K n d e re n en‌ rust, aandacht en concentratie
Informatie, plan van aanpak en oefeningen voor alle basisschoolgroepen door Hilda Algra en Ineke Dolfsma-Troost
Illustraties Roger Klaassen Marcel Jurriëns (pg. 17) Hilda Algra (pg. 121) Foto Peter Frischmuth © Argus/Hollandse Hoogte Redactie Marita Nijenhuis Vormgeving Garage-bno www.garage-bno.nl Druk Koninklijke Drukkerij Callenbach, Nijkerk
© 2008 Kwintessens Uitgevers, Amersfoort www.kwintessens.nl Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Eerste druk, eerste oplage ISBN 978 90 5788 201 2 NUR-code 840 Bestelnummer 873
Inhoud Deel I
Hoofdstuk 1: Inleiding | 6 Hoofdstuk 2: Rust en concentratie | 9 2.1 Rust, een definitie | 9 2.2 Zintuiglijke rust | 10 2.3 Fysieke rust | 14 2.4 Innerlijke rust | 14 2.5 Overige stoorzenders | 18 Hoofdstuk 3: Aandacht en concentratie | 19 3.1 Inleiding | 19 3.2 Soorten aandacht | 19 3.3 Aandacht en geheugen | 24 3.4 Motivatie | 25 3.5 Aandachtsstoornissen | 27 Hoofdstuk 4: Concentratie en leren concentreren | 32 4.1 Inleiding | 32 4.2 Concentratie en concentratieboog | 32 4.3 Structureren | 34 4.4 Stappenplannen | 39 4.4.1 Formulier 1: Overzicht observeren en opstellen handelingsplan | 43 4.4.2 Formulier 2: Algemene observatie | 45 4.4.3 Formulier 3: Overzicht kenmerken | 46 4.4.4 Formulier 4: Gerichte observatie | 47 4.4.5 Formulier 5: Handelingsplan | 48 4.4.6 Formulier 6: Uitvoering handelingsplan | 49 4.5 Spelletjes en oefeningen | 50 Hoofdstuk 5: Tips voor scholen | 55 5.1 Schoolbeleid | 55 5.2 Klassenzaken | 56 5.3 Observatielijst aandachtstypes | 57 5.4 Test voorkeursstijlen informatie-opnamekanaal | 59 1. Antwoordenlijst Test voorkeursstijl informatie-opnamekanaal | 61 2. Scorelijst Test voorkeursstijl informatie-opnamekanaal | 62 Literatuurlijst | 63
3
Deel II: Lessuggesties 1. Over de opbouw van deel II | 66 2. Algemene instructies | 68 2.1 Veiligheid | 68 2.2 Praktische tips bij de oefeningen | 68 2.3 Standaard uitgangspositie bij ontspanningsoefeningen en fantasiereizen | 69 3. Voor de leraar | 70 3.1 Aarden | 70 3.2 Weet wat je geeft | 71 4. Binnenkomers | 72 4.1 Alles in de kast | 72 4.2 Drie op een rij | 73 5. Lichaamsgerichte oefeningen | 75 A. Lossen na het laden | 75 5.1 Orkestrepetitie | 75 5.2 Ritmes klappen | 76 5.3 Mensenmachine | 77 5.4 Commando pinkelen | 77 5.5 Liften | 78 5.6 Beroepenslag | 78 B. Balans tussen bewegen en rust | 79 5.7 Wiebelwimpie | 79 5.8 Vuur water storm zon | 80 5.9 Tovenaar | 80 5.10 Ufo’s | 81 5.11 Vlinderdans | 81 5.12 Sneeuw | 82 5.13 Knijperjacht | 82 5.14 Slangen vangen | 82 5.15 Hete plaat | 83 5.16 Paard en koetsier | 83 5.17 (Kick)bokswedstrijd | 84 5.18 Betoverde dieren | 84 C. Aanraakspelletjes | 85 5.19 Begroetingen | 85 5.20 Big hug | 86
5.21 5.22 5.23 5.24 5.25 5.26 5.27 5.28 5.29 5.30
Vuist tegen vuist | 86 Leunen | 87 Zware last of licht gewicht | 87 Boterhammetjes beleggen | 88 Er rolt iets over je rug | 88 Autowasserij | 88 Rara wat staat er? | 89 Eitje breken | 89 Weerbericht | 90 Broodje bakken | 90
D. Ademhaling centraal | 91 5.31 Buikademhaling | 91 5.32 Knuffeltrampoline | 91 5.33 Bloemen | 92 5.34 Pluisje blazen | 92 5.35 Schrik van je leven | 93 5.36 Ballonnen | 94 E. Spierspanning en –ontspanning | 94 5.37 Elastieken | 94 5.38 Sterren vangen | 95 5.39 Koerier | 95 5.40 Trekpop | 96 5.41 Wakker worden | 96 5.42 Mooie blommen | 98 5.43 Smeltende sneeuwman | 99 5.44 Eilandhoppen | 99 5.45 Marionetten | 100 F. Concentratieoefeningen en oefeningen voor de zintuigen | 100 5.46 Het sprookje ‘De drie talen’ met verwerkingsvormen | 100 5.47 Inrichten van de snoezelhoek | 102 5.48 Stroom is uitgevallen | 103 5.49 Waar is het? | 103 5.50 De draak en de schat | 104 5.51 Tastbaarheden | 104 5.52 Sleepwagen | 105 5.53 Luisteren | 105 5.54 Gewichtige zaken | 106 5.55 Twee boodschappen | 106 5.56 Ik zie, ik zie wat jij niet ziet | 107 5.57 Zandtafel | 108 5.58 Tast! | 108
6. Verbeeldingsoefeningen /geleide fantasie | 110 6.1 Reizen in het hoofd | 110 6.2 Fantasiereizen met beweging | 112 6.3 Fantasiereis met beweging, geluid en voorwerpen | 113 6.4 Reuzenkauwgombel | 114 6.5 Kasteel | 115 7. Cognitieve oefeningen | 117 A. Observatieoefeningen | 117 7.1 Wat is het verschil? | 117 7.2 Knipogen | 117 7.3 Kogellagers | 118 7.4 Getallenwisselen | 118 7.5 Speurhond | 119 7.6 Kijk! | 119 7.7 Tekeninstructie | 119 B. Meditatie | 120 7.8 Symbooltekening maken (tekenmeditatie) | 122 7.9 Labyrint (bewegingsmeditatie) | 122 7.10 Zie! (beeld- of tekstmeditatie) | 123 7.11 Vlieg door je lijf (klankmeditatie) | 123 7.12 Luister naar kleuren en lijnen (klanken schildermeditatie) | 124 C. Manieren om saaie lessen leuker te maken | 125 7.13 Vlooienmarkt | 125 7.14 Wereldkinderen | 126 7.15 Standwerker | 126 7.16 Lezen | 127 7.17 Ondersteboven | 127 7.18 De winkel | 128 7.19 Memory | 129 7.20 Tafels | 129 Overzicht van oefeningen in schema | 130
5
1
Inleiding
Jelle zit op en neer te schuiven op zijn stoel in groep 5. Er gebeurt van alles om hem heen.
Meester Johan is bezig met de uitleg van een
taalles. Van zijn buurman Jonas krijgt Jelle een briefje toegeschoven. Hij kijkt naar buiten en ziet dat het net begint te sneeuwen. Achter
hem zitten Caroline en Fatima te fluisteren. Ergens valt een pennenbakje op de grond…
Hoe kies je als kind waar je aandacht aan geeft? Het ene kind lukt dit gemakkelijker dan het andere. Naarmate een klas drukker is, zal het meer kinderen moeite kosten om zich te concentreren. En het lijkt wel of de klassen elk jaar drukker worden. Zoals juf Anneke van groep 4 op vrijdagmiddag verzucht: ‘Het lijkt wel of er alleen maar kinderen met ADHD rondlopen in mijn groep.’ Nog geen vijftig jaar geleden zaten kinderen in rechte rijen in grote klassen. Meester of juf bepaalde wat ze op welk moment deden en het was vanzelfsprekend dat de hele klas tegelijkertijd met hetzelfde bezig was: luisteren naar een les of stil werken aan een concrete opdracht. Dagen en weken hadden een vast patroon. Uit het oogpunt van overzichtelijkheid en rust was dit een ideale situatie. Anno nu staat niet de klassikale didactische planning van de leraar centraal, maar de individuele ontwikkeling van het kind. Er wordt gedifferentieerd gewerkt, verschillende vormen van groepsleren hebben hun intrede gedaan, de klas krijgt ondersteuning van speciale leraren of ouders en om beurten zijn kinderen op de computer aan het leren. Rust is ver te zoeken: het gonst van activiteiten.
6
Bovendien nemen veel kinderen onrust van huis mee. Sommigen zijn in alle vroegte naar de voorschoolse opvang gegaan, anderen hebben via tv of computer al allerlei beelden te verwerken gekregen of ondergingen de haastige ochtendstress waarin veel moet in korte tijd. Dat vraagt veel van het concentratievermogen van kinderen. Ze zijn sneller afgeleid en moeten hun aandacht anders verdelen. Als we er niet op bedacht zijn, worden ze bijna automatisch drukker in denken en doen. Druk zijn op zich is niet het probleem, wel het feit dat dit ten koste gaat van de concentratie en daarmee van een deel van het leervermogen. Wat kan de leraar doen om ondanks alles de rust, aandacht en concentratie in de klas te vergroten? Daarover gaat dit boek.
> Rust, aandacht en concentratie
Rust, aandacht en concentratie hebben alles met elkaar te maken. Het één vloeit uit het ander voort. Concentratie is het gericht bundelen van je aandacht. Ergens aandacht aan schenken lukt alleen als je een zekere rust hebt om een prikkel uit de omgeving bewust op te nemen.
H Hoe denken Inleiding faalangstige kinderen?
> Doen
1
Rust is een basisvoorwaarde om te leren. Maar wat is rust precies? Hoe bewaart u de rust, zowel in de groep als in uzelf? Daarover gaat hoofdstuk 2. Hoofdstuk 3 bespreekt aspecten van aandacht. Wat is het, hoe werkt het? En wat gebeurt er als het anders werkt, zoals bijvoorbeeld bij kinderen met aandachtsstoornissen? Het vierde hoofdstuk handelt over concentratie: de kunst om aandacht te bundelen en slechts te richten op één of enkele prikkels uit de omgeving. In het vijfde hoofdstuk worden alle suggesties overzichtelijk gebundeld in handige checklists.
Kinderen kunnen leren zich te concentreren en hun aandacht bewust op iets te richten. Daarvoor is rust nodig: in het lokaal, in de groep, bij de leraar en in zichzelf. Het scheppen van die rust is ook te leren. Veel hangt samen met het vinden van een goede balans tussen inspanning en ontspanning, tussen bewegen en rust, tussen buitenwereld en binnenwereld. Kinderen kunnen hun eigen balans daarin ontdekken en ermee leren omgaan. Daarvoor moeten ze wel die verschillende toestanden kunnen ervaren. Hoe meer ze oefenen, hoe bedrevener ze zullen zijn in het hervinden van hun balans. Het tweede deel van dit boek bestaat daarom uit een breed scala aan oefeningen of ‘spelletjes’ die rust, aandacht of concentratie kunnen bevorderen. Sommige ervan duren heel kort en kunnen even tussen twee activiteiten door worden gedaan. Voor andere kan meer tijd worden uitgetrokken. Dat zijn voor het merendeel ook de oefeningen die kinderen bagage meegeven voor de langere termijn. Ze kunnen daarmee ook op andere momenten en in andere situaties, dus buiten de oefening zelf, beter de balans vinden tussen beweging en rust, spanning en ontspanning.
7
> Iets waardevols meegeven
Flitsende televisiebeelden, geavanceerde computerspelen, altijd en overal je I-pod op, mobieltje paraat en liefst drie dingen tegelijk doen: de wereld van kinderen zit vol prikkels. Rust is vaak ver te zoeken. Aandacht moet bevochten worden op dingen die veel harder schreeuwen. In al die hectiek kan de school kinderen leren hun eigen behoefte aan rust te herkennen en te erkennen. Kinderen kunnen bijvoorbeeld tijdens de gymles bewust voelen hoe verschillend gespannen en ontspannen spieren voelen. Ze leren luisteren naar stilte. En ze ervaren dat hun natuurlijke behoefte aan beweging en aanraking niet altijd automatisch wordt afgestraft, maar er op zijn tijd ook mag zijn. Ze leren hoe ze elkaar op een vriendelijke manier kunnen aanraken. Het versterkt de onderlinge band en de veiligheid in de groep. Door fysieke en psychische grenzen te leren (her) kennen, durven kinderen opener te zijn en bewust de balans te zoeken.
Kinderen en‌ rust, aandacht en concentratie
Wilt u dat kinderen zich kunnen concentreren en met hun volle aandacht bij een les zijn?
Wilt u kinderen helpen om rustig en geconcentreerd te blijven in een onrustige omgeving? Wilt u gestreste kinderen helpen ontspannen? Zoekt u manieren om zelf rustig te blijven in de hectiek?
Dan biedt dit boek u achtergrondinformatie en oefeningen die daarbij helpen.
Met de informatie en suggesties uit dit boek geeft u de kinderen iets mee dat niet alleen tijdens de lessen van pas komt, maar ook daarbuiten zijn waarde nooit zal verliezen.
8
Dit boek geeft de leraar handreikingen om leerlingen te helpen zich te concentreren op de lesstof. Concentratie is het gericht bundelen van je aandacht. Ergens aandacht aan schenken lukt alleen als je een zekere rust hebt om een prikkel uit de omgeving bewust op te nemen. Rust is dus een basisvoorwaarde om te leren. Maar wat is rust precies? Hoe bewaart u de rust, zowel in de groep als in uzelf? Hoe werkt aandacht? En wat gebeurt er als het anders werkt, zoals bijvoorbeeld bij kinderen met aandachtsstoornissen? Naast informatie vindt u in het eerste deel van dit boek handelingsplannen, observatieformulieren en tips voor scholen. Alle suggesties worden overzichtelijk gebundeld in handige checklists. Het tweede deel bestaat uit een breed scala aan oefeningen of ‘spelletjes’ die rust, aandacht of concentratie kunnen bevorderen.
Over de auteurs
Hilda Algra is verhalenschrijver en tekstschrijver met een sociaal-maatschappelijke en theologische achtergrond. Zij heeft een eigen bureau voor redactioneel werk. Ineke Dolfsma-Troost studeerde pedagogische wetenschappen. Ze werkt freelance als pedagogisch consulent en geeft sociale vaardigheidstrainingen aan kinderen in het basisonderwijs.
ISBN NUR-code Bestelnummer
ISBN 978 90 5788 201 2
9 789057 882012
978 90 5788 201 2 840 873