Inkijkexemplaar Hemel en Aarde - jaargang 22 nr. 1

VAN ZOMERVAKANTIE TOT HERFSTVAKANTIE

COLOFON

Hemel en Aarde methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs.

Redactie

Ron Benjamins, hoofdredacteur

Mariska Bijvank, Marieke de Geus, Marijke van Ooijen, Liesbeth Vroemen

Eindredactie

M+ Redactie & Communicatie, Utrecht

Illustraties

Pauline Oud (onderbouw)

Helen van Vliet (middenbouw en Gedichten en gedachten) Saskia van Gerven (bovenbouw)

Foto’s en beelden

Omslag, © Jenny Lindhout, pagina 2 en 3, Jenny Lindhout en Dreamstime, pagina 4 en 5 Wikimedia Commons, pagina 8 en 9 Dreamstime, pagina 31 Dreamstime, pagina 39 Wikimedia Commons, pagina 3 omslag, © Jenny Lindhout

Vormgeving

Twin Media bv, Joke Boer, Zeist

Druk Damen Drukkers

Uitgever

Kwintessens, Berkenweg 11, Amersfoort Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort T 033 460 60 11

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Uitgever: Erik Idema I www.hemelenaarde.nl NL39INGB0000192930

Abonnementen

Hemel en Aarde verschijnt vijf keer per schooljaar. Een abonnement op Hemel en Aarde kan alleen schoolbreed (voor alle groepen) worden afgesloten en bestaat uit een basislicentie plus een vast bedrag per groep. De abonnementsprijs voor het schooljaar 2022-2023 bedraagt € 395,00 voor de basislicentie en € 41,25 per groep.

Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Het abonnementsjaar loopt parallel aan het schooljaar.

Opzeggingen moeten schriftelijk vóór 1 juni worden ingediend.

Abonnees van Hemel en Aarde hebben ook toegang (via Basispoort) tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl.

Het is niet toegestaan de magazines en het aanvullende digitale lesmateriaal van Hemel en Aarde te delen met scholen die geen eigen basisabonnement op Hemel en Aarde hebben afgesloten. Het is evenmin toegestaan het materiaal van Hemel en Aarde te kopiëren met uitzondering van de werkbladen.

Op een abonnement op Hemel en Aarde zijn onze algemene verkoopvoorwaarden van toepassing. Zie www.kwintessens. nl/verkoopvoorwaarden.

Proefabonnement

Een proefabonnement op Hemel en Aarde omvat één editie en kost € 50,-. Het aantal magazines dat wordt geleverd in het proefabonnement komt overeen met het aantal groepen van de school. Toegang tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl is onderdeel van het proefabonnement.

Contact met de abonnementenservice

T 033 460 19 43

E abonnementen@kwintessens.nl

Contact met de redactie

T 033 460 19 43

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Privacy

Lees onze privacyverklaring op www.kwintessens.nl/privacy.

Copyright

Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk/fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Groep

Openingsviering

Een fijne groep door Liesbeth Vroemen

Introductie

Ik ben omdat wij zijn door Ron Benjamins

Achtergrond

‘We zijn een beetje een mysterie voor de buitenwereld.’ door Ron Benjamins

Meer over… door Geerteke Boesten en uitgeverij Kwintessens

Weer wat geleerd Onze God is de beste! door Liesbeth Vroemen

Gedichten en gedachten door Bette Westera

Onderbouw

Wij zijn een groep door Monique van der Zanden Middenbouw Onze groep door Wendy Dannenburg

Bovenbouw Mijn groep door Ingeborg Hendriks Meer uit de Bijbel In het volgende nummer Klank

Ik ben omdat wij zijn

Bijna allemaal zijn we gewend aan het idee dat we een ‘zelf’ hebben, ergens diep vanbinnen, de bron van onze eigenlijke gevoelens, overtuigingen en talenten. Zo is het misschien, maar het is zeker niet het hele verhaal. Andere mensen hebben een grote invloed op onszelf. De groep waar we deel van uitmaken bepaalt ook wie of wat we zijn: zus, klasgenoot, verdediger, coördinator of inspirator. In een groep leren we kanten van onszelf kennen. Zoals een Afrikaanse stroming Ubuntu het zegt: ‘Ik ben omdat wij zijn.’

In deze lessen verkennen we met de kinderen hoe het is om onderdeel te zijn van een groep. Een groep kan je optillen of onder druk zetten, waar je je welkom voelt of onbegrepen.

Mijn groep

Iedereen maakt deel uit van verschillende groepen. Voor de kinderen gaat het in ieder geval over de mensen met wie ze wonen of de klas waarin ze zitten. En de meesten zitten bijvoor beeld ook op een sportclub, of kennen vriendjes uit de straat.

Verschillende groepen vragen verschillende dingen van je. Soms ben je de oudste en soms de jongste. In de ene groep word je verzorgd en in de andere groep moet je op anderen passen. In de ene groep ben je op de achtergrond en in de andere neem je het voortouw. In alle bouwen zijn lessen opge nomen waarin we met de kinderen verkennen bij welke groe pen ze horen en hoe dat voor hen is.

Meestal is het fijn om bij een groep te horen. Je voelt je er veilig

en geborgen. Maar dat is niet altijd zo. Soms voel je druk van de groep, voel je dat je je moet aanpassen aan de normen die in de groep leven. Ineens heb je het gevoel dat anderen je rugzak kinderachtig vinden en dat je die niet meer kunt dragen, ook al vind je hem zelf nog leuk.

Welkom zijn

In veel levensbeschouwingen zijn rituelen ontwikkeld die uitdrukken dat je bij de groep hoort en er welkom bent. In de lessen staan allerlei voorbeelden daarvan centraal. Denk aan het katholieke gebruik van eerste communie, waarmee kinderen een stap zetten om onderdeel te zijn van de geloofsgemeenschap. Sommige kinderen op school hebben daar vast ervaring mee. En we laten ook voorbeelden zien van ver weg, zoals het geboorte lied dat de Afrikaanse Himba zingen voor baby’s om ze welkom te heten. Een niet zo bekend, maar prachtig gebruik is dat van de Eliastoel. Het is ontleend aan een joods feest, waarin de overle

den profeet Elia terug op aarde verwacht wordt. Om klaar te zijn voor zijn komst wordt een lege stoel speciaal voor hem bijge schoven. Zo kun je in een groep altijd een lege stoel klaarzetten, voor wie zich straks zal aansluiten bij de groep.

Bijzondere groepen

In de lessen besteden we aandacht aan bijzondere groepen, waar je nieuwsgierig naar kunt zijn, hoe het zou zijn om erbij te horen. In de midden- en bovenbouw zijn lessen opgenomen over kloos terorden, de Trappisten en de Augustijnen. In deze orden leven monniken volgens strikte regels. Het ritme van de groep bepaalt jouw dag; waar jij je mee bezighoudt wordt aangereikt door de dagindeling van de groep. Het is een bijzondere manier van leven, waar kinderen in de lessen mee kennismaken.

Een wel heel bijzondere soort van groep zijn de zwermen spreeuwen die duizelingwekkende patronen in de lucht maken. Er zijn prachtige filmpjes van en een enkele keer heb je het geluk om zo’n zwerm in het echt te zien. Ook aan die bijzondere groep wordt aandacht besteed, alleen al omdat het er zo fantas tisch mooi uitziet.

Onderbouw

Met de kleuters verkennen we op een speelse manier hoe het is om bij een groep te horen. In een van de lessen doen we spelle tjes met de klas en in een andere les gaan we na bij welke groe pen de kinderen allemaal horen. Aan de hand van het Bijbelver haal over Zacheüs onderzoeken de kinderen hoe het is om buitengesloten te zijn en weer bij de groep te horen. Hoe het is om welkom te zijn en erbij te horen, ervaren de kinderen in

lessen over de Eliastoel en het geboortelied van de Afrikaanse Himba. Zoals altijd zijn er uitnodigende suggesties voor in de hoeken, met dit keer onder andere een idee om eenvoudig puzzels te maken en een leuk idee voor de verkleedhoek.

Middenbouw

In twee lessen verkennen de kinderen hoe het eigenlijk is om bij een groep te horen. In de ene les gaat het om de klas en in een andere les vertellen ze over de groep waarin ze thuis wonen. In een les over het Bijbelverhaal over de uittocht uit Egypte spelen de kinderen scènes uit het verhaal na en ervaren ze welke dyna miek er in een groep kan ontstaan. In lessen over een klooster orde en over een zwerm spreeuwen verkennen de kinderen bijzondere groepen. Een les over de eerste communie laat zien dat er rituelen zijn waarmee je toetreedt tot een groep.

Bovenbouw

In de bovenbouw is er een verkennende les waarin de kinderen nagaan bij welke groepen ze allemaal horen. In een les over groepsdruk gaan ze na welke prettige kanten er zijn aan een groep, maar ook welke lastige kanten er zijn; soms doe je iets omdat je denkt dat de groep dat van je verwacht. In een van de lessen ervaren de kinderen dat je een groep kunt zijn door juist allemaal anders te zijn en te doen, zoals een orkest één muziek stuk maakt met allemaal verschillende instrumenten. De kinde ren maken kennis met bijzondere groepen: een kloosterorde van Augustijnen, een ritueel dat bij het Afrikaanse Ubuntu hoort en een oude schuilkerk in Amsterdam.

Gedichten en gedachten

Wie o wie

Wanneer ik langs een mierenhoop met heel veel rode mieren loop en al die mieren bezig zie dan denk ik altijd: wie o wie zou nu de baas zijn van het stel, of de bazin? Is die er wel of voelen mieren samen aan waar welke dennennaald moet staan en waar je wat naar toe moet sjouwen om samen aan de hoop te bouwen waar mieren zo beroemd om zijn, al zijn ze los ook nog zo klein?

Hoeveel?

Zijn drie bloemen al een bosje? Negen druiven al een tros? Zeven kleuters al een klasje? Twintig bomen al een bos?

Zijn tien schapen al een kudde? Zestien muggen al een wolk? Hoeveel mensen heb je nodig om te spreken van een volk?

Hoeveel wolven telt een roedel? Hoeveel ganzen telt een troep?

Hoeveel boeven heeft een bende?

Hoeveel gaan er in een groep?

Wally

Je kent ze wel, die Waar is Wally-boeken. Een strand, een stad, een plein, een circustent. En dat je dan die Wally moet gaan zoeken. Je ziet hem niet, toch staat-ie op de prent.

Hij staat erop, maar hij is niet alleen. Je weet dus nooit precies waar je moet kijken. Er staan wel duizend mensen om hem heen die allemaal een beetje op hem lijken.

Verborgen tussen al die andere lijven voelt hij zich thuis. Mij lijkt het minder fijn om altijd maar onopgemerkt te blijven. Ik zou echt nooit een Wally willen zijn.

Iedereen

Iedereen in onze wijde wereld wordt geboren om groot te worden lief te hebben kans te krijgen mens te zijn en ergens bij te horen.

De rubriek Gedichten en gedachten is bij uitstek bedoeld om een sfeer te scheppen in de klas. Zo kunt u voor u aan een les uit Hemel en Aarde begint, een gedicht uit deze rubriek voorlezen.

Groepsfoto

Ties steekt zijn tong uit, Souraya zit achterstevoren. Mo steekt twee vinger omhoog, dus Tamara heeft oren.

Aiden geeft Annemarieke een por in haar zij. Die valt van de tafel, op Sven, en die valt weer op mij.

Ik blijf overeind, maar ik knal met mijn kin op de bank.

Ik zeg nog wel ‘cheese’, maar het helpt niet, je ziet dat ik jank. Marina is boos, want ze mocht niet naast Jeremy staan.

Aljosja heeft overal snot, net als Dennis en Daan.

Remi is ziek, die moet spugen. Jan-Willem is zoek.

Lianne moest plassen, die doet het hier net in haar broek.

Maxime eet een appel en Adriaan staat op zijn kop. Die had nieuwe schoenen die dag, dus die moesten erop.

Het hoofd van Suzan zit precies achter Adriaans schoen. En achter Suzan geeft Samira Johannes een zoen.

Juf Jenneke heeft zich verslikt in haar laatste slok koffie, en Mitch staat erop in zijn oudste en lelijkste kloffie.

Wen-Chang houdt zijn hand voor de ogen van Else-Marijn. Ik vind het een prachtige foto: precies hoe we zijn.

Wij

Eerst kwam ik, en toen kwam hij, en toen kwam zij, en toen kwam jij.

Toen kwamen zij er ook nog bij.

Bij wie?

Bij ons.

Wie zijn dat? Wij!

Volgers

Ik blog niet en ik vlog niet. Ik weet niet hoe dat moet.

Toch heb ik heel veel volgers. Die volgen op de voet waarheen ik ga en wat ik doe.

Hoe ver vandaag? En waar naartoe?

Het maakt niet uit, ze volgen mij langs berg en dal, door bos en hei.

Ze volgen mij, en al mijn volgers ken ik van kop tot staart, van top tot teen. Wie ben ik?

Wij zijn een groep

OLevensbeschouwelijk perspectief

Als mens ben je verbonden met de mensen om je heen.

Bedoeling

De kinderen verkennen wat een groep is en wat je met een groep kan.

Wat je nodig hebt het filmpje van zwermende spreeuwen (zie hemelen aarde.nl)

voldoende ruimte in de speelzaal of gymzaal ballonnen, blokken, de evenwichtsbalk, eventueel emmers, manden en doeken voor extra: stoepkrijt

Opstap

Vertel de kinderen dat ze naar een filmpje gaan kijken (zie hemelenaarde.nl), maar vertel hun nog niet wat ze gaan zien. Vraag na afloop: Wat zag je? Hoe vond je dat? Hoe zouden de vogels dat kunnen, denk je? De antwoorden mogen simpel zijn: Hier vliegen ontelbaar veel vogels samen in een groep. Ze letten op elkaar en kunnen daarom samen zulke mooie figuren maken.

Kern

Vraag de kinderen: Wat is een groep? Zijn wij ook een groep? Waarom? Kun je in je eentje dezelfde dingen doen als

met een groep? Waarom of waarom niet? Wat zou je samen beter kunnen? Speel één of meer van onderstaande spel letjes om dit te ontdekken.

Hoeveel ballonnen kun je in je eentje in de lucht houden en hoeveel met elkaar? Probeer het uit. Dit spel kun je ook spelen met muziek erbij.

Hoeveel blokken kun je in je eentje over een parcours dragen en hoeveel met elkaar? Moedig slimme oplos singen aan: bijvoorbeeld dragen met behulp van een emmer, een mand, een doek, enzovoort. Laat de kinde ren wel zelf dragen, geen karretjes en dergelijke.

Hoelang doe je er in je eentje over om over een even wichtsbalk te lopen en hoelang duurt het om van de ene naar de andere kant te komen als je gesteund wordt door twee helpers?

Afsluiting

Kies een kringdans met liedje (zie ter inspiratie eventueel hemelenaarde.nl), bijvoorbeeld Twee emmertjes water halen. Laat de kinderen samen zingen en dansen.

Extra

Laat de kinderen met elkaar op het schoolplein een superstoepkrijttekening maken. Spreek van tevoren samen af wat er getekend gaat worden en door wie, zodat het een kleurige groepstekening wordt. Ideeën: een tuin, een rivier met vissen, de klas.

Onze groep

MLevensbeschouwelijk perspectief

De meeste mensen gedijen het best als ze zich verbon den voelen met een groep. Die verbondenheid wordt versterkt door rituelen en gebruiken.

Bedoeling

De kinderen onderzoeken of en hoe hun klas een groep is.

Wat je nodig hebt voor ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal

Opstap

Maak een grote kring. Vertel: Ik ga een aantal vragen stel len. Als het antwoord voor jou ‘ja’ is, ga je naar het midden van de kring. Stel vragen als: Wie zit op voetbal? Wie woont in … Wie houdt van tekenen? Wie heeft zijn A-diploma? Wie heeft een hond? Wie komt op de fiets naar school? Wie heeft twee oma’s? Wie heeft een jonger broertje? Wie is een meisje? Eindig met: Wie zit er in groep … (noem de naam van uw groep)? Laat na elke vraag de kinderen even in de kring staan en benoem: Dit is de groep met een A-diploma.

Aan het eind staan alle kinderen in het midden. Laat ze elkaars handen vastpakken. Daarna gaan ze weer zitten.

Kern

Laat de kinderen nadenken over de groepen waartoe ze bij de opstap hoorden. Welke groep voelt als groep, welke niet? Waarom? Wanneer voelt een groep als een groep? Wat is dat: een groep? Noem dan een aantal mogelijke kenmerken van een groep. Wie vindt dat het inderdaad een kernmerk van een groep is, gaat staan.

In een groep doe je iets samen.

In een groep draag je dezelfde kleren.

In een groep is het gezellig.

In een groep voel je je veilig.

In een groep is iemand de baas.

In een groep maak je nooit ruzie.

In een groep helpt iedereen elkaar.

Een groep heeft een wachtwoord.

Vul zelf aan met enkele kenmerken die betrekking hebben op deze groep, en die u graag wilt benoemen. Vraag na elke stelling aan een kind dat is gaan staan en aan een kind dat is blijven zitten om toelichting. Praat hierna (zittend) verder over de genoemde kenmerken, maar nu vanuit de vraag: Wat hoort bij ónze groep?

Afsluiting

Deel het blad met lesmateriaal uit. Neem de vragen samen door. Laat de kinderen dan zelf de vragen beant woorden door te schrijven/tekenen. Bespreek wat ze fijn vinden aan deze groep, en wat niet. Neem zo nodig de gelegenheid om kinderen individueel te spreken over wat ze niet fijn vinden aan deze groep.

Extra

Een groep heeft vaak vaste gewoonten, rituelen en symbolen. Hoe is dat bij ons? Kunnen we nog meer beden ken voor onze groep? Denk aan een lied, een bepaalde begroeting, een bijnaam. Laat de kinderen in groepjes voorstellen bedenken die de groep nog meer een groep maken.

Onze groep

Dit is mijn groep. Teken of schrijf wat jouw groep is.

In mijn groep zitten kinderen.

Deze dingen doen we allemaal samen:

Dit vind ik fijn aan mijn groep.

Ik speel met kinderen.

Ik heb in mijn groep vrienden.

Mijn groep

BLevensbeschouwelijk perspectief

De mensen met wie je dagelijks samenleeft, hebben invloed op wie je bent en hoe je in het leven staat.

Bedoeling

De kinderen worden zich bewust van hun leefgemeen schap en hun plek daarin.

Wat je nodig hebt voor ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal filmpje Moderne ouders (zie hemelenaarde.nl)

Opstap

Bekijk het filmpje Moderne ouders (zie hemelenaarde.nl).

Wat vinden de kinderen van de ouders in het filmpje? De vader zegt: ‘Als je maar doet wat JIJ wilt.’ Mogen de kinde ren echt zelf kiezen of worden ze toch een bepaalde rich ting in geduwd?

Kern

Deel het blad met lesmateriaal uit. Leg uit dat de kinde ren gaan nadenken wie dicht bij hen staan en dat ze gaan onderzoeken in hoeverre ze worden beïnvloed door de mensen om hen heen.

Elke ring staat voor een groep waartoe jij behoort. Schrijf in de binnenste ring de namen die horen bij jouw ‘thuis’.

Meestal zullen dit je ouders zijn en je broers of zussen. Is dit één groep of zijn het meer groepen? Als je ouders gescheiden zijn, kun je de ring bijvoorbeeld verdelen in twee vlakken. Hoe dicht staan de verschillende personen bij jou? En hoe kun je merken dat jullie samen een groep vormen? Wat zijn bijvoorbeeld typische gewoontes?

Schrijf in de tweede ring de namen van andere mensen die belangrijk voor jou zijn, denk aan familieleden, vrienden en klasgenoten. Verdeel de ring in verschillende vlakken: mensen die bij elkaar horen, komen in hetzelfde vlak. Wat betekenen deze mensen voor jou? Wat deel je met ze? Wat leer je van ze?

De derde ring staat voor de grotere groepen waarvan je deel uitmaakt. Met welke groepen voel jij je verbonden? Alle Neder landers kun je bijvoorbeeld zien als groep, of de mensen van jouw kerk of in jouw wijk. Maar je kunt je ook verbonden voelen met mensen die een hobby of interesse met jou delen, bijvoorbeeld supporters van dezelfde voetbalclub of liefheb bers van dezelfde muziek of kledingstijl. Verdeel de derde ring in vlakken en schrijf op welke groepen voor jou belangrijk zijn. Geef de kinderen de gelegenheid om de verschillende ringen te kleuren of te versieren met passende symbolen of er nog iets bij te schrijven.

Afsluiting

Laat de kinderen hun blad bespreken met een klasge noot. Wat vertellen al deze mensen en groepen over wie zij zelf zijn? En welke mensen vinden de kinderen het belangrijkst in hun leven?

Extra

Het filmpje in de opstap laat zien dat kinderen soms verschillende boodschappen krijgen over hoe je je zou moeten gedragen. Laat de kinderen nog eens goed kijken naar de groepen op hun blad. Met welke botsende overtuigingen hebben zijzelf te maken? Hoe gaan ze ermee om als ze van verschillende kanten een andere mening horen?

Ik en mijn wereld

IK

volgende nummer

Groepsfoto

Ties steekt zijn tong uit, Souraya zit achterstevoren. Mo steekt twee vinger omhoog, dus Tamara heeft oren. Aiden geeft Annemarieke een por in haar zij. Die valt van de tafel, op Sven, en die valt weer op mij.

Ik blijf overeind, maar ik knal met mijn kin op de bank. Ik zeg nog wel ‘cheese’, maar het helpt niet, je ziet dat ik jank. Marina is boos, want ze mocht niet naast Jeremy staan. Aljosja heeft overal snot, net als Dennis en Daan.

Remi is ziek, die moet spugen. Jan-Willem is zoek.

Lianne moest plassen, die doet het hier net in haar broek. Maxime eet een appel en Adriaan staat op zijn kop. Die had nieuwe schoenen die dag, dus die moesten erop.

Het hoofd van Suzan zit precies achter Adriaans schoen. En achter Suzan geeft Samira Johannes een zoen. Juf Jenneke heeft zich verslikt in haar laatste slok koffie, en Mitch staat erop in zijn oudste en lelijkste kloffie.

Wen-Chang houdt zijn hand voor de ogen van Else-Marijn. Ik vind het een prachtige foto: precies hoe we zijn.

Bette Westera