Kinderen en geen grapjes over pesten (6523) by Kwintessens

inclusie

kinderen en...

Geen grapjes over pesten 125 kant-en-klare activiteiten om kinderen te helpen hun woede te beheersen, conflicten op te lossen, empathie te ontwikkelen en goed om te gaan met anderen Voor groep 5 - 8 door Naomi Drew, M.A.

kinderen en...

© 2012 Kwintessens, Amersfoort www.kwintessens.nl Auteur Naomi Drew, M.A. Vertaling Studio Imago: J.A.M. van den Berg T.A. Drost-Plegt M. Doets Illustraties Anet van de Vorst Redactie Marita Nijenhuis Uitgever Jeroen Hoogerwerf Vormgeving Garage BNO www.garage-bno.nl ISBN 978 90 5788 3682 Bestelnummer 6523 NUR 840 De personen die afgebeeld zijn op de cover van dit boek zijn fotomodellen; ze dienen alleen ter illustratie. De namen van de (Amerikaanse) leerlingen en leraren die genoemd worden in de voorbeelden in de tekst zijn om privacyredenen veranderd. Een deel van de informatie in dit boek en enkele werkbladen zijn gebaseerd op materiaal uit The Kids’ Guide to Working Out Conflicts, geschreven door Naomi Drew, M.A. (Minneapolis: Free Spirit Publishing, 2004). Een en ander is bewerkt met toestemming van de uitgever. Oorspronkelijke uitgave van Free Spirit Publishing Inc., Minneapolis, Minnesota, U.S.A., http://www. freespirit.com onder de titel: No Kidding About Bullying: 125 Ready-to-Use Activities to Help Kids Manage Anger, Resolve Conflicts, Build Empathy, and Get Along. Alle rechten voorbehouden onder internationale en Pan-Amerikaanse copyright verdragen. Original edition published in 2010 by Free Spirit Publishing Inc., Minneapolis, Minnesota, U.S.A., http://www.freespirit.com under the title: No Kidding About Bullying: 125 Ready-to-Use Activities to Help Kids Manage Anger, Resolve Conflicts, Build Empathy, and Get Along All rights reserved under International and Pan-American Copyright Conventions. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Extra materiaal op www.kwintessens.nl/pesten Spel Bij Kinderen en… geen grapjes over pesten is een bordspel verschenen, getiteld: Geen grapjes over pesten, een spel over omgaan met pesten en plagen.

Dit boek is opgedragen aan onderwijsgevenden over de hele wereld. Jullie maken de toekomst, dag na dag. Moge dit boek jullie helpen een generatie op te leiden die voor zichzelf opkomt en collectief de oplossing gaat vormen voor pesten.

Dankbetuiging Een boek schrijf je nooit alleen. Dit boek is tot stand gekomen en tot leven gewekt met de hulp en input van vele begaafde, betrokken mensen. Mijn diepste en innigste dank gaat uit naar: Mijn geweldige uitgever, Free Spirit. Ik ben bijzonder dankbaar voor de flexibiliteit van Free Spirit en voor al het werk, alle tijd en alle zorg die ze in het boek hebben gestopt, waaronder het coördineren van ons landelijk onderzoek en de kans die ze vele kinderen hebben gegeven om ook eens hun zegje te doen. Mijn bijzondere dank gaat uit naar Judy Galbraith, wier visie Free Spirit Publishing tot een uitzonderlijke en hoogst integere uitgever maakt. Ook speciale dank aan de redactie en het creatieve team van Free Spirit, die met hun werk en talenten op zovele manieren hebben bijgedragen aan dit boek: Brianna DeVore, Darsi Dreyer, Douglas Fehlen, Steven Hauge, Heidi Hogg, Michelle Lee, Marjorie Lisovskis en Charlie Mahoney. De vele leraren en interne begeleiders die hebben meegedaan aan ons onderzoek. Zonder jullie hadden we dit niet kunnen doen! De 2171 kinderen die het vragenformulier hebben ingevuld en hun levensverhaal hebben verteld. Jullie woorden en ervaringen vormen de kern van dit boek. De vele scholen die ik in de afgelopen drie jaar heb bezocht om te praten met leraren en kinderen, vraaggesprekken te houden en de klassen te observeren. Bijzondere dank aan Cathy Brettman voor haar inzet bij het organiseren van de vraaggesprekken met leerlingen. De fantastische leraren van Berkeley Elementary School, die me foto’s en verhalen hebben gestuurd over hun aanpak in de praktijk. De bibliothecaressen Laura Gruninger van de Lawrence Library en Pat Brown van Lawrence Intermediate School, die me uitstekend geadviseerd hebben over informatiebronnen. Al mijn familieleden en vrienden die me zoveel morele steun hebben geboden in de jaren dat ik hard bezig was met de ontwikkeling van, de research voor en het schrijven van dit boek. Bedankt dat jullie er voor me waren! Een speciaal woord van dank aan mijn schoondochter, Emy Drew, voor het idee van de ‘Oefeningen van 10 minuten’. De mensen van City Market te Lambertville, New Jersey, voor de vele uren die ik lekker in het zonnetje bij jullie raam heb zitten schrijven met een kop koffie erbij. Naomi Drew

Van de uitgever We hebben de oorspronkelijke uitgave vertaald en bewerkt voor het Nederlandse basisonderwijs. Dat betekent dat we feiten en gegevens over de Amerikaanse (en Canadese) situatie hebben aangepast of vervangen voor de Nederlandse situatie. Daarnaast hebben we bij het bewerken van het boek een aantal activiteiten specifiek geschikt gemaakt voor online gebruik, steeds met de leraar en het schoolteam voor ogen. Opdat er zoveel mogelijk gebruik wordt gemaakt van dit boek om pesten en conflicten zoveel mogelijk te voorkomen. Ons motto is niet voor niets ‘Samen leren, samen leven’. Citaten van leerlingen en leraren in dit boek zijn afkomstig uit antwoorden op de enquête Survey About Conflicts die door de auteur en de Amerikaanse uitgever zijn uitgevoerd. Jeroen Hoogerwerf

Inhoud 1. Inleiding 9 2. Feiten over pesten en conflicten in het leven van een kind 10 2.1 Onderzoek naar de impact van pesten 10 2.2 Onderzoek naar wat kinderen positief beïnvloedt 10 3. Over dit boek 13 3.1 Leeswijzer 13 3.2 Werken met dit boek in je eigen situatie 15 4. Achtergrond voor het uitvoeren van de sessies en het werken met leerlingen 16 4.1 Voor je begint 16 4.2 Elementaire gewoonten en vaardigheden: de kernsessies 20 4.3 Gebruik van de Win-winrichtlijnen voor het oplossen van conflicten 22 4.4 Afspraken maken in de klas en bespreken daarvan 23 4.5 Vier cruciale manieren waarop leraren pesten kunnen voorkomen 24 4.6 Positief gedrag erkennen en bekrachtigen 26 4.7 Problemen vóór zijn 28 5. Inzichten uit dit boek integreren in de dagelijkse praktijk 31 Deel 1: Vaardigheden en attitudes voor het scheppen van een pestvrije omgeving De kernsessies 35 Sessie 1. Het concept van een saamhorige klas 36 Sessie 2. Respectvol luisteren 38 Sessie 3. Goede luisteraars in ons leven 40 Sessie 4. Diep ademhalen 42 Sessie 5. Integriteit 44 Sessie 6. Belofte van Vrede 46 Sessie 7. Laat het achter bij de deur 48 Sessie 8. Tafel van Vrede 50 Sessie 9. Stop, Adem, Kalmeer 52 Sessie 10. Introduceren van ik-boodschappen 54 Sessie 11. Oefenen met ik-boodschappen 56 Sessie 12. Reflectief luisteren 58 Sessie 13. Verantwoordelijkheid nemen bij conflicten 60 Sessie 14. Brainstormen over het oplossen van conflicten 62 Sessie 15. Win-winrichtlijnen voor het oplossen van conflicten 64

Deel 2: Een goede sfeer creëren zonder pestgedrag

Geen grapjes over pesten

Vriendelijkheid en compassie bevorderen 67 Sessie 16. Maak je eigen plek in de Geheugenkaart van anderen 69 Sessie 17. Hoe wil je worden herinnerd door anderen? 70 Sessie 18. Kiezen voor vriendelijkheid 72 Sessie 19. Neem het op voor vriendelijkheid 73 Sessie 20. Het is cool om aardig te zijn 77 Sessie 21. Een nieuwe betekenis van ‘cool’ 79 Sessie 22. Woorden die kwetsen 81 Sessie 23. Opkomen voor slachtoffers van pesten 83 Sessie 24. Nadenken over vriendelijkheid 85 Sessie 25. Luisteren met aandacht en openheid 87 Sessie 26. Uitsluiting 89 Sessie 27. Opstekers, geen afkrakers 91 Sessie 28. Persoonlijke opstekers 93 Sessie 29. Praatjes en roddels zijn niet aardig 95 Sessie 30. Geen roddels meer 97 Sessie 31. Wat is het geweten? 99 Sessie 32. Luisteren naar je geweten 101 Woedebeheersing 103 Sessie 33. Dingen waar we boos om worden 104 Sessie 34. Je mag boos zijn, maar niet onaardig 106 Sessie 35. Reageren op boosheid 108 Sessie 36. Visualisatie Rustige Plek 109 Sessie 37. Gebruik van de Stop-, Adem- en Kalmeerstrategie in echte situaties 112 Sessie 38. Kalmerende woorden 115 Sessie 39. Denk aan de taart en blaas de kaarsjes uit (oefening van 10 minuten) 118 Sessie 40. Andere manieren om te kalmeren 119 Sessie 41. Zie hoe je kalmer wordt (oefening van 10 minuten) 121 Sessie 42. Dingen die we doen als we boos zijn 122 Sessie 43. Adem uit/Adem in (oefening van 10 minuten) 126 Sessie 44. Hoe gaat het nu? (herhaling) 127 Sessie 45. De neiging tot reageren onderdrukken 130 Sessie 46. Gebruik geen fysiek geweld 132 Sessie 47. Vredesschild 134 Sessie 48. Gebruik van ‘Hardop denken’ (oefening van 10 minuten) 137 Sessie 49. Rollenspel woedebeheersing 139 Sessie 50. Hulp zoeken bij boosheid (oefening van 10 minuten) 141 Conflicten voorkomen 143 Sessie 51. Top 10 Aanleidingen voor conflicten 144 Sessie 52. Conflictgewoonten, deel 1 147 Sessie 53. Conflictgewoonten, deel 2 151 Sessie 54. Positieve en negatieve keuzes bij conflicten 153 Sessie 55. Conflicten observeren 155

Inhoud

Sessie 56. Verantwoordelijkheid nemen tegenover de schuld geven, deel 1 157 Sessie 57. Verantwoordelijkheid nemen tegenover de schuld geven, deel 2 162 Sessie 58. Bereidheid om conflicten op te lossen 164 Sessie 59. Bereidheidsblokkades 166 Sessie 60. Onze bereidheidsblokkades onderzoeken 168 Sessie 61. Compromissen sluiten (oefening van 10 minuten) 170 Sessie 62. Kelder of Balkon? Deel 1 171 Sessie 63. Kelder of Balkon? Deel 2 173 Sessie 64. Op het balkon blijven 175 Sessie 65. Inleiding in assertiviteit 178 Sessie 66. Vraaggesprekken met conflictoplossers 180 Sessie 67. Respectvol blijven voor iemand die je niet aardig vindt 182 Sessie 68. De Zelfverzekerde Houding 184 Sessie 69. Fysiek geweld vermijden 187 Reageren op conflicten 189 Sessie 70. Win-winrichtlijnen voor het oplossen van conflicten (herhaling) 190 Sessie 71. Conflicten oplossen met iemand die daar niet toe bereid is 192 Sessie 72. Gebruik van ik-boodschappen en reflectief luisteren bij conflicten 194 Sessie 73. Roddels en conflicten 196 Sessie 74. Conflicten met vrienden 198 Sessie 75. Brainstormen over oplossingen (oefening van 10 minuten) 200 Sessie 76. Groepsconflicten: iemand kalmeren 201 Sessie 77. Groepsconflicten: vraag aan je geweten 203 Sessie 78. Confrontatie met iemand die je heeft gekwetst 205 Sessie 79. Omgaan met uitsluiting en afwijzing 207 Sessie 80. Het probleem met vechten 209 Sessie 81. Bemiddelen bij het conflict van een vriend 212 Uitschelden en plagen aanpakken 215 Sessie 82. Verantwoordelijkheid nemen voor onaardige opmerkingen 216 Sessie 83. Gevolgen van uitschelden, afkrakers en onaardigheid 218 Sessie 84. De Zelfverzekerde Houding (herhalingsoefening van 10 minuten) 220 Sessie 85. Assertieve reacties op onaardige opmerkingen, deel 1 221 Sessie 86. Assertieve reacties op onaardige opmerkingen, deel 2 223 Sessie 87. Onaardige opmerkingen, gebaren en uitlachen 225 Sessie 88. Loskomen/‘je losmaken’ van onaardige opmerkingen en acties 227 Sessie 89. Instrumenten voor het loskomen/‘je losmaken’ 229 Sessie 90. Leren afstand te nemen 231 Sessie 91. ‘Het was maar een grapje’ 233 Sessie 92. Weer steken onder water af 236 Sessie 93. Ongevoelig worden voor steken onder water 238 Sessie 94. Opkomen voor iemand die wordt geplaagd 240 Omgaan met pesten 243 Sessie 95. Wat is pesten? 245 Sessie 96. Vragen over pesten 250

Geen grapjes over pesten

Sessie 97. Wat je moet doen als je wordt gepest 252 Sessie 98. Help jezelf om pesten aan te pakken 255 Sessie 99. Als je anderen hebt gepest 258 Sessie 100. Versterk jezelf van binnen uit 260 Sessie 101. Herprogrammeer je hersenen 262 Sessie 102. Projecten om pesten te voorkomen 264 Sessie 103. Compassie bevorderen - ‘Ik weet hoe het voelt’ 266 Sessie 104. De moed om een opkomer te zijn 268 Sessie 105. Opkomen tegen pesten 270 Sessie 106. Meer oefeningen om een opkomer te zijn 272 Sessie 107. Gepest worden op het schoolplein 274 Sessie 108. Gepest worden door vrienden 276 Sessie 109. Naar je gevoel luisteren 278 Sessie 110. ‘Homo, nerd, gek’ 279 Sessie 111. Cyberpesten 281 Sessie 112. Stel je een school zonder pesten voor 283 Sessie 113. Manieren om pesten op onze school te stoppen 285 Verschillen aanvaarden 289 Sessie 114. Stap in de kring 290 Sessie 115. Dit is wie ik ben 292 Sessie 116. Interviews: verschillen en overeenkomsten 293 Sessie 117. Verschillen kunnen ons van elkaar scheiden, deel 1 294 Sessie 118. Verschillen kunnen ons van elkaar scheiden, deel 2 296 Sessie 119. Vooroordeel, vooringenomenheid en stereotypen 298 Sessie 120. Wees onderdeel van de oplossing 300 Sessie 121. Schrijfactiviteiten: Verschillen en overeenkomsten 302 Vier herhalingsoefeningen die je altijd kunt gebruiken 304 Sessie 122. Gooien met een bal 304 Sessie 123. Brainstormweb 304 Sessie 124. Indexkaarten 305 Sessie 125. Tv-programma 305

Bijlagen 306 1. Geen grapjes over pesten: voor- en natest 307 2. Enquête over conflicten en pesten 308 3. Gedicht Jij hoort erbij 311

Inleiding Zie www.kwintessens.nl/pesten voor het introductiefilmpje!

‘Hij plaagde me altijd door te zeggen dat ik niets kon. Ik wist best dat het nergens op sloeg, maar toch vond ik het verschrikkelijk.’ — Jongen uit groep 6 ‘Het was niet mijn bedoeling om hem zo hard te schoppen. Ik wilde alleen maar dat hij ophield met die lelijke dingen over mij te zeggen. Hij probeerde me te slaan, maar ik dook weg en trapte hem tegen zijn schenen. Ik wilde zeggen dat hij moest ophouden, maar toen gaf hij een klap tegen mijn arm. Ik wou niet vechten, maar ik had geen keus.’ — Meisje uit groep 8 ‘Iedereen scheldt me uit. Ze noemen me bolle, dikzak, vetklep en appelboom. Hoe kan ik ervoor zorgen dat ze ophouden?’ — Jongen uit groep 5 ‘Als er ruzie is, probeer ik me erbuiten te houden, maar als dat niet gaat, sla ik erop.’ — Meisje uit groep 7 ‘Ik heb het best zwaar. Deze kinderen vinden dat ik er raar uitzie. Ze noemen me puistenkop en vorige week hebben ze me na school tegen mijn ribben getrapt. Ze moeten altijd mij hebben en ik ben dat zo zat.’ — Jongen uit groep 6 ‘Woede en pesten zijn twee van de grote problemen waar ik mee te maken heb als leraar.’ — Leraar, groep 6 ‘Meestal begint het met iets onbenulligs, maar al snel loopt het uit de hand.’ — Leraar, groep 7 ‘Hoe maak je een einde aan het schelden? Dat is echt een probleem. Ik heb van alles geprobeerd en niets helpt echt. Er zit geen schot in dit jaar.’ — Leraar, groep 5

De citaten hierboven zijn van leerlingen en leraren die mondeling of schriftelijk vragen hebben beantwoord voor dit boek. Voordat ik aan dit boek begon, heb ik samen met mijn uitgever een enquête gehouden onder 2171 kinderen en 59 leraren in de Ver-

Geen grapjes over pesten

enigde Staten en Canada om erachter te komen wat voor invloed pesten, onderlinge agressie en conflicten hebben op hun leven. De ingevulde antwoorden bevestigden wat de media ons voortdurend vertellen, namelijk dat pesten een van de grootste problemen is voor kinderen op school. De leraren gaven consequent aan dat ze zich zorgen maakten om het pesten, schelden en onaardige gedrag van hun leerlingen. De leerlingen gaven hetzelfde aan: 73% van de kinderen die we hebben ondervraagd zei dat andere kinderen een beetje tot heel onaardig deden tegen elkaar. Volgens 44% kwam pesten vaak, elke dag of voortdurend voor en meer dan 40% zei dat er vaak of elke dag conflicten waren. Verder gaven de leerlingen te kennen, met een vaak schrijnende ondertoon, dat pesten pijn doet. 63% van de kinderen zei dat ze wilden leren hoe ze fysieke gevechten konden vermijden. 80% wilde manieren leren om het pesten te laten ophouden, ruzies te voorkomen, beter op te kunnen schieten met klasgenoten en conflicten op te lossen. Pesten blijft een probleem, ook al zijn veel scholen, leraren en ouders zich ervan bewust en wordt er veel aandacht besteed aan het terugdringen ervan. Dit boek is bedoeld om leraren en kinderen op weg te helpen door de kern van het probleem aan te pakken. Het streven is pesten te voorkomen door middel van een brede aanpak. Een van de belangrijkste taken van het onderwijs is kinderen leren hun weg te vinden in een steeds complexere en gewelddadiger wereld, door ze te helpen in hun omgang met allerlei soorten mensen, te laten zien hoe ze kunnen omgaan met verschillen, te leren respect te hebben voor anderen en te laten opgroeien tot medelevende mensen die alle vormen van agressie afwijzen. Om je weg te vinden in de wereld moet je inzien dat je met een respectvolle houding veel meer bereikt dan met een kwaadaardige instelling. En eraan denken dat elk mens een hart heeft en lijdt onder onvriendelijke woorden. En ervoor kiezen om je gewetensvol te gedragen en de juiste keuzen te maken, ook als niemand het ziet. Dat zijn de ideeĂŤn en attitudes die kinderen zich eigen moeten maken om pesten uit te bannen en voldoening te scheppen in het leven. In mijn werk als pedagoog heb ik me toegelegd op het stichten van vrede. Daarbij heb ik zelf gezien wat een verandering er vaak plaatsvindt wanneer kinderen de kracht van hun eigen compassie gaan inzien en beseffen hoe goed het voelt als ze hun geweten volgen. Ik heb gemerkt hoe sterk leerlingen zich voelen wanneer ze leren eerst na te denken voor ze in actie komen en wanneer ze moeilijke situaties het hoofd bieden door technieken toe te passen als diep ademhalen, jezelf kalmeren, respectvol luisteren en conflicten vreedzaam oplossen. Door je leerlingen dergelijke attitudes en gewoonten bij te brengen creĂŤer je een prettig klimaat in je klas en leer je de kinderen vaardigheden die hen hun hele leven in staat stellen positieve, vreedzame relaties te onderhouden.

2. Feiten over pesten en conflicten in het leven van een kind 2.1 Onderzoek naar de impact van pesten Wat is er eigenlijk gaande bij onze jeugd? Moeilijke, agressieve en lastige kinderen zijn er altijd geweest. Zijn het er nu meer of minder dan vroeger? Sommige onderzoeken tonen aan dat er een toename van pesten, geweld en agressie zou zijn wan-

neer we kijken naar het huidige tijdsgewricht. Ruim 16% van de 9 tot 11 jarige basisschoolkinderen gaf in een onderzoek in 2005 aan te worden gepest 1. In de helft van de gevallen werd de leraar ingelicht over het pesten, maar dat leidde meestal niet tot het stoppen van pesten, en vaak zelfs tot meer pesten. Pesten via het internet neemt nog grotere vormen aan. Meer dan de helft van de jongeren zegt zelf te pesten via internet.

Inleiding

Pesten is een stelselmatige vorm van agressie waarbij één of meer personen proberen een andere persoon fysiek, verbaal of psychologisch schade toe te brengen. Bij pesten is de macht ongelijk verdeeld. Relatief nieuwe manieren van pesten zijn het digitaal en mobiel pesten. Kinderen of jongeren gebruiken dan het internet (bijvoorbeeld pesten via MSN) of pesten elkaar door vervelende berichten via de mobiele telefoon te sturen. Bron: Lindenberg, Siegwart, Oldehinkel, A.J., Ormel, J., Veenstra, R., Verhulst, F.C., Winter, A.F. de (2005). Pesten: Over daders, slachtoffers, dader/slachtoffers en niet-betrokken leerlingen.

Niet alleen zorgen pesten en treiteren voor een onderstroom van angst en wantrouwen bij kinderen, ook hun leervermogen en ontwikkeling hebben eronder te lijden. Zelfs op langere termijn kan de geestelijke gezondheid van een kind beïnvloed worden door pesten. Het Center for Social and Emotional Education zegt hierover: ‘Wanneer kinderen af en toe maar wel stelselmatig gepest worden, verstoort dat hun gezonde ontwikkeling en hun leervermogen. Steeds vaker wordt aangetoond dat een dergelijke vorm van kwellen tot aanzienlijke psychiatrische problemen leidt wanneer het kind opgroeit en wanneer het volwassen is.’2 Dr. Susan Limber, expert op het gebied van pesten, merkte op in een rechtszaak die was aangespannen bij de American Medical Association: ‘Kinderen en jongeren die gepest worden, lopen meer kans dan andere kinderen om depressief, eenzaam en angstig te worden; ze hebben vaker een lage dunk van zichzelf, voelen zich vaker ziek en denken vaker over zelfmoord.’3 Pesten heeft niet alleen een negatieve impact op de leerlingen die gepest worden, maar ook op degenen die er getuige van zijn. Kinderen vinden het vaak naar als anderen worden geslagen of hardhandig behandeld, omdat ze dan niet weten wat ze daaraan kunnen doen. Kinderen die pesten, ondervinden daar eveneens nadeel van. Ze krijgen binnen de groep het stempel ‘agressief’ of ‘vervelend’. Zo’n stempel werkt ook in de toekomst nog door. Pestpreventieprojecten hebben op lange termijn een positieve uitwerking voor zowel de pestkoppen als de slachtoffers.

1 Bullying: who does what, when and where? M. Fekkes, F. I. M. Pijpers en S. P. Verloove-Vanhorick, Health Education Research Vol.20 no.1, Oxford University Press 2005; 2 Center for Social and Emotional Education. ‘Breaking the Bully-Victim-Witness Cycle.’ School Climate Matters 2, no. 2. (juni 2008): 3. 3 Health Resources and Services Administration Maternal and Child Health Bureau. ‘What We Know About Bullying.’ U.S. Department of Health and Human Services.

2.2 Onderzoek naar wat kinderen positief beïnvloedt

Geen grapjes over pesten

Iedereen die voor de klas staat, weet hoe ‘aanstekelijk’ emoties en gedrag zijn. Heb je ooit weleens zo’n klas gehad waar aan de lopende band sprake was van conflicten en pesten, dan weet je waarschijnlijk hoe frustrerend het is als gekibbel en vervelend gedoe de hele sfeer bepalen. Het goede nieuws is echter dat positieve emoties en gedrag eveneens aanstekelijk werken. Dr. Nicholas A. Christakis, als onderzoeker verbonden aan de Harvard Medical School, verklaart: ‘Emoties leiden een collectief bestaan; het zijn geen individuele verschijnselen.’ Het hangt niet alleen af van jouw eigen keuzen en handelingen hoe je je voelt, legt hij uit, maar ‘ook van de keuzen en handelingen van mensen… die één, twee of drie graden van je verwijderd zijn.’ 4 Mensen die één, twee of drie graden verwijderd zijn… zoals in een klas. En wanneer er positieve emoties en gedragingen worden ontketend in een klas, dan verspreiden die zich. Christakis en zijn medeonderzoeker James Fowler veronderstellen: ‘Gedragingen verspreiden zich deels via de onderbewuste sociale signalen die we oppikken van degenen om ons heen, die als aanwijzing dienen voor wat beschouwd wordt als normaal gedrag.’ Een andere waarschijnlijke oorzaak van sociale aanstekelijkheid zijn de spiegelneuronen in onze hersenen, die ons ertoe aanzetten te imiteren wat we bij anderen zien.

Deze bevindingen bevestigen het belang van gezamenlijke inspanningen om bij kinderen empathie, sociale vaardigheden en een geweten te ontwikkelen. Dit kan onmiddellijk resultaat hebben, maar ook op lange termijn doorwerken.

Het gebruikmaken van positieve aanstekelijke emoties kan een krachtige uitwerking hebben in de klas. Het Search Institute te Minneapolis heeft een uitgebreide inventarisatie5 gemaakt van onderzoeken naar de invloed van een zorgzame leeromgeving op kinderen. Hieruit bleek dat veilige scholen die voldoende steun bieden het volgende bewerkstelligen bij de leerlingen: • hogere cijfers • meer inzet, minder verzuim, hogere verwachtingen en ambities • een besef van competentie op het gebied van leren • minder schorsingen • minder zittenblijvers • minder onrust, depressies en eenzaamheid • hogere eigendunk en beter zelfbeeld Deze bevindingen bevestigen het belang van gezamenlijke inspanningen om bij kinderen empathie, sociale vaardigheden en een geweten te ontwikkelen. Dit kan onmiddellijk resultaat hebben, maar ook op lange termijn doorwerken:

4 5

Belluck, Pam. ‘Strangers May Cheer You Up, Study Says.’ The New York Times (4 december 2008). U niversity Outreach and Engagement at Michigan State University. ‘Best Practice Briefs,’ no. 31 (december 2004): 5.

• •

In 57 procent van de gevallen stopt het pesten binnen tien seconden wanneer klasgenoten het opnemen voor het kind dat gepest wordt. Wanneer de hele school zich inzet voor een verandering in het schoolklimaat en de gehele schoolgemeenschap wordt betrokken bij de preventie van pesten, dan kan het pesten met 50 procent worden verminderd.

Het Child Study Center van de New York University geeft het onderwijs een belangrijk punt ter overweging: ‘Agressief gedrag wordt vaak eerst herkend als pestgedrag. Scholen dienen alert te zijn in het signaleren van problemen zodra die zich voordoen en er direct iets aan te doen.’

Inleiding

Ik ben van mening dat we de tendens van agressie onder de jeugd kunnen keren door onverdroten empathie, een geweten en vriendelijkheid te cultiveren bij de leerlingen en ze daarnaast te leren conflicten op te lossen, om te gaan met boosheid en op te komen voor kinderen die gepest worden. Tegelijkertijd scheppen we zo een prettiger sfeer op school, wat uiteindelijk de basis vormt voor een gezondere toekomst voor al onze kinderen. Beschouw het maar als het creëren van een virus van vriendelijkheid, mededogen en respect dat zich door je hele klas verspreidt en het hele jaar blijft hangen, een virus dat pestgedrag en conflicten spectaculair doet afnemen.

3. Over dit boek De kern van Geen grapjes over pesten bestaat uit 125 gemakkelijk uit te voeren sessies, die zorgvuldig zijn opgezet om een pestvrije sfeer te scheppen waarin kinderen kunnen leren en gedijen. De sessies duren elk zo’n twintig minuten en vragen heel weinig voorbereiding. De bedoeling is dat het voorkomen van pesten, oplossen van conflicten en opbouwen van sociaal-emotionele vaardigheden wezenlijke en haalbare elementen worden binnen het kader van je drukke schooldag.

3.1 Leeswijzer ‘Achtergrond voor het uitvoeren van de sessies en het werken met leerlingen’ (blz.16) bevat achtergrondinformatie voor het werken met dit boek en het doelmatig overbrengen van de concepten en vaardigheden. Hier leer je onder andere hoe je kinderen kunt helpen bemiddelen bij conflicten, je krijgt handvatten voor het voorkomen van pesten en conflicten, maar ook technieken om de lessen uit dit boek te integreren in de dagelijkse praktijk. De rest van het boek bestaat uit twee delen: Deel 1: Vaardigheden en attitudes voor het scheppen van een pestvrije omgeving De vijftien kernsessies uit Deel 1 vormen de hoeksteen van dit boek. Ze bevatten de concepten en vaardigheden die als basis kunnen dienen voor de andere sessies. Deel 2: Een goede sfeer creëren zonder pestgedrag Hier vind je 110 sessies, gerangschikt in zeven themagebieden: • Het bevorderen van vriendelijkheid en compassie

• • • • • •

Woedebeheersing Conflicten voorkomen Reageren op conflicten Uitschelden en plagen aanpakken Omgaan met pesten Verschillen aanvaarden

Geen grapjes over pesten

Elke sessie begint met het noemen van de belangrijkste attitudes en vaardigheden die in de sessie versterkt worden, een overzichtje van de activiteiten en omschrijving van de specifieke dingen die de leerlingen in deze sessie leren. Verder kom je bij elke sessie het volgende tegen:

Materialen. Hier zie je wat je nodig hebt voor de sessie, waaronder de werkbladen. Verder gebruik je standaardmateriaal als grote vellen papier of tekengerei. De werkbladen staan op de bijbehorende dvd. Eventueel extra materiaal staat op de website: www.kwintessens.nl/pesten Voorbereiding. Wordt uitgelegd indien nodig. De sessie. Elke sessie begint met een inleiding, gevolgd door een bespreking, de

hoofdactiviteit en de afronding. De activiteiten variëren, denk aan: rollenspel, grote of kleine groepsopdrachten, schrijven, tekenen en andere creatieve bezigheden, of het leren van nieuwe informatie.

Vervolg. Bij de meeste sessies hoort een vervolgactiviteit of suggestie om de ge-

leerde vaardigheden en concepten te versterken dan wel om te controleren hoe de leerlingen een en ander verwerkt hebben.

Extra. Bij veel sessies hoort een optioneel Extra. Vaak zijn dat activiteiten die

meer tijd vragen, zoals een creatief werkstuk maken, vaardigheden oefenen of de leerlingen thuis dan wel aan andere leerlingen laten vertellen wat ze aan het leren zijn.

Werkbladen. Bij de meeste activiteiten horen werkbladen. Die worden vermeld in

het lijstje van materialen en ze staan op de bijbehorende dvd. Tenzij anders aangegeven is het de bedoeling dat je het werkblad vooraf kopieert of print, zodat elke leerling een eigen exemplaar krijgt. De werkbladen kunnen worden opgenomen in een werkmap of portfolio.

Website. De website: www.kwintessens.nl/pesten bevat:

• extra hulpmiddelen bij het leiden van de sessies; • introductiefilmpje; • 12 filmpjes bij sessies uit dit boek ; • een enquêteformulier voor leerlingen over pesten; • een voor- en natest; • verwijzingen naar boeken en sites; • gedicht Jij hoort er bij • standaardbrieven voor het geven van informatie aan de ouders. De ouderbrieven

belichten de achtergrond van de concepten die de kinderen leren en bevatten tips om ze daar thuis mee verder te helpen.

Inleiding

Bepaal zelf welke sessies je wilt doen. Voer ze uit als integrale methode, van begin tot eind, of kies er bepaalde onderdelen uit. De activiteiten zijn goed te combineren met de methode Kinderen en… hun sociale talenten (Kwintessens), maar ook met andere antipestprogramma’s en andere methoden of trainingen voor sociaal-emotionele ontwikkeling. Gebruik je geen bepaalde methode voor het opbouwen van sociale vaardigheden, dan is dit boek een belangrijk instrument om je leerlingen die bij te brengen.

Bijlagen N.B. Alle bijlagen zijn ook te vinden op de website www.kwintessens.nl/pesten

1. Voor- en natest. Deze korte evaluatie is bedoeld om de houding van de leerlingen en hun toepassing van de vaardigheden te bepalen vóór en na een sessie uit dit boek. 2. Enquêteformulier conflicten. Aan de hand van het blanco formulier kun je

zelf een enquête houden in je eigen klas of op de hele school.

3. Gedicht. Het gedicht Jij hoort er bij is speciaal geschreven voor Sessie 121. Het

gedicht geeft de gedachte en het gevoel weer waarop de activiteiten in dit boek zijn gebaseerd. Het kan ook op andere momenten worden ingezet.

4. Literatuur en bronnen. Dit is zowel een lijst van de literatuur die gebruikt is bij het ontwikkelen van het boek als een selectie van aanbevolen boeken, websites en andere bronnen die wellicht nuttig kunnen zijn. 3.2 Werken met dit boek in je eigen situatie Misschien maak je in de klas al gebruik van Kinderen en… hun sociale talenten, de Sociale Competentie Observatielijst of andere methoden of trainingen voor sociaal-emotionele ontwikkeling. De activiteiten in dit boek zijn daar goed mee te combineren. Gebruik je geen bepaalde leermethode voor het opbouwen van sociale vaardigheden, dan is dit boek een belangrijk instrument om je leerlingen die bij te brengen. Bepaal zelf welke sessies je wilt doen, afhankelijk van wat je nodig vindt. Voer ze uit als integrale methode, van begin tot eind, of pik er bepaalde onderdelen uit. Begin in het laatste geval met de kernsessies en richt je vervolgens op een bepaald thema (zoals woedebeheersing) of doe een paar activiteiten uit elk thema. Het is ook mogelijk om specifieke sessies uit te voeren wanneer je een pestsituatie, onaardig gedrag of conflict wilt aanpakken. Ideaal is om de sessies als eerste op het dagprogramma te zetten. Begin je altijd met een kringgesprek, dan kun je de sessies hierin verwerken na de begroeting. Op een

ander tijdstip mag natuurlijk ook, als jou dat beter uitkomt. Het gaat erom dat jij er baat bij hebt in jouw situatie. Drie keer oefenen per week geeft het beste resultaat. Met één sessie per week zie je al grote veranderingen optreden. Hoe meer je doet, hoe beter.

Geen grapjes over pesten

Ook al is dit boek opgezet voor gebruik in de klas, het leent zich ook voor andere situaties zoals jeugdgroepen, kerkelijke jongerengroepen, voor- of naschoolse opvang, jeugdhulpverlening, scouting, vakantiekampen en andere op kinderen gerichte omgevingen. Dit boek is nuttig voor leraren, remedial teachers, intern begeleiders, leiders van jeugdgroepen, jeugdwerkers, begeleiders van jeugdkampen, godsdienstonderwijzers en ouders. Elke sessie is binnen twintig minuten af te ronden. Als je wilt, kun je er meer tijd aan besteden en de concepten versterken door middel van de vervolg- en extra activiteiten. Per thema zijn er diverse sessies die een onderwerp elk op een andere manier benaderen, zodat belangrijke vaardigheden en gewoonten goed ingeprent worden. Ook zijn er herhalingssessies met oefeningen van tien minuten.

4. Achtergrond voor het uitvoeren van de sessies en het werken met leerlingen 4.1 Voor je begint Er zijn zeven factoren die ertoe kunnen bijdragen dat jij en je leerlingen nog meer uit de sessies halen.

Kring. De sessies in dit boek zijn het meest effectief als iedereen in een kring zit.

Dat bevordert het luisteren, de concentratie en de empathie. Een van de meest basale manieren waarop mensen contact krijgen is gewoon door elkaar aan te kijken in een gesprek. Veel kinderen zitten tegenwoordig elke dag urenlang achter de computer of een videospelletje. Vaak hebben ze meer contact met een scherm dan met andere kinderen. Dat heeft tot gevolg dat ze niet meer letten op de gevoelens van anderen en moeite hebben met onderlinge interactie. Wanneer je de leerlingen in een kring laat zitten, wennen ze eraan om te kijken naar degene die aan het woord is. Leer ze om de kring rond te kijken wanneer zij aan de beurt zijn om wat te zeggen en te wachten tot iedereen terugkijkt. Door kinderen te stimuleren elkaar aan te kijken en zich te concentreren op wat er gezegd wordt, nemen hun communicatieve vaardigheden enorm toe en krijgen ze meer het gevoel dat ze erbij horen. Bovendien werken het aandachtig luisteren en de respectvolle houding wellicht door gedurende de rest van de dag, waardoor de lessen soepeler verlopen.

Wereldbol. Voor veel sessies is een wereldbol sterk aan te raden. Neem bij voorkeur zo’n zacht model dat het midden houdt tussen een bal en een kussen. Hier zijn drie voorbeelden van hoe je de wereldbol kunt inzetten bij de sessies. 1.

Laat aan de hand van de wereldbol zien dat we deel uitmaken van een grote wereld. Houd de wereldbol af en toe omhoog om de kinderen eraan te herinneren

Sessie 18 Kiezen voor vriendelijkheid vriendelijkheid • respect • meeleven • persoonlijke verantwoordelijkheid In Sessie 18 draait het om de behoefte aan vriendelijkheid en empathie en worden de leerlingen gestimuleerd om niet gemeen te zijn maar aardig. De leerlingen • beschrijven hoe het voelt om onaardig te worden behandeld. • begrijpen dat vriendelijkheid een geschenk is dat ze elke dag aan elkaar kunnen geven. Materialen • werkblad: ‘Wat kinderen vinden van onaardig zijn’; • ‘Onze afspraken voor een saamhorige klas’ uit Sessie 1.

Inleiding. Laat de leerlingen in een kring zitten. Vertel enkele kinderen dat je hebt gezien dat ze zich aardig en respectvol gedroegen. Vraag de leerlingen wat vaker voorkomt: iemand aardig behandelen of onaardig behandelen.

Bespreking. Deel de werkbladen uit en lees de bovenste opmerking voor of laat een

leerling die voorlezen. Vraag: Denk je dat dit klopt? Hoe gemeen zijn kinderen volgens jullie? Lees het citaat voor of laat een leerling het citaat voorlezen. Vraag de leerlingen om een reactie. Vraag: Heb jij ooit zoiets meegemaakt?

Activiteit. Laat de leerlingen tweetallen vormen. Vraag of ze zich kunnen herinneren of iemand ooit onaardig tegen ze heeft gedaan; laat ze aan hun partner vertellen hoe ze zich toen voelden. Zeg dat ze geen echte namen moeten gebruiken. Laat de leerlingen vervolgens het werkblad invullen. Laat de leerlingen even later hun ervaringen met de klas delen door ze hun verhaal te laten voorlezen of te vertellen. Vraag of ze willen beschrijven hoe ze zich voelden toen iemand onaardig tegen ze deed. Noteer de gevoelens die de leerlingen noemen op een vel papier en schrijf erboven ‘Als iemand onaardig tegen je doet, voel je je . . .’ Laat vervolgens iemand de lijst voorlezen. Verwijs naar de saamhorige klas en vraag: Hoe kunnen we door aardig te zijn zorgen dat dit een saamhorige klas wordt en blijft? Waarom is het belangrijk om er altijd aan te denken welke invloed onze woorden en daden op anderen hebben?

Afronding. Schrijf op het (digi)bord of een groot vel papier: ‘Een geschenk dat we

elkaar kunnen geven, is vriendelijkheid.’ Zeg: Aardig zijn is meer dan alleen maar ‘aardig doen.’ Behandel andere mensen zoals je zelf behandeld wilt worden. Geef de leerlingen de opdracht om de rest van de dag zo vaak mogelijk aardig tegen elkaar te zijn.

Vervolg. Hang de poster met ‘Als iemand onaardig tegen je doet, voel je je…’ en de

Geen grapjes over pesten

uitspraak ‘Een geschenk dat we elkaar kunnen geven, is vriendelijkheid’ op. Blijf ernaar verwijzen. Complimenteer de rest van de dag alle kinderen die iets aardigs doen. Zorg dat de leerlingen ook elkaar complimenteren. (Je zal merken dat ze dit na verloop van tijd uit zichzelf gaan doen.) Als iemand iets onaardigs doet, vraag dan: ‘Was dat aardig of onaardig?’ Soms is die vraag al voldoende om een kind tot de orde te roepen. Leg een verband tussen het concept vriendelijkheid en bepaalde personages uit de literatuur, of mensen die bij andere vakken worden besproken. Herinner leerlingen er deze en volgende week voor de pauze aan dat ze aardig moeten zijn tegen iedereen die ze maar tegenkomen. Vraag na afloop hoe dat is gegaan. Herinner de leerlingen er aan het einde van de schooldag aan dat ze het geschenk van vriendelijkheid ook aan hun familie geven. Tip! Als een leerling aardig is tegen iemand, kan die persoon misschien negatief reageren. Als een leerling vertelt dat dit is gebeurd, probeer dan samen redenen te verzinnen voor de negatieve reactie. Is die persoon misschien boos omdat er nog een onopgelost conflict tussen hen bestaat? Als dat het geval is, zeg dan dat de leerling met die persoon zou kunnen gaan praten om te ontdekken of ze het kunnen oplossen. Probeert die persoon misschien stoer te doen of heeft hij of zij net een slechte dag? Misschien speelt er een probleem dat hier niets mee te maken heeft. Druk de leerlingen op het hart dat ze dergelijke situaties niet persoonlijk moeten opvatten. Praat met ze over mogelijke manieren om ermee om te gaan en stimuleer ze om aardig te blijven tegen anderen.

Sessie 19 Neem het op voor vriendelijkheid vriendelijkheid • respect • meeleven • persoonlijke verantwoordelijkheid In Sessie 19 denken de leerlingen na over het belang van aardig zijn en verzinnen ze manieren om een ‘opkomer’ te zijn, iemand die opkomt voor mensen die onaardig worden behandeld. De leerlingen • bedenken woorden en daden waarmee ze als opkomers kinderen kunnen helpen die worden geplaagd of gepest. • doen een rollenspel waarbij opkomers opkomen voor een kind dat wordt gepest. Materialen • (digi)bord of groot vel papier en dikke stift; • werkblad: ‘De moed om een opkomer te zijn’.

Inleiding. Vraag de leerlingen of ze iemand kennen die ooit onaardig is behan-

deld. Vraag om voorbeelden en zeg dat ze geen echte namen of andere aanwijzingen mogen gebruiken. Laat ze beginnen met ‘Iemand die ik ken’ of ‘Iemand die ik op het schoolplein zag.’ Vraag de leerlingen hoe zij persoonlijk hadden kunnen helpen. Zeg: Als je opkomt voor iemand die wordt gepest, ben je een opkomer. Het valt soms niet mee om in je eentje een opkomer te zijn. Samen met iemand anders durven we er wel iets van te zeggen, terwijl we anders te bang zouden zijn.

Bespreking. Schrijf bovenaan op een vel papier: ‘Wees een opkomer.’ Vraag wat de leerlingen kunnen doen of zeggen om iemand te helpen die wordt gepest. Noteer hun suggesties. Vertel ze dat opkomers zich respectvol en onomwonden gedragen en nooit uithalen naar de persoon die het kwetsende gedrag vertoont. Geef het volgende voorbeeld van een geschikte opmerking voor een opkomer: ‘Hé, het is niet cool om zo met iemand om te gaan.’ Vraag ze om andere suggesties en noteer die. Vertel de leerlingen dat het beter kan zijn iets te zeggen tegen degene die wordt gepest dan tegen de pestkop. Geef het volgende voorbeeld van iets wat ze als opkomer kunnen zeggen: ‘Kan ik je helpen? Wil je met ons meedoen?’ Vraag ze om andere suggesties en noteer die. Activiteit. Laat de leerlingen groepjes van vier vormen om een rollenspel uit te

voeren waarin een kind op het schoolplein struikelt en een ander kind moet lachen, gemene opmerkingen maakt en probeert om andere kinderen mee te krijgen. Een kind speelt de rol van het gevallen kind, een ander kind speelt het gemene kind en de twee anderen spelen opkomers die samen ingrijpen. Loop tussen de spelende groepjes door en geef eventueel hulp. Laat de leerlingen na afloop weer in een kring zitten. Vraag hoe het is gegaan. Vraag:

Geen grapjes over pesten

Wat deden de opkomers? Wat zeiden ze? Hielpen hun woorden en daden? Als het gemene kind iets vervelends zei tegen de opkomers, hoe reageerden de opkomers daar dan op? Benadruk dat een opkomer soms alleen maar iets hoeft te zeggen en dan kan weglopen. Door te blijven hangen en een woordenwisseling aan te gaan met de pestkop wordt de situatie alleen maar erger. Een opkomer kan het beste op assertieve wijze iets zeggen en vervolgens weglopen met de leerling die werd gepest. Ze kunnen iets zeggen als: ‘Hier hoeven we niet meer naar te luisteren.’ Bespreek dit en vraag of enkele leerlingen dit willen voordoen. Benadruk dat ze altijd trots en met opgeheven hoofd moeten weglopen. (Dat is heel belangrijk, want sommige leerlingen zien weglopen als een teken van zwakte; laat ze inzien dat weglopen juist een teken van kracht is. Ik vertel leerlingen vaak hoe Martin Luther King Jr. met opgeheven hoofd wegliep als mensen hem bedreigingen en racistische leuzen toeriepen. Dr. King was de belichaming van het trots weglopen en keerde zijn tegenstanders met waardigheid, en niet met zwakte de rug toe.) Vraag de leerlingen waarom er moed voor nodig is om een opkomer te zijn, vooral als anderen gemeen doen. Vraag vervolgens: Als je overweegt om op te komen voor iemand die wordt gepest, waarom is het dan soms moeilijk om dat ook echt te doen? Bespreek dit kort en benadruk dat hoe meer leerlingen dit oefenen, hoe gemakkelijker het wordt. Tip! Opkomers moeten nooit lichamelijk ingrijpen. Druk de leerlingen op het hart dat als er wordt gevochten of als een kind fysiek door andere kinderen wordt aangevallen, het belangrijk is om meteen een volwassene om hulp te vragen. Hulp halen is niet hetzelfde als klikken of iemand verraden. Het gaat erom dat iedereen recht heeft op veiligheid.

Afronding. Wijs op de wereldbol. Herinner de leerlingen eraan dat we door onze

aardige woorden en daden rimpels van vrede over de wereld verspreiden. Opkomers vertonen de hoogste vorm van vriendelijkheid die we kennen.

Vervolg. Deel het werkblad ‘De moed om een opkomer te zijn’ uit en vraag de leer-

lingen om dit zelfstandig of in tweetallen in te vullen. Bespreek hun antwoorden aan het begin van de volgende sessie. Ideeën om de leerlingen te laten opzoeken: • Miep Gies, de vrouw die in 1919 werd geboren en die Anne Frank en haar familie hielp toen die tijdens de Tweede Wereldoorlog onderdoken in het Achterhuis. • Joes Kloppenburg werd in 1996 doodgeslagen toen hij opkwam voor een zwerver.

kinderen en... Kwi n 201 2

yri gh tÂŠ

co p .n l

en s

125 kant-en-klare activiteiten om kinderen te helpen hun woede te beheersen, conflicten op te lossen, empathie te ontwikkelen en goed om te gaan met anderen

tesse n

Geen grapjes over pesten i nt kw w. w w

125 kant-en-klare activiteiten om kinderen te helpen hun woede te beheersen, conflicten op te lossen, empathie te ontwikkelen en goed om te gaan met anderen In de Inleiding van dit boek leer je hoe je kinderen kunt helpen bemiddelen bij conflicten, je krijgt handvatten voor het voorkomen van pesten en conflicten, maar ook technieken om de lessen uit dit boek te integreren in de dagelijkse praktijk. De rest van het boek bestaat uit twee delen: Deel 1: Vaardigheden en attitudes voor het scheppen van een pestvrije omgeving bevat vijftien kernsessies die de basis vormen voor de andere sessies. Deel 2: Een goede sfeer creëren zonder pestgedrag Hier vind je 110 sessies, gerangschikt in zeven themagebieden: • Het bevorderen van vriendelijkheid en compassie • Woedebeheersing • Conflicten voorkomen • Reageren op conflicten • Uitschelden en plagen aanpakken • Omgaan met pesten • Verschillen aanvaarden

Bij Kinderen en… geen grapjes over pesten is audiovisueel materiaal voor het digitaal schoolbord - waaronder 13 filmpjes - en allerlei ander ondersteunend materiaal opgenomen op de interactieve website www.kwintessens.nl/pesten Bij Kinderen en… geen grapjes over pesten is een bordspel verschenen, getiteld: Geen grapjes over pesten, een spel over omgaan met pesten en plagen. Spel en website maken de leeromgeving voor het creëren van een pestvrije school nog rijker!

auteur bestelnummer isbn

9 789057 883682

Naomi Drew M.A. 6523 978 90 5788 3682