Monika Pasiecznik, Rytuał superformuły by Krytyka Polityczna

MONIKA PASIECZNIK RYTUAŁ SUPERFORMUŁY kp_rytualy_superformuly.indd 3

19.01.2012 18:24

kp_rytualy_superformuly.indd 2

19.01.2012 18:24

MONIKA PASIECZNIK, RYTUAŁ SUPERFORMUŁY. KARLHEINZ STOCKHAUSEN: LICHT. DIE SIEBEN TAGE DER WOCHE WARSZAWA 2011

WYDANIE I PRINTED IN POLAND ISBN 978-83-62467-39-6

WITH THE FRIENDLY SUPORT OF

WSTĘP 6 CZĘŚĆ PIERWSZA MUZYKA 9 Spirala 10 Rotacja i ekspansja 15 Forma jednocześnie zamknięta i otwarta 21 Matryca 25 Gest i struktura 28 Synteza 34 Formelkomposition. Między serializmem i muzyką intuitywną 37 Muzyczny archetyp 46 CZĘŚĆ DRUGA ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA 51 Stockhausen i Hesse 52 Od katolicyzmu do pitagoreizmu 59 Architektura, światło, kolor. W kręgu XX-wiecznego modernizmu ezoterycznego 66 Geneza LICHT 75 Źródła filozoficzne LICHT 84 Superformuła – równanie na wszechświat 95

kp_rytualy_superformuly.indd 5

Michał, Ewa, Lucyfer. Realni bohaterowie czy abstrakcyjne siły? 101 CZĘŚĆ TRZECIA LICHT. DIE SIEBEN TAGE DER WOCHE 105 DONNERSTAG 106 SAMSTAG 127 MONTAG 153 DIENSTAG 174 FREITAG 209 MITTWOCH 225 SONNTAG 246 CZĘŚĆ CZWARTA OPERA 267 Od happeningu do muzyki scenicznej 268 Rytuały serializmu 280 LICHT – rytuał superformuły 286 Opera z ducha techniki kompozytorskiej 291 Stockhausen i Wagner 301 Przestrzeń w operze – opera w przestrzeni 304 BIBLIOGRAFIA 308 INDEKS DZIEŁ 313 INDEKS NAZWISK 317

19.01.2012 18:24

STOCKHAUSEN I JOHN CAGE NAD SIEDMIOMA GÓRAMI (SIEBENGEBIERGE), 1964

ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA | 50

STOCKHAUSEN Z SIOSTRĄ KATI I BABKĄ W GOSPODARSTWIE CHŁOPSKIM W ENGELSBRUCH, 1937

kp_rytualy_superformuly.indd 50

19.01.2012 18:24

kp_rytualy_superformuly.indd 51

19.01.2012 18:24

SPIRALA | 51

ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA

CZĘŚĆ DRUGA

STOCKHAUSEN I HESSE ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA | 52

ożsamość artystyczna i duchowa Stockhausena ukształtowała się między rokiem 1948 i 1950. Pierwsze lata powojenne przyszły kompozytor przeżywał szczególnie boleśnie, rozdarty między młodzieńczymi ideałami, pragnieniem czystości i piękna, potrzebą duchowego oparcia a brutalną rzeczywistością moralnej klęski III Rzeszy. Tragizm pogłębiało osobiste nieszczęście nastolatka, który podczas wojny stracił oboje rodziców. Ojciec Stockhausena, Simon, jako wiejski nauczyciel zaangażował się w nazizm. Wraz z rozpoczęciem wojny został powołany do wojska, zginął w 1944 roku na froncie węgierskim. Natomiast matka Stockhausena, Gertrud, jako pacjentka szpitala psychiatrycznego, została zamordowana dwa lata wcześniej. Dwudziestoletni Karlheinz musiał samodzielnie zmierzyć się z problemami, jakie niosło ze sobą życie w powojennych Niemczech, ogarniętych plagą samobójstw. Poczucie krzywdy i duchowego bankructwa dziejów okazało się bodźcem twórczym, realizującym się początkowo w twórczości literackiej. Pierwsze poetyckie próby, wśród nich wiersz Der Knabe im Frühlingsmorgen ukazują przyszłego kompozytora jako egzystencjalistę opisującego doświadczenia własne oraz własnego pokolenia. Uderza w nich niedający się uśmierzyć, wszechogarniający ból i poczucie absurdalności śmierci, niepewności i bezsensowności bytowania. Poetycki, sielankowy obraz natury plami trauma wojenna. Podmiot liryczny, tożsamy z autorem, to wystawiona na piekło przemocy niewinność i bezbronność dziecka. W pesymistycznej aurze wiersza słychać przeraźliwy krzyk, wołanie o pomoc, która nadejść mogła tylko wraz ze sztuką. Szukający oparcia młody poeta postanowił przesłać swe wiersze Hermannowi Hessemu, który od wielu lat pełnił trudną funkcję sumienia narodu niemieckiego, a po wojnie stał się niejako pocieszycielem dla całej zdruzgotanej zawieruchą dziejową Europy.

kp_rytualy_superformuly.indd 52

19.01.2012 18:24

O Bernhard Zeller, Hermann Hesse, tłum. Ella Hygen, Państwowy Instytut Wydaw-

niczy, Warszawa 2001, s. 155.

kp_rytualy_superformuly.indd 53

STOCKHAUSEN I HESSE | 53

Hesse, od 1923 roku obywatel Szwajcarii, spoglądał na Niemcy zza ogrodzenia swej pięknej włoskiej posiadłości, spośród bogatego księgozbioru oraz otoczenia wszelakiej sztuki. Laureat Nagrody Nobla w 1946 roku, autor świeżo wydanej powieści Gra szklanych paciorków, znów udowodnił, że miał rację, a wraz z kolejnymi wojnami światowymi ziściła się jego pesymistyczna wizja przyszłości kultury i cywilizacji europejskiej. Opowieść o tajemniczej Kastalii, klasztorze artystów i intelektualistów oddzielonych od świata zewnętrznego, polityki i problemów innych niż duchowe, stała się dla rzesz młodych ludzi lekarstwem na odniesione rany moralne oraz przedmiotem kultu. Jak pisze biograf Hessego, Bernhard Zeller, „Gra szklanych Paciorków, wydana w Niemczech w 1946 roku, miała nadzwyczaj silny i długotrwały rezonans. Wcześniejsze dzieła Hessego podawały prognozy i diagnozy jego czasów, to dzieło natomiast, pomimo zawartej w nim krytyki upadku kultury, miało oddziaływanie pozytywne, jak rodzaj terapii”.O Również Stockhausen odnalazł w powieści Hessego wartości, które – jak mu się wcześniej zdawało – bezpowrotnie utracił. Znaczenie postaci Hermanna Hessego oraz Gry szklanych paciorków dla przyszłego kompozytora jest ważnym kluczem do zrozumienia motywacji Stockhausena oraz charakteru jego twórczości muzycznej, począwszy od pierwszych utworów z lat 50. XX wieku aż po ostatnie kompozycje z cyklów LICHT i KLANG. Krótka korespondencja, do jakiej doszło w latach 1948–1950 pomiędzy młodzieńcem i ponadsiedemdziesięcioletnim pisarzem pokazuje, że Hesse od razu poznał się na Stockhausenie, a być może również wpłynął na decyzję o porzuceniu literatury i zajęciu się muzyką. Tych kilka listów Hessego zawierało uwagi bezcenne dla kształtującej się osobowości Stockhausena. Hermann Hesse był w latach powojennych wprost zasypywany korespondencją. Co dzień otrzymywał setki listów od rozczarowanych nazizmem Niemców. Na większość z nich odpowiadał, niekiedy wręcz dosadnie, piętnując fałszywe oskarżenia pod adresem Europy. W odpowiedzi na pierwszy list Stockhausena zwracał mu uwagę na pobrzmiewającą w jego słowach nutę, która „kojarzy się obcokrajowcom z «niemiecką młodzieżą»: jakaś przesada, jakieś rozmiłowanie w cierpieniu i zwątpieniu, coś «faustycznego», a także coś z filozofii egzystencjalizmu, nad czym my, cudzoziemcy, niewiele się zastanawiamy […] To, co nie podoba mi się w pana liście, jest bardziej ogólne niż indywidualne, dzieli pan to ze swoją generacją. Sprawiłoby mi radość, gdyby wszystkie swe siły skierował pan na to, by nadać formę i dojrzałość temu, co w panu indywidualne, jednorazowe i piękne, a całą resztę – to, co kolektywne – w miarę możliwości zredukować, a przynajmniej nie ufać jej, bo jest niewiele warta. To jest moje całkowicie subiektywne wrażenie

19.01.2012 18:24

ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA | 54

i dzielę się nim z panem dlatego, że w pana liście coś mnie ujęło, przemówiło do mnie szczerze i pięknie”.O Stockhausen odpowiedział listem-esejem, dla którego kontekstem było mijające Boże Narodzenie. Ten niezwykle pobożny chłopiec, przed wojną zuchwałą i otwartą modlitwą narażający siebie i bliskich na prześladowanie ze strony Gestapo, które zaciekle tropiło i tępiło wszelkie przejawy religijności, po wojnie doświadczył śmierci Boga. W liście rozpaczał, że nie potrafi się już modlić, że wiara całkowicie straciła dla niego sens. W rzeczywistości przemawiała przez niego silna potrzeba wiary, o którą wołał rozpaczliwie: „Nie umiemy się modlić, stare matki już nie zbudują świata! Czas jednak woła, jak dzieci, o wiarę, o pełną przeczuć nadzieję, o Świętą Noc, Noc Chrystusową. I ja wołam, że chcę się modlić, chcę wierzyć – jestem gotów!”. OO Doświadczona w czasie wojny śmierć Boga, z której Stockhausen zwierzał się Hessemu, miała zasadnicze konsekwencje dla całej jego dalszej twórczości. Jak pisze Christoph von Blumröder: „jego kompozycje są niczym innym, jak wielorakimi realizacjami tego, o co tu [w liście do Hessego – MP] walczył: odpowiedziami na wołanie «o wiarę, o pełną przeczuć nadzieję, o Świętą Noc, Noc Chrystusową», świadectwami odnowionej «bliskości» «dzieciństwa» w sensie religijnego niedowierzania i zbawiennej wiary, aby zaprzysiąc poprzez odzyskaną gotowość do modlitwy «świat wizji i tajemnych znaków»”.OOO Obawa przed utratą dostępu do tego świata przemawia zarówno przez GESANG DER JÜNGLINGE, INORI aż po MICHAELS HEIMKEHR, trzeci akt DONNERSTAG i przejmujące wyznanie zawarte w jego drugiej scenie VISION. Obecne z wierszach i w listach Stockhausena do Hessego wątki egzystencjalistyczne znikają natomiast bezpowrotnie. Nawet powszechne wśród jego rówieś-ników nastroje tej proweniencji, z którymi Stockhausen skonfrontowany został ponownie podczas studiów w Paryżu w 1952 roku i które nieustannie powracały jako jeden z głównych kierunków myśli powojennej, nie zakłóciły wewnętrznego głębokiego przekonania kompozytora o istnieniu przestrzeni sacrum. Ową przestrzenią była dla Stockhausena sztuka rozumiana jako ucieczka od pesymistycznej rzeczywistości, przestrzeń, w której jednostka znajduje schronienie. Stockhausen przejął od Hessego rozumienie sztuki jako medytacji, kształtowania ducha, rozwijania wyobraźni i wreszcie – stałego obcowania z dziedzictwem kultury, choć to ostatnie może się wydawać obce awangardyście Stockhausenowi. Kiedy bohater Gry szklanych paciorków Joseph Knecht zostaje Magistrem Ludi, a zatem obejmuje najwyższą funkcję duchową w Kastalii, uświadamia sobie, że

kp_rytualy_superformuly.indd 54

O Cyt. za: Blumröder, Die Grundlegung der Musik Karlheinz Stockhausens, Franz

Steiner Verlag, Stuttgart 1993, s. 17–18. OO Blumröder, op. cit., s. 20. OOO Blumröder, op. cit., s. 19.

19.01.2012 18:24

O Zeller, op. cit., s. 148. OO Zeller, op. cit., s. 157. OOO Blumröder, op. cit., s. 22.

kp_rytualy_superformuly.indd 55

STOCKHAUSEN I HESSE | 55

ów zakon graczy szklanych paciorków nie jest wartością absolutną, lecz podlega historycznym przeobrażeniom. Pielęgnowanie i zachowywanie wartości możliwe jest dzięki przemianie i postępowi.O Z pewnością był to wątek pisarstwa Hessego niezmiernie ważny dla Stockhausena. Wszak swoisty konserwatyzm filozoficzny i estetyczny Hermanna Hessego, wyrażany wielokrotnie i wprost, między innymi poprzez brak zaufania wobec nowoczesnej cywilizacji, niewiarę w dobrodziejstwo postępu technicznego, kontemplowanie przeszłości, jest biegunowo odmienny od postawy Stockhausena wobec sztuki i życia. Stockhausen w swej twórczości pragnął skierować muzykę na nieznane jej dotąd tory, podczas gdy Hesse nie miał najmniejszych ambicji, by tworzyć coś nowego. Hesse: „z małymi wyjątkami byłem zadowolony z form tradycyjnych, z powszechnie stosowanych sposobów pisania i ze schematów; nigdy nie zależało mi na tym, aby wnieść formalnie coś nowego i zostać awangardystą i prekursorem”.OO Dzięki powieści Hessego Stockhausen mógł zastanowić się nad dialektyczną zależnością dziejów. W 1951 roku, w liście do swego rówieśnika i przyjaciela, belgijskiego kompozytora Karela Goeyvaertsa, Stockhausen pisał: „Jako katolicy jesteśmy w naszym życiu konserwatywni. Bierze się to z hierarchicznego układu. Czuję coraz bardziej, jak potrzebne jest w moim życiu rozwiązanie pozornej sprzeczności między konserwatyzmem a tęsknotą do przyszłości, nowości lub też do tego, co pradawne. To jest w naszym zachodnim obszarze kulturowym problem Lutra, w ogóle duchowy problem ery nowożytnej i przede wszystkim właśnie problem artystyczny. Zaczynam to odczuwać bardzo wyraźnie w mojej dziedzinie. Jest Doris [Andreae, przyszła pierwsza żona Stockhausena – MP] protestantka; jest powszechna otwarta przepaść między publicznością a sztuką; są punkty zwrotne, jak Taniec wokół złotego cielca z opery Schönberga, jak Gra szklanych paciorków Hessego i Faustus Thomasa Manna; są nowe początki, jak Etiudy Messiaena, Drogi lasu Heideggera. I musimy z każdym dniem i każdą myślą na nowo ten problem rozstrzygać”.OOO Ów „problem Lutra” – chęć zachowania tradycji, hierarchii i próba odnowienia, wykroczenia w przyszłość – znalazł Stockhausen w powieści Hessego. W istocie kompozytor uchwycił jeden z najciekawszych i najbardziej aktualnych wątków pisarstwa Hessego, który był wewnętrznie rozdarty pomiędzy skrajnymi ujęciami świata, życia, czego przykładem kolejne powieści. Idealizm i zmysłowość, sztuka i nauka, praktyka muzyczna i teoria muzyki, otwarcie się na świat i zamknięcie w Kastalii, surowa i ascetyczna etyka harmonijnego życia w duchu protestantyzmu i wyzwolony żywot ostatniego człowieka w duchu Nietzschego, wiernie oddany syn Kościoła i „niewierzący wolnomyśliciel”…

19.01.2012 18:24

ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA | 56

Nieustanna konfrontacja przeciwstawnych postaw, pragnień i idei doskonale zdaniem Stockhausena odzwierciedlała problematykę współczesnego świata; problematykę, która również jemu samemu nie była obca. W rzeczywistości bowiem religia i nowoczesna sztuka nie były sobie przeciwstawne. W warunkach narodowego socjalizmu niemieckiego obie były wyrazem buntu. „Stockhausen – pisze Robin Maconie – jako dziecko przeżył konsekwencje socjalnego porządku ustanowionego w języku jako społecznym konstrukcie, w którym próbowano pozbawić go jego religii, zniszczyć rodzinę, zmilitaryzować jego edukację i wyeliminować najmniejszy ślad nowoczesnej sztuki i muzyki”.O Zanim został kompozytorem, intensywnie zastanawiał się nad moralnym wymiarem sztuki oraz relacją pomiędzy nowoczesnością i tradycją. Już jako uczeń szkoły dla nauczycieli próbował odpowiedzieć sobie na pytanie, jaka jest rola edukacji: czy jako nauczyciel może zajmować się sztuką współczesną? Lęk przez konserwatywnym charakterem szkoły oraz jej uzależnieniem od systemu politycznego – jak żywo pamiętał swego ojca nauczyciela, pracującego dla nazistów – ostatecznie zniechęcił Stockhausena do tego zawodu. Nie pozbawiło go to wątpliwości dotyczących konfliktu postaw przedstawionego w powieściach Hermanna Hessego. Również potem Stockhausenem targały podobne rozterki, kiedy po śmierci Meyera-Epplera zarzucił plany kariery naukowej, by bez reszty poświęcić się sztuce. Albo kiedy próbował pogodzić obyczajową swobodę i życie w ménage à trois (z żoną Doris, czwórką ich wspólnych dzieci oraz kochanką, a następnie drugą żoną Mary Bauermeister) z coniedzielnym uczestnictwem we mszy świętej. Treścią cyklu operowego LICHT w dużej mierze jest konflikt pomiędzy siłami konserwatywnymi i progresywnymi. Tu „problem Lutra”, ujawniający się w walce między Michałem jako zwolennikiem tradycji oraz Lucyferem jako buntownikiem przeciwko tradycji, zyskuje globalny, wręcz kosmiczny, uniwersalny sens prazasady. Grę szklanych paciorków można więc uznać za pierwsze ważne źródło dla LICHT. Mimo to rola Hermanna Hessego oraz jego słynnej powieści, o której Stockhausen z pasją dyskutował na przełomie lat 40. i 50., została potem przez kompozytora niejako zatajona. Jak pisze Blumröder, po tych kilku listach Stockhausen zamilkł i przez wiele lat nie wspominał o Grze szklanych paciorków. Dopiero w 1981 roku wrócił do niej, podkreślając znaczenie, jakie miała dla jego rozwoju artystycznego i duchowego. Stockhausen: „to dla mnie ważna książka, ponieważ muzyk łączony jest w niej z duchowym sługą [niem. der Knecht; Joseph Knecht to główny bohater powieści Hermanna Hessego – MP]. Uznałem ją za proroczą, ponieważ zrozumiałem, że najwyższym powołaniem człowieka jest bycie w najgłębszym sensie muzykiem, muzyczne pojmowanie i przedstawianie świata”.OO Bez wątpienia wysoka pozycja muzyka w Grze szklanych paciorków imponowała Stockhausenowi. Dzięki książce mógł odkryć w sobie powołanie do kom-

kp_rytualy_superformuly.indd 56

O Maconie, op. cit., s. 60. OO Stockhausen, Texte zur Musik, B. 6, s. 206.

19.01.2012 18:24

O Blumröder, op. cit., s. 24.

kp_rytualy_superformuly.indd 57

STOCKHAUSEN I HESSE | 57

pozycji jako najszlachetniejszej z dziedzin sztuki. Muzyka w ujęciu Hessego była drogowskazem życiowym, wyrocznią etyczną, umożliwiała ponadto otwarcie się człowieka na duchową tajemnicę. Stockhausen utożsamiał się z Josephem Knechtem, który – podobnie jak on – wcześnie stracił rodziców. Jako sierotą zajęła się nim szkoła, uwalniając od nieciekawej sytuacji domowej. Stockhausen całym sercem pragnął zostać Magistrem Ludi, książka Hessego, a później również listy wymieniane z pisarzem uświadomiły mu, że jego powołaniem nie jest literatura, lecz muzyka. Jako dziedzina tajemna, magiczna, mistyczna, abstrakcyjna, była muzyka alternatywą wobec skompromitowanej, podatnej na manipulację polityczną literatury. Stockhausen do końca zachował w sobie nieufność względem słowa pisanego, które w każdym momencie mogło okazać się językiem propagandy. Widać to doskonale na przykładzie librett oper LICHT, które czerpią z dadaizmu i surrealizmu, są absurdalne jak zapis automatyczny, a czasem przypominają gaworzenie niemowlęcia. Stockhausen rozbija słowa na sylaby i głoski, tworzy neologizmy, kontaminuje wyrazy, z czego powstaje poezja fonetyczna (Lautpoesie). Nieustannie poddaje sensy dekonstrukcji, jakby w obawie przed ukrytym gdzieś na dnie kłamstwem. Prawda nie miała dla niego charakteru językowego, lecz dźwiękowy, dlatego pracę nad utworem rozpoczynał od komponowania muzyki, do której następnie dopisywał tekst. Hesse poprzez swą powieść Gra szklanych paciorków uświadomił Stockhausenowi, że istnieje dziedzina sztuki nieskażona ideologią. Stockhausen wziął sobie też bez wątpienia głęboko do serca przestrogę przed uleganiem zbiorowym mechanizmom i emocjom. Do końca życia pozostał samotnikiem wśród rzeszy krytyków, zachował polityczną bezstronność, choć podobnie jak Hesse oskarżany był o związki zarówno z komunizmem, faszyzmem czy imperializmem. Wątek niezależności jednostki od ogółu podkreśla Stockhausen w liście do Goeyvaertsa, datowanym na 5 grudnia 1951 roku: „Być może dziś Grę szklanych paciorków odczytałbym zupełnie inaczej niż trzy lata temu. Jednak twoje zastrzeżenia wobec muzycznego dyletantyzmu i wyniosłej władzy ducha nie dotykają istoty książki. Dużo ważniejsza niż cokolwiek innego wydaje mi się w niej, po pierwsze, sama idea gry, o której przecież i ty wyrażasz się z uznaniem, mówiąc o rozgraniczeniu dyscyplin; po drugie jednak – przede wszystkim problem postawy jednostki wobec hierarchii”. O Idea gry szklanych paciorków, polegająca na harmonijnym współistnieniu dyscyplin artystycznych i naukowych, matematyki, muzyki, filozofii, astronomii, nie jest oczywiście nowa i kultywowana była już w starożytnej Grecji w kręgach Pitagorasa. W muzycznej twórczości Stockhausena etos szerokiego intelektualnego spojrzenia na sztukę, na znaczenie muzyki poza kontekstem dźwięków obecny jest na wszystkich etapach i poziomach tej twórczości, począwszy od serialnej

19.01.2012 18:24

ŚWIATOPOGLĄD I ESTETYKA | 58

kombinatoryki i muzycznej refleksji nad teorią chaosu, procesami stochastycznymi lat 50. i 60., poprzez utwory procesowe i intuitywne przełomu lat 60. i 70., aż po kosmologiczną koncepcję muzyki i powrót do procedur serialnych w LICHT i KLANG. Cała jego twórczość jest swego rodzaju dążeniem do realizacji idei gry szklanych paciorków. Idei zarazem pięknej i utopijnej. Od Hessego zaczerpnął więc też Stockhausen przekonanie, że jako artysta powinien w całości poświęcić się sztuce, niczym mnich odsunąć od siebie sprawy ziemskie. Artysta powinien bezgranicznie oddać się swemu dziełu, nawet jeśli odtrącić miałby społeczeństwo. A także że sztuka istnieje ponad jej twórcą jako ponadindywidualna „wyspa myśli”, dzięki czemu może się stać dla każdego duchowym azylem.O W swym ostatnim liście do Hermanna Hessego, datowanym na 22 września 1950 roku, Stockhausen prosi pisarza „gorąco o przebaczenie” za swoje „bezradne lamenty” nad przeszłością. Łzy rozlane nad sobą i światem krzepną, stając się „słonym kamieniem”. Stockhausen: „Kiedy ukradkiem wślizgnąłem się do mego ogrodu, potrąciłem go, przestępując inne lekką stopą. Nabrał połysku i twardości i stał się pięknym kryształem. […] Bardzo, bardzo kocham dziś ten wielki, kryształowy kamień. Pan mi go podrzucił, a on rozkwitł jak wieczna róża. Dziękuję panu i dziękuję łaskawemu Bogu, że pozwolił mi go potrącić”.OO

kp_rytualy_superformuly.indd 58

O Blumröder, op. cit., s. 15. OO Blumröder, op. cit., s. 26.

19.01.2012 18:24

kp_rytualy_superformuly.indd 320

19.01.2012 18:27

WYDAWNICTWO KRYTYKI POLITYCZNEJ UL. NOWY ŚWIAT 63 00-042 WARSZAWA REDAKCJA@KRYTYKAPOLITYCZNA.PL

DRUK I OPRAWA: ZAKŁAD POLIGRAFICZNOWYDAWNICZY POZKAL, INOWROCŁAW

REDAKCJA: KRZYSZTOF KWIATKOWSKI, JAKUB MAJMUREK KOREKTA: MAGDALENA SZROEDER PROJEKT OKŁADKI, PROJEKT TYPOGRAFICZNY I ŁAMANIE: ZDJĘCIE NA OKŁADCE: FOT. PETER HALL / GETTY IMAGES NEWS / FLASH PRESS MEDIA WWW.KRYTYKAPOLITYCZNA.PL KSIĄŻKI WYDAWNICTWA KRYTYKI POLITYCZNEJ DOSTĘPNE SĄ W PROMOCYJNEJ CENIE W CK NOWY WSPANIAŁY ŚWIAT (UL. NOWY ŚWIAT 63, WARSZAWA), ŚWIETLICY KP W TRÓJMIEŚCIE (UL. NOWE OGRODY 35, GDAŃSK), ŚWIETLICY KP W ŁODZI (UL. PIOTRKOWSKA 101, ŁÓDŹ) ORAZ KSIĘGARNI INTERNETOWEJ KP (WWW.SKLEP. KRYTYKAPOLITYCZNA.PL), A TAKŻE W SIECI EMPIK I DOBRYCH KSIĘGARNIACH NA TERENIE CAŁEJ POLSKI.