Vera Vlot - Duurzaam theater maken 2.0: de obstsakels by Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten

Duurzaam theater maken 2.0: de obstakels Welke initiatieven ontplooit de Nederlandse theatersector om duurzaam werken te stimuleren en hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht?

Vera Vlot, groep R Intern begeleider: Anita Twaalfhoven Extern begeleider: Maaike M.H. van Langen Studieleider: GwenoĂŤle Trapman Ingeleverd op: 10 maart 2014 Opleiding Productie Podiumkunsten, de Theaterschool Amsterdam Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten

Do not print this message

unless you really need to

Inhoudsopgave Hoofdstuk 1: Inleiding .................................................................................................................................... 5 1.1 Aanleiding .................................................................................................................................................................5 1.2 Doel, hoofdvraag en deelvragen ......................................................................................................................6 1.2.1 Hoofdvraag.......................................................................................................................................................6 1.2.2 Deelvragen .......................................................................................................................................................6 1.3 Aanpak........................................................................................................................................................................6 1.4 Leeswijzer .................................................................................................................................................................7 1.5 Introductie duurzaamheid .................................................................................................................................7 1.5.1 Het begrip â&#x20AC;&#x2DC;duurzaamheidâ&#x20AC;&#x2122; ........................................................................................................................8 1.5.2 Moeizame eerste stappen ..........................................................................................................................8 1.5.3 Buiten Nederland ....................................................................................................................................... 10 1.6 Conclusie Inleiding ............................................................................................................................................. 11 Hoofdstuk 2: Duurzaam beleid ................................................................................................................ 12 2.1 Beleid vanuit de overheid................................................................................................................................ 12 2.1.1 Regering: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) .................................. 12 2.1.2 Fonds Podiumkunsten (FPK) ................................................................................................................ 13 2.1.3 Gemeente Amsterdam .............................................................................................................................. 14 2.1.4 Amsterdams Fonds voor de Kunst (AFK) ......................................................................................... 15 2.2 Brancheorganisaties .......................................................................................................................................... 15 2.2.1 Vereniging voor Podiumtechnologie (VPT) .................................................................................... 15 2.2.2 Vereniging van Schouwburg- en ConcertgebouwDirecties (VSCD) ...................................... 16 2.2.3 Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK)............................................................... 16 2.3 Duurzaamheidsorganisaties........................................................................................................................... 17 2.3.1 Stichting Stimular en Changemakers ................................................................................................. 17 2.3.2 Green Key keurmerk - KMVK ................................................................................................................ 17 2.4 Conclusie hoofdstuk 2 ....................................................................................................................................... 18 Hoofdstuk 3: Duurzaamheidsconvenanten ......................................................................................... 20 3.1 Groen Theater Rotterdam ............................................................................................................................... 20 3.2 Duurzaamheidskring Haagse Theaters ..................................................................................................... 21 3.3 Duurzame Evenementen Utrecht ................................................................................................................. 22 3.4 Duurzame Theaters Amsterdam .................................................................................................................. 23 3.5 Interviews .............................................................................................................................................................. 24 3.6 Conclusie ................................................................................................................................................................ 31 Hoofdstuk 4: duurzame initiatieven ...................................................................................................... 34 3

4.1 Langlopende duurzame initiatieven ........................................................................................................... 34 4.1.1 ‘GearHub’ van Frans van Oekel ............................................................................................................. 34 4.1.2 IkZoekWatJijVastHebt van ‘N More .................................................................................................... 36 4.1.3 Materials for the Arts, New York.......................................................................................................... 36 4.2 Eenmalige duurzame acties en evenementen ......................................................................................... 37 4.2.1 “Het Groene Theater”................................................................................................................................ 37 4.2.2 Duurzaamheidsweek AHK/Theaterschool ...................................................................................... 37 4.3 Voorstellingen over duurzaamheid .......................................................................................................... 37 4.3.1 Schwalbe speelt Op eigen kracht van theatercollectief Schwalbe (2010) ............................ 38 4.3.2 Longen van Studio Dubbelagent (2013) ........................................................................................... 38 4.3.3 De Botanische tuinen van Antarctica van collectief Nachtkrab (2014) ................................ 38 4.6.1 Josine Gilissen, Wunderbaum ............................................................................................................... 39 4.6.2 Vincent Rietveld, De Warme Winkel .................................................................................................. 40 4.6.3 Benjamin Verdonck ................................................................................................................................... 42 4.7 Conclusie duurzame initiatieven .................................................................................................................. 45 Hoofdstuk 5: conclusie en aanbevelingen............................................................................................ 48 5.1 Beantwoording hoofdvraag ............................................................................................................................ 48 5.1.1 Welke initiatieven ontplooit de Nederlandse theatersector om duurzaam werken te stimuleren? .............................................................................................................................................................. 48 5.1.2 … en hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht? .............................. 49 5.2 Mogelijkheden voor verder onderzoek ..................................................................................................... 53 5.3 Nawoord ................................................................................................................................................................. 54 Bronnenlijst .................................................................................................................................................... 57 Bijlage: interviewvragen ............................................................................................................................ 62

Hoofdstuk 1: Inleiding 1.1 Aanleiding Misschien komt het doordat ik opgegroeid ben in het Noorden des lands, op het platteland, met veel natuur om mij heen waarin ik mij thuis voelde. Misschien heb ik een aangeboren drang naar sober en zuinig leven - niet te verwarren met ‘zunigheid’, wat iets heel anders is. Of misschien komt het gewoon doordat ik heel veel naar het Jeugdjournaal keek, waar ik tientallen keren het broeikaseffect in animatiefilmpjes uitgelegd kreeg. Iets heeft gemaakt dat het milieu mij boeit, en dat ik, als ik mijzelf vergelijk met leeftijdsgenoten, ‘bovenmatig enthousiast’ word van duurzame initiatieven zoals waterbesparende kranen, elektrische auto’s, kunstwerken van restafval of een zaklamp op zonne-energie. Vanuit mijn eigen interesse, mijn frustratie door het gebrek aan duurzaamheid dat ik vaak tegenkom binnen de theaterwereld, en mijn eigen nieuwsgierigheid naar mogelijkheden om het duurzamer aan te pakken, heb ik besloten mijn scriptieonderzoek te doen naar duurzaamheid in theater. Ik wil het hebben over de duurzame keuzes die organisaties maken, in hoeverre dat gebeurt, en vooral waarom dat wel of niet gebeurt. Milieu en duurzaamheid is iets dat wat mij betreft hoog in het vaandel zou moeten staan bij elke organisatie, maar wat vanwege andere prioriteiten niet altijd lukt. Tegelijkertijd kennen we allemaal de beelden van afbrokkelende ijsschotsen, opschuivende woestijnen en extreme natuurrampen. De noodzaak van milieubescherming is al lang niet meer te ontkennen, en gelukkig doen we dat ook steeds minder. In alle sectoren van de maatschappij moeten we eraan geloven. De Nederlandse overheid sluit zich aan bij de doelstelling van de Europese Unie, die streeft naar 80-95% minder CO2-uitstoot in 2050 (ten opzichte van 1990). In 2020 moet de uitstoot al 20% minder zijn. Het kabinet wil daarnaast dat in 2020 14% van de Nederlandse energiebehoefte afkomstig is uit hernieuwbare bronnen1. Logischerwijs verbinden ook steeds meer bedrijven en instellingen zich, al dan niet verplicht, aan deze doelstellingen. De theatersector lijkt zich in dat opzicht nog niet helder gepositioneerd te hebben. Nederlandse theaterorganisaties hebben niet alleen een maatschappelijke (voorbeeld)functie, maar worden ook deels gefinancierd door de overheid. Op het eerste gezicht zou het logisch zijn als zij de overheidsrichtlijnen direct volgen. Maar hoe zou dat moeten, waar begin je en bij wie ligt de verantwoordelijkheid? In deze ‘barre tijden’ voor de Nederlandse theatersector lijkt het me goed om op dit gebied juist verder te onderzoeken wat de mogelijkheden zijn tot ‘verduurzaming’ en samenwerking daarin.

www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/energiebeleid-nederland 5

1.2 Doel, hoofdvraag en deelvragen Marleen Kunst schreef in 2010 de scriptie Duurzaam theater maken. Hierin was een verkenning te lezen van verschillende initiatieven in theaterwereld, met name in Rotterdam. Inmiddels zijn er verspreid door het land diverse initiatieven bijgekomen en lijkt de term duurzaamheid iets meer door te dringen in de theaterwereld. Tegelijkertijd hebben ook de economische crisis en de bezuinigingen op cultuur hun effect op organisaties. In deze scriptie stel ik mijzelf ten doel een antwoord te formuleren op de volgende hoofdvraag: 1.2.1 Hoofdvraag Welke initiatieven ontplooit de Nederlandse theatersector om duurzaam werken te stimuleren en hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht? In mijn scriptie versta ik onder ‘Nederlandse theatersector’ de volgende partijen: -

Beleidsmakers (overheden en publieke fondsen)

Branche organisaties of –verenigingen

Theaterorganisaties, waaronder vallen: o

Theaters

Gezelschappen

Evenementen of festivals

Combinaties van bovenstaande

Via bovenstaande volgorde zal ik in mijn onderzoek ook steeds verder inzoomen op de sector: van beleidsmaker naar uitvoerende. Dit doe ik aan de hand van de volgende deelvragen. 1.2.2 Deelvragen 

Op welke manier wordt er beleid gemaakt dat aanzet tot het verduurzamen van theater in Nederland?



Welke convenanten zijn er gesloten tussen theaterorganisaties in Nederland?



Welke nieuwe initiatieven zijn er op het gebied van duurzaamheid in de Nederlandse theaterwereld? En tegen welke belemmeringen loopt men aan?

1.3 Aanpak Bij de start van mijn onderzoek heb ik gezocht naar bestaande literatuur over duurzaamheid in theater en algemener, in de culturele sector. Ik kwam er al snel achter dat er nog geen boeken geschreven zijn over dit specifieke onderwerp. Er is bijvoorbeeld wel geschreven over duurzaamheid in architectuur, duurzame mode, en ook over de technische kant: literatuur over afval, recycling en hergebruik, cradle-2-cradle, CO2-uitstoot of Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, maar niet over duurzaamheid in de Nederlandse theatersector. Ik heb dus geen uitgebreide literatuur gevonden die ik echt bij het schrijven van mijn scriptie heb kunnen 6

gebruiken. Wel heb ik veel artikelen gevonden over theater met betrekking tot duurzaamheid, zoals in de tijdschriften Zichtlijnen en Boekman, waar ik wel specifiekere informatie in vond. Om deze informatie uit te breiden, heb ik ook een aantal interviews gehouden met verschillende mensen uit het veld en deze interviews als bronmateriaal gebruikt. Voor mij hebben deze interviews als bron de grootste waarde gehad voor deze scriptie, omdat ik specifiek kon ingaan op mijn onderzoeksgebied. Deze gesprekken vormen een relevante bron van informatie over duurzaam werken en denken in de theatersector.

1.4 Leeswijzer In dit eerste hoofdstuk heb ik de aanleiding voor het schrijven van deze scriptie uitgelegd en zal ik een achtergrond schetsen van waaruit ik ben gaan onderzoeken. In de hoofdstukken 2, 3 en 4 zal ik steeds verder inzoomen: van landelijk beleid naar individuele initiatieven op het gebied van duurzaamheid. In hoofdstuk 2 geef ik een inventarisatie van het beleid in Nederland op het gebied van duurzaam theater maken. Ik bespreek daarbij het ministerie van OCW, enkele grote fondsen en brancheorganisaties binnen de podiumkunstensector. In hoofdstuk 3 ga ik verder in op samenwerkingen met betrekking tot duurzaamheid in de sector en kijk ik naar de convenanten die op dit gebied gesloten zijn in verschillende steden door theaterorganisaties. In hoofdstuk 4 bespreek ik verschillende eigen initiatieven van personen of groepen in de theatersector die een duurzame uitwerking hebben en komen enkele makers aan het woord over hun verhouding tot het onderwerp. Tot slot geef ik in hoofdstuk 5 een overzicht van mijn bevindingen en beantwoord ik mijn hoofdvraag. Ik doe daarna een aantal aanbevelingen voor verder onderzoek en voor mogelijke nieuwe stappen in de weg naar een duurzamere theatersector. Ik maak in deze scriptie onderscheid tussen verschillende soorten citaten. De citaten die tussen â&#x20AC;&#x2DC;â&#x20AC;Śâ&#x20AC;&#x2DC; staan komen uit gepubliceerde artikelen en geschreven bronnen. De cursief gedrukte citaten zijn afkomstig uit ongepubliceerde interviews, telefoongesprekken en e-mails die ik zelf heb verzameld. Alle gebruikte bronnen zijn terug te vinden in de bronnenlijst op pagina 57.

1.5 Introductie duurzaamheid Ik zal om te beginnen een beknopt overzicht geven van relevante zaken die tot nu toe hebben plaatsgevonden met betrekking tot duurzaamheid en theater in Nederland. Wat voor soorten duurzaamheid kunnen we onderscheiden en met welke definitie werk ik in mijn scriptie? Daarna geef ik enkele voorbeelden van duurzame stappen tot nu toe.

1.5.1 Het begrip ‘duurzaamheid’ De website www.vandale.nl omschrijft het woord ‘duurzaam’ als volgt: duur·zaam (bijvoeglijk naamwoord, bijwoord; vergrotende trap: duurzamer, overtreffende trap: duurzaamst) 1 lang durend 2 weinig aan slijtage of bederf onderhevig 3 het milieu weinig belastend2 In deze scriptie richt ik mij primair, tenzij expliciet genoemd, op de derde definitie: het milieu weinig belastend, oftewel ‘ecologische duurzaamheid’. In dat kader roept het termen op als ‘recycling’, ‘hergebruik’, ‘co2-uitstoot’, ‘cradle2cradle’ en ‘groene energie’, die wat mij betreft allemaal van toepassing zijn. In een artikel in Zichtlijnen van november 2009 breidt Jeroen de Leeuw de definitie van duurzaamheid uit door de rol van de mens toe te voegen: ‘Duurzaamheid, daarmee wordt bedoeld dat we efficiënt en doordacht met energie en grondstoffen moeten omgaan. Dat de dingen een zo lang mogelijke levensduur hebben en minimale belasting opleveren voor het milieu, van fabricage tot sloop.’3 Ik richt mij vooral op ecologische duurzaamheid, volgens bovenstaande definitie van Jeroen de Leeuw. Naast ecologische duurzaamheid zal ik in sommige gevallen ook de termen economische en sociale of maatschappelijke duurzaamheid gebruiken. Economische duurzaamheid heeft betrekking op financiën: een economisch duurzame keuze betekent meestal ‘financieel voordelig’, vaak op de lange termijn. Sociale, of maatschappelijke duurzaamheid, heeft vanzelfsprekend betrekking op het versterken van sociale verbindingen in de samenleving, op grote schaal (bijvoorbeeld landelijk beleid ten behoeve van integratie) of op kleine schaal (zoals een theater dat meer verbinding zoekt met buurtbewoners). Ecologische, economische en maatschappelijke duurzaamheid komen regelmatig tegelijkertijd voor. Voorbeelden hiervan benoem ik verderop in deze scriptie. 1.5.2 Moeizame eerste stappen De podiumkunsten zijn in hun aard geen duurzame bedrijfstak. Het tijdelijke bestaan van theaterproducties is een oorzaak dat er veel niet-duurzame keuzes worden gemaakt: scripts worden geprint, publiciteitsmateriaal wordt gedrukt, decors worden gebouwd en van al dit materiaal wordt het grootste deel weggegooid als een speelperiode afgelopen is. Reizende gezelschappen leggen honderden kilometers af met zowel personenvervoer als transport van decor en techniek. Theaters verbruiken veel energie met de licht- geluids- en 2 3

www.vandale.nl/opzoeken?pattern=duurzaam&lang=nn De Leeuw, 2009 Zichtlijnen november 2009: p. 12

verwarmingsinstallaties. Ook het publiek dat naar het theater komt veroorzaakt vervuiling met verschillende vervoersmiddelen. In het voorjaar van 2012 verscheen een editie van het tijdschrift Boekman, gewijd aan het onderwerp ‘Kunst en natuur’4. Robbert van Heuven constateert hierin in zijn artikel Je moet niet voor ecopolitie willen spelen dat de theatersector ‘toch nog niet heel hard loopt als het gaat om duurzaamheid’5. Een onderzoek van Jeroen de Leeuw in 2009 voor Zichtlijnen, de Benchmark Duurzaamheid 2009 waarvoor hij 38 podia in Nederland aanschreef voor een uitgebreide enquête, gaf een lichtelijk teleurstellend resultaat: ‘de indruk vanuit de Benchmark is dat de podia over het geheel genomen achterlopen. (…) Gedrag blijkt een zwaar onderbelichte factor. Toch bepaalt het gedrag van medewerkers of beleid omgezet wordt naar acties.’6 In 2010 komt De Leeuw in het artikel Geen woorden maar daden met een stappenplan voor theaters om een ‘vliegende start met duurzaamheid te maken’.7 Daarin geeft hij drie concrete stappen die gemaakt moeten worden, van voorbereiding (maak goede afspraken, zorg voor gezamenlijke inzet en maak een lijst met simpel uit te voeren besparingsacties), tot uitvoering (waarin volhouden het belangrijkst is), en ten slotte evalueren en vooral verder gaan. Ook geeft hij enkele valkuilen aan: afhankelijkheid van derden, energie in de verkeerde dingen steken (in cijfers en boekhouding in plaats van CO2-beperkende acties), en afwachtendheid omdat er geen beleid is.8 Oud-OPP’er Marleen Kunst stelt in haar scriptie Duurzaam Theater Maken (juni 2010) de hoofdvraag ‘Hoe kan een theaterorganisatie zo duurzaam mogelijk opereren?’. Ze schetst de situatie en initiatieven van dat moment en spreekt daarvoor met Groen Theater-aanjagers van vier Rotterdamse gezelschappen. Ze concludeert uit deze gesprekken dat de gezelschappen nog moeite hebben om flinke veranderingen door te voeren, met name als het gaat om de ‘theaterspecifieke bedrijfsvoering’: ‘de ontwerpers beslissen welke keuzes gemaakt worden, waarbij de artistieke inhoud voorop staat en het aspect duurzaamheid nauwelijks een rol speelt’9 Ook hebben gezelschappen, zo blijkt uit haar onderzoek, ondanks het ondertekenen van de overeenkomst Groen Theater Rotterdam, behoefte aan beleid. Zij hadden alle vier tot dan toe geen eigen beleid opgesteld. Zodra er duidelijkere richtlijnen zijn, weten ze ook beter hoe ze hun eigen verduurzaming kunnen aanpakken. Marleen Kunst besluit haar scriptie met een uitgebreid overzicht van duurzame keuzes die een gezelschap kan maken binnen de verschillende onderdelen van theaterproducties, zoals beleid, Boekman 90: Kunst en natuur 2012 Van Heuven. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 38 6 De Leeuw. Zichtlijnen november 2009: p.12-15 7 De Leeuw. Zichtlijnen mei 2010: p. 32-35 8 De Leeuw. Zichtlijnen mei 2010: p. 32-35 9 Kunst, 2010: p. 34 4 5

bedrijfsvoering, zowel facilitair als theater-specifiek (waaronder decor, licht, kostuum etc.), en bewustwording van het publiek. Ik kies er, in tegenstelling tot Marleen Kunst, in mijn onderzoek voor om niet te focussen op cijfers, wat precies wel en niet duurzaam is, of welke (technische) mogelijkheden er allemaal zijn om te verduurzamen, maar ik wil meer kijken naar de mate waarin en de manier waarop organisaties of personen vandaag de dag in de theatersector überhaupt plannen maken om zich met duurzaamheid bezig te houden. Sandra Jongenelen schrijft in Boekman Kunst en natuur dat ‘duurzaamheid geen holle trend of modieuze oprisping is, maar noodzaak voor het verminderen en oplossen van wereldwijde problemen. Dat besef groeit ook binnen de cultuursector.’10 Wel constateert zij dat ‘stimulerend duurzaam beleid lijkt te ontbreken.’ Redacteur Anita Twaalfhoven concludeert dat ‘de meest innovatieve en creatieve oplossingen uit de praktijk lijken te komen, niet vanuit de overheid”11. In hoofdstuk 4 ga ik verder in op enkele van deze initiatieven binnen de theatersector. In de zoektocht naar een duurzamere werkwijze kan de Nederlandse theatersector al een en ander leren van andere kunstvormen. Zo wordt in de modewereld al tijden duurzaam gewerkt, in de architectuur worden veel duurzame ideeën verwerkt, al mist er een totaalvisie12, en in de film worden eerste stappen gezet door wedstrijden op dit gebied uit te schrijven. Ook in de theater- en evenementensector worden er stappen gezet, maar worden ook obstakels aangegeven. Zo wordt aangegeven dat theaterorganisaties moeite hebben met grote duurzame investeringen en niet goed weten waar ze moeten beginnen. 13 1.5.3 Buiten Nederland De Belgische theatersector lijkt iets voor te lopen op die van Nederland. Geert Van der Speeten beschrijft hier in hetzelfde nummer van Boekman voorbeelden van: omdat België een minister van Cultuur, Natuur en Leefmilieu kent, worden de aspecten cultuur en natuur sneller en vanzelfsprekender met elkaar verbonden in het beleid. Het Kaaitheater organiseert op regelmatige basis het festival ‘Burning Ice’, waarbij een forum voor discussie gecombineerd wordt met kunst, het Vlaams Theater Instituut (VTI) heeft een werkgroep EcoPodia, een vragenlijst om als theaterorganisatie je duurzaamheid te checken en gezelschappen proberen een productie CO2-neutraal te maken14.

Jongenelen, 2012. Boekman 90: Kunst en natuur: p. 14 Twaalfhoven, 2012. Boekman 90: Kunst en natuur: p. 3 12 Twaalfhoven.: 2012. Boekman 90: Kunst en natuur: p. 3 13 Van Heuven. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 39 14 Van der Speeten, 2012. Boekman 90: Kunst en natuur: p. 23 10 11

Een andere voorloper van en voorbeeld voor groene initiatieven in Nederland is het Londense Green Theatre project: 48 Londense theaters kregen een half miljoen pond van de gemeente om te verduurzamen. Einddoel is om de CO2-uitstoot van de theaters in 2025 met 60 % te verminderen15. Het Arcola Theater in Londen geeft daarin een goed voorbeeld van aanpassingen aan een theatergebouw. Het theater is vrijwel geheel duurzaam en heeft van het enthousiast maken van zijn publiek hierover zijn missie gemaakt. Bij alles wat er gedaan wordt, wordt de vraag gesteld: â&#x20AC;&#x2DC; hoe kunnen we dit duurzaam doenâ&#x20AC;&#x2122;. Voor de verhuizing naar een nieuw pand krijgt het Arcola Theater een miljoen pond van de Engelse Arts Council om zelfontworpen duurzame aanpassingen te doen.

1.6 Conclusie Inleiding Aan de hand van de in dit hoofdstuk omschreven definitie en het korte overzicht van ontwikkelingen tot nu toe, ga ik in de komende hoofdstukken steeds verder inzoomen op de theatersector: ik begin bij een onderzoek naar de overheid en overkoepelende organisaties, bespreek vervolgens de convenanten die gesloten zijn en bespreek daarna enkele particuliere initiatieven die in de theatersector genomen zijn.

Van Heuven. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 39 11

Hoofdstuk 2: Duurzaam beleid Op welke manier wordt er beleid gemaakt dat aanzet tot het verduurzamen van theater in Nederland? Ik begin mijn zoektocht hiernaar bij instanties die de mogelijkheden hebben om door middel van beleid verantwoordelijkheid te eisen van organisaties. Op welke manieren wordt er ‘van hoger hand’ beleid gemaakt en regelgeving opgelegd? Ik heb contact gezocht met een aantal overheidsinstanties en kunstenfondsen en heb hen gevraagd naar hun beleid. Daarnaast bespreek ik de rol van enkele brancheorganisaties en specialisten in duurzame ontwikkelingen, zoals Green Key.

2.1 Beleid vanuit de overheid Om een goed totaalbeeld te krijgen van landelijke, regionale en lokale overheidsplannen, is een grootschalig onderzoek gewenst, wat teveel is in het kader van deze scriptie. Om enigszins een beeld te krijgen van beleid vanuit verschillende overheden bespreek ik enkele voorbeelden: het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, het grootste landelijke orgaan; het Fonds Podiumkunsten, het grootste landelijke fonds; de gemeente Amsterdam en het Amsterdams Fonds voor de Kunst, omdat ook dit fonds een groot gemeentelijk fonds is. Een aantal grote spelers dus, waarmee wij als theaterstudenten ook regelmatig te maken (zullen) hebben. 2.1.1 Regering: Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) In Boekman 90: Kunst en natuur bespreekt Sandra Jongenelen in hoeverre initiatieven vanuit de sector worden gestimuleerd door, dan wel georganiseerd met of door (landelijke) overheden. Zij concludeert: ‘Terwijl de kunsten cultuurwereld zich roert, hult het ministerie van OCW zich in stilzwijgen. (…) Stimulerend duurzaam beleid ontbreekt.’ Er zijn voornamelijk interessante initiatieven te vinden in de sectoren mode, architectuur, (industriële) vormgeving en film, waarvan mooie overzichten te bekijken zijn op informatieve websites1617. Hierbij is er soms betrokkenheid vanuit de overheid. Een enkele keer wordt een project ondersteund door het ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie: dat financiert bijvoorbeeld wedstrijden voor het vergroenen van mode, vormgeving, film en architectuur. Voormalig staatssecretaris Halbe Zijlstra (VVD) van Cultuur, heeft tijdens zijn termijn, die liep tot november 2012, 200 miljoen bezuinigd op kunst en cultuur18’. Mede hierdoor is men in de theatersector sterk bezig met de vraag hoe je kunt doorwerken met minder geld en is er minder aandacht voor een thema zoals duurzaamheid.

Jongenelen. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 15 Voorbeelden van dit soort websites zijn www.cyclifier.org en www.superuse.org 18 Jongenelen. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 16 16 17

Bij de uitreiking van een ‘duurzaam lintje’ door toenmalig minister Marja van Bijsterveldt (CDA) van OCW (2011), benadrukte zij dat initiatieven op het gebied van duurzaamheid uit de samenleving moeten komen. ‘Werkelijk stimulerende maatregelen ontbreken en zijn ook niet te verwachten. De bal ligt bij de sector’19, zegt Jongenelen. Om mij verder te informeren heb ik contact gehad met Erna Prein, voorlichter van het ministerie van OCW. Zij kon mij vertellen dat overheidsgebouwen, waaronder ook theaters, aan bepaalde eisen moeten voldoen. Meer informatie of specifieke richtlijnen vanuit OCW op het gebied van duurzaamheid voor gezelschappen of andere theaterorganisaties dan gebouwen, was niet beschikbaar. Green Deals De overheid heeft wel een regeling in het leven geroepen die ‘Green Deals’ heet, al is die niet zozeer specifiek voor theater bedoeld. De Green Deal is geen subsidie, maar een samenwerkingsverband om belemmeringen rond allerlei projecten uit de weg te nemen. Door bestaande belemmeringen blijft een aanzienlijk potentieel van verduurzaming onbenut. De overheid kan met de Green Deal een rol spelen door: 

partijen bij elkaar te brengen;



kennis te verschaffen;



belemmerende regelgeving te wijzigen.

Inmiddels (eind 2012) heeft de Rijksoverheid ruim 150 Green Deals afgesloten met burgers, bedrijven, maatschappelijke organisaties en andere overheden. De 75 Green Deals die in 2011 zijn afgesloten, hadden vooral betrekking op energie. De Green Deals die er in 2012 zijn bijgekomen, beslaan een veel breder terrein en gaan onder meer ook over water, grondstoffen, mobiliteit en biodiversiteit. De komende jaren wil de Rijksoverheid nog meer Green Deals afsluiten20. Er zijn nog geen Green Deals afgesloten op het specifieke gebied van kunst en cultuur. 2.1.2 Fonds Podiumkunsten (FPK) Het Fonds Podiumkunsten is het grootste landelijke fonds dat door de overheid gefinancierd wordt en meerjarige of enkelvoudige projectsubsidies toekent aan gezelschappen of makers. Ik vroeg Laurien Saraber, medewerker Algemeen Beleid bij het Fonds Podiumkunsten, of het FPK een beleidsmatig standpunt inneemt ten opzichte van duurzaamheid in theater, en of er concrete richtlijnen zijn waarop aanvragen beoordeeld worden. Zij zegt hierover:

19 20

Jongenelen. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 20 www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-economie 13

‘Het is een interessant en opkomend thema, duurzaamheid en theater. Maar het Fonds Podiumkunsten heeft er (nog) geen beleid op. Tot nu toe stellen wij geen eisen op het gebied van duurzaamheid. Ik verwacht eerlijk gezegd ook niet dat we dat op korte termijn wel gaan doen, gezien de grote omwentelingen die er nu in de sector als geheel plaatsvinden als gevolg van bezuinigingen en economisch zwaar weer, en die een aantal andere urgente thema's op de voorgrond dringen. Maar er zijn ook andere manieren om aandacht aan een onderwerp te besteden dan via subsidie-eisen natuurlijk. Als de sector het draagvlak voor gesubsidieerde kunsten wil vergroten is het belangrijk om aansluiting te vinden bij thema's die belangrijk gevonden worden door de samenleving. Duurzaamheid is zeker zo'n thema. Maar het van bovenaf opleggen (bv door subsidieeisen) werkt in onze ogen eerder contraproductief. Wij staan dus eerder op het standpunt: initiatief & eer aan de sector zelf.’ 21

Voorlopig valt er dus vanuit het Fonds Podiumkunsten geen concreet duurzaamheidsbeleid te verwachten. 2.1.3 Gemeente Amsterdam Volgens het Kunstenplan 2013-2016 van de Gemeente Amsterdam krijgen 141 Amsterdamse kunstinstellingen vanaf 2013 voor vier jaar subsidie van de gemeente Amsterdam, voor een gezamenlijk bedrag van jaarlijks € 82,6 miljoen22. Naar schatting komt ruim € 50 miljoen van de € 200 miljoen aan rijksbezuinigingen bij de Amsterdamse cultuurinstellingen terecht, waardoor veel instellingen hun financiering (deels) verliezen.23 De gemeente Amsterdam is betrokken bij het convenant van het Overleg Amsterdamse Theaters, waarop ik in hoofdstuk 2 verder in zal gaan. Annet Heuer, medewerker duurzaamheid bij Stadsdeel Amsterdam centrum houdt zich bezig met de uitvoering van het convenant duurzame theaters. De stadsdelen hebben een financiële bijdrage geleverd voor de uitvoering van het convenant. Het precieze bedrag van deze bijdrage had zij niet beschikbaar. De werkzaamheden voor het verduurzamen van de theaters zijn door de gemeente uitbesteed aan bureau Changemakers en de stadsdelen zijn qua samenwerking dus volgend in dit proces: zij zijn opdrachtgever en monitoren het proces.24 Ook wil de gemeente Amsterdam de komende periode instellingen gaan ondersteunen in het verduurzamen van panden en het besparen van energie. ‘Dit enerzijds vanuit de duurzaamheidsambities van de gemeente met betrekking tot beperking van CO2-uitstoot en anderzijds om de instellingen een kostenbesparing te laten realiseren. Instellingen die hier zelf het initiatief toe nemen kunnen door de gemeente worden gefaciliteerd’25. Dit staat te lezen in de hoofdlijnen van het Kunstenplan 2013-2016.

Saraber, e-mail 16-4-2013 www.amsterdam.nl/kunst-cultuur-sport/kunst-cultuurbeleid/kunstenplan/kunstenplan-2013/ 23 www.amsterdam.nl/@481480/hoofdlijnen-kunst/ 24 Heuer, email 6-3-2014 25 Gemeente Amsterdam, Kunstenplan 2013-2016 21 22

2.1.4 Amsterdams Fonds voor de Kunst (AFK) Het Amsterdams Fonds voor de Kunst, gefinancierd door de gemeente Amsterdam, steunt met een jaarlijks budget van ruim 5,5 miljoen euro professionele kunst die het leven in de stad verrijkt.26 Heeft het fonds, naar aanleiding van de landelijke CO2 doelstellingen, richtlijnen opgesteld voor organisaties die subsidie aanvragen bij het AFK? Stafmedewerker van het AFK Saskia de Leeuw zegt hierover: ‘Wij hebben er als AFK geen specifieke richtlijnen voor en werken ook niet met andere fondsen samen, maar zoeken op kantoor wel veelal naar duurzame oplossingen. Omdat we een bijdrage willen leveren aan een beter milieu, staat duurzaam werken de komende jaren hoog op de agenda. We bekijken onder andere hoe we met verdergaande digitalisering ons papierverbruik kunnen verminderen. Het aanvraagproces is al bijna volledig digitaal, maar we kunnen meer stappen zetten om zonder papier te corresponderen. Een bijkomend voordeel hiervan is dat zowel wij als de aanvrager minder afhankelijk zijn van de willekeur van de post. We streven ernaar om in 2016 het gebruik van schaarse bronnen met 25% te verminderen. Grote pakketten met aanvullende informatie zijn ook verdwenen, want documenten kunnen bij het aanvraag formulier worden ge-upload. Ook gaan wij bewust om met het gebruik van papier intern en maken de stafmedewerkers gebruik van I-pads bij vergaderingen en buiten de deur om het printen tot een minimum te beperken. Wij stellen wat betreft duurzaamheid in de uitvoering van projecten geen eisen aan onze aanvragers, maar kijken bij de uitvoerings- en voorbereidingskosten wel naar reële inzet van gebruikte middelen. Duurzame oplossingen bij het produceren van voorstellingen worden daarnaast toegejuicht als ze zich in een aanvraag aandienen.27” Het AFK kent dus, buiten de duurzame aanpassingen intern in de organisatie, geen concrete maatregelen, maar zegt duurzaamheid op eigen initiatief van gezelschappen wel toe te juichen.

2.2 Brancheorganisaties Naast overheden zijn er ook (landelijke) brancheorganisaties die zich op hun manier met duurzaam beleid bezighouden. Hiervan bespreek ik de Vereniging voor Podiumtechnologie (VPT) en de Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouw Directies (VSCD). 2.2.1 Vereniging voor Podiumtechnologie (VPT) De VPT is een vereniging in de podium- en evenementensector met circa 1250 leden (personen, bedrijven, podia, gezelschappen, onderwijsinstellingen). De VPT organiseert lezingen en bijeenkomsten over duurzaamheid, zoals op de tweejaarlijkse Vakbeurs voor event- installatie en entertainmenttechnologie, CUE. Tevens publiceert de VPT nieuws over duurzaamheid en

26 27

www.amsterdamsfondsvoordekunst.nl/over-afk/ De Leeuw, e-mail 11-4-2013 15

verslagen van bijeenkomsten in het eigen tijdschrift Zichtlijnen. Er zijn diverse werkgroepen aangesloten bij de VPT. ‘Op initiatief van de VPT, VSCD en VNPF (Vereniging voor Nederlandse Poppodia en Festivals) is in 2009 een werkgroep van start gegaan rond duurzaamheid voor de podiumkunsten’, zo berichtte de VPT zelf in september 2010. Bij navraag naar het vervolg van deze positieve berichten vanuit de VPT, bleek dat de werkgroep die zich zou bezighouden met een portal over duurzaamheid uiteindelijk niets is geworden. De VPT heeft in 2010 een onderzoek gedaan over podiumlicht en duurzaamheid. ‘De oorzaak dat de werkgroep uiteindelijk niet is doorgezet was dat de verschillende organisaties verschillende belangen hadden en het proces werd traag als stroop. De VPT heeft toen haar eigen weg bewandeld en is een groot onderzoek gestart wat betreft duurzame verlichting’28. Dit meldt Henrica van den Berg, projectcoördinator activiteiten bij de VPT. Op mijn vraag wat beter zou werken: eigen initiatief of beleid, antwoordt zij: ‘Beiden. Het is vaak cultuur bepalend. Er zijn organisaties die het vanuit hun eigen visie doen en anderen hebben een duw nodig’.29 2.2.2 Vereniging van Schouwburg- en ConcertgebouwDirecties (VSCD) De Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties is een ontmoetingsplek voor theaters en hun directies met als doel collectieve belangenbehartiging, individuele dienstverlening en professionalisering en bevordering van de podiumkunsten30. Zoals eerder genoemd was de VSCD samen met de VPT en de VNPF voornemens een werkgroep duurzaamheid op te richten, maar helaas zijn deze plannen niet doorgezet31. Eline Kleingeld, beleidsmedewerker van de VSCD, geeft aan destijds een projectplan te hebben geschreven voor deze op te richten werkgroep, maar dat het ontbreken van financiële bijdragen van de betrokken partijen de grootste reden was voor het afgelasten van de plannen. De VSCD kiest er nu voor om het initiatief voor duurzame stappen bij de individuele leden-organisaties te laten.32 Wel biedt zij haar leden korting op de Milieubarometer van stichting Stimular. Dit is een online meetinstrument dat de milieuprestatie en bijbehorende kosten van een bedrijf of instelling zichtbaar maakt. Meer over de Milieubarometer in paragraaf 2.3.1. 2.2.3 Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (NAPK) NAPK is de branchevereniging van de professionele podiumkunstproducenten in Nederland. De NAPK fungeert als werkgeversorganisatie en sluit namens de sector CAO’s af met de vakbonden.

Van den Berg, e-mail 12-2-2014 Van den Berg, e-mail 24-2-2014 30 www.vscd.nl/organisatie/24/Wat_is_de_VSCD_/ 31 Van den Berg, e-mail 12-2-2014 32 Kleingeld, telefoongesprek 3-3-2014 28 29

Tegelijkertijd opereert de NAPK als belangenbehartiger van haar leden richting de politiek, de verschillende overheden en de relevante culturele fondsen.33 Navraag bij de vereniging leert dat de leden gezamenlijk de themaâ&#x20AC;&#x2122;s bepalen die op de agenda komen, en daaraan ook prioriteiten verbinden. Duurzaamheid heeft wel op die agenda gestaan maar nooit bovenaan de prioriteitenlijst. Na een forse reorganisatie in 2013 is de NAPK zich aan het herbezinnen op haar diensten en taken als vereniging. Vooralsnog lijkt duurzaamheid geen onderwerp voor op de collectieve agenda. Er zijn wel producerende instellingen die zich op individueel niveau ten doel stellen om prioriteit te geven aan duurzaamheid34.

2.3 Duurzaamheidsorganisaties Naast de verschillende overheden en de hiervoor genoemde brancheorganisaties binnen de theatersector, zijn er ook organisaties die zich expliciet richten op het bevorderen van duurzaamheid binnen bedrijven. Deze zijn in dit verband het vermelden waard, omdat ze zich ook op theaterorganisaties richten of kunnen gaan richten. Stichting Stimular, die de Milieubarometer heeft ontwikkeld is zoâ&#x20AC;&#x2122;n organisatie, net als Changemakers. Ook de stichting Keurmerk Milieu, Veiligheid en Kwaliteit (KMVK) van het Green Key keurmerk geldt niet zozeer als brancheorganisatie, maar houdt zich als onafhankelijke stichting wel bezig met het in kaart brengen van duurzame organisaties. 2.3.1 Stichting Stimular en Changemakers Stichting Stimular35 is een werkplaats voor Duurzaam Ondernemen. Stimular verspreidt kennis over Duurzaam Ondernemen en ontwikkelt praktische instrumenten voor het midden- en kleinbedrijf en organisaties die daarmee vergelijkbaar zijn. Een van die instrumenten is de Milieubarometer, een online instrument waarmee bedrijven en organisaties, door middel van een lidmaatschap, hun milieuprestatie en CO2-footprint meten en verbeteren. Naast het aanbieden van dit soort instrumenten ondersteunt Stimular bedrijven van verschillende branches bij het verduurzamen door het opzetten van duurzaamheidskringen. Zo is Stichting Stimular betrokken bij het convenant tussen theaterorganisaties dat in Den Haag gesloten is, waarover in het volgende hoofdstuk meer. Nog een bureau dat duurzame projecten voor groepen bedrijven opzet en begeleidt, is Changemakers36. Dit bureau is betrokken bij de convenanten tussen theaterorganisaties die in Utrecht en Amsterdam lopen. 2.3.2 Green Key keurmerk - KMVK www.napk.nl/over-napk/ Daalder, e-mail 4-3-2014 35 www.stimular.nl/organisatie 36 www.changemakers.nl 33 34

De Green Key is het internationale keurmerk voor bedrijven in de toerisme- en recreatiebranche, en in de markt voor vergaderen congreslocaties, die serieus en controleerbaar bezig zijn met duurzaamheid, Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO), met zorg voor milieu wat betreft het bedrijf en de natuur in hun omgeving. De Green Key staat garant voor de vrijwillige inzet van de ondernemer om meer aan het milieu te doen dan de weten regelgeving van hem verlangt. De Green Key is een middel om het duurzame imago van de onderneming naar overheden, zakenrelaties en gasten te communiceren37. Om voor de Green Key in aanmerking te komen moeten ondernemers veel maatregelen nemen met betrekking tot milieuzorg en MVO. Deze maatregelen zijn deels verplicht, deels optioneel. Green Key Nederland kent drie niveau’s: brons, zilver en goud. Hoe meer optionele maatregelen een ondernemer invult, hoe hoger de uiteindelijke uitslag is. In de theatersector zijn er Green Key’s uitgedeeld aan onder andere Festival Noorderzon in Groningen, Bevrijdingsfestival Utrecht en het Beatrixtheater in Utrecht. Green Key keurmerken zijn in verschillende ‘bedrijfsgroepen’ onder te verdelen, waarvoor toegespitste richtlijnen gelden. Zo zijn er onder andere de groepen Buitensport, Congreslocatie, Dagrecreatie, Hotel/conferentiecentrum en Publieksevenement. Erik van Dijk, directeur van stichting KMVK (Keurmerk Milieu, Veiligheid en Kwaliteit)38 waaronder de Green Key valt, vertelt dat de culturele organisaties die een Green Key hebben verdiend, getoetst zijn op basis van de meest toepasselijke bedrijfsgroep. Er is nog geen specifieke bedrijfsgroep voor theaterorganisaties, maar Green Key is wel van plan deze op te zetten: ‘Wij keuren theaters omdat deze gebouwen als congresgebouw gebruikt worden. We hanteren de norm beurs/congres/evenementen gebouw. Je kunt dit zien als keuring voor alle elementen exclusief de toneeltoren. Ja, we willen nog een Green Key set maken voor theaters. We gaan dan een extra hoofdstuk toevoegen dat zich op de toneeltoren richt.39

2.4 Conclusie hoofdstuk 2 Bij de overheidsinstanties en –fondsen speelt het onderwerp duurzaamheid wel en wordt er ook intern gewerkt aan de duurzame keuzes binnen de eigen organisatie. Uit mijn verkenning blijkt dat er nog geen specifiek beleid gevoerd wordt om ook actief van theaterorganisaties duurzame actie te vragen of eisen. De reden die hiervoor wordt gegeven is dat andere onderwerpen prioriteit hebben boven duurzaamheid vanwege de grote veranderingen en bezuinigingen op cultuur van de afgelopen jaren. Duurzame keuzes van theaterorganisaties worden wel toegejuicht, maar niet verplicht. Zoals Laurien Saraber van het FPK zegt, zou regelgeving

www.greenkey.nl www.stichtingkmvk.nl/home 39 Van Dijk, e-mail 20-4-2013 37 38

contraproductief werken en moet het initiatief bij de sector zelf liggen40. De gemeente Amsterdam toont actie in duurzaamheid door middel van ondersteuning van het convenant Duurzame Theaters Amsterdam en het faciliteren van besparende aanpassingen aan culturele gebouwen. In het geval van de brancheorganisaties VPT en VSCD zijn er enkele duurzame initiatieven ontplooid, zoals het beschikbaar stellen van de milieubarometer door de VSCD en het organiseren van lezingen door de VPT. Deze eerste stappen lijken echter nog niet een concreet vervolg te hebben gekregen. Een werkgroep die opgezet zou worden, is er niet gekomen vanwege een trage samenwerking en ontoereikende financiĂŤn. De brancheorganisaties lijken zichzelf niet of niet meer te zien als initiator van duurzame samenwerkingen, al worden initiatieven door hun leden wel toegejuicht. Bureaus zoals Stichting Stimular, Changemakers en de KMVK hebben een andere positie: zij maken van verduurzaming en Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) hun hoofdactiviteit. Zij zetten geen verplicht beleid of regelgeving uit, maar kunnen als adviseur of initiator van duurzaamheidskringen een grote bijdrage leveren aan de verduurzaming van organisaties die zelf kiezen om de stap te maken naar het opzetten van een duurzaamheidsplan. In het volgende hoofdstuk bespreek ik de voor- en nadelen van het werken met dit soort bureaus.

Saraber, e-mail 16-4-2013 19

Hoofdstuk 3: Duurzaamheidsconvenanten Welke convenanten zijn er gesloten tussen theaterorganisaties in Nederland? In hoofdstuk 2 gaf ik een overzicht van een aantal overheids- en brancheorganisaties en hoe zij zich tot duurzaamheid verhouden. In dit hoofdstuk zoom ik verder in op de theatersector en beschrijf ik een aantal voorbeelden van samenwerkingsprojecten die momenteel lopen of inmiddels beëindigd zijn. Allereerst bespreek ik de convenanten die samenwerkende organisaties gestart zijn in Rotterdam, Den Haag, Amsterdam en Utrecht. Daarna ga ik verder in op de vraag wat de successen en struikelblokken zijn in deze samenwerkingen aan de hand van interviews die ik had met de coördinatoren van twee van deze convenanten: Govert Reeskamp (Duurzame Evenementen Utrecht) en Femke Bouwer (Groen Theater Rotterdam).

3.1 Groen Theater Rotterdam In januari 2010 ondertekenden dertien Rotterdamse podia en gezelschappen en wethouder Participatie, Cultuur en Milieu Rik Grashoff van de Gemeente Rotterdam, de samenwerkingsovereenkomst Groen Theater. De Rotterdamse Schouwburg, Luxor Theater, Onafhankelijk Toneel/OperaOT, Theater Zuidplein, Siberia, Lantaren/Venster, Bonheur, RO Theater en Concert en Congreszaal de Doelen, Jeugdtheater Hofplein, Cultuurwerkplaats IJsselmonde, Worm en WATT tekenden een samenwerkingsovereenkomst waarmee het project Groen Theater in Rotterdam officieel van start ging.41 In het project Groen Theater hebben de Rotterdamse theaters zich - naar inspiratie van het Londense initiatief “Green Theatre” verenigd om gezamenlijk hun CO2-uitstoot te reduceren en de bedrijfsvoering te vergroenen. De Rotterdamse samenwerking vormde de opmaat voor het formuleren van individuele ambities per theater. De Rotterdamse theaters wilden zo een bijdrage leveren aan de bewustwording bij het publiek en de doelstellingen van het Rotterdam Climate Initiative (RCI), namelijk: 50% CO2-reductie ten opzichte van 1990 en 100% klimaatbestendigheid in 202542. Het Concert- en Congresgebouw de Doelen heeft in 2010 het internationale milieucertificaat Green Key behaald en de Rotterdamse Schouwburg werkt aan het doel om de Groenste Schouwburg van Nederland te worden. WORM, Instituut voor Avantgardistische Recreatie, heeft zijn nieuwe locatie recent verbouwd volgens de principes van ‘Superuse’, waarbij oude materialen creatief worden hergebruikt. Initiatiefnemer en projectleider Femke Bouwer heeft het project Groen Theater Rotterdam begeleid. 43 Enkele studenten van de Hogeschool Rotterdam hebben hun afstudeerscriptie aan het Groene

www.vpt.nl/content.asp?path=0de74yk www.rotterdamclimateinitiative.nl/50procent-minder-co2 43 www.rotterdam.nl/groentheater 41 42

Theater-project gewijd. Onder begeleiding van de projectleider hebben zij bij LantarenVenster en Theater Zuidplein onderzoek gedaan naar duurzaam inkopen44 en duurzame mobiliteit45. Ook hebben twee studenten onderzocht hoe theaters hun beleid groener kunnen maken. Zo zijn er een aantal aanbevelingen opgesteld waarmee de deelnemende theaters aan de slag konden. Verderop in dit hoofdstuk bespreek ik de successen en moeilijkheden die Femke Bouwer, als coördinator van Groen Theater Rotterdam, heeft ondervonden.

3.2 Duurzaamheidskring Haagse Theaters In 2011 werd in Den Haag door vijftien theaterorganisaties een intentieverklaring getekend. Daarin verklaarden zij zich individueel en gezamenlijk in te zetten voor duurzame ontwikkeling, door kennis en ervaring uit te wisselen, en met behulp van de Milieubarometer hun prestaties te meten en te verbeteren. Willemien Troelstra van Stichting Stimular is (in samenwerking met de gemeente Den Haag) aanjager van dit project en vertelt mij in een telefoongesprek46 dat het initiatief voor dit project bij de gemeente Den Haag vandaan kwam. Zij heeft Stimular gevraagd om het project te begeleiden. In de kern is de intentieverklaring van de Haagse Theaters vergelijkbaar met die in Utrecht en Rotterdam. Waarin deze verschilt, is dat er geen concreet doel en geen plan van aanpak geformuleerd is, wel dat de deelnemers vier keer per jaar bij elkaar komen. De deelnemers zijn in verschillende mate actief. Deels komt dat omdat organisaties liever zelfstandig met de materie om willen gaan. Toneelgroep De Appel heeft bijvoorbeeld wel het convenant getekend, maar kiest ervoor om niet aan metingen mee te doen, maar zelf bewust veranderingen door te voeren naar eigen inzicht. De Koninklijke Schouwburg heeft op dit moment geen tijd om de kringen bij te wonen, maar laat af en toe wel merken dat er nog steeds aan duurzaamheid gewerkt wordt. Voor andere organisaties geldt dat er sinds het ondertekenen een en ander intern veranderd is, vanwege bezuinigingen, het opheffen van de organisatie of reorganisaties. Troelstra meldt dat het verloop van het project met ups en downs gaat: ‘Door drukte verdwijnt de aandacht voor duurzaamheid tussendoor een beetje naar de achtergrond. De driemaandelijkse bijeenkomsten helpen om iedereen weer bij de les te krijgen’47. Er zijn bij de meeste organisaties inmiddels ook tussentijdse metingen gedaan met de Milieubarometer, die verbeteringen laten zien ten opzichte van de meting over 201048. Er zijn geen ‘harde’ doelstellingen opgesteld. De

Wijs, N. Beleidsplan duurzaam inkopen Lantarenvenster, 2010 Fung, Y.J. Op het juiste pad met duurzame mobiliteit, 2011 46 Troelstra, e-mail 19-4-2013 47 Troelstra, e-mail 19-4-2013 48 Troelstra. Zichtlijnen.nl, 2014 44 45

organisaties zijn vrij om hun eigen haalbare doelen te formuleren. Wel heeft de gemeente hen gevraagd om hun energiebesparingsplan aan de gemeente kenbaar te maken. In dit convenant wordt, naast ecologische duurzaamheid, ook duidelijk de nadruk gelegd op maatschappelijke duurzaamheid.49 Volgens Troelstra begint die focus daar ook meer naar te verschuiven: ‘De (interne) milieu en energiebesparing, daar is iedereen al een tijd mee bezig, het is niet nieuw meer. Nu kijken organisaties ook meer naar hun publiekswerking, en bijvoorbeeld naar de keuze voor het schoonmaakbedrijf: werken die bijvoorbeeld met mensen die een moeilijkere positie op de arbeidsmarkt hebben? Oftewel, zijn zij zich ook bewust van ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen?’50 Zo is er dus ook aandacht voor maatschappelijke of sociale duurzaamheid. De eerste drie jaar van de kring eindigde najaar 2013. ‘De intentie was om het minstens deze drie jaar vol te houden. De deelnemers moeten nu de vraag beantwoorden of ze door willen gaan en de gemeente zal mede op basis daarvan bepalen of ze de kring nog langer wil ondersteunen.’51 Over de toekomst van duurzaamheid in de Nederlandse Theatersector en de rol van overheden daarin zegt Troelstra: ‘Ik denk dat veel meer theaters nog grote besparingen en veel duurzaamheid kunnen realiseren. Het helpt als gemeenten/overheden daarom vragen. Het helpt ook als er nog vaker hele concrete voorbeelden van energiebesparing en andere duurzaamheid worden gepubliceerd en gedeeld tussen theaters.’52

3.3 Duurzame Evenementen Utrecht Tien Utrechtse evenementenorganisaties hebben met de gemeente Utrecht het convenant ‘Duurzame Evenementen Utrecht’ getekend, dat loopt van 2012 tot 2014. Zij gaan aan de slag om hun bedrijfsvoering duurzamer te maken. Zij spreken af om hun energieverbruik en CO2 uitstoot te verminderen met 10% in 2014, conform de ambitie van de gemeente. Uiteindelijk streven de evenementen naar 30% CO2 reductie in 2020, conform de stedelijke ambitie. Zij willen dit onder meer doen door gezamenlijk eisen te stellen aan de inkoop van producten en diensten. Huis aan de Werf (inmiddels ‘Het Huis’) en Changemakers, een bureau gespecialiseerd in verduurzaming van organisaties, vormen de projectorganisatoren en er is een duurzaamheidscoördinator aangesteld, Govert Reeskamp. De tien ondertekenaars zijn Tweetakt, Bevrijdingsfestival, Jaarbeurs Utrecht Marathon, Nederlands Film Festival, Vrede van Utrecht, Latin American Film Festival, Gaudeamus

Intentieverklaring Duurzaamheidskring Haagse Theaters, 2011 Troelstra, e-mail 19-4-2013 51 Troelstra, e-mail 19-4-2013 52 Troelstra, e-mail 19-4-2013 49 50

Muziekweek, Rabo Ronde van Midden-Nederland, Festival a/d Werf (inmiddels SPRING Performing Arts Festival) en Stichting Cultuurpromotie Utrecht.53 Mirjam de Rijk, wethouder Economische Zaken, Financiën en Milieu, stimuleert en waardeert de inzet van deze deelnemers: ‘Deze stap beïnvloedt de hele keten van samenwerkende partijen, toeleveranciers en freelancers. Dat maakt deze organisaties een krachtige motor in de verduurzaming van de Utrechtse economie. Dit initiatief is trouwens niet alleen goed voor het milieu, maar ook voor het verminderen van kosten voor energie en inkoop. Bovendien willen steeds meer festivalbezoekers dat evenementorganisaties duurzaam en energiezuinig werken’.54

3.4 Duurzame Theaters Amsterdam ‘Op 13 maart 2013 hebben achttien Amsterdamse theaters een convenant ondertekend, waarin ze afspraken maken over klimaatdoelstellingen. Het convenant is in samenwerking met de stadsdelen opgesteld. De komende twee jaar gaan zowel de theaters als de gemeente proberen de CO2-uitstoot met 3 procent per jaar te verminderen. Om dit te bereiken kopen de partijen samen duurzame energie in. Ook wordt de verwerking van afval, papier, voedsel en drank op een collectieve manier geregeld. Het gaat om de instellingen Amsterdam RAI, Kleine Komedie, Bimhuis, Delamar Theater, Meervaart, Felix Meritis, Het Muziektheater, Jeugdtheater De Krakeling, MC Theater, Melkweg, Muziekgebouw aan het IJ, Paradiso, Theater Bellevue, Stadsschouwburg Amsterdam, De Balie, Frascati, Podium Mozaïek en Het Concertgebouw’55. ‘Zij zijn verenigd in het Overleg Amsterdamse Theaters. Gea Zantinge, zakelijk directeur van het Concertgebouw en voorzitter van het Overleg ondertekende het convenant (…) met Jeanine van Pinxteren, voorzitter van het dagelijks bestuur van Stadsdeel Centrum. Op basis van een nulmeting wordt vastgesteld welke acties er nodig zijn om de doelstellingen te bereiken. Zo zal er een plan van aanpak gemaakt worden en komen de deelnemers regelmatig bij elkaar om kennis en ervaringen te delen.’56 In het plan van aanpak van dit convenant staat te lezen dat de samenwerkende theaters tevens streven naar een samenwerking met de KMVK om het Green Key keurmerk specifiek voor theaters te ontwikkelen.57 Het convenant is inmiddels een jaar van kracht. Over tussentijdse resultaten of ervaringen is tot nu toe nog niet veel te vinden. Annet Heuer van Stadsdeel Centrum zegt over de betrokkenheid van de gemeente: ‘Er zijn afgelopen jaar ongeveer acht bijeenkomsten geweest waar het stadsdeel

www.changemakers.nl/convenant-duurzame-evenementen-utrecht/ www.utrecht.nl/nieuws/artikel/utrecht-tekent-voor-duurzame-evenementen-en-festivals/ 55 www.parool.nl/parool/nl/24/THEATER/article/detail/3411290/2013/03/18/Amsterdamse-theatersgaan-CO2-uitstoot-verminderen.dhtml 56 www.theaterkrant.nl/nieuws/adamse-theaters-tekenen-voor-duurzaamheid/ 57 Projectomschrijving Duurzame theaters Amsterdam, 2012 53 54

bijna altijd bij aanwezig is geweest. Qua resultaten moet ik aangeven dat die erg beperkt zijn op dit moment; de beoogde doelstellingen zijn op een groot aantal punten niet gehaald.’58

3.5 Interviews ‘De sleutel zit bij de technicus die de knoppen bedient, en de locatiemanager die de stekker eruit trekt.’59 Naar aanleiding van bovenstaande inventarisatie van de opgestarte convenanten, wilde ik mij verder verdiepen in de werkwijze(n) ervan. Hoe zijn de samenwerkingen van start gegaan? Wie nam het initiatief? Met welke belangen? Welke organisaties werken mee, en welke juist niet? Hoe vorderen de projecten, is er al veel resultaat geboekt? Welke andere partijen zijn er allemaal bij betrokken? Welke organisaties doen het goed, en lopen voorop? En zijn er al ‘harde cijfers’? Om hier achter te komen heb ik gesproken met de coördinatoren van de convenanten in Utrecht en Rotterdam: Govert Reeskamp en Femke Bouwer. Govert Reeskamp is duurzaamheidscoördinator van het convenant Duurzame Evenementen Utrecht , dat in april 2012 door tien Utrechtse Evenementen ondertekend werd. Daarnaast heeft hij veel ervaring in locatiemanagement, technische productie, vergunningen en veiligheid. (Inmiddels is zijn functie overgenomen door Remco Wagemakers.) Femke Bouwer is initiator en begeleider van het Rotterdamse project Groen Theater, dat liep van januari 2010 tot januari 2012. Met haar stichting ‘Achter de Wolken’ ontwikkelt zij onder andere audiovisuele projecten in ontwikkelingswijken in Rotterdam. Ik heb hen beiden gevraagd naar de oorsprong en het verloop van de projecten, de gemaakte afspraken, de werkwijze, de valkuilen en de successen. Initiatief en opstart convenanten Het is mij opgevallen dat Reeskamp en Bouwer in de kern vergelijkbare verhalen vertellen. Toch zijn er ook grote verschillen, in de eerste plaats simpelweg omdat Bouwer zo’n vier jaar eerder met de voorbereidingen voor het Rotterdamse initiatief begon. Haar voornaamste doel als aanjager van het convenant was om het onderwerp duurzaamheid bij de organisaties op de agenda te krijgen. Femke Bouwer (FB): ‘Daar is ook de meeste energie in gaan zitten: het motiveren en duidelijk maken waarom ook de theatersector zich met duurzaamheid moet bezighouden. Daar werd, inmiddels natuurlijk alweer een paar jaar geleden, door theaters nog nauwelijks over nagedacht’60.

Bouwer heeft in die zin meer ‘pionierswerk’ moeten verrichten.

Heuer, e-mail 6-3-2014 Reeskamp, interview 8-4-2013 60 Alle citaten beginnend met ‘FB’: telefonisch interview met Femke Bouwer, 8-4-2013 59

Een ander groot verschil met het Utrechtse project, zit hem in de aard van het initiatief. Lag dat in Rotterdam nog bij iemand van relatief ‘buitenaf’, in Utrecht was Festival a/d Werf - inmiddels samen met Springdance gevormd tot “SPRING Performing Arts Festival” - zélf initiator en werd Govert Reeskamp gevraagd als duurzaamheidscoördinator. Dit wijst al op een meer intrinsieke motivatie van de deelnemers om naar duurzaamheid te streven. Reeskamp ondervindt wel vergelijkbare struikelpunten (waar ik later nog verder op in zal gaan) in zijn project, maar kan al veel verdere stappen maken, waar men in Rotterdam nog niet aan toekwam. Werkwijze De basis van beide projecten is dus een convenant: een gezamenlijke intentieverklaring. Zowel in Rotterdam als in Utrecht is de kern van de samenwerking dat de organisaties samen kijken naar hun huidige aanpak, hun eigen keuzes analyseren en onderzoeken hoe het duurzamer kan. Daarbij worden zij begeleid en gestimuleerd om hun bevindingen met elkaar te delen tijdens bijeenkomsten. FB: ‘In de twee jaar die het project duurde hebben we vooral met elkaar gepraat. Ik heb een conceptbeleidsplan geschreven, om richting te geven aan de manier van denken over duurzaamheid.’ Govert Reeskamp (GR): ‘Als je met die verschillende organisaties samen je bevindingen op een hoop gooit, kun je elkaar helpen de juiste oplossingen te kiezen.‘

Zo’n gesprek opstarten was niet gemakkelijk. Organisaties moesten samen, maar ook voor zichzelf, gaan bepalen waar in hun organisatie die pijler ‘duurzaamheid’ past, tussen o.a. de pijlers ‘artistiek/inhoudelijk’, ‘publiek’ en ‘zakelijk’. In beide steden waren het in het begin voornamelijk de directeuren of zakelijk leiders die aan tafel zaten. In Utrecht hebben de bijeenkomsten een steeds productioneler karakter gekregen. Er worden steeds meer uitvoerende medewerkers bij betrokken. GR: ‘De sleutel zit bij de technicus die de knoppen bedient, en de locatiemanager die de stekker eruit trekt. Ik denk dat in dat bundelen en overkoepelen van die initiatieven ook je valkuil zit, dat je te ver af raakt van degene die het aantal lampen bepaalt en de aggregaten bestelt.’61

Eind vorig jaar betrok Reeskamp ook de communicatiemedewerkers van de evenementen bij de bijeenkomsten. In Utrecht komen de deelnemers ongeveer eens in de maand of eens in de twee maanden bij elkaar. In de winter is het intensiever, omdat ‘s zomers iedereen heel druk is met zijn festival. In het festivalseizoen bezoeken zij elkaars evenement. In de winter kan dan geëvalueerd worden zodat iedereen voor het volgende jaar zijn plannen duurzamer kan bijstellen. Deelnemers leren zo van elkaars ervaringen. Naast het bijeenbrengen van de deelnemers van het convenant, brengen de coördinatoren nieuwe partijen in de groep die interessant kunnen zijn voor iedereen. Op die manier wil Reeskamp de deelnemers zelfstandig maken in hun werkwijze:

Alle citaten beginnend met ‘GR’: telefonisch interview met Govert Reeskamp, 8-4-2013 25

GR: ‘Organisaties weten zelf het best wat ze nodig hebben en welke aanpassingen ze willen doen, dan kunnen ze ook zelf het best uitzoeken welke leverancier bij hen past. Ik kan ze helpen kijken naar punten waarin je keuzes kúnt maken. Mijn functie moet uiteindelijk ‘misbaar’ worden.’

Andere logica Tijdens gesprekken en bezoeken merkten Reeskamp en Bouwer beiden dat sommige keuzes die zij zelf als vanzelfsprekend zagen, voor anderen niet per se logisch waren. Zo zochten sommige technici efficiëntie vaak eerder in tijd dan in energie: lampen aan laten staan scheelt handelingen, lampen aan- en uitzetten bespaart energie, maar kost tijd. Ook de ‘gewoonte’ dat het artistieke beleid vrijwel altijd (tot zover het mogelijk is) voorop staat, is er een waarover te discussiëren valt. GR: ‘De artistieke inhoud is het bestaansrecht van het festival. Ik zou graag de discussie aangaan om dat te toetsen, ‘moet het er wel staan?’. Dat is een hele spannende discussie.’

Open Source en samenwerking Beide convenanten zijn gestoeld op samenwerking. Daar hebben de deelnemers ook voor getekend. Dat betekent onder andere dat opgedane kennis en contacten gedeeld worden om elkaar verder te helpen: open source. Dat klinkt als een logisch principe, maar het was niet gemakkelijk om iedereen zover te krijgen dat ze daar ook echt voor durfden gaan. FB: ‘Het bij elkaar krijgen van de deelnemers was moeilijk, toch ook wel vanwege concurrentie. Is de één groener dan de ander, die kan daarmee pronken naar partners, leveranciers en beleidsmakers. Dat belemmert de open source gedachte helaas.’ GR: ‘Ik vind het heel logisch om kennis en keuzes te delen, maar er zit altijd een soort natuurlijke deur dicht om dit te doen, dus het vraagt veel tijd om dit open te breken.’

Ook de bedrijfjes die gespecialiseerd zijn in het ontwikkelen van ‘duurzaamheidsplannen’ voor klanten, belemmeren soms juist de samenwerking. In dit geval is het de organisatie Changemakers, die zowel in Utrecht als Amsterdam het plan van aanpak heeft opgesteld. Daarin staan de concrete afspraken die de deelnemers maken op het gebied van metingen (wanneer, door wie en wat precies), tijdsinvestering (1 tot 4 uur per week door het hoofd productie) en de tijdsplanning (bijeenkomsten, en monitoring).62 Natuurlijk is het heel fijn dat er specialisten zijn die hierin een bijdrage kunnen leveren, maar het betekent ook dat er andere belangen meespelen. GR: ‘Er wordt wel aan gewerkt om te kijken of er een meer overkoepelend orgaan kan komen. Dat zou heel goed zijn. Kleinere aparte bedrijfjes hebben een belang om dingen bij zichzelf te houden, “straks kopieert iemand ons mooie projectplan”. Dat vind ik heel zonde, het remt het grotere gezamenlijke doel. Wat heel fijn is, is dat we met Changemakers kunnen putten uit hun ervaring met vorige projecten. Changemakers is in dat opzicht al wel overkoepelend.’

Projectplan Duurzame Utrechtse Evenementen, 2012

Maar men moet niet per se groot en overkoepelend willen denken, vindt Reeskamp. Samenwerkingen kunnen volgens hem juist ook heel goed lokaal gezocht worden. GR: ‘Die samenwerking met lokale bedrijven is hierin interessanter dan een grotere landelijke samenwerking, dat is ook tastbaarder.’

‘Angst’ voor metingen en cijfers Naast de vrees voor concurrentie of de angst om kennis en ervaring met elkaar te delen, zijn organisaties ook terughoudend in het meten van hun gegevens (CO2 uitstoot, afvalproductie) en het naar buiten brengen van die cijfers. Reeskamp legt uit dat evenementen in hun aard eigenlijk al botsen met de basiswaarden van duurzaamheid. GR: ‘Hun ecologische voetprint is groot: er komen heel veel mensen (met vervoer) naar een plek, er is heel veel vrachtverkeer nodig, heel veel stroom, er wordt heel veel afval geproduceerd, dus het is sowieso niet duurzaam om te doen. Het hoogste doel is dus al niet haalbaar. Maar er valt wel heel veel te verbeteren. Ik zie het als een uitdaging om tóch op een makkelijke manier heel veel te winnen. Veel grote organisaties zijn toch bang metingen te doen. Ze denken: “we kunnen wel opschrijven wat ons dieselverbruik is en dat aan de gemeente laten weten, maar dan zegt die straks ‘jullie moeten 20% minder verbruiken volgend jaar’, en komt onze artistieke kwaliteit dan niet in gevaar?”. Dat is een heel logische en begrijpelijke angst, maar ik denk dat je dat soort metingen moet doen om te kijken wat je kunt verbeteren, en vaak scheelt dat ook gewoon een heleboel geld.’

Resultaten in cijfers zijn er nog niet. Afgelopen jaar is er een officiële nulmeting gedaan. Wat betreft het gebruiken van metingen en cijfers, legt Reeskamp ook hier de sleutel bij de organisaties zelf: GR: ‘Je kunt een festival(locatie) laten meten door een specialist van buitenaf, maar je kunt ook de locatiemanager opdracht geven om te meten. Dan is de motivatie om het energieverbruik naar beneden te krijgen groter dan wanneer hij regels opgelegd krijgt van bovenaf. Dat wil je door de hele organisatie heen. Dan komen medewerkers ook eerder met eigen initiatieven en ideeën om te besparen. Het nadeel van dat zelf regelen van metingen is dat nog niet alle verbruiksgegevens bekend zijn. Niet alle metingen zijn zo uitgevoerd als ik zou willen, dus dat gaat langer duren. Sowieso moeten cijfers een richtlijn zijn, en niet een soort grens waarna je ‘klaar’ bent, want het is natuurlijk nooit klaar, het moet altijd beter.’

Reeskamp benadrukt de relativiteit van duurzaamheid: laat je als organisatie niet te gemakkelijk verleiden tot voor de hand liggende aanpassingen, maar reken uit of dat zonnepaneel inderdaad het meest zuinige is om te kiezen. Houd rekening met alle gevolgen die een keuze heeft. GR: ‘Als het maar voor heel korte duur is, dan is de rompslomp van het gebruik van een zonnepaneel relatief groot, of kost het busje om het te halen en brengen meer CO2uitstoot dan het paneel zelf bespaart’.

Communicatie en publiek Bouwer en Reeskamp zijn het eens over de mate waarin en manier waarop je moet communiceren met publiek en partners: veel!

FB: ‘Om iets te veranderen moet je je niet blindstaren op de CO2-uitstoot zelf, het is veel interessanter om te kijken wíe je kunt bereiken. Dat kan intern: als de Rotterdamse Schouwburg helder communiceert: ‘wij zijn duurzaam, en we stellen daarom ook eisen aan de lichtplannen van de (reizende) gezelschappen die hier spelen’, dan geef je een signaal aan al die tweehonderd gezelschappen die daarover na moeten gaan denken. Zo ook met de keuze voor leveranciers van energie, techniek, papier, horeca etcetera . Als je het blijft communiceren wordt de ‘duurzame cirkel’ om je heen ook steeds groter. Maar wat minstens even belangrijk is, is aan je publiek tonen welke keuzes je maakt. Bovendien: het theaterpubliek bestaat voornamelijk uit hogeropgeleiden die vaak belangrijke functies hebben. Die willen allemaal bij dat theater horen. Als dat theater zijn best doet om te verduurzamen, en dat ook zichtbaar maakt, en plezier en ambitie toont, dan neemt zo’n persoon dat mee naar zijn organisatie. En daar gaat het mij uiteindelijk om.’

Soms kost een duurzaam alternatief meer geld dan de niet-duurzame optie. Af en toe is het slim om daar dan toch voor te kiezen, als je daarmee een duidelijk statement maakt richting je publiek. Dan heeft zo’n investering een sterke ‘morele’ waarde. Er is dus een onderscheid tussen enerzijds wat je letterlijk aan duurzame oplossingen doet, die meetbaarder zijn, en anderzijds wat het effect daarvan op je publiek is. Dat laatste is moeilijker te meten. GR: ‘Vier jaar geleden heb ik daar zelf bijvoorbeeld een fout in gemaakt. Ik regelde zonnepanelen voor een project op Vlieland en verstopte die in de duinen. Alles werkte en ik was blij. Achteraf bedacht ik dat het heel stom was dat ik die stroomvoorziening zo heb verstopt. Het had een groot effect kunnen hebben op het publiek, als dat had gezien dat de hele voorstelling op zonne-energie had gedraaid. Die impact bij het publiek had ik heel erg onderschat. Laat het maar gewoon zien, en misschien gaan ze het zelf ook doen. Ik zie het bij mezelf ook: Ik heb een paar zonnepanelen op het dak van mijn schuur gelegd, en twee van mijn buurmannen hebben het nu ook. Je moet het zien. Dat is een sterk effect wat een evenement op publiek kan hebben.’

Organisaties zijn over het algemeen niet zo happig om de publiciteit op te zoeken als ze nog niet zeker durven zeggen dat ze duurzaam bezig zijn, dat willen ze goed kunnen onderbouwen. GR:’ Tweetakt zei bijvoorbeeld “we vinden dat we het nog niet groen genoeg doen om het te communiceren”. Dat geeft aan dat een organisatie wel wil, maar die stap nog moet nemen dus zo’n gehele organisatie moet daarin aangejaagd worden en blijven. We proberen ze te stimuleren om te communiceren wat ze dan wél doen, welke keuzes ze maken en waar ze het roer omgooien. De grote kracht van evenementen is de spin-off op het publiek, ze hebben een enorm publieksbereik. En een voordeel is dat ze van bezoekers ook veel tips en input krijgen om mee te werken.”

De kern van Reeskamp zijn betoog is in alle opzichten ‘intrinsieke motivatie en zelfstandig werken’. Een manier waarop hij dat stimuleert is de website www.duurzameevenementenutrecht.nl63. Dit is een eigen website die niet gepromoot wordt, maar waar de deelnemers zelf onderling kunnen communiceren over hun activiteiten en nieuws kunnen delen als op een besloten forum. Er is veel activiteit op de website te zien: leden delen hun nieuws en eigen duurzame activiteiten, tips, jaarverslagen, milieubarometerdata, duurzame 63

www.duurzameevenementenutrecht.nl

leveranciers, en ook geboekte successen zoals behaalde Green Key keurmerken . Het is een ‘veilige omgeving’, waar ze niet perse mee naar buiten hoeven treden. Niet alles is relevant voor het publiek. GR: ‘Bijvoorbeeld hoeveel stroom ergens voor nodig is, en wat voor bronnen geschikt zijn daarvoor is ook hele specifieke kennis nodig, dus dat is niet zo interessant om te communiceren. Wáár je verbeteringen in aanbrengt is veel interessanter. Je wilt niet horen dat de stoel waarop je zit is aangeleverd met een ‘Euro-5’ vrachtwagen. Dat is veel te specifieke informatie. Je wilt horen dat er bewust is gekozen voor de leveranciers, dat is helder. Daar moet natuurlijk wel een gefundeerd verhaal achter zitten.’

Beleid en regels vs. eigen initiatief Wat is nou de beste methode volgens deze ervaringsdeskundigen? Waar Reeskamp min of meer streeft naar pure intrinsieke motivatie als basis voor actie, en weinig overheidsbemoeienis, pleit Femke Bouwer iets meer voor beleid. GR: ‘Je moet echt intrinsiek gemotiveerd raken, anders werkt het niet. Je kunt een festival iets afdwingen door een norm neer te leggen, bijvoorbeeld ‘je mag maar zoveel diesel per jaar gebruiken’, dan gaat iedereen proberen daar omheen te ‘trucen’ om aan de norm te voldoen. Maar als je met elkaar aan tafel gaat zitten, en samen gaat bedenken hoe je slim om kunt gaan met het enorme dieselverbruik dat je hebt, dan kom je veel verder. Het moet uit de organisatie zelf komen. Bovendien: evenementen zitten zo moeilijk in elkaar en zijn ook zo verschillend, dat het heel lastig is om daar een overkoepelende norm voor op te leggen. Het kost veel tijd en verdieping in duurzaamheid om goede richtlijnen op te kunnen stellen, en voor gemeenten is het lastig om de snelle ontwikkelingen bij te houden en toe te passen. Het advies in Amsterdam was bijvoorbeeld jarenlang vrij dwingend om geen wegwerp- maar maisbekers te gebruiken, maar dat advies is inmiddels alweer achterhaald. De gemeente legt uit goede bedoelingen regels op, maar dat zijn heel vaak niet de juiste soort regels of de beste keuzes.’

Er moet dus een balans gevonden worden tussen getallen en richtlijnen enerzijds, en eigen motivatie anderzijds, zodat je niet verleid wordt om met cijfers te ‘sjoemelen’ om je doel te behalen. GR: ‘Daar heb ik ook wel eens discussies over, bijvoorbeeld als ik zeg “gerecycled wc-papier, dat moet je gewoon doen, dat gaan we niet meten”. Dan krijg ik terug: “maar als we het niet meten, waarom zouden we het dan doen, het is duurder?”. Zo’n houding heeft dus geen zin. Je kunt beter gewoon je best doen, evalueren en dan verder kijken, dan steeds focussen op bijhouden “hoeveel kilo je nog moet”.’

Femke Bouwer is het eens met de eigen verantwoordelijkheid en dat een intrinsieke motivatie essentieel is om echt veranderingen door te voeren. Wat haar betreft zou de gemeente wat meer een vinger in de pap mogen hebben. Niet in de vorm van strenge richtlijnen en cijfers, maar wel door van organisaties te eisen dát zij een eigen duurzaamheidsbeleid in hun bedrijfsvoering opnemen. FB: ‘Wat niet gelukt is, wat ik jammer vind, is om vanuit de gemeente een richtlijn toe te voegen aan hun beoordelingscriteria. Ik had graag gezien dat er voortaan als voorwaarde gesteld zou worden door de 29

overheid: ‘wil je subsidie, dan moet je een duurzaamheidsbeleid hebben’. Laat theaters elk jaar opschrijven wát ze doen, zonder strenge cijfers, maar dat er in ieder geval beleid ís . Maar uiteindelijk heeft de gemeente op het allerlaatste moment toch niet gedaan.’

Vervolgstappen en toekomstbeeld Hoe nu verder? In Rotterdam is het convenant afgelopen. Femke Bouwer is gematigd enthousiast over de uitkomst. Hoewel ze blij is met het bewustzijn dat ze gecreëerd heeft bij de deelnemers, had ze graag ook meer ‘actie’ gezien, en initiatief vanuit de sector. FB: ‘Veel theaters zijn dat nu toch wel zelf gaan doen gelukkig, vaak ook vanuit financiële redenen. Grote theaters moeten al meer, die werken ook met de milieubarometer, voor een kleinere theatergroep mag dat beleid wel anders zijn.’

De intentie bij beide convenanten is wel een langdurige verbetering, dus het is niet direct klaar. Het is lange termijnwerk en blijven aanjagen. Na het project in Utrecht vindt Reeskamp dat er in ieder geval mee doorgegaan moet worden. GR: ‘Ik denk dat er een nieuwe norm moet ontstaan waarin het normaal is dat als je afval produceert, dat je weet hoeveel dat is en dat je slim nadenkt over hoe je dat kunt verminderen. Dat je bij het gebruik van stroom ook direct nadenkt over waar je het vandaan haalt en hoe je dat zo schoon mogelijk doet. Wat betreft samenwerking tussen de evenementen denk ik dat er wel een grote kans ligt, die zich vanzelf ook wel gaat uitvouwen. Het is voor iedereen fijn om met anderen om de tafel te zitten over hoe je iets (samen) beter kunt aanpakken.’

In een artikel van Robbert van Heuven in Boekman 90: Kunst en natuur, vertellen Femke Eerland van Noorderzon en Femke Bouwer dat culturele instellingen vaak moeite hebben met het doen van duurzame investeringen vanwege de tijdelijke financiële zekerheid. ‘Doordat ze in het Kunstenplan zitten, denken gezelschappen in periodes van vier jaar. Daarna kan het immers afgelopen zijn’64. Het zou daarom logischer zijn, denkt Bouwer, als gemeenten investeren in duurzame techniek. Zij zijn immers vaak de huurbaas van de culturele instellingen. FB: ‘Je zou bijvoorbeeld kunnen overwegen om de huurprijs inclusief stroom te laten zijn. Dan wordt het voor gemeenten interessanter om in duurzame installaties te investeren, omdat zij daar de voordelen ook weer van terugkrijgen’65

Tenslotte vroeg ik Govert Reeskamp om een sterke ‘koploper’ in duurzaam theater: GR: ‘Het Bevrijdingsfestival Utrecht is interessant.. De directeur heeft de keuze er echt ‘doorheen geslagen’. Dat heb je nodig. Doordat de directie zo helder in die keuze is, heeft de Rabobank daar ook in geholpen en zie je dat ze écht anders bezig zijn. Zij hebben ook die drive om de eerste te zijn van de reeks en zij zien de kans

64 65

Van Heuven. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 41 Van Heuven. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 41

om voorloper te zijn. Een beetje onderlinge competitie is niet verkeerd, maar je moet wel je informatie blijven delen.’

3.6 Conclusie Om inzicht te geven in de verschillen tussen de convenanten in de vier steden, heb ik de belangrijkste kenmerken in onderstaande tabel verzameld. Rotterdam

Den Haag

Utrecht

Amsterdam

Van – tot

2010-2012

2011-heden

2012-heden

Initiatief

Femke Bouwer vanuit Rotterdamse Schouwburg De Rotterdamse Schouwburg, Luxor Theater, Onafhankelijk Toneel/OperaOT, Theater Zuidplein, Siberia, Lantaren/Venster, Bonheur, RO Theater en Concert en Congreszaal de Doelen, Jeugdtheater Hofplein, Cultuurwerkplaats IJsselmonde, Worm en WATT

Stichting Stimular & Gemeente Den Haag

Gezamenlijke organisaties & Gemeente Utrecht Tweetakt Bevrijdingsfestival Jaarbeurs Utrecht Marathon Nederlands FilmFestival Vrede van Utrecht Latin American FilmFestival Gaudeamus Muziekweek RaboRonde MiddenNederland Festival a/d Werf Stichting Cultuurpromotie Utrecht

13-3-2013 tot heden (eindigt april 2016) Overleg Amsterdamse Theaters Amsterdam RAI, Kleine Komedie, Bimhuis, Delamar Theater, Meervaart, Felix Meritis, Het Muziektheater, Jeugdtheater De Krakeling, MC Theater, Melkweg, Muziekgebouw aan het IJ, Paradiso, Theater Bellevue, Stadsschouwburg Amsterdam, De Balie, Frascati, Podium Mozaïek, Het Concertgebouw

Ja, financieel en dmv versoepeling regelgeving en informatie68

Ja, olv Stadsdeel Centrum, organisatorisch en financieel69

Changemakers Gezamenlijk oplossingen zoeken en elkaar stimuleren72

Changemakers Ieder jaar 3% minder CO2, Green Key voor theaters, samenwerking tussen theaters bevorderen73

Deelnemers

Betrokkenheid gemeente

Bureau Doelstellingen en afspraken

Wethouder heeft ondertekend66, concrete inbreng van de gemeente niet helder geen Duurzaamheid op de agenda van theaters krijgen70

Culturalis, De Koninklijke Schouwburg, Dr Anton Philipszaal+Lucent Danstheater, Fortis Circustheater, Het Koorenhuis, Het Nationale Toneel, Het Paard van Troje, Jeugdtheaterschool Rabarber, Korzo theater, Pierrot Theater, Stella Den Haag, Theater aan het Spui, Theater de Regentes, Theaters Diligentia en Pepijn, Toneelgroep de Appel en het Zeeheldentheater Ja, door het delen van kennis67

Stimular Deelnemers zijn vrij om eigen doelstellingen en intensiteit van deelname te bepalen.71

www.vpt.nl/content.asp?path=0de74yk Troelstra, e-mail 19-4-2013 68 Reeskamp, interview 8-4-2013 69 Changemakers, 2012 70 Bouwer, interview 8-4-2013 71 Troelstra, e-mail 19-4-2013 72 Reeskamp, interview 8-4-2013 73 Changemakers, 2012 66 67

Werkwijze

Aantal vergaderingen Successen

Moeilijkheden Bijzonderheden

Rotterdam

Den Haag

Utrecht

Amsterdam

Veel praten over duurzame keuzes, eigen doelstellingen vormgeven74 Ongeveer 6 keer per jaar ‘pionierswerk’: partijen samen om tafel krijgen

Vergaderen om elkaar scherp te houden, verder geen vaste werkwijze75 4 keer per jaar

Metingen, vergaderen en elkaars evenementen bezoeken76 6 tot 12 keer per jaar

Nulmetingen, plan van aanpak per deelnemer en vergaderingen77 Iedere maand

Resultaten gepresenteerd op CUE78 en op www.stimular.nl Veel vrijheid zorgt voor weinig continuïteit Verschuiving van ecologische naar meer maatschappelijke duurzaamheid81

Open Source werken, elkaar bezoeken werkt goed en stimulerend ‘Communitatievrees’ richting publiek80

Nog niet bekend

Actievere inbreng gemeente in de vorm van Govert Reeskamp

Beoogde samenwerking met KMVK voor Green Key Theater82

Opstarten duurde lang, nog weinig meetbaar resultaat79 Eerste convenant, eigen organisatie (niet mbv een gespecialiseerd bureau)

Nog niet bekend

Over het algemeen zijn de convenanten een goede eerste stap voor theaterorganisaties om over duurzaamheid na te denken en gezamenlijk bewuster te worden van de mogelijkheden die er zijn. Wel is er een groot verschil te zien in intensiteit en daarmee het effect dat een convenant kan hebben op een deelnemer. Uit een vergelijking van de werkwijzen en resultaten tot nu toe, valt te concluderen dat intrinsieke motivatie, in combinatie met een goede coördinator en regelmatig contact tussen de organisaties onderling leiden tot de meeste bewustwording en actie. De vorderingen van de tien Duurzame Evenementen Utrecht laten dat tot nu toe het best zien. Een factor die mogelijk het succes van dit convenant mede-bepaalt, is het soort organisaties dat deelneemt. Het feit dat het festivals en evenementen zijn die samenwerken, brengt wellicht voordelen ten opzichte van theaters of huizen. Zo zijn er onder de deelnemende evenementen ook commerciële partijen, die wellicht meer geld te besteden hebben voor duurzame keuzes. Ook hebben evenementen de mogelijkheid om meer op projectbasis beslissingen te nemen en hoeven zij vaak geen rekening te houden met het draaiende houden van een groot (theater)gebouw het hele jaar door. Door de ‘vrijere’ vorm die in Den Haag gehanteerd wordt, is het moeilijk te beoordelen hoe sterk het bewustzijn gegroeid is en of er al veel veranderingen hebben plaatsgevonden sinds 2011. Stichting Stimular heeft weliswaar al wel positieve resultaten gepubliceerd, maar daarin is niet Bouwer, interview 8-4-2013 Troelstra, e-mail 19-4-2013 76 Reeskamp, interview 8-4-2013 77 Changemakers, 2012 78 Troelstra, W. Zichtlijnen.nl, 2014 79 Bouwer, interview 8-4-2013 80 Reeskamp, interview 8-4-2013 81 Intentieverklaring Duurzaamheidskring Haagse Theaters, 2011 82 Changemakers, 2012 74 75

te zien hoe alle deelnemende organisaties gevorderd zijn. Uit de gesprekken met Govert Reeskamp en Femke Bouwer blijkt dat het raadzaam is om bij het sluiten van een convenant, de intentie ook stevig te onderbouwen met onderlinge afspraken en een stappenplan waarmee die afspraken uitgevoerd gaan worden. Of dit gebeurt door een gespecialiseerd bureau of niet, een coรถrdinator of aanjager die hier specifiek op toeziet werkt als een goede stimulans.

Hoofdstuk 4: duurzame initiatieven Welke nieuwe initiatieven zijn er op het gebied van duurzaamheid in de Nederlandse theaterwereld? En tegen welke belemmeringen loopt men aan? Na de grotere lijnen in beleid en samenwerkingen bestudeerd te hebben, zoom ik nu in op individuele theatergroepen, makers en ondernemers en hun verhouding tot duurzaamheid. Welke particuliere initiatieven zijn er op het gebied van duurzaamheid in de Nederlandse Theatersector en wat doen makers in hun werk met het onderwerp? Ik zal eerst een aantal interessante initiatieven belichten. Daarin maak ik onderscheid tussen langlopende of permanente initiatieven en korte of eenmalige acties of evenementen. Daarna zal ik enkele makers bespreken over hun relatie met duurzaamheid.

4.1 Langlopende duurzame initiatieven 4.1.1 ‘GearHub’ van Frans van Oekel Frans van Oekel is specialist in theatermaterialen, zoals stoffering, folies, projectiedoek, en podiumtechniek. Zijn bedrijf LevTec werkt met voornamelijk grote theaterorganisaties, zoals De Nederlandse Opera, Toneelgroep Amsterdam en Stage Entertainment. Van Oekel vindt dat Nederlandse theatergezelschappen te afhankelijk zijn geworden van overheidssteun. Buiten zijn standpunt dat de bezuinigingen door de overheid te snel en hard zijn doorgevoerd, ziet hij in de bezuinigingen en de economische crisis ook een kans om onszelf als sector kritisch te bekijken en te veranderen. Kort gezegd pleit hij voor “meer theater met minder subsidie” door middel van meer samenwerking en het delen van bronnen en middelen. Al staat de (ecologische) duurzaamheid niet voorop in dit plan, het is wel een positief effect. Zijn project GearHub is een eerste concrete stap in de richting van de efficiëntie-doelstelling die Van Oekel heeft. Kort gezegd is GearHub een website die dient als platform voor theater- en evenementenprofessionals, voor verhuur van theatermaterialen tussen organisaties onderling, Momenteel is dit concept in ontwikkeling, en de planning is om ongeveer in juni 2014 met deze website in de lucht te zijn. GearHub gaat uit van de gedachte dat veel organisaties onnodig veel geld uitgeven aan de aanschaf of huur van nieuwe materialen, terwijl bij collega organisaties diezelfde spullen wellicht stof liggen te vangen. Hierbij kan het gaan om bouwmaterialen, doeken, technische middelen, rekwisieten, alles waar theaters of gezelschappen mee werken. Frans van Oekel (FvO): ‘Door het gemakkelijk te maken om elkaar in vraag en aanbod te vinden, kun je een win-win situatie creëren: organisaties die spullen hebben liggen die ze niet gebruiken kunnen die verhuren

(of eventueel verkopen), en zo geld verdienen voor hun organisatie. Organisaties die spullen nodig hebben kunnen door onderlinge uitwisseling veel besparen op de huur of aanschaf van nieuw materiaal.’83

Gearhub is vergelijkbaar met een site als Marktplaats, waar vraag en aanbod elkaar vinden, met als verschil dat GearHub een gesloten community is, waarbinnen leden dezelfde (theater)taal spreken en kunnen vertrouwen op elkaars deskundigheid. Van Oekel, een ondernemer die natuurlijk ook zijn koopwaar aan de man wil blijven brengen, is niet bang dat hij zichzelf met dit plan in de vingers zal snijden: Naast de winst in economische duurzaamheid die Van Oekel met dit plan wil bewerkstelligen, is een positief neveneffect dat ook de ecologische duurzaamheid hierbij bevorderd wordt: efficiënter gebruik van bestaande materialen leidt tot minder onnodig weggooien of aanschaffen van nieuw materiaal. Tevens kan het organisaties stimuleren om te investeren in materialen en apparatuur die langer meegaan, omdat deze optimaler benut kunnen worden waardoor het de investering waard is. De voordelen van het systeem maken echter niet dat GearHub bij voorbaat al een onverminderd succes is. Enkele bezwaren voor dit idee liggen voor de hand: ‘het heeft alleen zin als veel organisaties meedoen’, ‘hoe duurzaam en efficiënt is eigenlijk het transport van al die gehuurde materialen?’, ‘gaan gezelschappen dan niet zelf onderlinge deals maken buiten de website om?’, en ‘verhuurbedrijven zullen niet blij zijn met die onderlinge handel’. Er zou gekeken moeten worden naar hoe dit systeem in de praktijk werkt, en waar verbeteringen nodig zijn. Net als bij de convenanten vraagt ook deze vorm van samenwerking om een groot onderling vertrouwen. Waar concurrentie tussen groepen of theaters nog regelmatig een rol speelt, moet het besef groeien dat samenwerking de sleutel is tot voordeel voor beide. Naast deze vertrouwenskwestie, vereist dit plan ook een ander financieel beleid, met name een langere termijn denken daarin: FvO: ‘In het systeem dat we gewend zijn gaan korte termijn beslissingen vaak boven lange termijn beslissingen: zakelijk leiders verdelen budgeten over producties, productieleiders maken keuzes in het uitgeven van dat budget, waarbij de productie zelf centraal staat. Het is op die korte termijn aantrekkelijker om voor goedkoop ‘wegwerpmateriaal’ te gaan, dan voor een duurdere variant die zichzelf op den duur terugverdient.’

Hoewel dit kan voelen als ‘wrikken aan een vastgeroest systeem’ denkt Frans van Oekel dat dit juist het moment is om veranderingen aan te brengen: FvO: ’Het financieel zware weer voor de theatersector en voor heel Nederland, zorgt ervoor dat we de noodzaak voelen om het efficiënter aan te pakken. Het kan je gewoon heel veel opleveren. Dat inzicht zorgt voor creatieve nieuwe initiatieven, die gelukkig hier en daar de kop op steken.’

Alle citaten beginnend met ‘FvO’: Van Oekel. Telefoongesprek 17-4-2013 35

4.1.2 IkZoekWatJijVastHebt van ‘N More Op Facebook bestaat sinds 2012 de pagina ‘IkZoekWatJijVastHebt’, een open platform voor productieleiders en andere medewerkers in de theatersector, bedoeld als forum waar vragers en aanbieders van materialen, rekwisieten, techniek aan elkaar kunnen treffen, maar waar mensen ook om advies van collega’s kunnen vragen of tips kunnen uitwisselen. Deze pagina heeft inmiddels ruim tweeduizend leden, en wordt intensief gebruikt om spullen uit te wisselen. De site is opgericht door Lise van den Hout en Ellen van Bunnik van productiebureau ’n More. ‘De eerste reden om met de pagina te beginnen is dat we altijd op zoek zijn naar een meer efficiënte manier van werken. Het is soms zo zonde als iedereen opnieuw het wiel aan het uitvinden is. Daarbij komt dat er door het werkveld vaker gesproken is over dergelijke pagina, maar dat niemand het initiatief heeft genomen om zoiets op te richten. In plaats van lang praten hierover dachten we: we gaan het gewoon doen en zien wel hoe het uitpakt.’84

Ondanks dat de pagina niet per se vanuit duurzaamheidsredenen is opgericht, is het effect van de uitwisseling van spullen wel gunstig voor de economische en ecologische duurzaamheid van (vooral beginnende) theatermakers en –gezelschappen. Van Bunnik zegt hierover: ‘Duurzaamheid valt wat ons betreft samen met een efficiënte manier van werken. Dus niet alleen het spaarzaam omgaan met middelen, maar ook met tijd. En ik denk dat we beide elementen goed kunnen samenbrengen middels onze site.’85

Als theaterbureau zijn de dames van ’N More op allerlei manieren bezig met het thema duurzaamheid: ‘Duurzaamheid voor ons een breed begrip. We zijn bijvoorbeeld veel bezig met kostenbesparend werken en daarnaast zijn we bezig met het bedenken van nieuwe ideeën voor het werven van geld. Daarbij komt dat het produceren van theatervoorstellingen bij voorbaat (vaak) niet duurzaam is, dat gegeven vinden we in de praktijk nog wel eens lastig.’86

4.1.3 Materials for the Arts, New York87 Hoewel mijn scriptie gaat over de Nederlandse theatersector, wil ik een organisatie uit het buitenland ook behandelen. Materials for the Arts is een voorbeeld van een goed gestructureerde organisatie met een groot bereik, waarin maatschappelijke, economische en ecologische duurzaamheid samenvloeien. Materials for the Arts (MFTA), gevestigd in Brooklyn, New York City, is als het ware een hele grote kringloopwinkel, bedoeld voor kunstenaars, theatermakers en bijvoorbeeld ook (basis)schooldocenten. Deze non-profit organisatie regelt dat fabrikanten en bedrijven allerlei materiaal en oude assortimenten kunnen doneren (wat voor de bedrijven een vorm van liefdadigheid is), zodat ‘arme kunstenaars’ hier door middel van

Van Bunnik, e-mail van 5-3-2014 Van Bunnik, e-mail van 5-3-2014 86 Van Bunnik, e-mail van 5-3-2014 87 www.mfta.org 84 85

een lidmaatschap voor heel weinig geld bruikbaar materiaal kunnen krijgen. Dit gaat om vrijwel alle mogelijk bruikbare materialen: hout, textiel, verf, meubels, decoratiemateriaal, elektronica, of zelfs volledige decorstukken. De ontvanger van de materialen stuurt de donateur van het materiaal een dankbrief. Naast de kringloopwinkel, worden er ook (buitenschoolse) activiteiten georganiseerd voor kinderen om te leren over de mogelijkheden van hergebruik, zijn er workshops voor docenten en worden er benefietfeesten gegeven om de zaak draaiende te houden. MFTA draait voornamelijk op de inzet van vrijwilligers en krijgt financiële steun van de stad New York.

4.2 Eenmalige duurzame acties en evenementen 4.2.1 “Het Groene Theater” NRC Handelsblad organiseert sinds 2011 jaarlijks een avond over groen ondernemen. In presentatie- en debatvorm wordt duurzaamheid vanuit verschillende invalshoeken besproken en deze gesprekken worden afgewisseld met muziek- en theateroptredens. Deze avonden zijn niet gecentreerd rondom kunst en cultuur, maar zijn wellicht een interessante inspiratiebron voor de culturele sector. Wel wordt, vanwege de samenwerking met de Stadsschouwburg Amsterdam waar het evenement plaatsvindt, en de titel Het Groene Theater, de link gelegd met cultuur. 4.2.2 Duurzaamheidsweek AHK/Theaterschool Van 27 tot 31 mei 2013 hielden de verschillende faculteiten van de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten een duurzaamheidsweek. De Theaterschool organiseerde tijdens deze week allerlei activiteiten, zoals een ‘repair café’ (gratis je kapotte spullen repareren), een gesprek over LED-verlichting en een ruilbeurs. In de kantine konden de hele week duurzame producten gegeten worden.88 Op 25 maart 2014 krijgt de duurzaamheidsweek vervolg in de vorm van een duurzaamheidsdag, waarop ook weer allerlei workshops en andere activiteiten te doen zijn. Er worden steeds meer duurzame maatregelen doorgevoerd op de AHK. Er zijn richtlijnen opgesteld voor duurzaam inkopen, printen kopieerbeleid en energiebeheer. Ook is er een duurzaamheidsplatform, bestaande uit medewerkers en studenten van verschillende faculteiten, bij wie geïnteresseerden terecht kunnen met vragen of suggesties.89

4.3 Voorstellingen over duurzaamheid

88 89

www.ahk.nl/duurzaamheidsweek/ www.ahk.nl/de-ahk/duurzaamheid/ 37

Naast de hierboven beschreven projecten van initiatiefnemers uit de Nederlandse (en buitenlandse) theatersector, zijn er ook een aantal, veelal jonge, theatermakers aan de slag gegaan om het onderwerp duurzaamheid inhoudelijk in een voorstelling te verwerken. 4.3.1 Schwalbe speelt Op eigen kracht van theatercollectief Schwalbe (2010) In het oude Energiehuis, de thuisbasis van OMSK, onderzochten Schwalbe energie in alle mogelijke vormen. Het zorgde voor discussies over smeltende ijskappen en apocalyptische toekomstscenario’s, over het romantisch verlangen naar een aardser bestaan en het verslavende gemak van comfort. Al deze grote vragen werden gereduceerd tot een simpele handeling: fietsen. Schwalbe speelt Op eigen kracht werd een CO2 neutrale voorstelling: ‘Alle materialen die in deze voorstelling gebruikt worden zijn tweedehands. De flyers zijn handmatig gestempeld op oud papier, de verwarming staat tijdens de voorstelling uit en het theaterlicht wordt door onszelf opgewekt.’90 4.3.2 Longen van Studio Dubbelagent (2013) Longen, geschreven door de Britse schrijver Duncan Macmillan en geregisseerd door Teunkie van der Sluijs (oprichter van Studio Dubbelagent), gaat over klimaatverandering en een jong stel met een kinderwens dat twijfelt of zij wel een kind moeten krijgen in deze wereld. Een kind krijgen veroorzaakt namelijk 10.000 ton aan CO2. ‘Duurzaamheid is niet alleen onderwerp van Longen, maar ook uitgangspunt voor het maakproces. Longen wordt daarom de eerste theatervoorstelling in Nederland die zo groen, verantwoord en CO2-neutraal mogelijk wordt geproduceerd. De voorstelling maakt gebruik van energiezuinige lichtbronnen, waar mogelijk van hybride vervoersmiddelen voor haar tournee, en van milieuvriendelijke inkt en houtvrije FSC-gecertificeerde papiersoorten voor publiciteitsdrukwerk.’91 4.3.3 De Botanische tuinen van Antarctica van collectief Nachtkrab (2014) Het jonge Vlaamse theatermakers van het collectief Nachtkrab behandelen in De Botanische tuinen van Antarctica het onderwerp duurzaamheid en leggen, in de vorm van een soort presentatie, hun plan uit voor een utopische, volledig groene samenleving met de werktitel ‘Mosdorp’, als antwoord op de diverse crises (een economische, een ecologische en een energiecrisis) waar onze wereld momenteel in verkeert. In de voorstelling wordt duidelijk dat zij tegen allerlei bureaucratische obstakels oplopen, en realiseren de spelers zich dat er ‘toch gewoon geld nodig is’ voor het realiseren van hun idee. Kester Freriks recenseerde deze voorstelling voor www.theaterkrant.nl en schreef het volgende:

90 91

www.schwalbe.nu/voorstellingen/4 studiodubbelagent.com/nl/?page_id=189

‘Goedbeschouwd gaat De botanische tuinen van Antarctica over het mislukken van milieuvriendelijke projecten. Dat is een pessimistische visie, waardoor de voorstelling zichzelf onderuit haalt. Recent brachten De Warme Winkel en Dood Paard een vergelijkbare voorstelling, Paradijs, over tuinieren in de stad. Ook hierin sneefde elk idealisme. Dat is een opvallende teneur: kennelijk verzoent het verlangen naar groen niet, maar leidt het tot onmin.’ 92 Het lijkt in dit voorbeeld dus moeilijk om het onderwerp duurzaamheid te behandelen zonder in een pessimistische toon te eindigen. Over dit onderwerp sprak ik ook met Vincent Rietveld van De Warme Winkel, waarover meer in de volgende paragraaf. 4.4 Interviews: hoe makers zich verhouden tot duurzaamheid Uit de gesprekken met Femke Bouwer en Govert Reeskamp heb ik reeds voldoende informatie verkregen over de werkwijze, successen en problemen binnen de theaterorganisaties die bij deze convenanten zijn aangesloten. Om een breder beeld te krijgen heb ik ervoor gekozen om ook gezelschappen te benaderen die niet bij deze convenanten zijn aangesloten. Deze houden zich op eigen initiatief in meer of mindere mate met het onderwerp duurzaamheid bezig, in een artistiek project of in hun algehele werkwijze. Omdat de praktische uitvoering van theaterproducties natuurlijk enorm samenhangt met de inhoudelijke plannen, heb ik enkele medewerkers van deze gezelschappen gevraagd hoe zij zich vanuit zowel praktisch als artistiek oogpunt tot het onderwerp verhouden. Ik sprak met Josine Gilissen, werkzaam bij collectief Wunderbaum en Vincent Rietveld, maker bij collectief De Warme Winkel. Ook Benjamin Verdonck, theatermaker en beeldend kunstenaar, heb ik gevraagd naar zijn visie op duurzaamheid. 4.6.1 Josine Gilissen, Wunderbaum ‘Soms zijn de ideeën en de ambities zo groot dat je soms vergeet wat je hoofdactiviteit is: theater maken’, zegt Josine Gilissen. Zij is bij Wunderbaum verantwoordelijk voor planning en verkoop, en houdt zich daarbij ook specifieker bezig met het zoeken van zogenaamde ‘partners’: organisaties die zich zowel inhoudelijk als (in een later stadium) financieel aan het collectief willen verbinden. Dit is een nieuw initiatief dat samenhangt met het nieuwe vierjarige project van Wunderbaum: The New Forest. Josine Gilissen (JG): ‘We willen ons met The New Forest veel meer engageren in de maatschappij. Het project moet een soort denkoefening zijn waarin we een alternatief bieden aan de huidige samenleving. In tijden van allerlei soorten crises op verschillende vlakken willen we kijken of en hoe we alternatieven kunnen verzinnen en bieden. Wij bieden onze partners een vrijplaats om eens buiten hun bedrijf of eigen kaders met ons mee te denken over alternatieven. Zo werken wij met benzinestationketen AVIA, woningbouwcorporatie Havensteden in Rotterdam, CMS advocaten, communicatiebureau KesselsKramer en we zijn nog bezig met de 92

www.theaterkrant.nl/recensie/de-botanische-tuinen-van-antarctica/ 39

Erasmus Universiteit. Wij vragen hen niet alleen met ons in gesprek te gaan, maar ook om ons te steunen door middel van geld, tijd of materiaal. Momenteel zijn we ook in gesprek met Eneco.’93

Hoewel de New Forest niet per definitie een duurzaam project is, probeert Wunderbaum wel door die samenwerkingen bewuster om te gaan met lokale middelen. Zij zoeken veel particuliere initiatieven op kleine schaal. Ook worden seminars georganiseerd, waarin een aantal gasten komt vertellen over hun initiatieven. Door het tonen van interessante initiatieven via een seminar en op de website, hopen zij ook andere mensen weer te inspireren. In die zin wil het collectief wel bewust een platform zijn dat zich met bewustwording en ook duurzaamheid bezighoudt. Hoewel Wunderbaum met The New Forest nieuwe stappen zet in maatschappelijk engagement, durft Gilissen hen nog geen toonbeeld van duurzaam theater maken te noemen: JG: ‘Het is bij ons niet zover dat we zeggen: ‘we gaan volledig op de duurzame tour’, daar zijn we nog niet zo doelbewust mee bezig. We gaan nog steeds naar Los Angeles met het vliegtuig om daar een voorstelling te maken voor een vrij klein publiek. Laatst waren we in Brazilië om te spelen voor tweehonderd man publiek. Dat is natuurlijk hartstikke weinig om met zo’n hele cast en crew voor op en neer te vliegen. Dat zijn wel keuzes waar we ons bewuster van kunnen worden. We proberen in ieder geval bewuster en beter gebruik maken van de bronnen die er zijn. We hebben ook wel intern discussies over ‘stel dat Shell ons wil sponsoren’, dat is natuurlijk niet zo’n tof bedrijf, maar als zij ons veel geld willen geven, wat doen we dan? Tja zij moeten toch ook ergens met duurzaamheid beginnen, wij kunnen zo’n eerste project zijn. Waar we denk ik nog heel erg achter moeten gaan komen, is de vraag: hoever kun en wil je gaan in al die ‘randactiviteiten’, we zijn natuurlijk ook maar ‘gewoon een theatergezelschap’. Soms zijn de ideeën en de ambities zo groot dat je soms vergeet wat je hoofdactiviteit is: theater maken. We zijn een theatercollectief, geen tuinbouwers of aannemers.’

Ondanks dat het een zware klus is om partners te vinden die geïnteresseerd zijn in een samenwerking met een theatercollectief, ziet Gilissen de toekomst voor Wunderbaum positief in: JG: ‘Ik vind het wel heel leuk dat we het nu concreter proberen, en soms ervaren we wel sprankjes hoop dat er dingen mogelijk zijn, dat geeft energie voor een volgende poging’.

4.6.2 Vincent Rietveld, De Warme Winkel ‘Je moet het goede niet verwijten dat het niet beter is‘, is het motto van Vincent Rietveld. Als theatermaker is hij onderdeel van het collectief De Warme Winkel. De voorstelling Paradijs (2012), in samenwerking met Dood Paard, was een poging om zich te verhouden tot duurzaamheid door zelf aan de slag te gaan met zelfvoorzienendheid en besparen.

Alle citaten beginnend met ‘JG’: Josine Gilissen, interview op 5-6-2013

Vincent Rietveld (VR): ´We vonden het leuk om op een nieuwe manier te gaan werken. We wilden een tuin maken. Daar niet teveel over praten, maar het gewoon doen. Dat maken van die tuin gebruikten we als antwoord op alles.’94

In de voorstelling probeerden de acteurs zich op allerlei manieren duurzaam te gedragen: VR: ´het draaide om het idee zelf en om verschillende manieren waarop je op het onderwerp kunt reageren. Het begon bijvoorbeeld met dat we met heel veel liefde gingen vertellen over het project en over die plantjes en liefde voor de wereld om je heen. Op een gegeven moment sloeg het om naar een soort ‘protectie-achtige’ sfeer. Zoals ‘preppers’ doen, in Amerika heb je veel mensen die zich proberen voor te bereiden op allerlei soorten rampen: ze graven kelders, kasten vol blikken voedsel die ze opslaan. We speelden ook een sequentie waarin we probeerden te ‘leven als een Indiër’ : leven van wat je zelf kweekt. Dat lukte helemaal niet. Je ziet ons bij al die pogingen toch steeds weer in de problemen komen. Uiteindelijk kwamen we tot een theatraal antwoord: een Apocalyps, waarin we concludeerden dat er niets meer aan te doen valt, “laten we dan maar proberen om in ieder geval mooi te sterven”. We groeven een persoon in in korrels, om zijn milieuvervuilende mens dan maar terug te geven aan de natuur.’

Artistiek gezien was de voorstelling geen enorm succes: VR: ´Eigenlijk was alles goed aan die voorstelling, behalve dat alles net niet echt samenkwam qua theater. Maar het was wel leuk en goed om mee bezig te zijn. Ik denk inderdaad dat het toch wel met het onderwerp te maken heeft. Het is zo heftig en groot en het is moeilijk daar een intelligente invalshoek op te vormen. Je wilt er iets nieuws over zeggen. Je kunt niet zeggen ´ah kijk wat een zielige ijsbeer, het is zo’n groot probleem´. Je wilt voorstellen doen, iets nieuws zeggen over hoe je moet leven, maar dat weten we niet. De moeilijkheid blijft dat het onderwerp duurzaamheid iets is waar je niet echt ‘tegen’ kunt zijn. Als je een maatschappelijk of politiek onderwerp aansnijdt is het misschien makkelijker om mensen aan het denken te zetten, of verschillende standpunten tegen elkaar af te zetten. Maar duurzaamheid heeft zo’n onomstotelijk goede kant maar niet echt een ‘tegenpartij’ die pleit voor onduurzaamheid. Het gaat meer over de problemen die je tegenkomt als je dat dan loopt na te jagen. Een ‘leidend tegeltje’ daarbij werd op een gegeven moment “je moet het goede niet verwijten dat het niet beter is”. Dat vind ik in die hele milieudiscussie altijd aan de hand. Je moet het goede niet verwijten dat het niet beter is, je moet het slechte verwijten dat het niet goed is.’

Net als bij Wunderbaum, wordt er bij De Warme Winkel niet vaak gesproken over duurzame keuzes binnen hun activiteiten. Internationale speelmogelijkheden of samenwerkingen zijn te belangrijk om niet dat vliegtuig in te stappen. VR: ´ We vinden het heel tof: we kunnen op allerlei plekken komen spelen zoals Lissabon, Toulouse, Praag, Berlijn. Daar vliegen we naartoe en dat voelt tegelijkertijd wel slecht. Omdat we ook wel beseffen dat het voor een deel een soort decadente onzin is: je speelt daar voor een zaaltje van zo’n vijftig man, allemaal high class theaterlui.’

Als groep is De Warme Winkel niet erg bewust van duurzame keuzes die wel gemaakt worden. Zij laten af en toe iets repareren in plaats van dat het nieuw gekocht wordt. Maar er wordt door

Alle citaten beginnend met ‘VR’: Vincent Rietveld, interview 9-9-2013 41

kantoor bijvoorbeeld niet bijzonder zuinig papier ingekocht. Wel wordt er op een vrij onbewuste, maar niet minder duurzame manier met vormgeving omgegaan: VR: ´Het duurzame karakter van onze vormgeving past bij de manier waarop we theater maken: we weten van tevoren nog helemaal niet hoe de vormgeving er uit gaat zien. We zetten de repetitieruimte vol met een bepaald soort troep, vaak dingen uit onze eigen opslag die bijvoorbeeld in kleur, vorm of materiaal overeenkomen. Dan gaan we werken, en als je iets wilt uitbeelden gebruik je iets van die spullen. Bijvoorbeeld twee bezems, en voor je het weet zitten die twee bezems ook in de voorstelling. Wat niet in de repetitieruimte is, komt ook niet in de voorstelling. Zelden kopen we nieuwe dingen, behalve als het echt iets heel specifieks moet zijn. We gaan ook heel vaak naar de kringloopwinkel. Waarom zouden we allemaal nieuwe decorspullen kopen als er een kringloopwinkel is?’

Op de vraag of De Warme Winkel als groep een verantwoordelijkheid heeft om haar publiek een ‘boodschap’ of les mee te geven, zegt Rietveld: VR: ’Ja, maar ik denk dat iedereen die in dat publiek zit het er al lang mee eens is, en er zelf al van alles aan doet.’

Rietveld zegt door het maken van Paradijs persoonlijk erg beïnvloed te zijn in zijn houding en gedrag ten opzichte van duurzaamheid. Aanvankelijk was hij nog niet erg betrokken bij het onderwerp. Het maken van Paradijs heeft hem de ogen geopend: het is acuut. VR: ‘Het is alleen zo’n ‘onsexy’ onderwerp, zeker in theater. Het is sexy om heel hard te scheuren met je dieselmotor. Niet om je afval te scheiden. Maar milieu is toch wel het hotste issue dat we hebben. Nu heb ik er heel veel plezier in: samen met mijn dochter afval scheiden en wegbrengen, zoveel mogelijk met de fiets reizen. Ik voel me dan ook echt een held. Het is een win-win-win situatie: het scheelt geld, het is goed voor het milieu en ik word er fit van.’

Hoe groter de schaal des te moeilijker lijkt het om het onderwerp te behandelen, omdat het voor een individu niet meer behapbaar is. Zelf op kleine schaal aan de slag gaan is daarom het antwoord van Vincent Rietveld: VR: ‘Je eigen tomaten kweken is heel tastbaar, daar kun je mee aan de slag. Dat was ook het antwoord van Paradijs: je kunt zelf ook iets doen om je goed te voelen. Door me in het klein goed te voelen, voel ik me op grote schaal slechter en maak ik me zorgen over grootschalige vervuilende projecten. Laat die fossiele brandstoffen maar opraken! Dan wordt er misschien binnenkort beter nagedacht over duurzaamheid. Als er meer aardgas of –olie gevonden wordt, is de urgentie om duurzaam te denken weer lager.’

Over de noodzaak en het nut van convenanten twijfelt Rietveld, wanneer die niet uit eigen initiatief zijn ontstaan. VR: ‘(...) we moeten er iets aan doen, en we moeten er vooral ook zélf iets aan doen. Daarom sta ik ook nogal huiverig tegenover convenanten. Je moet gewoon zelf het goede voorbeeld geven en zo mensen oproepen om hetzelfde te doen.’

4.6.3 Benjamin Verdonck ‘Ik houd van de schoonheid van eenvoudige dingen: een touwtje, een verroeste paperclip in de goot, dat is ook een hele persoonlijke schoonheidsbeleving. Dat gaat voor mij mooi samen.’ 42

In zijn Handvest voor een actieve medewerking van de podiumkunsten aan een transitie naar rechtvaardige duurzaamheid95, vraagt beeldend kunstenaar en theatermaker Benjamin Verdonck alle gesubsidieerde Vlaamse theatergezelschappen mee te werken aan een kunstwerk van hem. Kortgezegd bestaat dat kunstwerk erin om gedurende 160 dagen een aantal regels na te leven, die een ‘rechtvaardige duurzaamheid’ bewerkstellingen. Zo vraagt hij hen om tijdens deze periode, gedurende werktijd, alle dagen behalve één geen vlees of vis te eten, geen (nieuw) decor te gebruiken, alleen met de fiets of het openbaar vervoer te reizen, en publiciteitsmateriaal slechts in zwart-wit op recyclepapier te printen. Ik sprak met Verdonck over zijn motivering, werkwijze en de resultaten van dit project. Motivering en werkwijze Met zijn Handvest wilde Verdonck een werk maken waarin een artistieke daad zo nauw mogelijk zou samensmelten met een ‘leesbare sociaal-politieke daad’. Benjamin Verdonck (BV): ‘Ons consumptief systeem kan zo hard roepen, dat het heel moeilijk is voor ons om nog harder te roepen. Er is alleen nog maar ‘minder’, als kracht. Maar dat ‘minder’ kan juist ook een ongelooflijke kracht zijn. In tijden van crisis zijn opeens de mensen die het met weinig weten te doen de sterksten, want die weten al wat ze moeten doen, wat hun mogelijkheden zijn. Dat is een concreet voorbeeld, maar daarnaast vind ik de poëzie van het ‘minderen’ ook heel mooi. Ik houd van de schoonheid van eenvoudige dingen: een touwtje, een verroeste paperclip in de goot, dus dat is ook een hele persoonlijke schoonheidsbeleving. Dat gaat voor mij mooi samen.’96

Duurzaamheid maakt voor Verdonck dus zeer vanzelfsprekend deel uit van zowel zijn privé levenshouding als van zijn werk. Ook zijn toespraak als state of the union van 2010 tijdens het Vlaams Theaterfestival wijdde hij aan dit onderwerp97. BV: ‘ik zie dit als een oefening voor als het ecologisch of economisch minder gemakkelijk zou gaan, hoe zouden we dat dan aanpakken? Maar vooral wilde ik zien wat het effect zou zijn van zo’n omstandigheid op ons werk. Het was niet mijn behoefte om als kunstenaar personen op te leggen dat ze geen vlees meer mogen eten. Ik wil het via mijn werk in een symbolische taal overbrengen om te zien wat dat zou opleveren aan gesprekken, aan moeilijkheden, aan mogelijkheden, maar nogmaals vooral om te zien wat dat zou betekenen voor het werk dat je als organisatie maakt, zowel praktisch als artistiek: zouden we ook andere kunst gaan maken?’

De reacties bij de introductie van het Handvest waren wisselend. Op zijn oproep, die Verdonck aan 250 mensen en organisaties richtte, heeft hij zo’n dertig reacties gehad.

95www.handvest.be/vooreenactievemedewerkingvandepodiumkunstenaaneentransitienaarrechtvaardige

duurzaamheid 96 Alle citaten beginnend met ‘BV’: Benjamin Verdonck, interview van 13-5-2013 97 www.benjamin-verdonck.be/StateOfTheUnion 43

BV: ‘Dat vind ik niet zoveel. Je krijgt natuurlijk eerder antwoord van mensen die enthousiast zijn, en de enkele reacties van mensen die zeggen niet mee te werken waren van het Toneelhuis, die zich waarschijnlijk meer ‘verplicht’ voelden om te reageren.’

De KVS (Koninklijke Vlaamse Schouwburg) heeft het wel serieus aangepakt: zij hebben een breed onderzoek gedaan naar wat de gevolgen zouden zijn als zij de regels in het Handvest een jaar lang zouden naleven. Dat leverde veel discussies op. Uiteindelijk heeft de KVS op basis van dat onderzoek besloten niet deel te nemen vanwege de grote impact die het zou hebben. Wel heeft men een plan opgesteld met doelstellingen voor 2020 waar zij aan gaan werken. Kunstenaarscollectief Scheld’Apen heeft een aantal bewuste keuzes gemaakt die niet altijd het meest duurzaam waren, maar hebben daarover wel gesproken, en een aanvaardbare consensus gevonden om bijvoorbeeld voor een project iemand uit Berlijn te laten komen overvliegen.98 BV: ‘Er hebben ook een aantal mensen gereageerd dat ze ertegen waren, zij vonden het een soort ‘fascistoide houding’ van mij, dat ik hen zou komen vertellen wat zij moeten doen. Maar daarin voelde ik mij eigenlijk misbegrepen in wat ik bedoel. Ik vertel niemand wat hij moet doen, ik vraag aan organisaties om zelf initiatief te nemen om naar aanleiding van mijn schrijven een eigen beslissing te nemen om kaders te bepalen waarbinnen hun organisatie kunst maakt, Ja, ik ben tevreden over mijn werk in die zin dat het toch wel een soort referentie is geworden.’

Volgens Verdonck was de timing van zijn project belangrijk voor het effect dat zijn Handvest zou (kunnen) gaan hebben. toen hij het Handvest schreef, wilde hij het voor 2014 plannen, omdat hij dan wist dat theaters er effectief op zouden kunnen voorbereiden. Maar hij merkte ook dat het thema steeds meer een hot item aan het worden is: BV: ’Het wordt bijna een ‘stempel’, en daarmee al bijna te gewoon. Ik wilde zo snel mogelijk de problematiek aankaarten voordat iedere organisatie al zijn eigen ecoteam zou hebben en mijn boodschap niet meer zou aankomen. Dat iedereen dan zou zeggen ‘ja ik heb al een groentetuin’, of ‘ik vlieg al met Greenseats’.

De rol van de kunstsector Verdonck acht de invloed van kunstenaars op het gedrag van hun publiek niet erg relevant en betwijfelt of de kunstensector überhaupt zo een taak wel toebedeeld moet krijgen. Grote bedrijven bereiken bijvoorbeeld veel meer publiek met hun reclame, meer dan de kunstsector ooit bereikt, dus praktisch ziet hij geen reden voor die taak. Het zou institutionalisering van de kunst zijn, als de kunsten de problemen moeten oplossen. De kunstensector kan het er wél over hebben, en daarin kan men volgens Verdonck verder gaan dan bijvoorbeeld een duurzaamheidskeurmerk te verdienen. Hij heeft met zijn werk willen aantonen dat je daar veel radicaler in kunt zijn. BV: ‘Ik ben zeker wel voor beleid, maar niet als één tak geïnstitutionaliseerd wordt om het probleem op te lossen. Het gaat ook niet alleen maar om ecologische maatregelen. Het gaat om een volledige

www.toneelhuis.be/#!/nl/readmodus/post/?id=4875

herstructurering van ons mondiaal bestel. In die zin ben ik zeker voor maatregelen door ‘uiterst linkse partijen’.’

Oplossingen en toekomst Verdonck is er wel van overtuigd dat de houding van de consument tegenover duurzaamheid steeds gewoner gevonden zal worden, zoals we ook aan andere onderwerpen gewend zijn geraakt door de jaren heen: BV: ‘Dat zijn dus eigenlijk heel normale sociale modellen, of ‘evoluties’, die we ons op het moment zelf niet kunnen indenken. Maar van het stemrecht voor vrouwen, wat vroeger een heftig onderwerp was, tot tegenwoordig ‘donderdag geen vlees en vis’, het zijn allemaal verworvenheden die nu toch logisch zijn.’

Volgens Verdonck is de belangrijkste drijfveer voor verandering om de schoonheid te zien in dat wat klein en eenvoudig is, zoals hij dat ook zelf ervaart. Het soort dingen dat hij maakt voldoet al langere tijd aan die esthetische voorliefde voor eenvoudige materialen. Hij gebruikt bijvoorbeeld karton, plakband, touwtjes, dingen die makkelijk meekunnen en weinig belastend zijn, omdat hij dat zelf mooi vindt. BV: Mijn vertellingen zelf zijn ook vaak eenvoudig, dat gaat ook over een soort ‘ecologie van het woord’, of ‘ecologie van het idee’. Ik houd van simpele materialen en simpele verbeelding, dus zit dat ook in mijn werk. Het zoeken naar een soort ‘minder’ als metafoor. Daar hou ik van, omdat er zoveel om mij heen lawaai is, hou ik ervan om iets te maken dat zacht is, of klein. Er is een prachtig citaat van Julio Cortázar, een Argentijnse schrijver, die rond 1970 het verwijt krijgt dat zijn werk te frivool is en te humoristisch en vrijblijvend ten aanzien van de politieke situatie in Argentinië. Hij antwoordde daarop: “de enige houding die ons de overwinning zal opleveren en de gruwelen zal doen inzien is: nu te leven zoals we dat voor de toekomst zouden wensen. Met alles wat dit veronderstelt aan liefde, spel en vreugde”. Dus je moet willen leven met de liefde en de vreugde en het spel wat je zou wensen dat het was, want wat moet je anders doen? In een schelpje kruipen?’

4.7 Conclusie duurzame initiatieven De hiervoor beschreven initiatieven en makers laten zien dat het opzetten van een eigen plan, zonder dat door anderen hiertoe opdracht is gegeven, tot interessante projecten kan leiden. Een persoonlijk sterke overtuiging dat de wereld, en in dit geval specifiek de theatersector, efficiënter en duurzamer moet én kan, maakt dat je zelf het goede voorbeeld zult geven. Zo bedenkt Frans van Oekel vanuit zijn expertise als ondernemer een plan om de efficiëntie van materiaal- en techniekgebruik te vergroten, en Benjamin Verdonck zet zijn artistieke uitingen in om de wereld om hem heen te inspireren. Het is de kunst om de stap te zetten van ‘bewust onbekwaam’ naar ‘bewust bekwaam’ en uiteindelijk ‘onbewust bekwaam’ : je wordt je bewust van wat je kunt veranderen en doet dit ook, en uiteindelijk wordt dit een vanzelfsprekendheid waarover je niet meer hoeft na te denken. Dit lijkt voor gezelschappen zoals Wunderbaum en De Warme Winkel een moeilijkere

stap dan voor individuele makers of ondernemers. Omdat er een groter bedrijf is, waarin meerdere mensen gezamenlijk beslissingen nemen, lijkt de duurzaamheid een moeilijker agendapunt om snel concrete stappen in te zetten. Uit de gesprekken met Josine Gilissen, Benjamin Verdonck en Vincent Rietveld blijkt dat de praktijk van het duurzaam theater maken vaak verschilt van de intenties. Dat wil zeggen, áls er al concrete intenties zijn. Het is makkelijker om persoonlijk duurzaam te werk te gaan en je eigen idealen na te streven, dan om ook in alle facetten van je werk duurzame keuzes toe te passen. Zoals Vincent Rietveld beschrijft, is het artistieke werk van De Warme Winkel vooralsnog altijd de belangrijkste factor in het maken van al dan niet duurzame keuzes. Vliegen om in het buitenland te spelen doe je, want het kan een heleboel opleveren (financieel, artistiek en carrière technisch). De kernactiviteit – theater maken – geeft in alle overwegingen de doorslag, mede bepaald door de financiële mogelijkheden. Duurzaamheid wordt niet vaak letterlijk besproken. Dat neemt niet weg dat de manier waarop De Warme Winkel met materiaal omgaat, onbewust behoorlijk duurzaam is. Wunderbaum lijkt meer bewust bezig met het zetten van de juiste intenties, maar kampt met nog een hoop losse eindjes: het is moeilijk partners te vinden, als die er al zijn, zijn ze niet altijd duurzaam, en ook hier geven de financiële en artistieke kaders de doorslag. Benjamin Verdonck maakt in dat opzicht een veel grotere stap: hij liet duurzaamheid een bepalende factor zijn in zijn werk. Sterker nog: het vormde zijn werk. Hij kan en wil zijn persoonlijke voorkeur voor duurzaamheid niet los zien van zijn inhoudelijke en artistieke keuzes. Zoals hij zelf beschrijft, is dit voor hem heel logisch, want de eenvoud en soberheid van zijn duurzame werkwijze hebben voor hem ook een grote esthetische waarde. Verantwoordelijkheid als maker? Over de verantwoordelijkheid van de maker tegenover zijn publiek zijn Vincent Rietveld en Benjamin Verdonck het eens: je kunt vragen stellen, discussies initiëren en een voorbeeld stellen, maar het moet niet de taak zijn van de theatermaker om het publiek een les te leren of ‘op te voeden’. Het zou de artistieke vrijheid van de maker aantasten als dat een eis vanuit de overheid zou zijn, kunst zou daar juist los van moeten staan. Bovendien: theaterpubliek is doorgaans juist een groep die zelf al veel over dit soort onderwerpen nadenkt. Moet er dan beleid komen om de theatersector meer duurzame veranderingen op te leggen? Zoals de makers zeggen, is beleid in principe niet verkeerd. Het moet alleen niet voor de theatersector alleen gelden. Duurzaamheid als onderwerp van het artistieke werk?

Zoals gezegd geeft Benjamin Verdonck het meest concrete voorbeeld om duurzaamheid onderdeel van je artistieke werk te maken. De Warme Winkel heeft dit in haar productie Paradijs geprobeerd te doen, maar constateerde dat het een moeilijk onderwerp is om te behandelen. Vanwege de universeel zo grote omvang van zo’n serieus milieuprobleem, is het lastig om het ‘theatraal te maken’. Wunderbaum maakt niet zozeer duurzame keuzes vanuit een gezamenlijk bewustzijn van het milieu, maar hun werkwijze en algemene thema’s binnen het project The New Forest leiden wel tot maatschappelijk en economisch, en daardoor ook tot ecologisch duurzame keuzes. Door lokale samenwerkingen te zoeken, kiest Wunderbaum impliciet voor duurzaamheid.

Hoofdstuk 5: conclusie en aanbevelingen 5.1 Beantwoording hoofdvraag ‘Welke initiatieven ontplooit de Nederlandse theatersector om duurzaam werken te stimuleren en hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht?’ De conclusie over de beantwoording van mijn hoofdvraag bestaat uit twee delen. Ten eerste vat ik mijn onderzoek uit hoofdstuk 1 t/m 4 samen om het eerste deel van mijn hoofdvraag, ‘Welke initiatieven ontplooit de Nederlandse theatersector om duurzaam werken te stimuleren’, te beantwoorden. Daarna geef ik antwoord op het tweede deel van mijn hoofdvraag, ‘… en hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht?’, door middel van een reeks aanbevelingen die ik heb uitgekristalliseerd uit de bevindingen van mijn onderzoek. 5.1.1 Welke initiatieven ontplooit de Nederlandse theatersector om duurzaam werken te stimuleren? Uit de rondvraag die ik deed bij overheden, bleek dat er weinig tot geen concreet beleid is vanuit deze overheidsinstanties specifiek over duurzaamheid en theater. Vanuit fondsen worden er nauwelijks regels of richtlijnen gesteld. Ook bij brancheorganisaties staat het onderwerp gemiddeld genomen niet hoog op de agenda. Er zijn wel enkele regelingen en keurmerken die duurzaamheid stimuleren, maar deze zijn (nog) niet specifiek toegespitst op theater. Desondanks zijn er zijn wel een aantal theaterorganisaties die zo’n keurmerk hebben gekregen, en wordt er gewerkt aan een Green Key voor theater. Bij de VPT en VSCD zijn enkele stappen te zien zoals het beschikbaar stellen van de Milieubarometer en de organisatie van thema-avonden lezingen, maar van structurele actie is nog geen sprake. In de steden Rotterdam, Utrecht, Den Haag en Amsterdam zijn convenanten tussen theaterorganisaties gesloten en dat is een belangrijk initiatief. De convenanten zijn verschillend in opzet, variërend van regelmatige begeleiding tot een meer vrije aanpak per deelnemer. Wat goed lijkt te werken is de combinatie van eigen initiatief en motivatie enerzijds, en een goede coördinatie anderzijds. Een belemmering om tot actie te komen zijn de financiële en artistieke kaders die meestal prioriteit hebben in de besluitvorming. Daarnaast hebben organisaties soms moeite met de open-source werkwijze, die juist zo belangrijk is om samen vooruit te komen. Coördinatoren Femke Bouwer en Govert Reeskamp beamen beiden het belang van eigen initiatief, maar zeggen ook dat het juiste beleid kan zorgen voor een extra steuntje in de rug. De duurzame initiatieven die ik heb besproken in hoofdstuk 4 laten zien dat sturing van een externe partij niet altijd nodig is om duurzame ideeën tot uitvoer te brengen. Wel lijkt het voor een heel gezelschap soms moeilijker om duurzame stappen te zetten dan voor een individuele 48

maker of ondernemer met een plan op dit gebied. De collectieven Wunderbaum en De Warme Winkel geven aan best duurzamer te willen werken, maar dat factoren zoals financiën en artistiek beleid toch de doorslag geven in de te maken keuzes. Benjamin Verdonck laat in zijn werk zien dat eenvoud en duurzaamheid wél doorslaggevend kunnen zijn en juist samenvloeien met zijn artistieke keuzes. Duurzaamheid gebruiken als onderwerp van het artistieke werk, lijkt voor de één een totale vanzelfsprekendheid, voor de ander een moeilijk te duiden thema, vanwege de grootte ervan. Het is moeilijk om een uitspraak te doen over duurzaamheid binnen de Nederlandse theatersector als geheel: de sector functioneert namelijk niet als geheel. Een vuistregel die uit mijn inventarisatie naar voren lijkt te komen is: hoe verder je inzoomt en hoe persoonlijker de verhalen worden, des te gemotiveerder en inspirerender zijn die verhalen. Daartegenover zie je vaak: hoe meer je uitzoomt, des te meer partijen zijn erbij betrokken, des te meer belangen spelen er mee, des te meer wordt de verantwoordelijkheid een gedeelde verantwoordelijkheid en des te minder actie lijkt er uiteindelijk te bespeuren. Er worden stappen gezet, waarbij de ene stap groter en blijvender lijkt –namelijk de duurzame veranderingen als gevolg van de convenanten – dan de ander. Het thema duurzaamheid ruist door het Nederlandse theaterlandschap, duikt hier en daar duidelijk op maar lijkt nog niet op grote schaal te spelen en krijgt nog een weinig vaste rol in beleid. 5.1.2 … en hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht? Hieronder zet ik uiteen welke factoren de weg naar duurzaamheid positief beïnvloeden (oftewel ‘wat werkt?’), en daarna bespreek ik de belemmeringen die ik ben tegengekomen. Daarna geef ik aan welke stappen nog gezet kunnen worden en door wie. Wat werkt? Intrinsieke motivatie en eigen initiatief: Uit mijn inventarisatie blijkt intrinsieke motivatie altijd het beste uitgangspunt om verandering te bewerkstelligen. Gebonden zijn aan regels waar je zelf niet achter kunt staan, werkt demotiverend. Beleid: Mits ‘positief toegepast’ middels samenwerkingen met theaterorganisaties, is een manier om eigen initiatieven te stimuleren en naar een hoger plan te tillen. Dit is bijvoorbeeld te zien bij de Duurzame Evenementen Utrecht, waar de gemeente actief meewerkt om duurzame oplossingen mogelijk te maken. Cijfermatige eisen stellen werkt waarschijnlijk averechts op de motivatie, volgens de mensen die ik gesproken heb. Convenanten: Indien de motivatie vanuit de organisaties zelf komt, zijn convenanten een goede basis voor samenwerking. Convenanten waarin concrete afspraken en doelen geformuleerd

worden, hebben een grotere kans van slagen. Daarbij is goede, consequente begeleiding belangrijk. Samenwerking en open source: Organisaties die de keuze hebben gemaakt om actief met duurzaamheid aan de slag te gaan, lijken de meeste vooruitgang te boeken als zij hun kennis en ervaring durven delen met elkaar en dus ook kunnen leren van elkaars fouten EN successen. Een toegankelijke communicatievorm zoals een website of weblog lijkt hiervoor een goede methode. Betrokkenheid binnen organisaties: Zoals Femke Bouwer en Govert Reeskamp beschreven, is het nodig dat iedereen binnen een organisatie betrokken is bij de keuze om duurzamer te worden. De sleutel zit bij de degenen die de lichtknoppen bedienen of de inkopen doen, maar zij moeten ook door de directie gesteund en gestimuleerd worden in hun keuzes. Belemmeringen Opstartmoeite: Zoals in hoofdstuk twee en drie al bleek: organisaties willen wel, denken na over werkgroepen, eigen initiatieven of samenwerkingen en dat maakt zichtbaar dat het bewustzijn steeds groter wordt. De moeilijkheid lijkt te zitten in het opstarten en op de langere termijn volhouden van duurzame actie. Vrijblijvendheid: Convenanten zijn een concretere stap in de weg naar duurzaamheid, maar werken vooral goed als die niet te vrijblijvend zijn. Het is goed om een â&#x20AC;&#x2DC;bereidwilligheidâ&#x20AC;&#x2122; te tonen door een convenant te ondertekenen, maar als daarin concrete stappen ontbreken is het moeilijk om je als organisatie tot duurzame keuzes te zetten. Ook belemmert vrijblijvendheid de samenwerking: doordat er nauwelijks afspraken zijn, laten organisaties zowel elkaar als zichzelf sneller met rust en krijgen de dagelijkse activiteiten weer sneller prioriteit. De artistieke inhoud en zakelijk beleid prevaleren: Het thema duurzaamheid wordt regelmatig overschaduwd door urgentere, korte termijn problemen, zoals geld, tijd. Ook worden in de meeste gevallen de artistiek-inhoudelijke doeleinden vooropgesteld, waarmee ook nietduurzame keuzes gelegitimeerd worden. Het zou interessant zijn als organisaties deze, schijnbaar vanzelfsprekende, volgorde van prioriteiten zowel intern als extern meer zouden bevragen: is duurzaamheid altijd ondergeschikt aan het artistieke plan? En hoe kunnen beide pijlers zo goed mogelijk samenvloeien? Hoe kunnen deze initiatieven een stap verder worden gebracht? Mogelijke stappen vanuit de overheid De huidige minister van OCW, Jet Bussemaker, heeft aangegeven dat bij het verstrekken van kunstsubsidies in de volgende subsidieperiode (2017-2020,) meer gekeken zal worden naar de kwantitatieve en kwalitatieve prestaties van gezelschappen en minder naar toekomstplannen. Daarmee kunnen gezelschappen volgens de minister beter hun waarde voor de samenleving aantonen. Hierbij zal het voornamelijk gaan om prestaties op het gebied van 50

publiekswaardering, cultuureducatie, talentontwikkeling, internationaal belang en waardering door scholen. Los van het vraagstuk of dit een goede nieuwe manier van beoordelen is, zou onder deze prestatie-eisen ook het onderwerp duurzaamheid opgenomen kunnen worden. Zoals Femke Bouwer ook al aangaf, zou dit al zo eenvoudig kunnen zijn als het opnemen van een paragraaf over duurzaamheid in het beleidsplan . Hierbij hoeven geen kwantitatieve eisen gesteld te worden, maar wordt een gezelschap wel aangezet om bewuster haar keuzes ten aanzien van duurzaamheid op papier te zetten. Een dergelijke vereiste paragraaf is voor diverse subsidieregelingen toepasbaar. Meer samenwerking onderling Zoals in hoofdstuk 3 te lezen was, blijken convenanten een goede manier van samenwerking die, mits goed gecoördineerd, werkt voor deelnemers. Er zouden in het hele land meer van dit soort samenwerkingen aangegaan kunnen worden. Dat kan op grotere schaal (zoals de besproken convenanten), maar het kan ook tussen enkele organisaties op zeer lokale basis. Organisaties van gelijke aard of grootte kunnen extra veel aan elkaar hebben. In Utrecht werken bijvoorbeeld de evenementenorganisaties samen. Zo zouden ook schouwburgen zich, logischerwijs via de VSCD, kunnen verenigen om specifiek samen aan duurzaamheid te werken. Op diezelfde manier kunnen er ook groepen ontstaan voor bijvoorbeeld stadsfestivals, beginnende makers of kleineen middenzaaltheaters. Hoe meer je als deelnemers gemeen hebt, des te meer je van elkaars ervaringen kunt leren. Nationaal kenniscentrum Gepaard met het oprichten van meer specifieke groepen zou er, al dan niet vanuit de overheid of bijvoorbeeld als onderdeel van de VPT, een nationale samenwerking opgezet kunnen worden, van waaruit uitwisseling en samenwerkingen kunnen ontstaan. Bij dit kenniscentrum kunnen alle organisaties betrokken worden. Ook kunnen er ‘duurzaamheidsadviseurs’ (of coördinatoren, zoals Govert Reeskamp) per regio komen, om vanuit een sterke gemeenschappelijke basis, specifieke adviezen voor organisaties te geven. Dit hoeft het eigen initiatief niet in de weg te staan. Vanuit dit centrum kunnen vervolgens ook activiteiten georganiseerd worden: informatiebijeenkomsten of een eigen stand op de technische vakbeurs CUE. Zoals de bijeenkomst ‘Het Groene Theater’, georganiseerd door NRC Handelsblad, kunnen er soortgelijke avonden specifiek voor het theater georganiseerd worden op een regelmatige basis, bijvoorbeeld een of twee keer per jaar, waar zowel alle deelnemers van convenanten, brancheorganisaties en overheden vertegenwoordigd zijn, als ook individuele makers en groepen.

Meer samenwerking met andere sectoren Hoe kunnen we leren van de andere ‘kunstsectoren’? In Boekman 90: Kunst en Natuur worden diverse voorbeelden gegeven van andere (kunst)sectoren waarin veel duurzame actie te vinden is. In beeldende kunst, mode, design en architectuur is duurzaamheid door bijvoorbeeld recycling en hergebruik al langer vanzelfsprekend99. Ook de manieren waarop in andere sectoren duurzaamheid gestimuleerd wordt zijn interessant om ‘af te kijken’: het uitschrijven van wedstrijden, gesponsord door bedrijven, fondsen of ministeries om het meest innovatieve of inspirerende groene project te maken. Een competitie met duurzaamheid als doel hoeft niet te betekenen dat het artistieke resultaat eronder lijdt. Zoals Mette te Velde, oprichter van de Green Film Making Competition, zegt: ‘We willen filmmakers inspireren en aan het denken zetten over de verduurzaming van hun eigen films en ze laten zien dat je met duurzame middelen geld kunt besparen en hetzelfde goede eindproduct kunt maken’. Met meer openheid en nieuwsgierigheid om ons heen kijken. Meer samenwerken met bijvoorbeeld modeontwerpers of architecten bij het ontwerpen van een duurzaam decor. Dit is bovendien een manier waarop ‘we’ het etiket ‘navelstaarders’ van ons af kunnen schudden. Communicatie: onderling en naar publiek In mijn zoektocht heb ik soms diep moeten graven om bij de juiste persoon of organisatie uit te komen. Vaak lijkt het of projecten die ooit opgestart zijn, nooit een vervolg of een conclusie hebben gekregen. ‘Oude’ stukken over de enthousiaste opstart van convenanten zijn gemakkelijker te vinden dan rapporten, tussentijdse bevindingen of eindresultaten. In (tot nu toe) alle gevallen blijft het na het tekenen van een convenant nogal stil in verschillende media over het project. Er is geen eigen website, en theaters berichten voornamelijk over hun eigen projecten. Om de communicatie te bevorderen zou ik adviseren alle initiatieven onder te brengen onder een overkoepelende naam en website (bijvoorbeeld vanuit een kenniscentrum zoals hierboven voorgesteld), zodat iedereen die meewerkt direct kan doorlinken, verwijzen of nieuws kan toevoegen aan die website. Dit maakt het veel makkelijker voor geïnteresseerden om zich te verdiepen in de lopende activiteiten en de mogelijkheden om zelf mee te werken. Jong geleerd, oud gedaan? Van ‘acties’ naar gewoonte. Duurzame acties en projecten zijn natuurlijk heel goed en ieder initiatief moet worden toegejuicht, maar we moeten ook zorgen dat het een gewoonte wordt. Daarom is beginnen met duurzaam werken op de Theaterschool een goede stap: hoe eerder theaterstudenten met duurzaam werken beginnen, des te logischer zal het voor hen zijn om later ‘onbewust bekwaam’ deze vaardigheden toe te passen. 99

Jongenelen. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 14

5.2 Mogelijkheden voor verder onderzoek Een bachelor scriptie biedt niet genoeg tijd en ruimte om algemene conclusies te trekken over de stand van duurzaamheid in de Nederlandse theatersector. Ik heb met mijn onderzoek geprobeerd een inkijk te geven in enkele methodes die lijken te werken en de belemmeringen waar enkele makers en gezelschappen tegenaan lopen. Tijdens mijn onderzoek heb ik meerdere deelonderwerpen ontdekt waarin verder onderzoek wenselijk is. Onderzoek naar de volledige theatersector Om een compleet beeld te krijgen van de stand van zaken van duurzaamheid in de Nederlandse theatersector zou grootschalig onderzoek naar alle theaterorganisaties in Nederland gedaan moeten worden. Er zou zowel extra kwantitatief als kwalitatief onderzoek gedaan moeten worden, waarbij onderscheid gemaakt kan worden tussen verschillende categorieën van organisaties, zoals theatergebouwen (grote zaal en midden- tot kleine zaal), theatergroepen (groot en klein) en festivals. Op basis van zo een onderzoek kan beter bepaald worden waar de grootste knelpunten zitten en wat voor maatregelen het best genomen kunnen worden door zowel overheden als door de theaterorganisaties zelf. Vergelijking met buitenlandse organisaties/initiatieven Nederland heeft (nog) geen leidende rol als het gaat om duurzame veranderingen. Zoals ik kort aangaf, zijn in onder andere Londen en New York interessante initiatieven te vinden waar wij hier veel van kunnen leren. Een onderzoek naar de werkwijze van buitenlandse projecten is zeer raadzaam. Onderzoek met focus op de rol van educatie en communicatie met publiek Hoe betrekt een theaterorganisatie haar publiek het best bij duurzame activiteiten? Op welke manieren kan theater samengaan met bijvoorbeeld milieuorganisaties om educatieve projecten op te zetten? En hoe maak je als theater optimaal gebruik van de kennis en ervaring van je eigen (veelal hoog opgeleide en milieubewuste) publiek? Onderzoek naar de verhouding tussen artistiek-inhoudelijk, financiën en duurzaamheid Kunnen de drie op een ‘vredige’ manier samengaan, naast elkaar bestaan, of levert het altijd een strijd op? Hoe kun je als maker je artistieke ei kwijt terwijl je ook duurzaamheid meeneemt in je plannen? Ik heb bij Benjamin Verdonck, Wunderbaum en De Warme Winkel voorbeelden gezien die een stap in de goede richting zijn. Meer onderzoek, waarbij ook grote producenten aan het woord komen (bijvoorbeeld van De Nederlandse Opera of Stage Entertainment) aan het woord komen, lijkt mij interessant. 53

Vergelijking tussen publieke en private fondsen met betrekking tot hun houding ten opzichte van duurzaamheid De publieke fondsen waarmee ik contact heb gehad, gaven aan nu geen prioriteit te leggen bij duurzaamheid in theater. Waarom is dit? En zouden private fondsen daar anders over denken? Community art en duurzaamheid Een manier om als kunstenaar het belang van duurzaamheid met het publiek te delen is in de vorm van community art. Eugene van Erven, hoofddocent Theaterwetenschap aan de Universiteit Utrecht en coördinator onderzoeksactiviteiten van het Community Art Lab in Utrecht, ziet het stimuleren van milieubewustzijn en het creëren van een duurzame en groene leefomgeving als een belangrijk aspect van community art: ‘participatie in ecologische community projecten beïnvloedt de attitude van mensen ten aanzien van het ecologisch systeem waarin ze leven, inclusief andere mensen in al hun diversiteit. Dat is iets dat de komende jaren alleen maar belangrijker gaat worden.’100 Hoewel het onderwerp community art mij erg aanspreekt, was het teveel om ook deze vorm van theater te behandelen in mijn scriptie. Het biedt wel veel interessante ingangen voor verder onderzoek. Hoe kan community art een voorbeeldfunctie zijn voor de rest van de theatersector?

5.3 Nawoord Tijdens het schrijven van deze scriptie heb ik in mijn eigen houding ten opzichte van duurzaamheid regelmatig pieken en dalen gevoeld. In mijn zoektocht naar beleid vond ik weinig inspirerende antwoorden: ik kwam weinig informatie tegen waaruit bleek dat mensen of organisaties de urgentie die ik voel delen. Ondanks dat ik me wel kan verplaatsen in sommige standpunten of redenen om niet zo duurzaam te werken, en ondanks dat ik ook snap dat vertegenwoordigers van fondsen of overheden een bepaalde diplomatieke taal hanteren die los staat van hun persoonlijke mening, vind ik het toch moeilijk te begrijpen: waarom is niet iedereen zo geboeid door dit onderwerp als ik? ‘Duurzaamheid is nu geen prioriteit door alle veranderingen die de sector sowieso al moet doorlopen’, kreeg ik vaak als antwoord. Is dat niet een veel te gemakkelijk excuus om je achter te verschuilen? Fondsen en overheden zeggen nu bij gezelschappen geen eisen aan duurzaamheid te stellen ‘omdat andere urgente thema’s zich op de voorgrond dringen’101 , maar sluit het een het ander dan uit? Is het niet allang duidelijk dat dit een permanent urgent thema is en dat uitstellen om er überhaupt over na te denken een kwalijke zaak is? Je zou op zijn minst een korte paragraaf over duurzaamheid kunnen vereisen waarmee ‘bonuspunten’ te verdienen zijn. Gezelschappen moeten ook zeker zelf 100 101

Van Erven. Boekman 90: Kunst en natuur 2012: p. 64 Saraber, e-mail 16-4-2013

verantwoordelijkheid nemen, maar dat betekent niet dat fondsen ‘hun handen ervan af kunnen trekken’, zeker niet als het een overheidsinstelling is. Ik vond deze fase behoorlijk frustrerend, en voelde dat ik door het schrijven van deze scriptie de grip op mijn eigen idealen wel eens zou kunnen verliezen. Naarmate ik verder in mijn onderzoek kwam, verder kon inzoomen en meer met makers sprak, werd ik enthousiaster. Ik zag dat er wél mensen zijn die gepassioneerd zijn over dit onderwerp, zelfs gepassioneerder dan ik. Ik merkte dat ik van hen kon leren, niet alleen in hoe zij praktisch duurzaam proberen te leven en werken, maar ook van hun drijfveren om dit te doen. Zo vind ik het initiatief van Frans van Oekel op verschillende manieren interessant. Ten eerste kan zijn plan voor GearHub enorm de (financiële) efficiëntie van individuele organisaties vergroten, en ook die van de sector als geheel. Spullen blijven in gebruik, er hoeft minder ingekocht te worden, verhuurders verdienen, huurders besparen. In het kader van mijn onderzoek hecht ik natuurlijk extra waarde aan de ecologische duurzaamheid die met deze efficiëntie gepaard kan gaan. Niet alleen het inperken van de productie en weggooien van materialen is een mooi gevolg. Het maakt ook dat organisaties anders kunnen gaan kijken naar hun eigen materialen en hoe ze die inkopen. Het kan aanzetten tot de aanschaf van duurzamere materialen als je weet dat het mogelijke prijsverschil terugverdiend kan worden als iemand anders jouw spullen wil huren. Bovendien kan ik me voorstellen dat je zuiniger omgaat met je eigen spullen, als je weet dat je er geld mee kunt verdienen. Ook vind ik het uitgangspunt van Benjamin Verdonck erg mooi. Ik kan mij dan ook vinden in zijn voorliefde voor het kleine en eenvoudige. Ook ik heb plezier in het puzzelen over hoe iets efficiënter gemaakt kan worden, of hoe ik zo min mogelijk afval produceer. Ik zou graag zien dat meer mensen diezelfde intrinsieke voorkeur hadden, maar als dat niet zo is, in hoeverre kun/mag je die dan afdwingen? Tijdens het schrijven van deze scriptie ben ik verhuisd, van een kamer met eigen voorzieningen naar een woongroep met vier andere huisgenoten. Het bevalt erg goed, en we zitten behoorlijk op dezelfde lijn qua leefgewoontes. Toch constateer ik ook hier kleine niet-duurzame gewoontes die ik graag zou willen veranderen. Afwassen zonder teiltje bijvoorbeeld, teveel of verkeerd gebruik van de wasmachine, of afval niet goed (genoeg) scheiden. Hoewel ik soms kleine overwinningen boek bij mijn huisgenoten, besef ik dat we nooit zo zuinig zullen leven als toen ik dat in mijn eentje deed en er een ‘sport’ van maakte. Ik besef dat dit, net als de verhalen van Benjamin Verdonck en Vincent Rietveld, voorbeelden zijn op microniveau van hoe ‘het in de wereld werkt’. Dat maakt me soms pessimistisch, maar ik doe mijn best het goede niet te

verwijten dat het niet beter is. Ik hoop dat ik kan blijven zeggen dat een beter milieu in ieder geval begint bij mijzelf. Dankwoord In de eerste plaats bedank ik mijn scriptiebegeleiders Anita Twaalfhoven en Maaike van Langen, en mijn studieleidster GwenoĂŤle Trapman, voor hun begeleiding en voor hun geduld. Verder bedank ik Govert Reeskamp, Femke Bouwer, Benjamin Verdonck, Josine Gilissen en Vincent Rietveld voor hun uitgebreide verhalen en daarmee inkijk in hun werkwijze en houding ten opzichte van mijn onderzoeksthema.

Bronnenlijst Artikelen 

Changemakers. Projectomschrijving Duurzame theaters Amsterdam. Amsterdam: mei 2012.



Changemakers. Projectplan Duurzame Utrechtse Evenementen. Utrecht, februari 2012. Digitaal beschikbaar op duurzameevenementenutrecht.nl/wpcontent/uploads/2013/01/Projectplan-Duurzame-Evenementen.pdf



Duurzaamheidskring Haagse Theaters. Intentieverklaring Duurzaamheidskring Haagse Theaters. Den Haag, 6 juni 2011. Digitaal beschikbaar op www.korzo.nl/sites/www.korzo.nl/files/nieuws/documenten/intentieverklaring_duurz aamheidskring_haagse_theaters.pdf



Gemeente Amsterdam, Dienst Maatschappelijke Ontwikkeling, Afdeling kunst en cultuur. Kunstenplan 2013-2016. Amsterdam: juli 2013. Digitaal beschikbaar op Amsterdam.nl/kunstencultuur.



Heuven, R. van. Je moet niet voor ecopolitie willen spelen. Boekman 90: Kunst en natuur. Vierentwintigste jaargang, voorjaar 2012, p. 38-43.



Jongenelen, S. Duurzame Kunst: verrassend, vreemd en onvoorspelbaar. Boekman 90: Kunst en natuur. Vierentwintigste jaargang, voorjaar 2012, p. 14-21.



Kunst, Marleen. Duurzaam Theatermaken. Bachelorscriptie Opleiding Productie Podiumkunsten, Theaterschool Amsterdam, AHK, 2010.



Leeuw, J. de en J. van de Haterd. De Groene Lezingen. Zichtlijnen. Maart 2010, p. 20-23.



Leeuw, J. de. Duurzaam Wat? Zichtlijnen. November 2009, p. 12-15.



Leeuw, J. de. Geen woorden maar daden. Zichtlijnen. Mei 2010, p. 32-35.



Speeten, G. Van der. Van Don Kyoto tot Jonge Sla. Boekman 90: Kunst en natuur. Vierentwintigste jaargang, voorjaar 2012, p. 22-27



Twaalfhoven, A., red. Boekman 90: Kunst en natuur. Amsterdam: Boekmanstichting, 2012.



Twaalfhoven, A. Redactioneel Boekman 90. Boekman 90: Kunst en natuur. Vierentwintigste jaargang, voorjaar 2012, p. 2-3.

Internetsites 

Amsterdams Fonds voor de Kunst. Over AFK. www.amsterdamsfondsvoordekunst.nl/over-afk/, bekeken op 10-1-2014.



Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. Duurzaamheidsweek. AHK 2013. www.ahk.nl/duurzaamheidsweek/. Bekeken op 27-5-2013 57



Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten. De AHK en Duurzaamheid. AHK, 2014. www.ahk.nl/de-ahk/duurzaamheid/. Bekeken op 6-3-2014



Changemakers. www.changemakers.nl. Bekeken op 28-2-2014.



Cré, W. Scheld’apen onderschrijft Benjamin Verdoncks Handvest.Toneelhuis.be, 13-9-2012. www.toneelhuis.be/#!/nl/readmodus/post/?id=4875. Bekeken op 9-4-2013.



Duurzame evenementen Utrecht: weblog voor de deelnemende evenementen van het convenant. 5 april 2012. www.duurzameevenementenutrecht.nl. Bekeken op 9-4-2013.



Freriks, K. Recensies - De botanische tuinen van Antarctica. Theaterkrant. 10-1-2014. www.theaterkrant.nl/recensie/de-botanische-tuinen-van-antarctica/. Bekeken op 2-32014.



Fung, Y. J. Op het juiste pad met duurzame mobiliteit. 2011. www.rotterdam.nl/DKC/Document/Groen%20Theater%20%20Duurzame%20Mobiliteit.pdf. Bekeken op 6-4-2013



Gemeente Amsterdam. College presenteert Kunstenplan 2013-2016. 7-10-2013. www.amsterdam.nl/kunst-cultuur-sport/kunstcultuurbeleid/kunstenplan/kunstenplan-2013/. Bekeken op 5-3-2014.



Gemeente Amsterdam. Hoofdlijnen Kunst en Cultuur 2013-2016. 8-11-2011. www.amsterdam.nl/@481480/hoofdlijnen-kunst/. Bekeken op 5-3-2014



Gemeente Utrecht. Utrecht tekent voor duurzame evenementen en festivals. 2-4-2012. www.utrecht.nl/nieuws/artikel/utrecht-tekent-voor-duurzame-evenementen-enfestivals/. Bekeken op 1-4-2013.



Green Key. Algemeen. www.greenkey.nl/home. Bekeken op 28-2-2014.



Leeuwerink, A. A’damse theaters tekenen voor duurzaamheid. 15-3-‘13 www.theaterkrant.nl/nieuws/adamse-theaters-tekenen-voor-duurzaamheid/. Bekeken op 15-3-2013.



Materials for the Arts. www.mfta.org. Bekeken op 1-3-2013.



Milieubarometer. Milieubarometer theaters. www.milieubarometer.nl/theater. Bekeken op 28-2-2014



Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten. Over de NAPK. www.napk.nl/over-napk/. Bekeken op 28-2-2014.



Parool. Amsterdamse theaters gaan CO2-uitstoot verminderen. 18-3-2013. www.parool.nl/parool/nl/24/THEATER/article/detail/3411290/2013/03/18/Amsterd amse-theaters-gaan-CO2-uitstoot-verminderen.dhtml. Bekeken op 19-3-2013.



Rijksoverheid. Duurzame economie. Rijksoverheid.nl. www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/duurzame-economie, bekeken op 28-2-2014.



Rijksoverheid. Energiebeleid Nederland. Rijksoverheid.nl. www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/energie/energiebeleid-nederland, bekeken op 4-32014.



Rotterdam Climate Initiative. In het kort: 50% minder CO2. www.rotterdamclimateinitiative.nl/50procent-minder-co2. Bekeken op 2-4-2013



Rotterdam WorldPortWorldCity. Groen Theater. www.rotterdam.nl/groentheater. Bekeken op 23-12-2013.



Schwalbe. Schwalbe spelt op eigen kracht. 2010. www.schwalbe.nu/voorstellingen/4. Bekeken op 1-3-2014.



Stichting KMVK. Stichting KMVK. www.stichtingkmvk.nl/home. Bekeken op 23-4-2013.



Stichting Stimular. Stichting Stimular. www.stimular.nl/organisatie. Bekeken op 1-32014.



Studio Dubbelagent. Longen. 2013. studiodubbelagent.com/nl/?page_id=189. Bekeken op 1-3-2014.



Troelstra, W. Profiteer van de besparingen van de Duurzaamheidskring Haagse Theaters. Zichtlijnen.nl. Gepresenteerd tijdens CUE op 14-1-2014. www.zichtlijnen.nl/media/vpt%20activiteiten/201401%20lezingenprogramma%20op%20cue2014/profiteer_van_de_besparingen_van_de_ duurzaamheidskring_haagse_theaters.pdf. Bekeken op 1-3-2014.



Van Dale. Betekenis ‘duurzaam’, www.vandale.nl/opzoeken?pattern=duurzaam&lang=nn, bekeken op 16-4-2013.



Verdonck, B. Handvest voor een actieve medewerking van de podiumkunsten aan een transitie naar rechtvaardige duurzaamheid. 2012. www.handvest.be/vooreenactievemedewerkingvandepodiumkunstenaaneentransitiena arrechtvaardigeduurzaamheid. Bekeken op 13-5-2013 NB: Deze website bestaat niet meer. Het handvest is te lezen op de website van het Toneelhuis Antwerpen: www.toneelhuis.be/#!/nl/readmodus/production/?id=4952, bekeken op 5-3-2014.



Verdonck, B. State of the Union 2010. Geluidsfragment. www.benjaminverdonck.be/StateOfTheUnion. Beluisterd op 11-5-2013.



Vereniging van Schouwburg- en Concertgebouwdirecties. Wat is de VSCD? www.vscd.nl/organisatie/24/Wat_is_de_VSCD_/. Bekeken op 28-2-2014.



Vereniging voor Podiumtechnologie. Ondertekening samenwerkingsovereenkomst Groen Theater. www.vpt.nl. januari 2010. www.vpt.nl/content.asp?path=0de74yk. Bekeken op 1-3-2014.



Vereniging voor podiumtechnologie. Symposium 'Duurzaamheid on stage! Van inspiratie naar realisatie'. Diverse verslagen en presentaties van het symposium op 6-12-2010. www.vpt.nl/content.asp?path=mxdagpf2. Bekeken op 3-3-2013



Wijs, N. Beleidsplan duurzaam inkopen Lantarenvenster. 2010. www.rotterdam.nl/DKC/Document/Groen%20Theater%20%20Duurzaam%20Inkopen.pdf. Bekeken op 6-4-2013.

Interviews (ongepubliceerd) N.B.: van onderstaande interviews zijn uitwerkingen beschikbaar. Vanwege de grote hoeveelheid extra pagina’s die het zou kosten, heb ik deze niet als bijlage toegevoegd in mijn scriptie. Indien gewenst kunnen deze alsnog aangeleverd worden. In de bijlage zijn de vragen opgenomen die ik tijdens de interviews gesteld heb. 

Bouwer, F. Telefonisch interview (Amsterdam – Rotterdam, 8-4-2013)



Gilissen, J. Interview (Rotterdam, 5-6-2013)



Oekel, F. van. Telefonisch interview (Amsterdam, 17-4-2013)



Reeskamp, G. Interview (Amsterdam, 8-4-2013)



Rietveld, V. Interview (Amsterdam, 9-9-2013)



Verdonck, B. Interview via Skype (Amsterdam – Antwerpen, 13-5-2013)

Correspondentie en telefoongesprekken (ongepubliceerd) Er zijn schriftelijk vragen beantwoord door: 

Berg, H. van den. Projectcoördinator activiteiten bij Vereniging voor Podiumtechnologie (e-mails van 12-2-2014 en 24-2-2014).



Bunnik, E. van. Theaterbureau ’N More (e-mails van 9-4-2013 en 5-3-2014).



Daalder, I. Beleidsmedewerker Nederlandse Associatie voor Podiumkunsten (e-mail van 4-3-2014).



Dijk, E. van. Directeur Stichting Keurmerk Milieu, Veiligheid en Kwaliteit (e-mail van 204-2013).



Heuer, A. Medewerker duurzaamheid bij Stadsdeel Amsterdam Centrum (e-mail van 6-32014)



Leeuw, S. de. Stafmedewerker Amsterdams Fonds voor de Kunst (e-mail van 11-4-2013).



Kleingeld, E. Telefoongesprek (Amsterdam 3-3-2014)



Oekel, F. van. Theaterspecialist bij LevTec (e-mails van 17-4-2013).



Prein, E. Afdeling Bestuur en Burger, Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (e-mail van 19-3-2013).



Saraber, L. Senior medewerker algemeen beleid bij het Fonds Podiumkunsten, (e-mail van 16-4 2013).



Troelstra, W. Telefonisch interview (Amsterdam, 19-4-2013)



Troelstra, W. Duurzaamheidsadviseur bij Stichting Stimular (e-mails van 19-4-2013).

Voorstellingen 

De Botanische Tuinen van Antarctica. Tekst en spel: collectief Nachtkrab. Gezien 11-12014, Compagnietheater Amsterdam



Longen. Duncan Macmillan. Teunkie van der Sluijs. Studio Dubbelagent. Gezien 23-1-2014, Compagnietheater Amsterdam.

Bijlage: interviewvragen Vragenlijst Femke Bouwer



Het project werd gestart in januari 2010, Door wie en met wie? Van wie was het initiatief?



Waren er organisaties die niet mee wilden werken en waarom niet?



Was het moeilijk om die organisaties bij elkaar te krijgen? Stonden ze open voor jouw idee?



Wat zijn de doelstellingen?



wat is jouw taak hierin precies? En wie is jouw werkgever?



Wat is er precies afgesproken?



Ik lees ‘in 2025 100% klimaatbestendigheid’ wat wordt daar precies mee bedoeld?



Hebben jullie bij het opstellen van het convenant ook gekeken naar wat er al bestond aan ervaring hiermee? Bij specifieke gezelschappen of in het buitenland? (Londen)



Wat meet je en hoe meet je?



Gelden voor alle organisaties dezelfde richtlijnen?



Wat is de uitwerking van het convenant op het gebied van:  De programmering  De inkoop  De horeca  De toegangs- en horecaprijzen?  De communicatie/publiciteit?



Hoe ziet de samenwerking met de gemeente Rotterdam eruit?



Wat is tot nu toe het resultaat? Valt het je mee of tegen?



Wat vonden de deelnemende theaters ervan? En (nav artikel Boekman), qua communicatie met het publiek, zijn ze nog steeds ‘voorzichtig’?



Hoe is de samenwerking met partners (zoals verhuurbedrijven en leveranciers)? Wordt het plan enthousiast ontvangen?



Hebben de bezuinigingen op cultuur veel effect gehad in de loop van het project? Is duurzaamheid op de achtergrond geraakt?



En nu? Wat zijn de conclusie en de aanbevelingen? Is/komt er een vervolg?



Welke stappen denk je dat er nog gemaakt kunnen/moeten worden? Bijvoorbeeld:



Moet het vanuit de overheid gestuurd worden of moeten organisaties zich zelf verantwoordelijk voelen voor het milieu, en de vrijheid krijgen om zelf te bepalen of en wát ze aan duurzaamheid doen?



Indien vanuit de overheid, zouden er concretere richtlijnen vanuit de regering moeten komen. Wat zouden volgens jou die richtlijnen moeten zijn?



Een landelijke organisatie (al dan niet vanuit de overheid) die alle initiatieven overkoepelt?



Zijn er interessante (vindingrijke) initiatieven uit voortgekomen, een voorbeeld van een nieuwe aanpak die je eruit kunt lichten?



Wat is het belangrijkste aspect van theater maken waar nog veel duurzame winst op behaald kan worden, en hoe zou dat moeten/kunnen gebeuren?



Wat zouden voor mij interessante organisaties zijn om verder te onderzoeken of te interviewen? Wie loopt er voorop, kan een voorbeeld zijn voor andere organisaties?

Vragenlijst Frans van Oekel 

Wat betekent duurzaamheid voor u?



Wat doet u precies voor werk?



Hoe ziet u de toekomst van de theatersector voor zich?



Wat zijn uw ideeën voor het efficiënter maken van de theatersector?



Hoe reageren partners (TA, DNO, Stage, etc.) op deze ideeën?



Wat is GearHub precies?



Wanneer wordt GearHub online gelanceerd?



Wat is de belangrijkste doelstelling van GearHub?



Wat zijn de voordelen van GearHub voor theaterorganisaties?



Zijn er ook nadelen aan dit systeem?



Bent u niet bang dat u met dit idee uzelf in de vingers snijdt en minder zult verkopen?

Vragenlijst Govert Reeskamp Algemeen: 

Wat voor werk doe je precies? Waar werk je en wat is je functie?



Hoe ben je in deze ‘wereld’ van duurzaamheid gerold?



Wat is je algemene beeld van het niveau van duurzaamheid van de organisaties waar je nu mee werkt of samenwerkt? Kun je me meer vertellen over de convenant van de ‘Duurzame Evenementen Utrecht’? 

Opgericht april 2012. Door wie en met wie? Was jij bij het opstellen van het convenant?



Waren er organisaties die niet mee wilden werken en waarom niet?



Wie van de organisaties zitten er precies aan tafel?



Wat zijn de doelstellingen?



wat is jouw taak hierin precies? En wie is jouw werkgever?



Wat is er precies afgesproken?



Hebben jullie bij het opstellen van het convenant ook gekeken naar wat er al bestond aan ervaring hiermee? Bijvoorbeeld in Rotterdam?



Wat meet je en hoe meet je?



Gelden voor alle evenementen dezelfde richtlijnen?



Het is nu een jaar bezig, hoe gaat het nu? Zijn er na het afgelopen jaar al cijfers, resultaten of dingen die bereikt zijn waar je blij mee bent?



Wat is het gevolg van het convenant op:  De programmering  De inkoop  De horeca  De toegangs- en horecaprijzen?  De communicatie/publiciteit?



Hoe werkt de samenwerking met de gemeente? Of is dit puur financieel? 63



Hoe werkt de samenwerking tussen Changemakers en Huis aan de Werf?



Wat is tot nu toe het resultaat? Valt het je mee of tegen?



Hoe is de samenwerking met partners? Wordt het plan enthousiast ontvangen?



Ik kon heel weinig vinden over het vervolg en de resultaten van convenanten. Moet er niet meer informatie naar buiten toe?



Welke stappen denk je dat er na dit project (in 2014) gemaakt kunnen worden?



Zou je dan zo’n convenant niet liever vijf jaar laten duren?



Heb je een voorbeeld van een interessant initiatief of een nieuw duurzaam idee dat door dit convenant ontstaan is?



Wat zouden voor mij interessante organisaties zijn om verder te onderzoeken of te interviewen? Wie loopt er voorop, kan een voorbeeld zijn voor andere organisaties? Toekomst 

Welke stappen denk je dat er (algemeen, los van Utrecht) nog gemaakt kunnen/moeten worden? Bijvoorbeeld:



Moet het vanuit de overheid gestuurd worden of moeten organisaties zich zelf verantwoordelijk voelen voor het milieu, en de vrijheid krijgen om zelf te bepalen of en wát ze aan duurzaamheid doen?



Indien vanuit de overheid, zouden er concretere richtlijnen vanuit de regering moeten komen. Wat zouden volgens jou die richtlijnen moeten zijn?



Een landelijke organisatie (al dan niet vanuit de overheid) die alle initiatieven overkoepelt?

Vragenlijst Vincent Rietveld en Josine Gilissen



Wat betekent duurzaamheid voor u?



Wat voor plek neemt duurzaamheid in in jullie bedrijfsvoering? Is het een belangrijk onderwerp, wordt er veel over gesproken?



Wat doen jullie concreet aan duurzaamheid?



(indien van toepassing) Hoe worden veranderingen doorgevoerd?



Maken jullie gebruik van ‘hulpmiddelen’ zoals de milieubarometer, checklists of stappenplannen om duurzame keuzes te maken?



Communiceert u uw duurzame keuzes en stappen met uw publiek? En zo ja, hoe?



Communiceert u de veranderingen intern? Wie is/zijn verantwoordelijk voor veranderingen? Vallen die bij iedereen in goede aarde? Is er veel medewerking?



Bent u bekend met de convenanten die gesloten zijn in Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Amsterdam? Wat vindt u daarvan?



Zou een dergelijke samenwerking voor u ook interessant zijn om aan deel te nemen?



Is er contact met overheden, bijvoorbeeld de gemeente, over verduurzaming, CO2uitstoot verminderen of afvalverwerking?



Indien van toepassing: wat zou u kunnen helpen om duurzaamheid hoger op de agenda te plaatsen?



Wat zou u vinden van o GearHub

o o o o o

Materials for the Arts? Meer beleid vanuit de overheid? Landelijk duurzaamheidsbeleid? Landelijk platform voor de theatergezelschappen? Beloning van duurzame initiatieven?



Zou u de volgende stappen willen zetten en zou het kunnen? o Minder drukwerk en ecologisch papier o Uitsluitend biologische productien voor uw inkoop o Alle lampen door LED vervangen o Decor en kostuum op een C2C manier vervaardigen o Minder gebruik van auto’s, meer OV o Zuiniger (centraal gestuurd) verwarmingssysteem o Waterbesparende maatregelen (in toiletten bijv)



Wat zijn voor u obstakels om duurzame stappen te maken? o Bijvoorbeeld: geld, kennis, motivatie, (geen) samenwerking, begeleiding, beleid, richtlijnen, (geen) leiding, (geen) interesse, andere prioriteiten, onenigheid, ..



Wat zou u helpen om meer aan duurzaamheid te doen?



Zou u uw inhoudelijke doelstellingen of programmering willen aanpassen, als dat zou kunnen leiden tot meer duurzaamheid?

Vragenlijst Benjamin Verdonck 

Kun je me vertellen over de oorsprong voor dit handvest? o Op welke manier was je zelf al met duurzaamheid bezig? o Hoe kwam je op dit idee?



Wat is je eigen fascinatie met het onderwerp duurzaamheid?



Hoe werkte dit plan in samenwerking met het Toneelhuis?



Hoe heb je het aangepakt?



Heb je veel respons gehad op het handvest? Waarvandaan? Hoe waren de reacties?



Wie hebben het Handvest ondertekend en zich ook daadwerkelijk aan de regels gehouden?



Heb je een conclusie over het werk en de periode? Ben je tevreden?



Zouden andere makers, als ze de praktische werkwijze die in het Handvest staat toepassen, ook inhoudelijk andere dingen maken?



Hebben theaters vanwege hun publieke functie een verplichting of verantwoordelijkheid om het onderwerp duurzaamheid op hun publiek over te brengen?



Word je er niet soms moedeloos van? Of kun je jezelf als ‘kleine kunstensector’ belangrijk genoeg voelen, dat het ‘uitmaakt’ wat je doet?



En nu? Vervolg?



Wat vind je over het algemeen van de manier waarop theaterorganisaties met duurzaamheid omgaan?



Zijn er richtlijnen voor Belgische theaterorganisaties m.b.t. duurzaamheid?



Beleid of eigen motivatie?