DEZORIENTACJE ANTOLOGIA POLSKIEJ LITERATURY QUEER wstęp, wybór, opracowanie Alessandro Amenta, Tomasz Kaliściak, Błażej Warkocki
wydanie drugie, poprawione i rozszerzone
Wydawnictwo Krytyki Politycznej
Spis treści
Alessandro Amenta, Tomasz Kaliściak, Błażej Warkocki Kilka słów wstępu do drugiego wydania 19 Literatura przewrotna 21
I
„ SERCEM BLISCY” (do 1918) 79
Franciszek Karpiński 81 Do przyjaciela 81 Przyjaciółki nieszczęśliwe 82 Do Przyjaciela 82 Pieśń przyjacielska przy kielichu 83 Tomasz Zan 85 „Słodkość, jakiej w dotknięciu twych ustek kosztowałem” (List do Leonarda Chodźki z 22 sierpnia 1815 roku) 85 Kazimierz Brodziński 89 „Wzajemne nasze przywiązanie było nadzwyczajne i, śmiem powiedzieć, przypominało przyjaźń grecką” (Wspomnienia mojej młodości) 89 Adam Mickiewicz 92 „Trzeba by było osobną stworzyć płeć dla przyjaciół, jak jest dla miłości” (List do Jana Czeczota z 25 października 1819 roku) 92 Jan Czeczot, „Ja ciebie więcej kochać muszę” (List do Adama Mickiewicza z 15 grudnia 1819 roku) 93 „Niewiasta, choć ją męska zbroja kryje” (Grażyna. Powieść litewska) 95 Śmierć Pułkownika 96 4
Juliusz Słowacki 99 Wiersz w sztambuchu Ludwika Szpitznagla wyjeżdżającego do Egiptu 1827 r. 22 lutego 99 Do Zygmunta 100 Narcyza Żmichowska 103 „Gdybym była mężczyzną […], zdawałoby mi się, żem w niej zakochana szalenie” (Biała Róża) 103 „Nie mogę dostrzec choćby najlżejszego symptomu owego posiestrzenia, jakie się między nami skojarzyło” (List do Izabeli Zbiegniewskiej z 22 czerwca 1873 roku) 109 Co bym Ci chciała dać? 111 Ludwik Sztyrmer 114 „Gotów byłem oddać życie za Alberta, kochałem go więcej niż matkę” (Pantofel. Historia mojego kuzyna) 114 Zygmunt Kaczkowski 122 „Obadwa przyjaciele zgodzili się na to, ażeby tę przyjaźń swoją […] Panu Bogu ofiarować i w Jego oczach trwałym i statecznym ślubem uświęcić” (Bracia ślubni) 122 Władysław Tarnowski 127 Świątynia przyjaźni (Obraz idealny lat młodzieńczych) 127 Safo 130 Józef Ignacy Kraszewski 133 „Kilku się w nim tak kochało jak owi rzymscy Cezarowie w swych Antinousach” (Na królewskim dworze. Czasy Władysława IV) 133 Henryk Sienkiewicz 137 „Ból niewypowiedziany, tak straszny, że graniczący niemal z potworną rozkoszą, przeniknął jego jestestwo” (Pan Wołodyjowski) 137 Maria Konopnicka 141 W Weronie 141 Gabryeli 142 Miraże 143 Kazimierz Przerwa‑Tetmajer 145 Ogród lesbijski 145 Stanisław Przybyszewski 149 „On i ona mieli powrócić do wspólnego łona, by zlać się w to jedno ognisko, w to jedno święte słońce” (Androgyne) 149 Legenda o priapizmie płciowym Młodej Polski 153 5
Próba ujęcia płci jako najważniejszego czynnika w duchowym życiu człowieka 154 „Każdy mężczyzna ma w swej duszy domieszkę kobiecości” (Moi współcześni. Wśród obcych) 155 Piotr Odmieniec Włast / Maria Komornicka 158 „NIENAWIŚĆ DLA ODMIEŃCA” (Biesy) 158 „Dziecko szczęścia – galernikiem” (Oskar Wilde. Apokryf idealny) 166 Na rozdrożu 172 Pragnienie 172 Vici 173 Poznań 174 Ermahnung 174 Adolf Nowaczyński 177 „Miss Obłuda […] rozpoczęła […] wściekłe szczucie na hedonistę Wilde’a, na katolika Wilde’a, na arystokratę Wilde’a” (Dola i niedole lorda Paradoxa) 177 Leopold Staff 182 Odkrywca złotych światów 182 Rzecz ma każda swą porę… 183 Przyjacielu mój… 183 Chcesz upominku ode mnie… 184 Józef Ruffer 186 Nasz sad wiśniowy 186 Szmuel Jakow Imber 190 P.T. Akordy 190 Do Kazimierza B… 191 Stefan Żeromski 193 „Uwielbiasz go jak żołnierz żołnierza, co częstokroć przewyższa miłość dla najcudniejszej kobiety” (Popioły) 193 „Amator kwaśnych jabłek” (Dzieje grzechu) 198 Zofia Nałkowska 203 „Lubię patrzeć na nią, kiedy jest rozebrana” (Kobiety) 203 „Patrząc, obmyślam dla niej formułę miłości, według której mógłby ją pokochać mężczyzna” (Węże i róże) 204 Gustaw Daniłowski 207 „Pani bowiem, przyjętym od rozpustnic greckich zwyczajem, wpuszczała ją czasem do swego bogatego łoża” (Maria Magdalena) 207 6
II
„Sztuka przewrotna” (1918 – 1945) 211
Karol Szymanowski 213 „Istota […] miłości […] nie podlega żadnemu prawu, żadnej dogmatycznej i apriorycznej formule” (Efebos) 213 Ganimed 225 Baedecker 226 Cóż z tego 227 Włóczęga 228 Jarosław Iwaszkiewicz 230 Przyjaciele 230 Degeneracja 231 Do S.B. 233 Późny wieczór 233 X (Boję się, że jak Hafiz…) 235 XXI (Upokarza mnie miłość…) 236 XXXV (Po majowym deszczu…) 236 * * * (Noc i gwiazdy. I światło w dole…) 237 * * * (W gorącej łaźni wypieszczone…) 238 Pławienie koni 238 „Młody anioł runął w dół” (Zygfryd ) 240 Jan Lechoń 251 Nieczystość 251 Zazdrość 252 Gniew 252 * * * (Co noc, gdy nas już nuda…) 253 O rzeczach Tomasza Manna 253 Biografia 254 Stefan Napierski 256 Poemat (Kiedy mnie wszelka miłość…) 256 Poemat (Tu pożegnałem cię…) 257 Poemat (Kiedy, jak dzień pogodny…) 258 Poemat ( Jeden uśmiech…) 259 Amsterdam 260 Anteros 260 7
Do Piotra 261 „Co najmniej połowa współczesnej sztuki francuskiej i niemieckiej – to sztuka przewrotna” (O Prouście) 262 Józef Czechowicz 267 „Jakżeż bowiem mam nazwać to, co jest na tylu ustach roześmianych, ucieszonych radością, że jest taki głupi, który nie kocha kobiety” (Opowieść o papierowej koronie) 267 * * * (Nieraz chodzę pod rękę z niemytym przyjacielem…) 270 w kolorowej nocy 272 hildur baldur i czas 273 opowiadanie 278 * * * (O pustki oczu chłopięcych…) 279 Konstanty Mikiewicz 281 Chirico 281 Do R.O. 282 Stanisław Ignacy Witkiewicz 284 „Łohoyski objął go silnie i pocałował w same usta” (Pożegnanie jesieni) 284 „Jakież miał pod ręką możliwości, jak nie te pseudohomoseksualne uwiedzeńka?” (Nienasycenie) 290 Witold Gombrowicz 300 „Zewnętrzność jest zwierciadłem, w którym przegląda się wnętrze” (Zdarzenia na brygu Banbury) 300 Zbigniew Grabowski 305 „Nasza przyjaźń, czyż nie jest może formą pederastii?” (Ciszy lasu i twojej ciszy) 305 Aniela Gruszecka 314 „A jeżeli […] to moje odnoszenie się do niej ma w sobie coś nienormalnego, coś erotycznego?” (Przygoda w nieznanym kraju) 314 Tadeusz Breza 323 „Ktoś puścił dowcip, że «Grywałd ma gusta mossek sualne»” (Adam Grywałd ) 323 Jan Parandowski 333 „Kochając Douglasa, zdobywał w nim samego siebie pod postacią pięknego młodzieńca” (Król życia) 333 Tadeusz Boy‑Żeleński 347 „Jesteśmy w przededniu nowej kodyfikacji – nowej ery” (Przedwiośnie?) 347 8
„I oni mają swoje «księgi pielgrzymstwa»” (Literatura mniejszości seksualnych) 351 „Uboga nauczycielka […] zmienia się […] w młodego, czarującego pięknością Beniamina, który dostaje się w sidła olśniewającej «poganki»” (Romans Gabryelli ) 359 Irena Krzywicka 364 „Dopiero we troje stanowią oni pełne małżeństwo” (Szukam Jane) 364 „Powieść Radclyffe Hall jest może pierwszą powieścią notorycznie i wyzywająco lesbijską” (Źródło samotności) 369 „Ach, jak ja mam jej za złe, że nie włożyła po prostu Beniaminowi spódnicy i że tak strasznie zbanalizowała swój własny, jedyny w swoim rodzaju romans” (Rozmowa kobiet o Narcyzie Żmichowskiej ) 373 Ignacy Fik 378 „Zboczenia płciowe w formie homoseksualizmu czy miłości lesbijskiej zdobyły sobie prawo obywatelstwa w nadspodziewanie wielu powieściach” (20 lat literatury polskiej ) 378
III
„ NAWET MILCZENIE / MIAŁO BYĆ PRZEMILCZANE” (1945 – 1989) 381
Witold Gombrowicz 383 „Mężczyznę, co mężczyzną będąc, mężczyzną być nie chce, a za mężczyznami się ugania” (Trans‑Atlantyk) 383 „Nigdy, z wyjątkiem sporadycznych przygód w bardzo wczesnym wieku, nie byłem homoseksualistą” (Dziennik) 394 Czesław Miłosz 402 „Bez poruszenia tego tematu nie można oddać barwy ówczesnych literackich środowisk i nie ma sensu bawić się w pruderię” ( Józef Czechowicz) 402 Ryszard Zengel 407 „Dotąd […] chronił […] swą prawdziwą naturę, przed oczyma moralnych cenzorów. Teraz postanawia wytoczyć im walkę” (André Gide – klasyk XX wieku) 407 9
Anna Kowalska 413 „Megara pochłonięta była całkowicie swoją nieszczęśliwą miłością do Safony” (Safona) 413 Jerzy Andrzejewski 423 „Ponad wszystko, co we mnie istnieje, silniejsza jest moja ciemna miłość do ciebie” (Bramy raju) 423 „Zapach Marka” (Miazga) 434 Czesław Dobek 440 „Jestem z innego gatunku z koła ludzi innych stojących poza i ponad społeczeństwem” (Na ratunek gołębicy) 440 Miron Białoszewski 451 Ty – tęsknota 451 * * * (Cóż z tego, że ziarna gwiazd…) 452 Do NN * * * 453 Liryka śpiącego 453 hepyent (1) 454 hepyent (2) 454 Z dziennika‑miłośnika 455 Przypomnionko z tydzień temu 456 Sen 457 moralność uliczna 460 …u…a…e…u… 460 Muszę, a ty? 461 „Jak to się stało, że pan wyszedł z szafy?” (AAAmeryka) 462 „Nie chcę półprawdy” (Tajny dziennik) 468 Marian Ośniałowski 475 Erotyk II 475 Lira złamana 476 Groteska 477 Dedykacja na alkoholach Apolinaira 478 Poezja paryska 478 Maria Dąbrowska 480 „Ja wiem, co to są takie przyjaźnie…” (Przygody człowieka myślącego) 480 Michał Choromański 488 „Jest dziwna miłość, której jakoś wstyd…” (Kotły beethovenowskie) 488 Tadeusz Różewicz 496 „Któż zresztą jest teraz normalny?” (Śmierć w starych dekoracjach) 496 10
Zakatrupiony 497 Tate Gallery Shop 499 Miłość lesbijska w romantycznym przebraniu 502 „Jestem […] twoim […] bratem” (Białe małżeństwo) 504 Andrzej Kuśniewicz 508 „Wtedy padł strzał i porucznik Kiekeritz natychmiast doznał ulgi” (Lekcja martwego języka) 508 Tymoteusz Karpowicz 513 pisane na wodzie 513 oswajanie morderców 514 Bogusław Kierc 516 Pascha 516 Boisko 517 Według Mistrza Eckharta 517 Rozstanie 518 Królewicz 519 Ta róża 520 Krzysztof Boczkowski 522 * * * (Chłopcy na plaży mają fioletowe sutki…) 522 Drugi pobyt w Rzymie 522 * * * (Eros ma twoje ręce…) 523 Spokój 524 Wargi księżyca i chmur zamieć 524 Ciało i wino 525 Freski Pompei 525 Pochylony 526 Pasolini 526 Marian Pankowski 528 „Panie, to była MIŁOŚĆ!” (Rudolf ) 528 Jerzy Nasierowski 534 „A opinia w kryminale to rzecz najważniejsza” (Zbrodnia i…) 534 Maria Szczepowska 539 „Homoseksualizm sam w sobie nigdy nie wydawał mi się czymś złym” (Chleb) 539 Witold Jabłoński 552 „Inny jest projekcją utajonych pragnień i staje się kozłem ofiarnym” (Gorące uczynki) 552 11
Zdzisław Jaskuła 563 Paramnezja 563 Odwołany wieczór autorski w większym mieście 564 Julian Stryjkowski 566 „Skłonny do miłości jak nikt spośród kiedykolwiek urodzonych” (Tommaso del Cavaliere) 566 „Wiele rzeczy umiesz doskonale, ale najlepiej potrafisz milczeć” (Milczenie) 572
IV
„ KONIEC BARW OCHRONNYCH” (po 1989) 581
Maria Janion 583 „Warsztat badawczy byłby ogromny” (O wątkach homoerotycznych w literaturze z prof. Marią Janion rozmawia Sergiusz Wróblewski ) 583 Kinga Dunin 600 „Uświadomienie sobie istnienia reguły niekwestionowania heteroseksualności jest niezwykle istotne, gdyż wyznacza granice sceny” (Oczywiście, lesbijki!) 600 Andrzej Stasiuk 609 Maria (Mury Hebronu) 609 Tadeusz Olszewski 612 Noce 612 Rezygnacja 615 Nieobecność 617 Metafory 620 Eugeniusz Tkaczyszyn‑Dycki 624 I. (mój przyjaciel jest chory…) 624 II. (znienawidziliśmy miasta do których przyjeżdżaliśmy…) 625 III. (zanim odkryłem twoją śmierć w pokoju…) 625 IV. (mój przyjaciel jest martwy i z martwych…) 626 V. Początek piosenki 626 VI. Piosenka 627 VII. (nigdy nie chcieliśmy tej miłości naprawdę…) 628 VIII. (martwy jest mój przyjaciel…) 628 IX. (najpiękniejszych chłopców spotykam…) 629 12
X. ( frajer z którym dzisiaj bydlę…) 629 XI. Pieszczoch 630 XII. Piosenka o wolności 630 XIII. Bezczynność 631 XIV. Haloperidol 631 XV. Piosenka w obronie własnej 632 XVI. Uciekinier 632 Marek Danielkiewicz 634 * * * (Rzeczywistość która mnie otacza…) 634 Malarz 635 Ślady 635 Wypadek 636 Powrót do Pustej Doliny 636 Upalny dzień 637 Portret z dziewannami 637 Ukochany syn 638 Budapeszt tylko dla dorosłych 638 Sianokosy 2011 640 Natasza Goerke 641 Wizyta 641 Izabela Morska (Filipiak) 644 „Dupy i ludzie stanowią wyłączne kategorie, na których opiera się rozwój społeczny” (Absolutna amnezja) 644 Niewidzialna lesbijka na balu 649 Głodna 652 Chrysalis 653 Żyleta 654 Pielęgniarka 655 Przemiany 655 Przejścia 656 Kuchnia i mity 657 „Gdyż naród polski jest kobiecy” (Księga Em) 658 Ewa Sonnenberg 664 Prawdziwych przyjaciół poznajemy w wierszu 664 W dziesiątą rocznicę farbowania włosów na fiolet 666 * * * (Masz coś z Racheli…) 666 * * * (To dla ciebie…) 667 13
* * * (I znów mnie masz…) 668 * * * (Zostanę tu…) 669 * * * (Z mojej szyi wyrasta…) 670 * * * (Nawet nie wiesz…) 670 Marzena Broda 673 „Jestem wszędzie, czyli nigdzie mnie nie ma” (Luka) 673 „Ale jego naprawdę ostatnie słowo na Ziemi było milczeniem” (Nie dotykać Normana Hammera) 678 Mount Desert Island 681 Dla kurtyzany Czing Lin 682 Nokturny 683 Olga Tokarczuk 685 „Jak by to było, gdybym był kobietą…” (Dom dzienny, dom nocny) 685 Inga Iwasiów 695 Mamją 695 * * * (Przyślę ci pocztą…) 696 Po 697 Dziewictwo utracone z Małgorzatą 698 Ewa Schilling 709 „Zatańczy pani ze mną?” (Głupiec) 709 Ewa Kuryluk 715 „Przeżyłem w tejże Warszawie […] urzekające «zimowe popołudnia fauna»” (Encyklopedierotyk) 715 Maria Cyranowicz 725 dokument 0.0 725 dokument 0.8 725 pogrzeb 726 rodzaj nieziemskoosobowy 727 barbarzyńca 728 głowa na biegunach 728 ostrożnie (wersja 2.0) 729 morwy (vintage) 730 Edward Pasewicz 732 Egzotycznej rybie z akwarium w Café 2000 732 Prokofiev andante sognando 733 Wiersz Osobisty 734 14
Kriegsmarine 734 Książeczka dla Marka 735 Autobus czerwony 736 Porno 737 „Wszystko wyglądało jak z PRL‑u” (Śmierć w darkroomie) 739 Adam Wiedemann 747 O oddychaniu 747 O onanizmie 748 Saddest of Tuesdays 748 Nowe mieszkanie. Dzień trzeci: Mit dir 750 Nowe mieszkanie. Dzień dziesiąty 751 Jacek Dehnel 753 Symetria 753 Odwilż 754 Andy Warhol, „Robert Mapplethorpe”, polaroid print, 1973. Robert Mapplethorpe, „Self Portrait with Skull Cane”, gelatin silver print, 1988 755 Hotel Rzeszów 756 www.gaydar.pl 756 Piosenka pracownika średniego szczebla 757 Nurt 758 Kochankowie z Modeny 758 Dorota Masłowska 761 „Hasło nieprawidłowe” (Wojna polsko‑ruska pod flagą biało‑czerwoną) 761 „Ale powiedz szczerze Stan, z tym że jesteś homo, to chyba na rzecz promocji tak ściemnione, ale jak jest z tym masonem?” (Paw królowej) 764 Monika Mostowik 768 Taka ładna 768 Michał Witkowski 772 „Kiedyś stało się na ulicy, pod szaletem i od razu było wiadomo, że to ma coś wspólnego z brudem” (Lubiewo) 772 „Za każdą nitkę z takiej torby mogłaby żreć tydzień! To było najdziwniejsze” (Fynf und cfancyś) 776 Bartosz Żurawiecki 782 „Ja nie mam ani zalet, ani wad. Jestem człowiekiem bez właściwości” (Trzech panów w łóżku, nie licząc kota. Romans pasywny) 782 15
Michał Zygmunt 789 „Gejowski Wałęsa” (New Romantic) 789 Wojciech Kuczok 793 Żebry Adama (apokryf) 793 Agnieszka Kłos 802 Kutas 802 Tylko trochę nieugięta 804 Sylwia Chutnik 808 „Pan Marian jest panem, ale ma tak wiele cech pani, że jest takim złączeniem” (Kieszonkowy atlas kobiet) 808 Bartosz Konstrat 815 o łatwych piosenkach 815 traktat o sile przyzwyczajenia 816 traktat o cieple 817 Na huśtawkach 817 Minstone, 1984. Dopisek dla E. White’a 818 Skrót 819 Tomasz Pietrzak 821 Ujęcie 821 Pillsucker’s Blues 822 Candy Perfumed Boy 822 Lili Elbe 823 Candy Darling 824 Michał Głowiński 825 „Myślałem o tej śmierci obsesyjnie” (Kręgi obcości) 825 Bar Ganimed 828 Julia Fiedorczuk 837 „I oczywiście było to łatwiejsze, niż sądziła” (Biała Ofelia) 837 Paweł Demirski 846 „I nie mogę się koło ciebie budzić i patrzeć na twój bez pokrycia ignorancki optymizm z którego jesteś postępowy i dumny” (Tęczowa Trybuna 2012) 846 Elżbieta Cherezińska 851 „Nieoczekiwanie miękko pocałował księcia w usta” (Korona śniegu i krwi) 851 Kaja Malanowska 856 „Masz pod spodem dokładnie to samo!” (Butterfly) 856 16
Ignacy Karpowicz 864 „To jest postęp, nawet jeśli gorzki” (ości) 864 Andrzej Selerowicz 873 „Mamy dla księdza ciekawe zadanie” (Kryptonim „Hiacynt” ) 873 Mikołaj Milcke 878 „Od kogo kupiłem tamte kwity?” (Różowe kartoteki) 878 Kinga Kosińska 883 „Jak tam jest?” (Brudny róż) 883 Barbara Klicka 887 Zakrętka ósma 887 Zatoka 887 Rdza 888 Szymon Żuchowski 890 menuet I (z oczekiwaniami) 890 gigue (z fermatą) 891 menuet II (w pościeli) 892 gigue (z widokiem) 892 menuet III (z dwóją) 893 gigue (bez widoków) 893 tempo di menuetto IV (z oskrzeli) 894 Renata Lis 896 Biała Róża (Lesbos) 896 Natalia Osińska 901 „Wsłuchiwał się w okrzyki i nieodwracalnie nasiąkał rewolucją” (Slash) 901 Brygida Helbig 907 Robaczywe dzieci (Inna od siebie / Inny od siebie) 907 Joanna Bednarek 912 „My jesteśmy Żydami bardziej” (O pochodzeniu rodziny) 912 Jerzy Jarniewicz 917 Linia, nić, nic 917 Aniołowie goszczą w jednej z dzielnic miasta 918 Łukasz Kaźmierczak / Łucja Kuttig 919 Biogranifest 919 zesłanie ducha i przyrodzenie płci [nie płciu] przez partenogenezę 920 jak zwodzi przemożna przeszłość i PRZEMkOChanie? cz. 2: emancypowanie 921 17
Agnieszka Frankowska 923 wypad 923 Marcin Niewirowicz 927 [ ] (mała plamka zabarwi...) 927 żerowiskowe migracje ptaków 928 żuraw i czapla 928 kruk 928 Dorota Kotas 930 maleństwo 930 Patrycja Sikora 934 translab 934 dokładny obraz tkanek 935 proszę sprawdzić folder inne 936 Jolanta Janiczak 937 „Koniec barw ochronnych!” (O mężnym Pietrku i sierotce Marysi) 937
Bibliografia 942 Aneks 951 Nota edytorska 956 Redaktorzy antologii 957