Z TORUNIA DO GWIAZD

W 2023 roku przypada nie tylko 550. rocznica urodzin Mikołaja Kopernika. Mija także 480 lat od jego śmierci i tyle samo od wydania De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach sfer niebieskich). Najsłynniejszy na świecie torunianin do dziś zachwyca dorobkiem naukowym i inspiruje kolejne pokolenia do podejmowania nowych wyzwań.

Tak zwany „gimnazjalny” portret Mikołaja Kopernika, znajdujący się obecnie w Sali Mieszczańskiej

Ratusza

Staromiejskiego w Toruniu, to jeden z najbardziej znanych wizerunków astronoma. Obraz jest również doceniany z uwagi na wyjątkowe walory artystyczne.

Powstał w XVI wieku i przedstawia uczonego w wieku ok. 35-40 lat.

W ramach uroczystych obchodów

550. rocznicy urodzin Mikołaja

Kopernika przeprowadzono renowację dzieła, które obecnie jest także lepiej wyeksponowane a nowa zabudowa, zapewnia mu bezpieczeństwo pod względem konserwatorskim.

Epokowe dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich po raz pierwszy wydane zostało drukiem w 1543 roku. Właśnie na okładce tej księgi, oprócz imienia i nazwiska, autor umieścił także słowo torunianin po łacinie. Nigdy nie zapominał o swoim pochodzeniu, choć mieszkał tu tylko do 18 roku życia. Z jego młodością związane są zwłaszcza dwa miejsca. Pierwsze to kamienica przy obecnej ulicy Kopernika – dawniej świętej Anny – gdzie w 1473 roku Mikołaj być może przyszedł na świat (dziś mieści się tu dedykowane astronomowi muzeum). Drugą lokacją, wskazywaną przez historyków jako możliwe miejsce narodzin przyszłego uczonego, jest – zburzony w XIX wieku – dom przy Rynku Staromiejskim. Z kolei podstawy wiedzy prawdopodobnie zdobywał w szkole przy obecnej Katedrze świętych Janów. W 1491 roku wyjechał na studia do Akademii Krakowskiej i to tam rozwinęła się jego pasja astronomiczna. Następnie uczył się we Włoszech – najpierw studiował prawo na Uniwersytecie w Bolonii, a potem, już jako kanonik warmiński po niższych święceniach, za zgodą kapituły rozpoczął kształcenie na studiach medycznych Uniwersytetu w Padwie.

CZŁOWIEK RENESANSU

Największą sławę przyniosła mu teoria heliocentryczna, wskazująca, że Ziemia wraz z innymi planetami krąży wokół Słońca. Jej pierwszym historycznym twórcą był, żyjący w III w. p.n.e., Arystarch z Samos, który mimo śmiałości twierdzeń, nie potrafił ich naukowo udowodnić. Natomiast Kopernik wykorzystał do tego zaawansowaną matematykę. Tym samym zakwestionował powszechne w tamtym czasie przekonanie o Ziemi w centrum wszechświata i istnienie niepodważalnych prawd w nauce. Tę zmianę światopoglądową nazywamy obecnie przewrotem kopernikańskim.

Astronomia nie była jednak jedyną dziedziną, w której specjalizował się uczony. Jako kanonik kapituły warmińskiej pełnił również funkcję administratora jej dóbr. To właśnie wtedy zaobserwował, że powierzony jego opiece majątek zaczyna tracić

– Dla świata Mikołaj Kopernik jest przede wszystkim tym, który otworzył ludzkości drzwi do naukowych rozważań na temat naszego miejsca we Wszechświecie.

Dla nas, w Kujawsko-Pomorskiem, pozostaje powodem do dumy i pięknym przykładem otwartego umysłu, który nie obawiał się dociekać prawdy

– podkreślał Marszałek na wartości. Dociekając przyczyny, dostrzegł zjawisko, które dziś nazywamy inflacją. Swoje ustalenia zaprezentował w 1521 r. podczas zjazdu Stanów Pruskich w Grudziądzu. Nazwiskiem torunianina określa się nie tylko odnoszące się do wartości pieniądza ekonomiczne prawo (Kopernika-Greshama), ale i sformułowane przez niego twierdzenie z zakresu geometrii (użyte w De revolutionibus orbium coelestium). Ponadto uczony zajmował się kartografią – sporządził chociażby mapy Warmii i zachodnich granic Prus Królewskich czy południowo-zachodniej części Zalewu Wiślanego. Przełożył również z greki na łacinę, pochodzący z VII wieku, poemat Teofilakta Symokatta. Z kolei jako lekarz dbał o stan zdrowia członków kapituły warmińskiej. Porad medycznych udzielał m.in. księciu

Piotr Całbecki, podczas ustanawiania rekordu Polski w przepisywaniu dzieła naukowego.

Albrechtowi Hohenzollernowi, pomagał także osobom niezamożnym. Z zachowanych, ręcznie wypisywanych przez Kopernika recept wiadomo, że głównym składnikiem stosowanych przez niego medykamentów były zioła.

Przyjaciele Kopernika

Te i inne fakty z życia wielkiego torunianina znamy m.in. dzięki nieustającym pracom badaczy i pasjonatów, również z naszego regionu. Wybitną znawczynią czasów Kopernika jest prof. Teresa Borawska, szefowa Pracowni Kopernikańskiej UMK. Obszerna monografia Mikołaj Kopernik i jego świat. Środowisko. Przyjaciele. Echa wielkiego odkrycia, której jest współautorką, w 2015 roku zdobyła Nagrodę im. Jana Jędrzejewicza – dla najlepszej polskojęzycznej książki

Najsłynniejszy pomnik poświęconej historii nauki i techniki. Za najdokładniejszą i najbardziej naukową biografię astronoma uznaje się z kolei wydaną po raz pierwszy 50 lat temu (i wznowioną w 2012 roku) książkę Mikołaj Kopernik. Środowisko społeczne i samotność, autorstwa Karola Górskiego, cenionego mediewisty, przez większość życia zawodowo związanego z toruńskim uniwersytetem.

Mikołaja Kopernika w naszym regionie znajduje się na Rynku Staromiejskim w Toruniu. Rzeźby przedstawiające astronoma można zobaczyć też w innych miejscowościach – w Bydgoszczy (prawie 5-metrowa metalowa konstrukcja w Dzielnicy Muzycznej), w Grudziądzu (popiersie na ulicy Starorynkowej i ławka Kopernika na Rynku) czy we Włocławku (głowa na postumencie przy placu Kopernika).

Michał Kłosiński, kustosz Domu Mikołaja Kopernika, od 20 lat przybliża tematykę związaną z uczonym i przyczynia się do sukcesu muzeum, które stało się już wizytówką Torunia. W ubiegłym roku placówka, jako jedyna w Polsce, doceniona została w konkursie „Europejskich Nagród Muzealnych” – m.in. za „nowe podejście interpretacyjne dla muzeum biograficznego, ukazujące

JERZY SZWARC (1928–2013) | Wybitny społecznik z Grudziądza, z sukcesem zainicjował budowę Planetarium i Obserwatorium Astronomicznego w swoim mieście. Był pomysłodawcą i współzałożycielem Federacji Miast Kopernikańskich oraz organizatorem Grudziądzkich Dni Kopernikańskich. To dzięki niemu odbywało się także Ogólnopolskie Młodzieżowe Seminarium Astronomiczno-Astronautyczne, a w Grudziądzu stanął pomnik Mikołaja Kopernika. Z pasją popularyzował lokalne wątki związane z wielkim uczonym.

PIOTR MAJEWSKI | Dziennikarz radiowy, popularyzator astronomii, autor audycji Radio Planet i Komet w Polskim Radiu PiK oraz członek Rady Programowej projektu „Astrobaza-Kopernik”, z okazji tegorocznego jubileuszu stworzył multimedialną opowieść Niebo Kopernika, poświęconą obserwacjom astronomicznym wybitnego uczonego. Treści te prezentowane są na żywo podczas cyklu spotkań odbywających się w różnych miejscowościach naszego regionu.

PROF. DR HAB. KRZYSZTOF MIKULSKI | Ceniony kopernikolog, dyrektor Instytutu Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu, od lat odkrywa i przybliża m.in. kolejne fakty z życia wielkiego astronoma. Jest autorem opracowania Mikołaj Kopernik – środowisko społeczne, pochodzenie i młodość, przewodniczy Radzie Programowej portalu naukowego Nicolaus Copernicus Thorunensis. Był pomysłodawcą Światowego Kongresu Kopernikańskiego, obecnie pełni funkcję dyrektora tego wydarzenia.

Tegoroczny

21. Toruński Festiwal Nauki i Sztuki odbywał się pod hasłem „Pięć wieków po Koperniku”. Uczestnicy mogli wziąć udział w takich spotkaniach, jak choćby wykład dr. hab. Jarosława Dumanowskiego, prof. UMK z Instytutu Historii i Archiwistyki, na temat diety wybitnego astronoma. Prelekcji towarzyszyła degustacja potraw przygotowanych przez toruńskich kucharzy, którzy odtworzyli dawne receptury.

SZKOŁY PRZYJACIÓŁ KOPERNIKA | Do programu organizowanego przez Centrum relacje pomiędzy historią a miastem, a także biografią wielkiego człowieka a miastem”. Współzałożycielką tego wyjątkowego miejsca i autorką kopernikańskich kolekcji jest Janina Mazurkiewicz – urodzona w Inowrocławiu, a od czasu studiów na UMK związana już z Toruniem. – Tak się złożyło, że zaprzyjaźniłam się z Kopernikiem, ponieważ przez 40 lat prowadziłam jego dom – tłumaczy muzealniczka. Jako niestrudzona popularyzatorka dorobku astronoma wiedzą o nim dzieliła się nie tylko w kraju, ale i za granicą. Chętnie odwiedzała też uczniów ze szkół noszących jego imię, w których pomagała uzupełniać zbiory biblioteczne. Miasto zawdzięcza jej również powołanie Muzeum Piernika czy Fundacji Przyjaciół Planetarium.

Badań Kopernikańskich i Szkołę Podstawową nr 7 im. M. Kopernika w Toruniu zgłosiło się 250 placówek. Aby otrzymać miano Szkoły Przyjaciół Kopernika, uczestnicy muszą spełnić określone warunki, takie jak np. przygotowanie lekcji o działalności i osiągnięciach astronoma, zrealizowanie w dowolnej technice filmu o Koperniku, opracowanie gry planszowej, miejskiej lub escape roomu czy zorganizowanie obchodów związanych z wybraną rocznicą. Na zdjęciu starający się o certyfikat uczniowie ze Szkoły Podstawowej nr 3 w Lipnie.

MIASTA KOPERNIKAŃSKIE | Bydgoszcz, Grudziądz, Inowrocław, Włocławek, Chełmno oraz 6 miast spoza naszego regionu (Malbork, Kraków, Olsztyn, Braniewo, Lidzbark Warmiński, Lubawa i Frombork) uhonorowane zostały pamiątkowym medalem wybitym w Toruniu z okazji tegorocznych obchodów Roku Mikołaja Kopernika. Wyróżnienie to przyznano za krzewienie i zachowanie tradycji kopernikańskiej. Medal zaprojektowała toruńska mistrzyni medalierstwa i obiektu rzeźbiarskiego, prof. Alicja Majewska.

Uczony Dla Wszystkich

Mikołaj Kopernik coraz częściej staje się także bohaterem dzieł popkultury, a jego wizerunek nie jest zarezerwowany wyłącznie dla instytucji muzealnych. Bydgoszczanie, scenarzysta Maciej Jasiński i rysownik Jacek Michalski, w ubiegłym roku stworzyli na zlecenie Samorządu Kujawsko-Pomorskiego 48-stronicowy komiks Uczeń Kopernika. Publikacja ta w atrakcyjny sposób przybliża życiorys i najważniejsze dokonania astronoma – w przystępnej, lekkiej formie, idealnej również dla młodszych czytelników.

Z kolei w lutym 2023 roku przed rektoratem Uniwersytetu Mikołaja Kopernika zaprezentowano efekty prac naukowców z Wydziału Sztuk Pięknych nad najsłynniejszym portretem malarskim astronoma.

Wystawa Nieznane oblicza Kopernika, zorganizowana przez Kujawsko-Pomorskie Centrum Dziedzictwa w Toruniu, pokazywała zastosowanie nowoczesnych technik badawczych (takich jak np. obrazowanie cyfrowe w różnych zakresach promieniowania elektromagnetycznego) i wynikające z tego nowe odkrycia, uzupełniające wiedzę na temat dzieła oraz warsztatu jego twórcy. Za koncepcję i organizację ekspozycji odpowiada dr Marek Rubinkowicz, dyrektor KPCD, natomiast kuratorką naukową wystawy jest prof. dr hab. Elżbieta Basiul.

Harmonogram wydarzeń związanych z obchodami 550. urodzin Mikołaja Kopernika znaleźć można na stronie kujawsko-pomorskie.pl – w zakładce „Promocja/2023 – Rok Mikołaja Kopernika”.

W Toruniu znajdują się już dwa murale z Mikołajem Kopernikiem – pierwszy powstał w 2018 roku na wieżowcu przy Szosie Lubickiej, przedstawia astronoma w otoczeniu pszczół. Drugi – Kopernik z astrolabium – odsłonięto w 2022 r. na elewacji

Specjalistycznego Szpitala Miejskiego. W planach jest powstanie trzeciego, który ozdobi ścianę przy ulicy Solskiego.

Grafika będzie nawiązywać stylem do rzeźb Stanisława Szukalskiego.