malinowy w wielkiej bani. Bruk zgęstniał pod nogami koni, z gmatwaniny tętentu wydzieliły się pojedyncze i zdwojone szczęki podków, coraz rzadsze

35

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

i wyraźniejsze, i dom nasz z odrapaną fasadą wysunął się z wolna z ciemności i zatrzymał przed pojazdem. Służąca otworzyła nam bramę, trzymała w ręku naftową lampę z reflektorem. Na schodach wyrastały ogromne nasze cienie, łamiąc się aż na sklepieniach klatki schodowej.

Mieszkanie było teraz tylko świecą oświetlone, której płomień chwiał się od powiewu otwartego okna. Ciemne tapety porastała pleśń zgryzot i goryczy wielu chorych pokoleń. Stare meble, zbudzone ze snu, wydobyte z długiej samotności zdawały się z gorzką wiedzą, z cierpliwą mądrością patrzeć na powracających. Nie uciekniecie od nas – zdawały się mówić – w końcu musicie powrócić w krąg naszej magii, bo podzieliłyśmy już z góry między siebie wszystkie wasze ruchy i gesty, wstania i siadania i wszystkie wasze przyszłe dni i noce. My czekamy, my wiemy...

Ogromne, głębokie łóżka czekały, pełne spiętrzonej, chłodnej pościeli, na nasze ciała. Śluzy nocy skrzypiały już pod naporem ciemnych mas snu, gęstej lawy, która gotowała się wyłamać, wylać z stawideł, z drzwi, z szaf starych, z pieców, w których powzdychiwał wiatr.

Pierwodruk: „Sygnały”, 1936, nr 17.

Bruno Schulz, Procesja, cliché-verre, 1920-22, Muzeum Literatury, Warszawa

36

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Tomasz Marek Sobieraj DWANAŚCIE STACJI – TWELVE STATIONS TOMASZA RÓŻYCKIEGO, czyli o czym głośno się nie mówi

W

szyscy znają ten uroczy obrazek, kiedy mała dziewczynka zakłada na nogi szpilki swojej matki i udaje, że jest dorosła. Matka i jej przyjaciółki, ciotki i babcie pławią się w zachwytach. Ale dlaczego podobnie zachowują się krytycy, gdy literat średniego pokolenia zakłada za duże buty narodowego wieszcza?

Wprowadzenie Wśród części polskich literatów, pisarzy i krytyków panuje pogląd, że napisanie dzisiaj eposu narodowego jest niemożliwe. Brzmi to jak bolszewicki dogmat czy też pozbawiony dowodu i zdrowego rozsądku umysłowy ewaporat, który jednak powtarzany w kółko, zgodnie z tezą dr.

Goebbelsa mógłby stać się prawdą. Na szczęście świat jest bardziej złożony, niż twierdzą nowocześni scholastycy, i nie ma jednej prawdy, czego dowodzi życie i prof. Tarski, zaś to, że narodowy epos w tzw. wolnej Polsce jeszcze nie powstał, nie znaczy, że nie powstanie, bo nic nie stoi na przeszkodzie, poza brakiem talentu i klasycznego wykształcenia. Wyzwanie jest niemałe, podejmowane są nawet heroiczne próby napisania takiego dzieła, zwykle ośmieszające autora, jak i jego apologetów, bo chcieć to jednak za mało, zarówno dla piszącego, jak i dla krytyka. Ale jest światełko w tunelu – najciekawszą, najmądrzejszą i najlepszą warsztatowo propozycją do zaszczytnego tytułu współczesnego, może nie narodowego, ale lokalnego eposu czy przynajmniej poematu o polskim interiorze jest wierszowana opowieść – gawęda Dwanaście stacji Tomasza Różyckiego. Książka z roku 2004, otrzymała Nagrodę Kościelskich, a niedawno została wydana w USA w wersji dwujęzycznej, polsko-angielskiej, przez wydawnictwo Zephyr Press, przy wsparciu polskiego Instytutu Książki, z ciekawym wstępem i w starannym przekładzie Billa Johnstona, nagradzanego tłumacza kilku literatów z kręgu tej – przypominającej lożę masońską – instytucji.

Książka miała załatwioną pozytywną recenzję w „Times Literary Suplement” z czerwca 2015 r., który to organ jest czymś w rodzaju przewodnika stada amerykańskiej krytyki; obecnie znajduje się na tzw. długiej liście nominowanych do nagrody amerykańskiego PEN Clubu w dziedzinie przekładu. Jak oni ocenają jakość tłumaczenia z jęz. polskiego, kto to właściwie robi i jakie są kryteria, pozostaje tajemnicą. Jednak jeśli przyjąć modny pogląd, że przekład nie jest wtórny wobec tekstu źródłowego, tylko stanowi odrębne dzieło literackie, to tak traktowane Twelve Stations Johnstona zasługuje na nominację.

Tzvetan Todorov powiedział kiedyś, że „wielki pisarz jest człowiekiem wolnym, który odkrył świat wyobraźni i ducha obok banalnej rzeczywistości, i który nam jedno przez drugie odsłania”.

Definicja to niepełna, ale może posłużyć jako ważny element charakterystyki zjawiska zwanego „wielkim pisarstwem”, do którego utwór Różyckiego pretenduje. Należy zaznaczyć, że rzetelna ocena utworu wymaga nie tylko jego uważnego przeczytania, ale też, jak pisze S.H. Burton w The Criticism of Poetry, jak najszerszego otwarcia umysłu. Wiemy jednak, że nie każde drzwi dadzą się otworzyć szeroko, a niektóre nie otwierają się wcale, szczególnie gdy są zabite deskami. Pewnie dlatego dotychczasowe recenzje Dwunastu stacji przypominały chóralne eulogie czy jak kto woli „covery” oficjalnych enuncjacji. Mnie, jak zawsze, interesuje to, o czym głośno się nie mówi.

Entuzjastyczne recenzje książki Różyckiego są niczym powielone z jednej matrycy wypracowania uczniów, którzy książki nie czytali albo zrobili to nieuważnie, bądź bez należytego przygotowania i krytycznego spojrzenia. Unosi się nad nimi duch profesora Bladaczki, a z zaświatów dobiega śmiech Gombrowicza. Najbardziej rzeczowa, dogłębna i erudycyjna recenzja Dwunastu stacji, jaką czytałem, to wstęp Billa Johnstona do amerykańskiego wydania, jednak z oczywistych powodów jest skrajnie entuzjastyczna, zatem jednostronna. A przecież „nie

37

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

można widzieć całej góry patrząc na nią tylko z jednej strony”, powiedział Hokusai wyruszając w drogę, by uwiecznić świętą górę Japończyków w Stu widokach Fuji. Proponuję zatem spojrzeć na Dwanaście stacji podobnie – to wciąż będzie ta sama literacka góra, ale widziana z nieco innej strony.

Poemat Książka Różyckiego wpisuje się w modny od ćwierćwiecza, i niestety miejscami bliski prawdy, nurt pokazywania Polski jako kraju zacofanego, brudnego, w stanie niemal biologicznego rozkładu, zamieszkanego przez bezrobotnych półidiotów uprawiających zoofilię i załatwiających potrzeby fizjologiczne w lesie, których ulubioną rozrywką jest picie wódki albo samogonu a ksenofobia stanowi dla nich szczyt intelektualnego wyrafinowania. Bohater opowieści, nazwany Wnukiem, to trzydziestojednoletni nieudacznik i półgłówek, nadużywający alkoholu, dłubiący w nosie na przemian palcem wskazującym i kciukiem, smarkający w rękaw i noszący w plecaku zepsute ryby, zgniłe kanapki i cuchnące jaja. Głównym motywem narracji jest swoista odyseja Wnuka, można by rzec wnukeja, sentymentalna podróż w czasie i przestrzeni rozpisana na dwanaście stacji, które raczej przypominają pierwszych dwanaście stacji męki Chrystusa niż dwanaście ksiąg Pana Tadeusza, a to głównie za sprawą wypijanego alkoholu, chronicznego kaca, zdezelowanych środków transportu, ogólnej polskiej rozpierdziuchy i prymitywnych, ale na szczęście sympatycznych tubylców. Wszystko to pisane wierszowaną prozą, językiem bogatym, czasem z użyciem wschodniego dialektu mowy polskiej, niekiedy poetyckim i to całkiem dobrej próby, z widocznym zmysłem obserwacji, humorem, dystansem do własnej przeszłości i do historii oraz obyczajów Kresowiaków przesiedlonych na Śląsk Opolski. Opowieść snuta jest sprawnie, wesołokabaretowo, coś jak literacki sitcom, nużą tylko nazbyt częste i długie wyliczanki różnych przedmiotów, wyglądające na zapchajdziury niezbędne do wykonania literackiej normy wersów albo objawy przedwczesnej miażdżycy. Interesujące, że wspomniana jest (półgębkiem) rzeź wołyńska, a to oczywiste faux pas a nawet gorzej – polityczna niepoprawność, bo władza III RP lubi banderowców, czego dowodzą serdeczne kontakty na szczeblu rządowym. Czasem w narracji pojawiają się elementy surrealistyczne, jak wielokrotnie powtarzane bez sensu zaklęcie „Sauternes, Bingen”, które to słowa są nazwami dobrych win, czy łaciński zwrot, parafraza cytatu z Księgi Koheleta, „vanitas vaginatum”, znaczący „marność pochwowa”, a co można odczytać albo jako pretensję do partnerki za np. brak higieny, albo zakamuflowany mizoginizm, ostatecznie jako źle wpisaną nazwę wełnianki pochwowatej (Eriophorum vaginatum), rośliny z rzędu turzycowatych, pospolitej w całej Polsce.

Biorąc powyższe pod uwagę oczywistym się staje, że Dwanaście stacji nie może być eposem narodowym, jak chce tego polska krytyka, a co najwyżej – antyeposem. W istocie to przyzwoicie zrobiona mieszanka poematu heroikomicznego z gawędą w stylu Pamiątek Soplicy Henryka Rzewuskiego. Z pewnością więc bliżej mu do Myszeidy czy Monachomachii Ignacego Krasickiego niż do Pana Tadeusza, przy czym gdy dzieła księcia biskupa jako utwory krytyczne wobec elit wzburzyły jednych, a rozbawiły i nasyciły intelektualnie najwybredniejszych, zaś dzieło wieszcza pokrzepiło serca i zachwyciło urodą, to utwór Różyckiego jest napisany ładnie, ale nie wiadomo po co – chyba że autorowi chodziło o wpisanie się do podręczników szkolnych poprzez – mocno naciąganą przez krytykę – „grę z Mickiewiczem”. Ostatecznie więc poemat ten wygląda jak praca domowa najlepszego ucznia w klasie czy przedmiot zrobiony na zamówienie przez nadwornego rzemieślnika. Widać przyzwoity warsztat Różyckiego, jego inteligencję i poczucie humoru; jest „dowalanie” zwykłym Polakom jako niezbędnik dzisiejszej krajowej literatury i przepustka do nagród; jest powrót do dzieciństwa, opolszczyzna i Opole, historia wielka i mała, sentymenty, babcia, naftalina, pelargonie, wódka, libacje, sterty jedzenia, a także nieco poetyckiego języka i sporo znakomitych scen i fraz, którymi autor może oczarować kogoś, kto nie czytał klasyków.

Poza tym jest też niemal wszystko co trzeba, by było to dzieło, wspomniane wyżej „wielkie pisarstwo”. Dlatego książka Różyckiego znajduje się daleko przed całą resztą literackiej produkcji tego „nieszczęsnego kraju”, jak Polskę nazywa autor, jeśli idzie o ładunek intelektualny, językową

38

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

swobodę czy błyskotliwość. Większość naszych wielkich i nagradzanych poetów średniego i młodego pokolenia płci obojga wygląda przy nim jak młotki z klasy sportowej przy szkolnym prymusie, które nigdy nie słyszały o „docere, delectare, movere” Kwintyliana, ani o niczym innym poza dobrym wymachem na wuefie. Postulaty rzymskiego pedagoga przystoją nie tylko retorom, ale i ludziom pióra. Różycki je zna i wypełnia, szkoda tylko, że niezbyt elegancko. Wyśmiewa zwykłych, szarych ludzi, a brakuje mu męskiej odwagi, by poddać krytyce tak zwane elity (ryba psuje się od głowy), odwagi, która cechuje wielkich pisarzy; brakuje mu także pasji, ognia i lodu.

Jest letni. Jak zupa owocowa z kluskami. On nie gra z Mickiewiczem ani Krasickim, tylko gra w Mickiewicza i Krasickiego. Owszem, robi to technicznie bez zarzutu, bo opanował podręcznikowe zagrywki – jednak nie ma w Dwunastu stacjach ducha i geniuszu, których to składników tak bardzo zazdrościł Mozartowi Salieri.

Przekład Na zakończenie parę słów o angielskim tłumaczeniu Dwunastu stacji Billa Johnstona. Przekład literacki wymaga nie tylko umiejętności i wiedzy, ale także – a może przede wszystkim – talentu.

Marny poeta czy pisarz rzadko kiedy jest dobrym tłumaczem. Jewgienij Jewtuszenko twierdził, że „przekład jest jak żona: jeśli piękny, to niewierny, jeśli wierny, to brzydki”. Pewnie miał na myśli czystą lirykę, a nie wierszowaną prozę, bo tłumaczenie Billa Johnstona jest i ładne, i na ile to możliwe – wierne. Drobne niekonsekwencje – jak np. kapitan Kloss zamieniony na MacGyvera za to Janek Kos z objaśnieniem, że to członek załogi Czterech pancernych i psa (co dalej i tak nic nie mówi Amerykanom), czy zupełne niezrozumienie oczywistego dla Polaka opisu lasu ludzkich kup tworzących runo w podopolskim drzewostanie albo niesłuszne zrównanie hajdamaków z Kozakami – są nieliczne. Całość przekładu jest porządną translatorską robotą i czyta się ten tekst znakomicie, podobnie jak wstęp tłumacza, bez którego zrozumienie prowincjonalnego antyeposu Różyckiego byłoby poza Polską niemożliwe.

Tomasz Różycki, Twelve Stations, wydanie polsko-angielskie, przekład Billa Johnstona, Zephyr Press, Brookline, MA, 2015.

39

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Adrian Nikiel SOCREALIZM PO SZWEDZKU

P

romotorzy debiutanckiej powieści szwedzkiej autorki, pani Ingrid Hedström, nie wahają się wyrażać swojego entuzjazmu za pomocą takich określeń, jak: „doskonała, absolutnie genialna, mistrzowsko skonstruowany kryminał”. Niestety, okładkowe slogany nie mają nic wspólnego z tym, co znajduje się pod okładką, a czytelnicy pod pozorem kryminału otrzymują dawkę ostrej lewicowej propagandy. Stężenie politgramoty jest tak wysokie, że w odniesieniu do niektórych fragmentów można wręcz mówić o niezamierzonej parodii. Nauczycielkę z Villette czyta się z narastającym rozbawieniem, jakby za wziętym z Północy pseudonimem ukrywał się aktywista stowarzyszenia „Nigdy Więcej”… Jest jednak prostsze wyjaśnienie tego fenomenu: z internetowej kwerendy wynika, że autorka jest (była?) trockistką.

Punktem wyjścia powieściowej intrygi jest fikcyjne belgijskie „Jedwabne”, którego ofiarami mieliby być w sierpniu 1961 roku uchodźcy z Afryki. Jak można się łatwo domyślić, tam, gdzie „obcy” zostali złożeni w ofierze Molochowi, tam też muszą być faszyści. Oczywiście faszyści przedstawieni na wzór białopolaków w sowieckich czytankach. Można też ująć ten schemat jeszcze prościej: „To pijak! I złodziej, bo każdy pijak to złodziej!”.

Właśnie na tym wątku gniota chciałbym skupić się przede wszystkim. Portret szefa neofaszystów Andrzeja Fontaine’a jest naszkicowaną grubą krechą karykaturą, jakimś paranoicznym zbiorem wszystkich możliwych wyobrażeń o złych faszystach, którzy z definicji nie mają w sobie choćby pół promila normalności. Dowiadujemy się bowiem m.in., że: lider Front Patriotique Belge to beznadziejny organizator, bijący (drugą) żonę pijak, rozwodnik, szantażysta, demagog pozyskujący zwolenników socjotechnicznymi sztuczkami i fałszywym lokalnym akcentem, sknerus próbujący naciągać wykonawców usług, sadysta biorący w młodości udział w masowym mordzie. Już jako nastolatek „rozpuszczał masę ohydnych plotek o różnych ludziach, przynosił alkohol, papierosy i chyba pisemka pornograficzne”. Na niepokój współpracowniczki odpowiada „długim nienawistnym spojrzeniem”. Do kompletu: ma worki pod oczami. Gość po prostu jest degeneratem. Podejrzewam, że gdyby w książce pojawiła się jakaś scena w toalecie, wówczas autorka dopisałaby neofaszyście do portretu co najmniej koprofilię.

Gdyby to tylko o faszyzm, choćby najbardziej karykaturalny, chodziło! Jak zapewne czytelnicy tej recenzji już przeczuwają, w majakach pani Hedström faszyści (ewentualnie: nacjonaliści, patrioci) to po prostu „ultraprawica”. W wypowiedziach i działaniach Fontaine’a nie ma oczywiście nic rzeczywiście prawicowego, ale w siedemnastej wiośnie życia – już po belgijskim „Jedwabnem” – ten żałosny wrak człowieka kontaktował się „z francuską prawicową ekstremą: monarchistyczną, antysemicką i ultrakatolicką. Kontynuuje flirt z ultraprawicą, kiedy parę lat później wraca do Belgii (…)”. Kiedy czytałem te wypociny, zastanawiałem się tylko nad jednym: kiedy do niektórych zakutych łbów dotrze, że faszyzm nie ma nic wspólnego z prawicą?!

Prowadząca śledztwo pozytywna bohaterka darzy Fontaine’a szczerą niechęcią i byłaby skora zamknąć go bez czekania na dowody winy. Z drugiej strony, gdy okazuje się, że mordercą jest także reprezentant systemowej lewicy, polityk aspirujący do najwyższych stanowisk w partii i państwie, można odnieść wrażenie, iż autorce chyba jest przykro, że akcja jej powieści potoczyła się w kierunku wskazującym na winę „porządnego” socjalisty.

Opisy czarnych charakterów w tym kryminale to podręcznikowe wręcz przykłady grafomanii, ale takich przedobrzeń można wskazać więcej, również w najbardziej neutralnych kontekstach.

Jedno zdanie niech starczy za wszystkie: „(…) zapytał, ujmując z gracją truflę czekoladową kciukiem i palcem wskazującym”. Przede wszystkim jednak – a to chyba najpoważniejsze oskarżenie pod adresem autora powieści sensacyjnej – w Nauczycielce z Villette napięcia jest tyle, ile w dziurawej oponie. Fabuła nieprawdopodobna. Brakuje przemyślanych i dobrze skonstruowanych zaskoczeń, nagłych zwrotów akcji, sensacyjnych odkryć, które postawiłyby dotychczasowy bieg wydarzeń pod wielkim znakiem zapytania. Postaci są niesłychanie jednowymiarowe. Nuda.

40

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Jakiś czas temu pojawiło się w mediach określenie „pornografia dla kobiet”, które dotyczy pornografii podobno bardziej subtelnej, wyrafinowanej estetycznie etc. Pani Hedström napisała coś w rodzaju „kryminału dla kobiet”. Miał to być zapewne piękny, estetycznie dopieszczony w opisach moralitet o tym, że nie należy zabijać imigrantów – wyszła przegadana, pretensjonalna, a chwilami mimowolnie komiczna papka, napisana tak, jak w XX wieku pisało się harlequiny.

Zdaje się, że Czarna Seria skończyła się na Kill’em All. Jeżeli zgodzimy się, że pani Hedström napisała książkę „absolutnie genialną”, to dla mistrzów gatunku – np. Nesbø, Mankella, Läckberg czy Jungstedt – pozostaje już tylko zarezerwować status bogów…

Ingrid Hedström, Nauczycielka z Villette, tłum. Halina Thylve, wyd. Czarna Owca, Warszawa 2013.

Francisco Goya, szkic do akwaforty Kiedy rozum śpi, budzą się demony, rys. piórem, ok. 1797, Museo del Grabado de Goya, Fuendetodos

41

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Viktor Orbán HAJRÁ, MAGYAROK! (fragmenty przemówienia)

S

zanowni Państwo! Szanowny Panie Prezydencie! Gdy w polityce spotykamy się z pytaniem, gdzie się obecnie znajdujemy, każdy automatycznie myśli o czasie, a nie o przestrzeni. Wydaje się to naturalne, gdyż dany kraj nie może poderwać się z miejsca i stanąć gdzie indziej. W sposób konieczny ma on swoje własne miejsce – jest tam, gdzie jest, i tam też trwa. Polityka jednak, szczególnie ta międzynarodowa, to rzecz skomplikowana i przebiegła. Zdarza się, że jakiś kraj zostaje przesunięty, powiedzmy o 200 kilometrów, jak to przydarzyło się Polakom, choć to w Europie w czasach pokoju nie jest czymś typowym. Znamy też oczywiście stary kawał, mówiący, że Węgry są jedynym krajem na świecie, który graniczy sam ze sobą, na dodatek na długości wszystkich swych granic.

W światowej polityce jednak cały kraj może zmienić swe położenie bez przesunięcia jego granic nawet o krok. Nas na przykład najechała armia sowiecka i w mgnieniu oka zostaliśmy przesunięci z Zachodu na Wschód. Później armia ta wyszła, a my ponownie znaleźliśmy się na Zachodzie.

Ma więc swoje uzasadnienie pytanie: gdzie znajdują się dziś Węgry w przestrzeni światowej polityki? Wygląda na to, że pomimo upływu wieków, istnieją rzeczy trwałe. Widzimy stałe gwiazdy, w stosunku do których możemy ustalać pozycję naszego okrętu. Na zachodzie to świat ludów germańskich, ziemia żelaznych kanclerzy. Na wschodzie to imperia wojowniczych ludów słowiańskich, które liczebnie stokrotnie nas przerastają. Na południu potężne tłumy półksiężyca, niemilknący furkot gniazda szerszeni. To są dziś nasze trzy punkty orientacyjne. Berlin, Moskwa, Stambuł, a dokładniej Ankara. Mamy tendencję do zapominania, że od naszej południowej granicy do Bośni w linii prostej jest niewiele ponad 70 kilometrów.

Szanowne Panie, Szanowni Panowie! Węgrzy mogą być suwerenni, mogą cieszyć się wolnością, mogą podążać torem wyznaczonym przez ich zdolności i pracowitość tylko wtedy, gdy żadne z mocarstw nie jest ich wrogiem, a dokładniej mówiąc, gdy w interesie wszystkich trzech jednocześnie leży niepodległość i rozwój gospodarczy Węgier.

Nie oznacza to, że zawsze i we wszystkim musimy się z nimi zgadzać lub że musimy być sprzymierzeni ze wszystkimi naraz. Tak mogą myśleć tylko dziecinnie naiwni. Tak zwykli myśleć politycy pragnący nieustannych profitów, ciepłych posadek – ale po nich trudno byłoby oczekiwać polityki krajowej i zagranicznej służącej racji stanu i narodowym interesom.

Rzecz jasna, i tu bywały takie czasy, gdy wiały wichry wojny, a wtedy uproszczeniu ulega polityka, „kto z kim jest w sojuszu”. Gdy takie okrutne okresy następowały, zawsze przegrywaliśmy; tak nas to osłabiało, że już chciano nam dawać „ostatnie namaszczenie”. To były chore czasy, pełne majaków i halucynacji. Śnią się wtedy hieny, chmary sępów nad krajem, wypędzeni, uchodźcy, setki tysięcy w obozach śmierci. Dlatego żelazną zasadą węgierskiej polityki zagranicznej jest to, że dla nas, Węgrów, interesem narodowym jest pokój. Może to zabrzmi sarkastycznie lub ironicznie, ale taka jest prawda – nasze miejsce jest w obozie pokoju.

Z tej samej logiki wynika, że nie możemy dać się wmanewrować w jakieś międzynarodowe akcje skierowane czy to przeciw Niemcom, czy Rosjanom, czy Turkom. W węgierskim interesie nie leży udział w akcjach, które cechuje brak szacunku, chęć obrażania lub bezpardonowe uderzanie w poczucie własnej godności danego narodu. Czy to z powodu nieszczęsnego udziału w II wojnie światowej [Niemcy], czy dlatego, że nie naśladuje zachodnich wzorców demokracji [Rosja], czy też dlatego, że zamiast odrzuconą akcesją do Unii Europejskiej zajął się budowaniem pozycji regionalnego lidera w obszarze zdominowanym przez cywilizację islamską, ze wszystkimi tego konsekwencjami [Turcja].

Szanowni Państwo! Nie można zmienić przeszłości Niemiec. Moskwa, nawet gdyby chciała, nie potrafi w centrum swej polityki umieścić wolności, gdyż w jej głowie i historii nad wszystkim góruje nakaz utrzymania spójności potężnych obszarów. I czemu chcielibyśmy Turcję mierzyć

42

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

naszą polityczną miarką, zamiast uznać, że pomimo swych islamskich fundamentów, bardzo dużo energii wkłada w europeizację?

Nie, Drodzy Przyjaciele, polityka zarozumiała, nadęta, napuszona, oparta na poczuciu moralnej wyższości, czasem bardzo kusząca, często tak popularna po zachodniej stronie naszego kontynentu, a czasem i po drugiej stronie oceanu, to nie jest nasza polityka, to nie nasza droga i nie nasz interes. Pokój, współpraca, handel, obopólne inwestycje, sprzyjająca nam regionalna równowaga, obrona naszych interesów – to są podstawowe zasady węgierskiej narodowej polityki zagranicznej.

Wiem również i ja, wiem, że to trudniejsze i bardziej złożone – bo łatwiej byłoby nie rzucać się w oczy wielkiemu zwierzęciu, lecz raczej przytulić się do jego ciepłej sierści – ale taka służalczość nie jest godna naszej 1100-letniej historii w Basenie Karpat.

Szanowni Panie i Panowie! A teraz chciałbym wyjaśnić, dlaczego to wszystko mówię. Krótko: dlatego, że to wszystko jest teraz zagrożone. Zagrożona jest wypracowana w pocie czoła finansowa stabilizacja. Zagrożone jest niedawno rozpoczęty gospodarczy rozwój. Zagrożona jest starannie wypracowana narodowa polityka zagraniczna. Zagrożony jest przywrócony porządek publiczny i wolne od terroru bezpieczeństwo społeczeństwa. Zagrożona jest też nasza narodowa kultura, która powoli na nowo zaczęła odnajdywać sama siebie. Więcej, zagrożone jest nie tylko to, co już jest, ale i to, co mogłoby być, perspektywa, możliwość obiecującej przyszłości, rodząca się i poszerzająca możliwość osiągnięcia przez nasze dzieci europejskiego poziomu życia.

To zagrożenie nazywa się wędrówką ludów. Wierzę, że i za sto lat istnieć będzie europejskie i węgierskie nauczanie historii. Nie ryzykuję zbyt wiele, jeśli powiem, że w podręcznikach historii Europy rok 2015 będzie dla ówczesnych uczniów tematem obowiązkowym do wyuczenia jako początek nowej epoki.

Rok 2015 zakończył okres, gdy obronność i bezpieczeństwo Europy mogliśmy uważać za pewnik, gdyż sądziliśmy, że one zależą wyłącznie od niej samej. My już rok temu – przy takiej samej okazji, jak teraz – ostrzegaliśmy, iż rozpoczęła się nowa wędrówka ludów. Wylano wtedy na nasze głowy kubły pomyj, spotkała nas zażarta krytyka, wyśmiewanie, obelgi, zarówno od przyjaciół, sojuszników, jak i od rywali. A rzeczywistość była jedna – nowa wędrówka ludów stała się historycznym faktem. Dziś już nikt o zdrowych zmysłach nie poddaje tego w wątpliwość.

Dlaczego akurat my, dokładniej, dlaczego akurat mieszkańcy Europy Środkowej, dostrzegliśmy to jako pierwsi?

Różne mogą być tego przyczyny, nawet kilka naraz. Może wichry historii i fale jej tąpnięć, może pełne potu zmagania lat okresu po zmianie ustroju. Może doświadczenie, mówiące, że trzeba być czujnym, bo zawsze może się coś przydarzyć – jak tylekroć się zdarzało – coś, co niespodziewanie i nieodwracalnie przekreśli nasze rachuby.

My, ludzie Europy Środkowej, nawet gdy posuwamy się do przodu, robimy to przykładając co i rusz ucho do szyn, wsłuchując się, czy nie ma jakichś podejrzanych dźwięków, które dużo przed czasem pozwolą przewidzieć niebezpieczeństwo, stukot nadciągającego poza rozkładem jazdy pociągu pełnego nieszczęść. Na Zachodzie ostatnie pięćdziesiąt, sześćdziesiąt lat było inne.

Zupełnie inne. Udany rozwój, dająca się zaplanować przyszłość, dobrze wydeptane ścieżki, stabilne szyny, godne zaufania rozkłady jazdy. Nam nieraz wydawało się to światem marzeń.

Takim, w którym mieszały się ideologia, pragnienia i życie rzeczywiste. Świat dobrobytu, bezpieczeństwa, uprzejmości. Świat, w którym rozpływa się jednoznaczność, a granice zanikają.

Rozmywają się kontury pomiędzy jednym narodem a drugim, pomiędzy kulturami, pomiędzy mężczyzną a kobietą, dobrem a złem, sacrum a profanum, wolnością a odpowiedzialnością, dobrą intencją a działaniem. Zlewa się „to, co jest” z tym, co „być powinno”. Jakby poczucie rzeczywistości uległo wyszczerbieniu, stępieniu.

W przeciwieństwie do tego, nasze poczucie rzeczywistości jest ostre i czujne jak trzeźwy umysł lub zimny, orzeźwiający wiatr. Nas nauczono tego, że rzeczywistość to coś, co nie znika nawet wtedy, gdy przestajemy w nią wierzyć. Dlatego dla nas punktem wyjściowym zawsze są realia, których nigdy nie mylimy z własnymi marzeniami.

Szanowni Państwo! Druga i trzecia dekada wieku XXI będą dekadami wędrówki ludów.

Zaczyna się epoka, na którą nie byliśmy przygotowani. Sądziliśmy, że coś takiego mogło mieć

43

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

miejsce tylko w dalekiej przeszłości lub w podręcznikach historii. A przecież w najbliższych latach do Europy może wyruszyć tłum większy niż wszystkie dotychczas, morze ludzi, którego liczba przewyższa ludność niejednego europejskiego kraju. Nadszedł czas, by zmierzyć się z rzeczywistością. Najwyższa pora, by rozróżnić to, co jest, od tego, czego byśmy sobie życzyli.

Najwyższy czas, by porzucić iluzje, nawet jeśli są nimi górnolotne teorie, ideologie czy zwodnicze sny.

Rzeczywistością jest to, że w licznych krajach Europy rośnie głęboko już ugruntowany, trwały świat społeczności równoległych. Rzeczywistością jest to, że ten fakt – zgodnie z prawem natury – spowoduje kurczenie się naszego świata, a z nim i nas, naszych dzieci i wnuków. Rzeczywistością jest to, że przybyszom ani w głowie przejmować nasz sposób życia, gdyż swój własny uważają za bardziej wartościowy, silniejszy, bardziej witalny. Dlaczego mieliby z niego rezygnować?

Rzeczywistością jest to, przybysze nie są zdolni uzupełnić braków w zasobach siły roboczej zachodnioeuropejskich fabryk.

Fakty pokazują, że pośród ludzi urodzonych poza Europą, poprzez kolejne pokolenia bezrobocie jest znacznie, nawet kilkakrotnie większe. Rzeczywistością jest to, że narody Europy nie były zdolne zintegrować nawet tych mas, które z Azji czy Afryki przybywały do nich sukcesywnie, poprzez minione dziesięciolecia. Jak mogłoby się to udać teraz, tak szybko i z tak wielką liczbą? Rzeczywistością jest to, że przyjmując masy ludzi ze świata islamu, nie jesteśmy w stanie rozwiązać niewątpliwych problemów wymierania i starzenia się populacji Europy, bez narażania się na utratę naszego sposobu życia, bezpieczeństwa i nas samych.

Rzeczywistością jest to, że jeśli prędko nie otrzeźwiejemy rozmaite rodzaje napięć staną się niemożliwe do opanowania: napięcia pomiędzy starzejącą się Europą a młodym światem islamskim; napięcia pomiędzy zsekularyzowaną, pozbawioną wiary Europą a coraz bardziej oddanym swej wierze światem islamu; napięcia pomiędzy niezdolną dać zatrudnienie swojej dobrze wykształconej młodzieży Europą a niewykształconymi masami ze świata islamskiego.

Napięcia te występują nie gdzieś daleko, w bezpiecznej dla nas odległości, ale tu, w sercu Europy.

Szanowni Panie i Panowie! Jeszcze nie jest za późno, by elity Europy pojęły lekcję generała de Gaulle’a. Cytuję: „Polityka musi bazować na rzeczywistości, w polityce sztuką jest właśnie to, iż na rzecz danej idei możemy pracować tylko w ramach rzeczywistości”. Koniec cytatu.

Rzeczywistość zaś to historia, kultura, demografia i geografia. Ufam, że nie jest jeszcze za późno, by zrozumieć, iż realia nie stanowią ograniczenia dla wolności. Lekcja, którą obecnie odrabiamy, mówi tak: nie może istnieć wolność, która odrzucałaby rzeczywistość. To mogłoby być najwyżej jakieś polityczne delirium, polityczny majak narkotyczny.

Daremnie chcielibyśmy tworzyć świat z najszlachetniejszych nawet ideowych pragnień, jeśli nie budujemy na gruncie realiów. Taki świat pozostanie tylko w sferze myślenia życzeniowego. Po odrzuceniu rzeczywistości nie jest możliwe ani osobiste, ani wspólnotowe szczęście, tylko porażki, frustracje, zgorzknienie, w końcu cynizm i samozagłada.

Może dlatego po ulicach Brukseli błąka się tak wielu polityków pełnych wzniosłych myśli, godnych lepszego losu, a nieszczęśliwych. Czy nam się to podoba, czy nie, wędrówki ludów nigdy nie mają charakteru pokojowego. Gdy wielkie masy ludzi szukają dla siebie nowego domu, nieuchronnie prowadzi to do konfliktów, gdyż chcą zająć teren, który już ktoś zamieszkuje, gdzie ludzie są u siebie i chcą bronić swojego domu, swojej kultury, swojego sposobu życia.

Szanowni Państwo! Historia wyważyła nam drzwi, granice Europy poddała oblężeniu, zagroziła europejskiej kulturze i bezpieczeństwu Europejczyków. Stan zagrożenia nie sprzyja wprawdzie myśleniu zniuansowanemu, a jeszcze mniej wysublimowanym uczuciom, ale nie możemy się za to gniewać na imigrantów. Oni sami w większości są ofiarami. Ofiarami rozpadających się rządów w ich ojczyznach, ofiarami międzynarodowych decyzji, ofiarami przemytu ludzi. Oni robią to, co uważają za dobre dla siebie. Problem w tym, że my, Europejczycy, nie robimy tego, co byłoby dobre dla nas.

Nie znajduję lepszego słowa na określenie tego, co dzieje się w Brukseli, jak słowo absurd. To tak, jakby kapitan statku zagrożonego zderzeniem zamiast robić wszystko, by do tego nie doszło, zajął się wyznaczaniem szalup dla niepalących. To tak, jakby załoga zamiast tamować dziurę, kłóciła się na temat tego, ile wody ma się wlać do poszczególnych kabin.

44

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Moi Drodzy Przyjaciele! Jestem przekonany, że wędrówkę ludów można zatrzymać.

Wspólnota Europy liczy sobie pół miliarda, 500 milionów ludzi. Jest nas więcej, niż Rosjan i Amerykanów razem wziętych. Warunki Europy, jej technologie, strategie i rozwój gospodarczy, pozwalają na to, by się obroniła. Dlatego wielkim problemem jest to, że Bruksela nie potrafi zorganizować obrony Europy. Jeszcze większy problem polega na tym, że Bruksela nie ma nawet takiej intencji.

My w Budapeszcie, Warszawie, Pradze i Bratysławie nie możemy pojąć, jak mogło komukolwiek przyjść do głowy wpuszczanie ludzi z innych kontynentów i innych kultur bez żadnej kontroli. Jak mogło dojść do obumarcia w naszej cywilizacji tego naturalnego i podstawowego instynktu, który nakazuje bronić siebie, swej rodziny, domu, bronić swej ziemi.

A przecież, Szanowni Państwo, mamy czego bronić. Europa to wspólnota, koegzystencja chrześcijańskich, wolnych i niepodległych narodów. Europa to wspólne korzenie, wspólne wartości, wspólna historia, wspólna zależność geograficzna i geopolityczna. To równouprawnienie mężczyzny i kobiety, to wolność i odpowiedzialność, sprawiedliwa konkurencja i solidarność, duma i pokora, sprawiedliwość i miłosierdzie. To jesteśmy my! To jest Europa!

Europa to Hellada a nie Persja. To Rzym a nie Kartagina. To chrześcijaństwo a nie kalifat. Nie ma w tym wyliczeniu żadnego klasyfikowania, lecz tylko zaznaczenie różnic. Stwierdzenie, że istnieje samodzielna europejska cywilizacja, nie oznacza tego, iż jest ona lepsza lub gorsza, lecz tylko tyle: to jesteśmy my, a to jesteście wy.

Jeszcze kilka lat temu wydawało się, że powyższe fakty są dla wszystkich oczywiste. Jeszcze kilka lat temu wydawało się, że w tej kwestii panuje wśród nas jednomyślność. Jeszcze kilka lat temu wydawało się, że panuje porządek – taki, który i nam się podoba – porządek w głowach i sercach europejskich przywódców, którzy jeden po drugim oświadczali, że idea multikulturalizmu jest martwa.

Kilka lat temu mogliśmy jeszcze wierzyć, że oni pojęli, iż ich kraje nie są w stanie zasymilować masowo napływających imigrantów. W roku 2015 wszystko jednak się zmieniło, jednomyślność rozpadła się w drobny pył, z prędkością grawitacji wpadliśmy z powrotem w intelektualny chaos, z którego chcieliśmy się wyrwać.

Pewnego ranka, bez żadnych zapowiedzi, zbudziły nas głosy „Willkommenskultur”. Od europejskich liderów słyszymy, że musimy pomóc. Z najwyższych pozycji zachęcają nas, byśmy byli solidarni i pomagali.

Drodzy moi Przyjaciele! To naturalne. Nie mamy kamiennych serc. Ale nie mamy też kamiennych mózgów. Pamiętamy o najważniejszej zasadzie udzielania pomocy: jeśli pomagamy tutaj, to tutaj będą przychodzić; jeśli pomagamy tam, to tam pozostaną. Zamiast to zrozumieć, z Brukseli zaczęto wysyłać zachęty w stronę ludzi żyjących w najbiedniejszych i najbardziej zaniedbanych regionach, by przybyli do Europy i zamienili własne życie na jakieś inne. Połowa świata, a co najmniej połowa Europy zastanawia się wieczorem, przy kuchennym stole: co się stało, co się za tym kryje? Niedługo każda europejska rodzina będzie miała swoje własne wytłumaczenie. Ja też nie chcę pozostawać w tyle.

Widzę to tak, że w Brukseli i w niektórych europejskich stolicach ludzie przynależący do elit politycznych i intelektualnych to kosmopolici – w odróżnieniu od większości społeczeństw, które mają uczucia narodowe. Jestem przekonany, że liderzy polityczni wiedzą o tym. Ale ponieważ nie ma szansy, by porozumieli się z własnymi narodami, nawet nie wdają się z nimi w rozmowę.

U nas mówiło się tak: mogą, mają śmiałość i robią to [bo kto im podskoczy, to było hasło lewicowych liberałów ze Związku Wolnych Demokratów – SzDSz]. To zaś oznacza, że prawdziwy problem nie znajduje się gdzieś poza Europą, ale w niej samej. Przyszłości Europy w pierwszym rzędzie zagrażają nie ci, którzy chcą się tu dostać, lecz ci polityczni, gospodarczy i intelektualni liderzy, którzy próbują ją przetworzyć wbrew woli Europejczyków. Tak powstała najdziwaczniejsza koalicja w dziejach świata: koalicja przemytników ludzi, aktywistów obrony praw człowieka i głównych europejskich polityków. Powstała, by w sposób zaprogramowany sprowadzić tu miliony imigrantów.

Szanowne Panie, Szanowni Panowie! Do dzisiejszego dnia wciąż przyjmujemy bez kontroli i selekcji setki tysięcy ludzi przychodzących z krajów, z którymi jesteśmy w stanie wojny, a kraje

45

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

członkowskie Unii, między innymi, prowadzą na ich terenach akcje wojskowe. Nie mieliśmy szansy na przesianie i wyłapanie tych, którzy stanowią zagrożenie. Dziś nikt nie wie, kto jest terrorystą, kto przestępcą, kto imigrantem ekonomicznym, a kto prawdziwym uchodźcą ratującym swe życie. Trudno na to znaleźć inne słowo niż szaleństwo.

Szanowni Państwo! Szanowny Panie Prezydencie! Drodzy słuchacze, Obywatele Węgier!

Wiosenny wiatr wzburza wody [słowa piosenki ludowej], ale wygląda na to, że wzmaga też potop imigrantów. Przed nami trudne, męczące, nerwowe tygodnie i miesiące. Na naszych południowych granicach napięcie rośnie coraz bardziej.

Brukselska inercja powoduje coraz większy chaos. Kraje bałkańskie dostały się w kleszcze.

Grecy od południa pchają tysięczne tłumy, z północy kuszą je niemieckie głosy syren. Musimy być przygotowani na wszelkie ewentualności. Posyłamy krajom bałkańskim ludzi, straż graniczną, środki techniczne, maszyny, gdyż one rzeczywiście strzegą granic Europy. A dopóki one wytrzymują, i nam łatwiej jest bronić naszych granic. A wiemy to już od czasów Hunyadiego [pogromca Turków w XV wieku]. (...)Moi Drodzy Przyjaciele! Musimy powstrzymać Brukselę. Wbili tam sobie do głowy, że rozdzielą pomiędzy nas przywiezionych do Europy imigrantów. Obowiązkowo, na mocy prawa.

Określają to mianem „obowiązkowych kwot” przyjęcia imigrantów. Taką nieszczęsną, niesprawiedliwą, nieracjonalną i bezprawną decyzję podjęto już w stosunku do 120 tys. imigrantów. Wbrew decyzji Rady Europejskiej, w której decydują przywódcy państw członkowskich, z pogardą dla reprezentowanej przez nich suwerenności tych państw, oszukując i omijając prawo przegłosowano to w Parlamencie Europejskim.

Tę decyzję zaskarżyliśmy i będziemy walczyć o jej unieważnienie w Trybunale Europejskim.

Apetyt rośnie w miarę jedzenia. Wygląda na to, że nie tylko na Węgrzech, ale też w Brukseli.

Dlatego teraz chcą stworzyć stały i sukcesywny system rozdzielczy, obowiązkowy dla każdego imigranta i każdego kraju członkowskiego.

Drodzy moi Przyjaciele! Unia – wyraźnie to widać – składa się z dwóch obozów: unionistów, czyli zwolenników federalizacji oraz suwerenistów, czyli zwolenników suwerenności narodów.

Unioniści chcą Stanów Zjednoczonych Europy i obowiązkowych „kwot osiedleńczych”.

Suwereniści pragną Europy wolnych, suwerennych narodów i nawet słyszeć nie chcą o żadnych „kwotach”. I tak obowiązkowe „kwoty” imigrantów stały się esencją i symbolem naszych czasów.

One są ważne same w sobie, ale streszczają też wszystko to, czego się obawiamy, czego nie chcemy i co może rozbić przymierze narodów Europy.

Nie możemy pozwolić, by Bruksela stawiała się ponad prawem. Nie możemy się zgodzić, by konsekwencje swej szalonej polityki cedowała na tych, którzy zachowali wszelkie porozumienia i wszelkie prawa, jak to uczyniliśmy my. Nie możemy pozwolić, by zmuszano nas lub kogokolwiek do importowania gorzkich owoców ich błędnej polityki imigracyjnej.

Nie chcemy i nie będziemy importować na Węgry przestępczości, terroryzmu, homofobii i antysemityzmu. Na Węgrzech nie będzie dzielnic wyjętych spod prawa, zamieszek, imigranckich buntów, podpalania obozów dla uchodźców, a bandy nie będą polować na nasze żony i córki. Na Węgrzech zdusimy nawet próby takich zachowań i konsekwentnie będziemy stosować retorsje.

Szanowni Państwo! Nie zrezygnujemy z naszego prawa do decydowania o tym, z kim chcemy razem żyć, a z kim nie. Z tego powodu musimy odeprzeć i odeprzemy tych, którzy jak domokrążcy roznoszą po Europie pomysły „kwot”. Bez ryzyka nie ma brawury – głosi peszteński żart piłkarski, a my rzeczywiście musimy zebrać się na odwagę.

Musimy być odważni, gdyż dla większej chwały europejskiej demokracji jesteśmy zmuszeni stawić czoła cenzurze, szantażom i groźbom. Z belgijskich księgarń wycofywane są książki autorstwa węgierskiego ministra sprawiedliwości. Prasa niektórych krajów członkowskich otwarcie rozpowszechnia o nas kłamstwa. Krytyka Węgier jest szorstka, brutalna i agresywna. Na dodatek straszą nas finansowymi karami twierdząc, że nas wspierają, my zaś jesteśmy niewdzięczni. Sposób ich myślenia podobny jest do prostego plebana, który został poproszony o pomoc w zażegnaniu konfliktu wokół różnic majątkowych. W porządku – powiedział – prace podzielimy w następujący sposób: wy namówicie bogatych, żeby byli hojni a ja namówię ubogich, by przyjmowali darowizny. Tak oni rozumują.

46

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

Rzeczywistość jednak jest taka, że nic nie jesteśmy sobie wzajemnie winni, ani centa. Węgry, osłabione po 45 latach komunizmu, wykrwawione, niezdolne do konkurencyjności, pozbawione kapitału, otworzyły na oścież swe bramy zachodnim firmom. To wszystkim przyniosło profity.

Zachodnie firmy wywiozły stąd tyle samo, ile przysłała nam Unia. Jesteśmy kwita, żadna ze stron nie ma podstaw do pretensji.

Szanowne Panie, Szanowni Panowie! Na koniec o tym, jak powstrzymać brukselskie manewry wprowadzenia „kwot osiedleńczych”. Moja rada jest taka: oprzyjmy się na praźródle europejskiej demokracji – na woli ludu. Jeśli prawdą jest, że ludzie nie chcą, wręcz sprzeciwiają się lunatycznej brukselskiej polityce imigracyjnej, oddajmy im głos, umożliwmy im wyrażenie opinii.

W końcu Europa opiera się na fundamencie demokracji. To oznacza, że nie możemy podejmować decyzji o bardzo poważnych skutkach dotyczących życia ludzi ponad ich głowami, wbrew ich woli. Dlatego na Węgrzech rozpisujemy referendum. I nie chodzi tu o liczbę imigrantów, co do której decyzja już zapadła, a którą Węgry zaskarżyły do Trybunału. To już przeszłość. Referendum będzie dotyczyć przyszłości.

Wzywamy obywateli Węgier do walki przeciw obowiązkowym „kwotom osiedleńczym” nowego europejskiego systemu imigracyjnego, który ma trafić na porządek dzienny w marcu.

Wierzymy, że Bruksela – nawet w obecnym stanie – nie odważy się zdradzić własnych ideałów.

Nie może przeciwstawić się narodom Europy. Unia Europejska nie może być Związkiem Sowieckim 2.0 My, Węgrzy, nie wyprzemy się Europy, mimo wszelkich jej słabości, rozcieńczenia i chwiejności. Nie odwrócimy się od niej w sytuacji, gdy zatraciła poczucie przestrzeni. Nie pozostawimy jej samej sobie w jej panicznych zawrotach agorafobii. Jesteśmy obywatelami tej samej historycznej i duchowej Europy, co Karol Wielki, Leonardo, Beethoven, św. król László – Władysław I, Imre Madách czy Béla Bartók.

Nasza Europa została wzniesiona na chrześcijańskich fundamentach i dumą napawa nas fakt, iż dosięgła szczytów duchowości i ludzkiej wolności. W Europie ludzie mogą mieć bardzo różne poglądy. Jedni wierzą w ideały wolności, równości i braterstwa, inni wierzą w Boga, Ojczyznę i rodzinę oraz w przychodzące królestwo wiary, nadziei i miłości. Nikt jednak z nas – niezależnie od tego, do której grupy należy – nie może pragnąć tego, by nasza Europa padała na kolana przed celowo ku nam kierowanym, zbliżającym się jak potop masom ludzi, którzy siłą chcą nas zmusić do przyjęcia innej moralności i innych zwyczajów.

Nie wierzymy, żeby Europa mogła się skazać na taki los. Nie wierzymy, że wybierze odrzucenie naszych tysiącletnich wartości. Nie wierzymy w to, ale wiemy i zapowiadamy, że Węgry nie zrobią na tej drodze nawet najmniejszego kroku!

Hajrá, Európa, hajrá, Magyarok! Naprzód, Europo, naprzód, Węgrzy!

Przeł. HPA

Fragmenty przemówienia premiera Viktora Orbána z 28 lutego 2016 r. w parlamencie węgierskim. Opublikowano za: wPolityce, Klub Inteligencji Polskiej.

47

KRYTYKA LITERACKA

1•2016

TOMASZ MAREK SOBIERAJ Dwoje na wzgórzu Jest to miejsce dosyć osobliwe. Łagodne wzgórze i grupa drzew na nim zwarta niczym rycerze w szyku bojowym.

Wokół równina porośnięta trawami.

Niebo szaroniebieskie, monumentalne chmury, a wszystko nieruchome, jakby wstrzymane silną ręką.

Jest to moment niemal doskonały, rzekłbyś – pejzaż idealny, podobny obrazom Constable'a. Może tylko brakuje pierwszego planu. Ale ta drobna niedoskonałość jest tylko pozorna, to genialny artystyczny zabieg, kompozycja bowiem, widziana z drugiej strony, zawiera rzekę, krętą jak Meander, która szeroką doliną przecina mokre łąki i torfowiska.

Zatem, gdy do wzgórza podejść od południa, idziesz przez krajobraz z gęstymi chmurami a stopy nikną ci pośród traw, od północy zaś idąc mijasz olchy i łopiany, przechodzisz przez rzekę, trafiasz na brzeg – dosyć stromy – na nim lisie jamy i gęste zarośla. Żadna droga, najskromniejsza ścieżka cię nie poprowadzi; trzeba jednak przyznać, że szlak jest ciekawy, szczególnie wersja północna. Bo gdy na brzegu rzeki staniesz, u stóp wyniosłości, pośród gałęzi splątanych dojrzysz ukryte schody. Prowadzą na szczyt wzgórza, jak na szczyt piramidy zagubionej gdzieś w lasach Jukatanu. Gdy jesteś sam, odczujesz ten lekki niepokój, który zawsze tak przyjemnie w miejscach tajemniczych i nieznanych ściska wnętrzności; jednak ciekawość poprowadzi cię dalej, w górę kamiennych stopni. Zadyszany, staniesz pośród rycerstwa drzew wspomnianego na początku – głównie dęby, buki, jakieś lipy; trochę krzewów; skromne kwiaty wychylają się ku słońcu. Gałęzie trą o siebie, brzmi to jak szczęk broni. Krzyk ptaków rozlegnie się po chwili i trzepot skrzydeł przeraźliwy sprawi, że odczujesz dziwny chłód, nawet jeśli panuje upał.

Pójdziesz dalej, szerokim grzbietem, i po kilku krokach ujrzysz grób. Dosyć stary, pokryty mchem i porostami. Na nim słowa i daty wykute w kamieniu, które mówią więcej niż opowieść ślepego starca.

„Hier ruhen unse… Eltern.

Emilie Patzer geb. Zich * 29.6.1847 † 31.5.1926 Gottlieb Patzer * 8.1.1844 † 16.1.1926 Nach überslandenen Leiden Ruft uns Gott zu ewigen Freuden“.

48

Józef Mackiewicz 1902 – 1985

Naturalnie, o wolnościach indywidualnych, jakie istniały w XIX wieku, również pod samodzierżawiem carskim, dziś, w wieku skolektywizowanej myśli, trudno nawet marzyć. Nie chodzi jednak o marzenia, chodzi o uratowanie pozostałego jeszcze marginesu.

Józef Mackiewicz, z listu do redakcji „Kultury”

Józef Mackiewicz, Barbara Toporska Listy do i od Redakcji „Kultury” Wydawnictwo Kontra, Londyn Przypisy opracowała Nina Karsov Dzieła, tom 21

Rembrandt Harmenszoon van Rijn, studium aktu do obrazu Zuzanna i starcy, rys. węglem i kredą, ok. 1647, Kupferstichkabinett Berlin