1 7
� De globalisering houdt geen rekening met grenzen. De toekomst ligt in het kosmopolitisme.�
LĂŠonce Bekemans
1
2
3
4
1 7
1
2
3
4
1 7
1
2
3
4
1 7
1
2
3
4
Léonce Bekemans ,
Een intellectueel met een droom.
Léonce Bekemans is een volbloed intellectueel in de traditie van de Europese humanisten. Een intellectueel met een droom, een utopie zelfs. Dat Europa een mag worden, bevolkt door mondige burgers met een open geest. Hij pendelt tussen zijn geboortestad Brugge en het Italiaanse Padua. Aan de universiteit van Padua denkt hij na hoe de dialoog tussen culturen kan worden gevoerd. In zijn cursus doceert hij onder meer over de “vloeibare samenleving” van Zygmunt Bauman.
2 7
De term “vloeibare samenleving” is een goede omschrijving van de situatie waarin we nu leven. We leven in een complexe maatschappij. Er zijn geen grote referentiekaders meer, geen zekerheden. Onze mogelijkheden zijn onbeperkt maar dat schept ook veel onzekerheid. We worden overspoeld met informatie die via verschillende kanalen op ons af komt. Er is geen leidraad meer, geen aanknopingspunt. En dat maakt ons onzeker, dat maakt ons angstig? Ja, dat is een merkwaardige paradox. We worden overspoeld met informatie en toch krijgen we schrik van wat we niet kennen door onwetendheid. Die angst vertaalt zich dan vaak in onverdraagzaamheid. We zien dat op verschillende niveaus: individuen, regio’s en culturen wantrouwen mekaar.
“ We moeten respect hebben voor culturele verscheidenheid. Dat is typisch Europa... openstaan, zich niet afsluiten.”
In de vloeibare samenleving is de burger ook wel mondiger geworden. Dat is toch een goede evolutie? Dat klopt. De burger is inderdaad mondiger geworden. Je ziet dat ook in het onderwijs. Universiteiten zijn niet meer de enige plaats waar kennis wordt overgedragen. Dat is heel belangrijk. Wikipedia heeft de encyclopedie verdrongen. Burgers zorgen voor kennis. Is dat geen ongelooflijke democratisering? Ja, maar met een bedenking. Het is informatie die soms niet gecontroleerd wordt. De burger moet dus wel de intellectuele middelen hebben om de fouten eruit te halen. Onderwijs is daarom zelfs nog belangrijker dan vroeger. Ik zie het aan mijn studenten, zij zijn vragende partij. Ze hopen dat de professoren hen kunnen leiden door die gigantische berg aan informatie die ze kunnen verwerven. Ze vragen iemand die hen kan begeleiden, iemand die betrouwbaar is. In mijn taal zijn dat bruggenbouwers. Is één van de fenomenen daarbij dat we geen vertrouwen meer hebben in machthebbers, die ons moeten leiden, de politici met andere woorden? Er is inderdaad een vertrouwenscrisis. Mensen verliezen hun vertrouwen in de kerk of in de politiek. De onzekerheid wordt hierdoor verstrekt. Er is gebrek aan leiderschap, de politiek denkt te veel op korte termijn. Soms verwijs ik in mijn cursussen naar de stichters van Europa. Zij hadden een visie op lange termijn. De politiek heeft ook maar een beperkte beslissingsmacht. Terwijl mensen de indruk hebben dat de echte beslissingen elders worden genomen, door hogere machten die ze niet kennen: multinationals die beslissingen nemen waar men geen vat op heeft. Dat zijn de groeipijnen van de mondialisering.
Die zijn niet enkel economisch, maar ook politiek, sociaal en individueel. En in het huidige internationale politieke landschap hebben we niet de juiste bestuursstructuren om te antwoorden op de verschillende problemen op de verschillende lagen. Wat zijn de groeipijnen op economisch vlak? De economie is te weinig gericht op wat maatschappelijk wenselijk is. Louter markteconomisch denken, dat heeft maar voor een bepaalde tijd gewerkt.
“De confrontatie is eigenlijk het leerrijke, niet het grote gelijk of ongelijk halen.” Is de graaicultuur, met de hoge bonussen, hier een uiting van? Nee, dat zijn uitingen van het feit dat de economie gebaseerd was op het maximale winstprincipe, ten koste van sociale en ecologische verantwoordelijkheden. Een domino-effect heeft geleid tot de grote financiële crisis. Maar net door die crisis heeft de politiek weer aan belang gewonnen. Veel banken konden alleen overleven door de steun van de overheid. We zullen nu moeten zien of dit eenmalig is geweest. Ik zie wel tekenen dat de politiek weer een bepaalde bijdrage levert in het economische leven. Europa speelt hier een belangrijke rol in. De Europese Unie heeft strikte regels vastgelegd voor de banken. Ze worden gecontroleerd door de Europese Centrale Bank. En op politiek vlak werkt EU-president Herman Van Rompuy aan een Europees
3 7
economisch bestuur, waardoor de politiek weer de context van de economie zal kunnen vastleggen. Wat u beschrijft is een wel heel complexe, weinig zichtbare evolutie en dat brengt ons terug bij Bauman. Mensen snappen het niet meer, ze zien niet wat er gebeurt. Ik denk dat die complexiteit angstig maakt. Geen toekomstperspectieven meer hebben. Er is een grote taak weggelegd voor het verlichte leiderschap om dit te vertalen naar een nieuwe democratie. In Europa hebben we nood aan een gids en steun. Herman Van Rompuy krijgt binnen Europa alsmaar meer krediet, hij heeft een verhaal en dat hebben de mensen nodig. Wat zeg je bijvoorbeeld tegen een arbeider die zijn baan verliest omdat de fabriek naar China verhuist? Dat is globalisering inderdaad. In Europa moeten we beseffen dat het niet meer business as usual is. We zijn één van de actoren. We worden in het globale landschap meer en meer geconfronteerd met opkomende machten als China en Brazilië. Deze beschavingsmodellen staan soms anders tegenover mensenrechten. Ze bieden hun mensen vaak veel minder sociale bescherming. Het is eigenlijk een vorm van oneerlijke concurrentie. Moet Europa dit achterna lopen – wat een aantal regeringen doen – of moet Europa een beetje meer moed hebben en zijn eigen model toch proberen doordrukken? Met aanpassingen uiteraard. We vragen flexibiliteit van de mensen, maar de mensen hebben een bepaalde limiet van aanpasbaarheid. Ze kunnen zich niet voortdurend aanpassen als ze geen perspectief krijgen, als ze niet zien wat het kan opleveren. Een ander voorbeeld is dat wij worden geconfronteerd met een vreemde cultuur in
onze maatschappij. Mensen moeten zich ook aanpassen aan het feit dat er veel vrouwen met hoofddoeken rondlopen, en daar worden mensen bang van. Ja, ze worden bang. Dat heeft ook met perceptie te maken. Mijn grondstelling is wel dat we respect moeten hebben voor culturele verscheidenheid. Dat is typisch Europa… openstaan, zich niet afsluiten. De islam heeft als beschavingsmodel verschillende gezichten, net zoals het christendom die heeft. Wij staren ons soms blind op het fundamentalisme, met alle gevolgen van dien. Maar heel concreet. Er is onlangs een vrouw ontslagen in winkelketen Hema omdat ze de klanten bediende terwijl ze een hoofddoek droeg. Wat vindt u hiervan? Dat vind ik erg. Dat men op basis van een bepaalde uitdrukking, politiek of religieus, ontslagen kan worden. Maar het feit dat de klanten omwille van een bepaalde klederdracht niet door iemand geholpen willen worden, vind ik erg op zichzelf. In de maatschappij zijn steeds meer tekens van frustratie, van stereotiep gedrag, van racisme… Betekent dat dan dat wij ons moeten aanpassen aan de groeiende groep islamieten in onze samenleving? Of is het net omgekeerd? Neen, wij moeten ons niet aanpassen! De beste dialoog kan enkel maar gebeuren als je overtuigd bent van je eigen identiteit. Noem het regionale, culturele of religieuze identiteit. Maar het betekent wel dat je openstaat. Komen ze naar onze samenleving, dan passen ze zich aan! Geen gettovorming. Als Europa zich openstelt voor nieuwkomers, dan moeten die nieuwkomers in ruil wel onze basisregels respecteren en volgen.
4 7
“De beste dialoog kan enkel gebeuren als je overtuigd bent van je eigen identiteit.”
Dat kan, maar ik zie het niet zo snel gebeuren. En ik denk ook niet dat het ons veel voordeel kan opleveren. Het komt erop neer dat we blijven denken en handelen in een traditioneel conventioneel kader. Dat van de soevereine natiestaten, al wordt dat dan de nieuwe staat Vlaanderen. Ik denk dat Vlaanderen op een andere manier actiever kan zijn en een grotere invloed kan hebben op bepaalde kwesties, onder meer door die Er mogen moskeeën zijn, maar de vrouwen moeten wel gelijk behandeld worden, zoiets? regionale samenwerkingsverbanden aan te gaan. Inderdaad. Is het feit dat nationalisme zo sterk Hoe belangrijk is Europa in die materie? toeneemt ook niet een van de uitingen van Gaan we naar een Europese staat op den die vloeibare samenleving? duur? In periodes van onzekerheid hebben mensen Neen. Ik denk niet dat er ooit een Europese staat komt. De Europese Unie is gaandeweg de neiging om terug te grijpen naar datgene wat ze kennen en waar ze zich thuis voelen. een compleet nieuw model aan het Dat is volstrekt begrijpelijk. Maar het is geen ontwikkelen. De lidstaten werken samen, efficiënte reactie. De globalisering houdt het zogenaamde intergouvernementele namelijk geen rekening met grenzen. Dus als kader, en beetje bij beetje dragen ze je terug nieuwe grenzen gaat oprichten, in meer bevoegdheden over op Europees dit geval de onafhankelijke staat Vlaanderen, niveau. Denk maar aan de munt, of aan maak je het jezelf alleen moeilijker. Ik geloof het opengrenzenbeleid. Het betekent dat de toekomst in het “kosmopolitisme” ligt. dat Europa op een aantal terreinen een Burgers zijn betrokken bij bepaalde ideeën, oplossing biedt die niet meer kan gegeven hebben een bepaalde identiteit opgebouwd, worden door alle lidstaten afzonderlijk. maar zijn ook flexibeler en opener geworden Tegelijk worden de regio’s belangrijker. waardoor ze zich makkelijker kunnen Ze gaan over de landsgrenzen heen aanpassen. alsmaar meer met elkaar samenwerken, Pas dat eens op uzelf toe. U bent geboren en omdat ze gelijklopende problemen en getogen Bruggeling. U hebt zowat overal in mogelijkheden zien. Er zijn nu al 16 van Europa gedoceerd, nu in Padua. Wat voelt u die regionale samenwerkingsverbanden. zich? Een voorbeeld dat wij kennen is de Ik voel mij een opeenstapeling van samenwerking tussen Kortrijk, Mons en verschillende identiteiten. Maar op de eerste Rijsel. Politieke samenwerking maar ook privé-partnerschappen tussen ziekenhuizen plaats een Europese wereldburger. Ik voel bijvoorbeeld. Dat zijn juridische instrumenten me Bruggeling, zeker door de historische rol die Brugge heeft gespeeld in Europa. Dat die in zekere zin de traditionele nationale is een schitterende voedingsbodem, hoewel staten ondermijnen. Brugge achteraf soms wat provincialistisch is En Vlaanderen als lidstaat van Europa, kan ontwikkeld. Dus dat is mijn vertrekpunt. dat?
5 7
En uw Europese identiteit? De Europese identiteit is voor mij een toegevoegde waarde, het is niet het ene of het andere, het sluit mijn Brugse identiteit niet uit. Wat is de Europese identiteit? Het betekent dat je openstaat voor andere opinies. Beïnvloed door verschillende intellectuele, culturele, politieke visies. Een identiteit die ook respect heeft voor de perceptie van anderen. Terwijl je wel van mening kunt verschillen, op een beschaafde manier. Identiteit wordt ook opgebouwd door concrete ervaringen. Ik heb vijf jaar gestudeerd in Italië, ik werk in Italië, mijn vrouw is Italiaanse. Dus ik voel mij ook deel van dat culturele erfgoed. Het politieke spektakel in Italië begeestert me meer dan de Belgische politiek. (lacht) Is het een wensdroom dat onze kinderen of kleinkinderen bewuste Europese burgers worden? Meer dan een wensdroom. Voor volgende generaties zal “Europa” vanzelfsprekend zijn, omdat ze het aan den lijve zullen hebben ondervonden. Europa stimuleert burgers van de verschillende lidstaten om elkaar beter te leren kennen in werk- en schoolsituaties. Iedereen kent intussen de Erasmusbeurzen voor studenten, maar er bestaan ook uitwisselingsprogramma’s voor professoren en voor middelbare scholieren. Erasmus is een fantastische ervaring. Je ontmoet in je richting studenten van alle lidstaten. Als ik les geef over Europese identiteit zitten in de aula Polen, Spanjaarden, Mexicanen… Dan krijg je vanzelf een ander soort discussie. En die studenten verlangen dat. In mijn cursussen in Padua heb ik een aantal Chinezen. Ik praat met hen over mensenrechten, ik praat over democratie. Chinezen hebben een ander zicht, een
andere geschiedenis, een andere beschaving. De confrontatie is eigenlijk het leerrijke, niet het grote gelijk of ongelijk halen. Als we praten over interculturele dialoog, dan voeren we die dialoog ook daadwerkelijk. We leren van anderen hun “anders zijn”. Dat versterkt je eigen identiteit en cultuur. Maar dat vraagt natuurlijk een lang proces. Die Europese burgers van de toekomst, zullen die dan ook nog wortels hebben? Zullen die ook nog Vlaming kunnen zijn? Dat is natuurlijk de grote uitdaging hé. Ik zie dat bij mijn eigen zoon, hij is architect. Hij heeft een Erasmus in Barcelona gedaan en een jaar stage in Zwitserland gelopen. Nu is hij een tijdje terug in Brussel, waar hij met een aantal architecten een platform heeft opgericht. Samen met hen heeft hij in Afrika een school voor doofstommen opgericht. Voor die generatie wordt de wereld een dorp. Maar ze kunnen vergeten waar ze vandaan komen… Thuiskomen en vaststellen dat je overal vrienden hebt, behalve op de plek waar je woont.
“Een burger moet wortels hebben en vleugels. En je kunt enkel je vleugels uitslaan, als je geworteld bent in een identiteit.” Is dat belangrijk wortels hebben, en een gevaar om ze te verliezen?
6 7
Ik denk dat het belangrijk is. Een burger moet wortels hebben en vleugels. En je kunt enkel je vleugels uitslaan, als je geworteld bent in een identiteit. Je eigen identiteit is belangrijk, maar je moet ook openstaan voor alles wat nieuw is. Je kunt van mening verschillen met andere culturen, maar ze tegelijk respecteren en er wat van opsteken. Dan hebben we meteen de oplossing voor de negatieve punten van de vloeibare samenleving. (lacht) Juist, ja. We kunnen niet meer terug. De globalisering is een feit. Die levert niet enkel problemen op, maar ook enorme kansen. Daar zijn ook enorme opportuniteiten, het is niet enkel doemdenken. Maar er zijn wel waarden waar we voor moeten vechten: solidariteit, menselijke waardigheid, gemeenschapsgevoel, hoe ga je om met minderheden... We moeten de Europese humanistische en democratische cultuur in ere kunnen houden. Dromen zijn belangrijk, je moet durven te geloven in een utopie, dat zit in de Europese cultuur. Die dromen motiveren om aan de toekomst te werken, zelfs al kun je ze niet altijd realiseren. Dat vind ik belangrijk aan de Europese eenmaking. Het is een mobiliserend project of zou dat toch moeten zijn. Maar om het waar te maken zijn gidsen nodig. U pendelt nu tussen Padua en Brugge, twee steden waar u van houdt. Waar ziet u zich op termijn eindigen? (lacht) Ik ben getrouwd met een Italiaanse vrouw. Ik zie me eerder eindigen in Italië. De contacten zijn er toch warmer. In Padua werk ik in een bijzonder stimulerende intellectuele omgeving, met topcollega’s. Ik ben heel tevreden over de studenten, ze zijn leergierig en vragen naar meer. Wat overigens niet altijd mogelijk is want in Italië
wordt momenteel vrij hard bespaard zonder veel rekening te houden met de toekomst. Ik spreek Italiaans, wat een groot voordeel is. Maar ik heb dus een veelzijdige identiteit. Mijn Italiaanse vrouw heeft af en toe wel eens heimwee naar vrienden, naar het warmtegevoel. Dus uiteindelijk wordt het wel Italië? Het zou wel kunnen. Ik kan overal werken maar Italië daagt me meer uit, door de creatieve chaos. Vlaanderen is veel gedisciplineerder, veel meer georganiseerd, en er zijn minder creatieve verrassingen. Spijtig dat Brugge geen universiteitsstad is. We hebben enorm veel troeven, maar we hebben soms schrik om ze in vraag te stellen. Hoe bedoelt u dat? We zitten vast in ons denkpatroon. We hebben schrik om ons eigen profiel te verliezen of te verwaarlozen, waardoor we ons soms harder opstellen dan we zouden willen. Maak dat eens concreet. (zucht) Kijk naar de huidige politieke situatie. Het immobilisme… Men wacht af en uiteindelijk weet men niet wat het perspectief is. Politiek is een compromis. Als we niet kunnen luisteren, aan tafel zitten en leren wat de belangrijke overeenkomsten zijn, dan is een oplossing nooit mogelijk.
7 7