Inhoud
Voorwoord: Een andere benadering van levensbeschouwelijk onderwijs A. Een pedagogische visie op dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs met zinrijke bronverhalen......................................................................................................................................... 11 1. Een pedagogische visie op de brede culturele vorming van leerlingen............................................. 13 2. Het ontstaan van leerlinggericht dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs................................. 16 3. Vermogen tot verhalen, verbeelden en zich verwonderen........................................................................ 18 4. De betekenis van bronverhalen voor de persoonsvorming....................................................................... 21 5. Het eigen karakter van zinrijke bronverhalen..................................................................................................... 25 6. Profiel van een school voor dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs............................................. 27 7. Leren symboliseren, dialogeren en filosoferen................................................................................................... 33 B . Zeven voorbeelden van dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs met zinrijke bronverhalen....................................................................................................................................... 39 8. Wijs worden met een verhaal uit de Tenach – De Esternovelle Een ontwerp van leerlinggericht dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs................................. 41 9. Wijs worden met een verhaal uit de Koran – Joesoef.................................................................................. 57 10. Wijs worden met een gelijkenis uit de christelijke Bijbel – Twee zonen en één vader............ 67 11. Wijs worden met een verhaal uit de joodse verteltraditie – Choni de Cirkeltrekker................ 73 12. Wijs worden met een fabel uit het boeddhisme – De blauwe beer.................................................... 79 13. Wijs worden met mythen uit de klassiek-Griekse traditie – De doos van Pandora en Daedalus & Ikarus....................................................................................................... 85 14. Wijs worden met volksverhalen - het sprookje van Doornroosje.......................................................... 91 C. Werkwijzen voor dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs met zinrijke bronverhalen......................................................................................................................................... 95 15. Hoe leraren diepgaander kennismaken met bronverhalen....................................................................... 97 16. Een draaiboek voor het creatief, dialogisch en kritisch verkennen van de Esternovelle..... 100 17. Leerlingen die wijzer worden met de Esternovelle...................................................................................... 107 18. Beeldende werkwijzen voor creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs..... 113 19. Literaire werkwijzen voor creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs......117 20. Ludieke werkwijzen voor creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs..... 120 21. Interactieve werkwijzen voor creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs......123 22. Reflexieve werkwijzen voor creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs......126 ronnen voor het ontwerpen en doordenken van dialogisch B levensbeschouwelijk onderwijs.......................................................................................................................................... 129
Voorwoord: Een andere benadering van levensbeschouwelijk onderwijs
Dit visie- en praktijkboek wil leraren basisonderwijs vertrouwd maken met een creatieve, dialogische en kritische benadering van levensbeschouwelijk onderwijs. Toegespitst op het leren kennen van diverse soorten zinrijke bronverhalen uit verschillende levensbeschouwelijke tradities. Veel leraren in het bijzonder en openbaar basisonderwijs praktiseren een vorm van godsdienstig of levensbeschouwelijk onderwijs die lange tijd in de school gebruikelijk was en is. De bestaande vorm is er veelal op gericht leerlingen inhouden van een christelijke, joodse of islamitische traditie (bijzondere scholen) of informatie over religieuze en levensbeschouwelijke tradities (openbare scholen) over te dragen. Nu de leerlingenpopulatie in bijzondere en openbare scholen sociaal, cultureel en religieus zo divers is geworden, en er steeds minder leraren van binnenuit vertrouwd zijn met de waaier aan religieuze en levensbeschouwelijke tradities, is een nieuwe benadering van levensbeschouwelijk onderwijs gewenst. Een benadering die alle leerlingen in de klas, hoe verschillend ook, uitdaagt om waardevolle bronnen uit uiteenlopende levensbeschouwelijke tradities spelenderwijs en vragenderwijs te leren kennen en onderzoeken. Deze ‘bronnen van wijsheid’ in al hun variëteit bevatten waardevolle ideeën en inzichten over goed samenleven of over een authentiek leven in balans met de natuur. Ze handelen over vraagstukken als omgaan met lijden, verdriet en kwetsbaarheid en hoe ruimte te scheppen voor liefde en mededogen in je leven. Onze tijd biedt veel kansen om levensbeschouwelijk onderwijs op een andere leest te schoeien en zo uit te werken dat de brede culturele en levensbeschouwelijke vorming van iedere leerling gestimuleerd wordt. Op het moment dat leerlingen op een creatieve, dialogische en kritische wijze culturele en religieuze bronnen leren kennen, ontwikkelen zij ook een beeld van wie zij zelf zijn, hoe het leven in de wereld eruit kan zien en hoe zij hun leven kunnen verrijken met inzichten uit de rijke culturele en religieuze levensbeschouwelijke tradities. In de hedendaagse pedagogiek krijgen de persoonsvorming en de brede culturele vorming van de leerling meer accent dan tien jaar geleden. Die trend spoort met de visie op de levensbeschouwelijke ontwikkeling in dit boek. De basis van deze visie is dat een integrale pedagogische benadering van de culturele en levensbeschouwelijke vorming van iedere leerling hun unieke persoonsvorming (identiteitsontwikkeling) zal stimuleren en profileren. Een dergelijke omslag in leren vraagt ook een andere manier van handelen, denken en onderwijzen van de leraar basisonderwijs. Het vraagt van hem of haar deskundigheid, sensitiviteit en een open mind om leerlingen nieuwsgierig te kunnen maken naar de schat
8
aan zinrijke verhalen die in culturele en levensbeschouwelijke tradities bewaard zijn gebleven. Het vraagt van iedere leraar in de 21e eeuw ook dat hij of zij deze rijkdom aan bronverhalen persoonlijk en samen met collega’s opnieuw leert ontdekken en eigen maken. Als het vuurtje voor deze bijzondere schatkamer bij leraren opnieuw ontstoken wordt, kunnen zij leerlingen ook enthousiast maken voor de zee aan zinrijke bronverhalen die wereldwijd de ronde doen. Dit boek wil vooral een praktijkboek zijn om leraren gereedschap in handen te geven om zelf bronverhalen te ontdekken. En werktuigen die leerlingen uitnodigen individueel en met elkaar hun weg te vinden in een bronverhaal uit een levensbeschouwelijke traditie. Het gereedschap en de werktuigen kan iedere leraar zich met behulp van dit boek eigen maken. Hij of zij kan ‘meester’ worden in het begeleiden en stimuleren van de levensbeschouwelijke ontwikkeling van iedere leerling. Daarbij is niet doorslaggevend wat een leerkracht persoonlijk gelooft, maar wel of en hoe hij of zij een leerling die een levensvraag stelt op een professioneel pedagogische manier ondersteunt. Als leerlingen samen met medeleerlingen levensbeschouwelijke verhalen en levensthema’s verkennen, is de missie van de leerkracht geslaagd. Iedere leraar met hart voor kinderen en met gevoel voor de meerduidige beeldtaal van bronverhalen, kan leerlingen professioneel leren begeleiden bij de groei van hun persoonlijke, culturele en levensbeschouwelijke ontwikkeling. De ontwikkeling van een praktijk kan niet zonder theorie. Zonder krachtige en heldere visie ontstaat er geen nieuw levensbeschouwelijk onderwijs. Daarom is het eerste sleutelwoord in de ondertitel van het boek: een visieboek. Dit boek wil uitdrukkelijk de expressie zijn van een degelijk onderbouwde pedagogische visie op leerlinggericht dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs in de 21e eeuw. Zonder een heldere visie op de levensbeschouwelijke ontwikkeling van leerlingen die nauw aansluit bij hun culturele vorming, kan een nieuwe praktijk van creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs niet tot bloei komen. Het eerste deel van het boek (deel A) bestaat uit beschrijvingen van bouwstenen voor een samenhangende pedagogische visie op leerlinggericht dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs, toegespitst op het werken met bronverhalen. In het tweede deel (deel B) worden op basis van deze nieuwe benadering zeven voorbeelden uitgewerkt. Deze voorbeelden zijn gekoppeld aan verschillende typen levensbeschouwelijke verhalen uit zeven uiteenlopende tradities: de joodse Bijbel (Tenach), de christelijke Bijbel (Eerste en Tweede Getuigenis), de islamitische traditie (Koran en Hadieth), de joodschassidische traditie, de boeddhistische traditie, de wereld van de volksverhalen (Europese sprookjes) en de wereld van de mythen (Griekse mythen). Deze zeven typen bronverhalen hebben de Europese cultuur gevormd en bepaald. Met een voorbeeldverhaal uit elk van deze tradities ontdekken leraren hoe zij leerlingen kunnen uitnodigen om met allerhande werkvormen deze vreemde maar sterke zinrijke bronverhalen te leren lezen en verkennen. Het derde deel (deel C) laat zien hoe alle leraren vertrouwd kunnen raken met levensbeschouwelijke verhalen uit de zeven tradities door hun een keur aan werkwijzen en werktuigen aan te reiken. Met behulp daarvan kunnen zij leerlingen de rijkdom aan
9
levensbeschouwelijke verhalen laten ontdekken, zodat zij die zich ook eigen kunnen maken. Op deze manier kan de brede culturele en levensbeschouwelijke persoonsvorming van iedere leerling tot ontwikkeling komen. Ik hoop van harte dat leraren zelf zin krijgen om persoonlijk en samen met collega’s vorm te geven aan levensbeschouwelijk onderwijs dat leerlingen uitdaagt en hun de speelruimte geeft om vanuit hun vragen waardevolle verhalen te onderzoeken. Bas van den Berg
A. Een pedagogische visie op dialogisch levensbeschouwelijk onderwijs met zinrijke bronverhalen
Hoofdstuk 1 beschrijft de pedagogische visie op de brede sociaal-culturele en levensbeschouwelijk-existentiële vorming van alle leerlingen in het basisonderwijs. In hoofdstuk 2 wordt beschreven waar deze leerlinggerichte visie op levensbeschouwelijk onderwijs vandaan komt en hoe deze stap voor stap vorm heeft gekregen in de praktijk. Deze praktijk heeft zich gefocust op de kennismaking met zinrijke bronverhalen door leerlingen. Hoofdstuk 3 zet de creatieve, dialogische en kritische benadering van levensbeschouwelijk onderwijs rond zinrijke bronverhalen uiteen als een verhalende, verbeeldende en zich verwonderende werkwijze. Hoofdstuk 4 staat stil bij de vraag wat de betekenis is van een aandachtige kennismaking met zinrijke bronverhalen uit diverse tradities voor de brede culturele en levensbeschouwelijke vorming van iedere leerling. Vervolgens vertelt hoofdstuk 5 over het eigen karakter van zinrijke bronverhalen. Hoofdstuk 6 schetst een profiel van een basisschool waarbinnen leerlingen zich vanaf groep 1 tot en met groep 8 kunnen bekwamen in het creatief, dialogisch en kritisch kennismaken met bronverhalen met het oog op hun brede sociaal-culturele vorming. Ook beschrijft dit hoofdstuk aan de hand van de praktijk op twee basisscholen de huidige context van godsdienstonderwijs/levensbeschouwelijk onderwijs. Dit met het oog op het ontwerpen van leerlinggericht levensbeschouwelijk onderwijs. Hoofdstuk 7 tot slot onderbouwt de visie op creatief, dialogisch en kritisch levensbeschouwelijk onderwijs door de sleutelwoorden hierbinnen – symboliseren, dialogeren en filosoferen – te omschrijven en toe te lichten aan de hand van een project rond oorsprongsverhalen. Daarbij wordt ook een verband gelegd met leidende voorbeeldverhalen in dit boek: de Ester- en de Jozefnovelle uit de joodse Bijbel.
1. Een pedagogische visie op de brede culturele vorming van leerlingen
In de huidige tijd waarin de ruimte voor de brede sociaal-culturele vorming in het basisonderwijs onder druk staat, is de ontwikkeling van leerlinggerichte levensbeschouwelijke vorming een zaak van grote urgentie. De vormgeving van levensbeschouwelijk onderwijs kan niet langer op de oude voet doorgaan. Als belangrijke onderdelen van het onderwijs, zoals taal, techniek, sport en rekenen, op een nieuwe, leerlinggerichte coöperatieve wijze worden opgezet, kan het levensbeschouwelijk onderwijs niet achterblijven. Mijn promotieonderzoek in de jaren 2008–2013 (Van den Berg, Speelruimte voor dialoog en betekenis, 2014) heeft me enthousiast gemaakt voor het ontwikkelen van een dialogische benadering van levensbeschouwelijk onderwijs. De oude overdrachtsmodellen, zoals het verschaffen van informatie over levensbeschouwelijke onderwerpen of het inwijden van leerlingen in de bronnen van een traditie, komen niet langer tegemoet aan de wens dat alle leerlingen op de basisschool zich in al hun diversiteit kunnen ontwikkelen tot open, betrokken en sociale medemensen in de wereld van morgen. Voor de brede culturele vorming van leerlingen is een uitdagende leeromgeving, die hen in staat stelt een eigen weg te zoeken in de wereld van levensbeschouwelijke vragen, thema’s en bronnen, cruciaal.
Dezelfde vragen, andere antwoorden Leerlingen in de 21e eeuw leren anders, en zij hebben er recht op dat zij, met de middelen die het onderwijs nu ter beschikking staan, kennis kunnen maken met uiteenlopende culturele, religieuze en levensbeschouwelijke tradities. Klassieke bronnen, maar ook geheel nieuwe bronnen zoals animatiefilms, muziek, games, kunstuitingen. Zij hebben ook recht om met medeleerlingen en volwassenen in gesprek te gaan die in een andere levensbeschouwelijke traditie leven dan die waarin zij zelf opgroeien. De veronderstelling hierbij is dat iedere leerling door middel van deze ontmoetingen een bepaalde kijk op het leven ontwikkelt. De wereld waarin leerlingen nu opgroeien verandert snel. Kennis die gisteren nog actueel was, kan morgen verouderd zijn. Kennis van levensbeschouwingen is niet zozeer aan tijd gebonden, omdat hun bronnen levensvragen en levensthema’s bevatten die iedere generatie uitdagen tot het vinden van nieuwe antwoorden. Wel verandert de omgeving waarbinnen die vragen aan de orde komen, wat ertoe leidt dat antwoorden ook op een andere wijze gezocht en gegeven worden. Een baliemedewerker bij een groot bedrijf of een systeembeheerder bij een instelling zal de vraag: wat maakt mijn werk zinvol en welke waarden wil ik in mijn handelen zichtbaar maken, anders beantwoorden dan een machinebankwerker of een verpleegster van vijftig jaar geleden. Hetzelfde geldt voor leerlingen die opgroeien in een wereld die bepaald wordt door de visuele en sociale media. Door de snelle veranderingen
13