Inkijkexemplaar Hemel en Aarde - jaargang 22 nr. 3

VOORJAARS-

methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs

Praten met dieren ● Heilige ● Sober leven

COLOFON

Hemel en Aarde methode levensbeschouwing voor het basisonderwijs.

Redactie

Ron Benjamins, hoofdredacteur

Mariska Bijvank, Marieke de Geus, Marijke van Ooijen, Liesbeth Vroemen, Sandra Wemer

Eindredactie

M+ Redactie & Communicatie, Utrecht

Illustraties

Pauline Oud (onderbouw)

Helen van Vliet (middenbouw en Gedichten en gedachten)

Saskia van Gerven (bovenbouw)

Foto’s en beelden

Omslag, © Jenny Lindhout, pagina 2 en 3, Jenny Lindhout en Wikimedia Commons, pagina 4 en 5 Dreamstime, pagina 8 en 9 Saskia van Gerven, pagina 3 omslag, © Jenny Lindhout

Vormgeving Twin Media bv, Joke Boer, Zeist

Druk Damen Drukkers

Uitgever Kwintessens, Berkenweg 11, Amersfoort Postbus 1492, 3800 BL Amersfoort T 033 460 60 11

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Uitgever: Erik Idema I www.hemelenaarde.nl NL39INGB0000192930

Abonnementen

Hemel en Aarde verschijnt vijf keer per schooljaar. Een abonnement op Hemel en Aarde kan alleen schoolbreed (voor alle groepen) worden afgesloten en bestaat uit een basislicentie plus een vast bedrag per groep. De abonnementsprijs voor het schooljaar 2022-2023 bedraagt € 395,00 voor de basislicentie en € 41,25 per groep.

Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden jaarlijks automatisch verlengd. Het abonnementsjaar loopt parallel aan het schooljaar. Opzeggingen moeten schriftelijk vóór 1 juni worden ingediend.

Abonnees van Hemel en Aarde hebben ook toegang (via Basispoort) tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www.hemelenaarde.nl.

Het is niet toegestaan de magazines en het aanvullende digitale lesmateriaal van Hemel en Aarde te delen met scholen die geen eigen basisabonnement op Hemel en Aarde hebben afgesloten. Het is evenmin toegestaan het materiaal van Hemel en Aarde te kopiëren met uitzondering van de werkbladen.

Op een abonnement op Hemel en Aarde zijn onze algemene verkoopvoorwaarden van toepassing. Zie www. kwintessens.nl/verkoopvoorwaarden.

Proefabonnement

Een proefabonnement op Hemel en Aarde omvat één editie en kost € 50,-. Het aantal magazines dat wordt geleverd in het proefabonnement komt overeen met het aantal groepen van de school. Toegang tot het aanvullende digitale lesmateriaal op de website www. hemelenaarde.nl is onderdeel van het proefabonnement.

Contact met de abonnementenservice

T 033 460 19 43

E abonnementen@kwintessens.nl

Contact met de redactie

T 033 460 19 43

E hemelenaarde@kwintessens.nl

Privacy

Lees onze privacyverklaring op www.kwintessens.nl/ privacy.

Copyright Niets uit deze uitgave mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk/fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande toestemming van de uitgever.

Franciscus

Introductie Franciscus, het verhaal van een heilige door Ron Benjamins

Achtergrond

Een heilige zonder spullen door Marie-Louise Vroemen

Meer over … door Geerteke Boesten en uitgeverij Kwintessens

Weer wat geleerd Leren over Franciscus is leren over jezelf door Liesbeth Vroemen

Gedichten en gedachten door Bette Westera

Onderbouw Franciscus en de dieren door Monique van der Zanden

Middenbouw Franciscus van Assisi door Mirjam Wolters

Bovenbouw Franciscus spreekt met dieren door Tineke de Lange

Meer uit de Bijbel

In het volgende nummer Wonder

Franciscus, het verhaal van een heilige

Oude verhalen die steeds actueler worden

Franciscus werd geboren als een zoon van een rijke koopman in Assisi, Italië. Zijn bedje lijkt gespreid, maar hij kiest ervoor om niet het rijke leven van zijn vader over te nemen. Hij kiest voor soberheid en een zorgzaam leven. Er zijn veel verhalen over hoe hij omgaat met andere mensen en met dieren. Twee jaar nadat hij overlijdt wordt hij heilig verklaard. Tot op de dag van vandaag raken veel mensen geïnspireerd door zijn levenshou ding.

Veel mensen kennen Franciscus als de patroonheilige van de dieren, de heilige van Dierendag, op 4 oktober. Franciscus stierf op die dag in 1226. Het was misschien logisch geweest om deze lessen te plannen in oktober, maar de verhalen over Franciscus zijn zo rijk dat ze in elk seizoen de moeite waard zijn.

De wolf van Gubbio Franciscus komt bij het stadje Gubbio, dat in de ban is van een wolf die geiten van de bewoners doodt. Iedereen is bang. Fran ciscus stelt voor dat hij eens met de wolf gaat praten. De wolf en hij overleggen samen en Franciscus begrijpt dat de wolf niet anders kan dan zijn honger stillen. Ze spreken af dat de bewo ners de wolf voortaan te eten geven en de wolf de bewoners voortaan zal beschermen.

Franciscus en de vogels door Frederick Franck

Het Zonnelied

Op het eind van zijn leven schrijft Franciscus het Zonnelied, een gedicht over de natuur. Hij noemt broeder Zon en zuster Maand, broeder Vuur en zuster Water, moeder Aarde. Het is een lofzang op de Allerhoogste en op de schepping. Het is een beroemd lied geworden, dat door veel mensen bewerkt is.

Zorg voor melaatse

Het verhaal gaat dat Franciscus op zijn paard op een bergweg getje een melaatse bedelaar passeerde. Hij was bang om door hem besmet te raken en ging op een drafje aan hem voorbij. Daar kreeg hij spijt van, omdat hij bedacht dat hij een naaste voor iedereen zou moeten zijn. Hij keert om, stopt bij de melaatse man en gaat naast hem zitten, raakt hem aan en verzorgt hem.

Preken voor de vogels

Franciscus wordt vaak afgebeeld met vogels, die vaak symbool staan voor vrijheid en spiritualiteit. Het verhaal gaat dat hij vaak

Franciscus en de wolf

werd gevolgd en omringd door vogels. Het verhaal gaat dat hij een keer een preek hield voor vogels, om hun te vertellen dat God van hen houdt.

Franciscus en de sultan

Franciscus leefde in de tijd van de kruistochten. In Europa trok ken grote groepen naar Jeruzalem, om het te bevrijden van moslims. Onderweg vonden veldslagen en ontmoetingen plaats. Franciscus trok mee met een van de tochten en was bij de slag om de stad Damietta. Hij meldde zich in het vijandelijke legerkamp en vroeg om een onderhoud met de sultan. Het verhaal gaat dat hij niet dreigde of onderhandelde, maar dat beide mannen elkaar met respect ontmoetten en naar elkaars visie luisterden.

Franciscanen en Clarissen

Clara was een jonge vrouw die onder de indruk raakte van het werk en de woorden van Franciscus. Er zijn orden van monniken ontstaan, de Franciscanen en Clarissen, die verder leven op de manier van hun voorbeelden. De monniken leven sober, met rust, aandacht en met respect voor de wereld om hen heen.

Onderbouw

In de onderbouw is er veel aandacht voor de band tussen Fran ciscus en dieren en zijn zorg voor andere mensen. In de eerste lessen horen de kinderen verhalen over Franciscus en de ezel, de krekel en zijn zorg voor een melaatse man. Zoals altijd in Hemel en Aarde kunnen de lessen ook in een andere volgorde gegeven worden, als je dat beter lijkt. De lessen gaan altijd over facetten van hetzelfde onderwerp, maar kennen geen opbou wende leerlijn. Naast de genoemde drie lessen is er een les over het Zonnelied en over de band tussen Franciscus en Clara. Zoals altijd zijn er suggesties voor de hoeken, met dit keer veel aandacht voor prentenboeken over de natuur en over duur zaamheid.

Middenbouw

In de lessen voor de middenbouw maken de kinderen kennis met Franciscus aan de hand van de fresco’s in de kerk van Assisi, luisteren ze naar het Zonnelied en naar het verhaal over Francis cus die praat met vogels. De kinderen horen ook het verhaal over zijn bezoek aan sultan Damiate, dat laat zien dat Franciscus een open houding voor andere godsdiensten belangrijk vond. Twee mooie lessen laten kinderen nadenken over hoe het is om de levenswijze van Franciscus en Clara na te volgen, en hoe het is om je eigen weg te gaan, ook als anderen dat minder goed begrijpen.

Bovenbouw

In de lessen in de bovenbouw is ook ruime aandacht voor de verhalen over Franciscus waaruit zijn zorgzame houding voor de dieren en mensen om hem heen blijkt. De kinderen horen het verhaal over de wolf van Gubbio, horen het Zonnelied en het verhaal over de zorg voor de melaatse man. Er is ook een minder bekend verhaal, waarin Franciscus drie rovers betrapt die gestolen goudstukken willen verstoppen. Hij laat ze zien dat de gestolen schat weinig goeds brengt. De kinderen leren ook de stille, aandachtige houding van Franciscus kennen. Ze werken met een fresco waarop een biddende Franciscus is te zien, en leren de wake kennen – een stil protest dat nu nog steeds door Franciscanen wordt gevoerd.

Santa Chiara d’Assisi door Giovanni Battista Moroni (circa 1525 – 1578)

Niet doen Doe in vredesnaam niets in godsnaam. Doe in godsnaam alles in vredesnaam.

Rijkdom

De knoppen aan de bomen. De bleke maneschijn. Ontzettend grappig dromen. Opeens niet bang meer zijn.

Een schuimgebakje eten. Het zingen van de vink Je zere knie vergeten. Een beker yogidrink.

Een kommetje frambozen. Een dagje naar het strand. Een struik vol rode rozen. Een losse kies of tand.

Een kleurig kringloopbloesje. Een handje katjesdrop. Een hondje of een poesje. Van alles, noem maar op.

De rubriek Gedichten en gedachten is bij uitstek bedoeld om een sfeer te scheppen in de klas. Zo kunt u voor u aan een les uit Hemel en Aarde begint, een gedicht uit deze rubriek voorlezen.

Lege handen

Ik zeg wel dat ik ziek ben, zei ik zachtjes. Mama knikte. We liepen met z’n tweeën van de voedselbank naar huis.

Ze zei: Ik ga spaghetti maken, blijf maar lekker thuis. Ik veegde vlug de tranen weg die in mijn ogen prikten.

Ik zou ontzettend graag naar Sems verjaardag zijn gegaan, maar op een feestje kom je niet met lege handen aan.

O

Franciscus en de dieren

Levensbeschouwelijk perspectief

Liefde en respect hebben voor het leven om je heen, kan het leven mooier en rijker maken.

Bedoeling

De kinderen maken kennis met de liefde van de heilige Franciscus van Assisi voor dieren en horen kort over zijn leven.

Wat je nodig hebt voor ieder kind een vel tekenpapier (A5 formaat) vetkrijt een kopie van het blad met lesmateriaal

Opstap

Vertel de kinderen dat ze gaan luisteren naar een verhaal over een heel bijzondere man, die lang geleden leefde. Hij was zó bijzonder dat we hem nu nog kennen. Hij heette Franciscus van Assisi en was misschien wel de grootste vriend van dieren op aarde. Hebben de kinderen weleens van hem gehoord? Gebruik ter illustratie het blad met lesmateriaal en laat de kinderen vertellen wat ze daarop zien (bijvoorbeeld kruinschering, pij, blote voeten).

Kern

Lees het verhaal van Franciscus en het ezeltje voor (zie hemelenaarde.nl). Praat er daarna samen kort over. Vraag: Wat vond je van dit verhaal? Waarom? Wat deed Franciscus? Hoe vond je dat? Waarom deed hij dat? Heb je zelf weleens een dier geholpen dat pijn of verdriet had? Waarom? Wat deed je toen? Hoe was dat voor het dier? Waar kon je dat aan zien? Heb jij een dier waar je heel veel van houdt?

Afsluiting

De kinderen tekenen met vetkrijt hun lievelingsdier op een vel tekenpapier. Kleur het blad met lesmateriaal zelf in, of laat dit een kind doen dat tijd over heeft. Hang alle dieren rondom het blad met lesmateriaal op de muur of op het raam.

Extra

Bezoek met de klas een kinderboerderij om met de dieren te spelen en te knuffelen. Misschien kunt u zelfs afspreken dat de kinderen een keertje mogen helpen bij het voeren en/of verzorgen van de dieren.

M

Franciscus van Assisi

Levensbeschouwelijk perspectief

Voor veel christenen is het levensverhaal van Franciscus van Assisi een bron van inspiratie.

Bedoeling

De kinderen maken kennis met Franciscus van Assisi.

Wat je nodig hebt voor ieder kind een kopie van het blad met lesmateriaal

Opstap

Laat de foto zien van de basiliek in Assisi (zie hemelenaarde.nl). Vertel dat In Italië, in de stad Assisi, een grote kerk staat die veel mensen heel bijzonder vinden en waar ook veel mensen naartoe gaan als ze daar op vakantie zijn. Het is de kerk is van de heilige Franciscus, een bijzon dere man uit de geschiedenis van wie mensen nog steeds veel leren. Wij noemen hem Franciscus, in het Italiaans heette hij Francesco. Hij leefde meer dan 800 jaar geleden in Italië, maar we kennen nog steeds het verhaal van zijn leven. Laat de foto zien van het interieur van de kerk (zie hemelenaarde.nl). Vertel: In de tijd van Franciscus waren er nog geen foto’s. In de kerk in Assisi zijn schilderingen op de muren gemaakt waarop hij is afgebeeld. Wijs Franciscus aan op het fresco en laat vervolgens de afbeelding zien die inzoomt op Franciscus. Vraag: Wat valt jullie op? Wat is dat voor goud rondom het hoofd van Franciscus? Wat voor soort iemand zou dit kunnen zijn?

Kern

Deel het blad met lesmateriaal uit en vertel dat de kinde ren kennis gaan maken met Franciscus. Franciscus hield van de natuur en wilde bedelmonnik worden. Vraag de kinderen wat ze denken dat dat betekent. Lees het verhaal over Francesco voor (zie hemelenaarde.nl). Vraag na het lezen: Waarom zou Francesco zijn groep ‘minderbroeders’ hebben genoemd? Wat vond de vader van Francesco moeilijk te begrijpen?

Afsluiting

Laat de kinderen in het lege vak op het blad met lesmate riaal een scène tekenen die hun is bijgebleven uit het levensverhaal van Franciscus.

Extra

Vertel de kinderen het volgende weetje: Franciscus hield van de natuur en van dieren. De naamdag van Franciscus, 4 oktober, is daarom gekozen als datum voor Dierendag. Voor groep 5: bekijk het filmpje van Klokhuis over Dieren dag (zie hemelenaarde.nl).

Francesco’s vriendenboek

Naam: Francesco (Franciscus)

Ouders: Pietro (Petrus) en Pica

Ik kom uit: Assisi

Mijn land: Italië

Naamdag: 4 oktober

Ik ben gek op: de natuur om mij heen

Lievelingsdier: vogels

Lievelingslied: het Zonnelied

Beste vriend(in): Clara

Mijn grootste voorbeeld: Jezus en zijn leerlingen

Favoriete kledingstuk: pij

Wat ik later worden wil: rijk, koopman, ridder, bedelmonnik

Franciscus spreekt met dieren

BLevensbeschouwelijk perspectief

Een dialoog met de ander kan ruimte geven om samen te leven.

Bedoeling

De kinderen luisteren naar het verhaal van Franciscus en de wolf van Gubbio. Ze verkennen het idee van dieren als volwaardige gesprekspartner.

Wat je nodig hebt tekenpapier en stiften

Opstap

Vraag aan de kinderen waarom Dierendag op 4 oktober valt. Ga hier even op door en vertel dat 4 oktober de sterfdag is van Franciscus van Assisi, een bijzondere man die 800 jaar geleden leefde in Italië. Franciscus had een bijzondere manier om met mensen én dieren om te gaan.

Over Franciscus en zijn omgang met dieren gaat het volgende verhaal. Vertel dan het verhaal van het blad met lesmateriaal.

Kern

Praat na over het verhaal. Wat vinden de kinderen bijzon der aan dit verhaal? Hoe kwam er ruimte voor de mensen en de wolf? Wat vinden ze van de gave van Franciscus om met dieren te spreken? Vraag dan: Als jij deze bijzondere gave zou hebben, met welk dier zou jij dan in gesprek gaan? En met welke dieren juist niet? Laat de kinderen bedenken wat ze aan dit dier zouden willen vragen. Wat zou het dier daarop antwoorden?

Deel het tekenpapier uit en laat de kinderen de kop van het dier waarmee ze willen spreken tekenen, zoals in een strip, met een tekstwolk erbij. Boven aan de tekening schrijven ze de vraag die ze aan het dier willen stellen en in de tekstwolk het antwoord van het dier.

Afsluiting

Bespreek de tekeningen en teksten in de tekstwolk. Wat vonden de kinderen goede vragen? Welk antwoord zette hen het meest aan het denken?

Extra Voer een filosofisch gesprek over de relatie mens dier. Wij mensen hebben allerlei ideeën over dieren, maar hoe zouden dieren eigenlijk naar zichzelf kijken? Als jij dier was, hoe zou je dan behandeld willen worden? Wat heb je nodig om als dier gelukkig te zijn? Bestaat dat trouwens voor dieren: gelukkig zijn? Hoe is dat voor verschillende dieren, bijvoorbeeld voor een rund, mug, olifant, meeuw? Is de manier waarop mensen met jou als dit dier omgaan echt wat je nodig hebt? Verken in het gesprek ook de uitersten van de menselijke omgang met dieren: van dieren als productiemiddel tot dieren als troeteldier.

Franciscus en de wolf van Gubbio

Franciscus was de zoon van een rijke koopman uit het stadje Assisi. Voor Franciscus wat het leven één groot feest: hij droeg de mooiste kleren en maakte plezier met zijn vrienden. Franciscus’ vader dacht: laat hem nu maar genieten. Als ik oud ben neemt hij de zaak over. Maar het liep anders. De stad Assisi kwam in oorlog met de stad Peru gia. Franciscus vocht mee als soldaat en kwam in Perugia in de gevan genis. Daar zat hij, ziek en ellendig. De vader van Franciscus kocht hem vrij, maar terug in Assisi was Franciscus niet gelukkig. Mooie spullen, geld en feestjes interesseerden hem niet meer. God wilde iets anders met hem, voelde Franciscus. Armen helpen, voor zieken zorgen, mensen troosten, leven als Jezus – dat was zijn roeping! Fran ciscus deed zijn dure kleren weg en ging in een eenvoudig hutje buiten de stad wonen, tussen de dieren. Hij reisde door het land, net als Jezus, om voor mensen en voor dieren te zorgen.

Op een keer kwam Franciscus bij het stadje Gubbio. De stadspoort zat op slot. De poortwachter vertelde Franciscus over een wolf die uit het bos naar het stadje kwam en al heel wat geiten had verslonden. Hij had gisteren zelfs een paar kinderen gebeten. Het was genoeg geweest, vonden de mensen: dat beest moest dood. Achter de poort stonden de mannen van Gubbio met hun wapens, klaar om op de wolf af te gaan. ‘Zal ik met de wolf gaan praten?’ vroeg Franciscus. Eigenlijk vonden de mannen dat een krankzinnig idee, maar ze zeiden: ‘Je doet maar. Baat het niet, dan schaadt het niet. Maar als dat beest je opvreet, is het je eigen schuld.’

Franciscus ging het bos in en al gauw had hij de wolf gevonden. Die liet meteen zijn tanden zien, maar daar trok Franciscus zich niets van aan. ‘Broeder wolf,’ zei hij, ‘wat ben je dom bezig. Je moet de mensen niet aanvallen, want dan worden ze bang en vallen ze jou aan.’ De wolf bekeek Franciscus wantrouwig en begon te grommen. ‘Ik denk dat je honger hebt en eten zoekt,’ zei Franciscus. Dat had de wolf niet verwacht. Hoe wist die vreemde man dat? Verward schudde de wolf zijn kop. Franciscus glimlachte. ‘Weet je wat? Ik ga de mensen vragen jou eten te geven, dan hoef jij geen geiten te roven en mensen te bijten.’ De wolf hield op met grommen. Geen honger meer hebben, geen ruzie meer met de mensen dat zou geweldig zijn. ‘Misschien kun je zelfs helpen het stadje te bewaken,’ besloot Francis cus. De wolf keek Franciscus aan en zuchtte. Toen kroop hij naar hem

toe en stak een voorpoot uit, alsof hij zeggen wilde: vrede! Franciscus nam de poot in zijn handen. Samen liepen ze naar het stadje.

De mannen van Gubbio waren stomverbaasd toen ze Franciscus heelhuids uit het bos zagen komen, de wolf met gebogen kop achter hem aan. Franciscus vertelde hun wat hij met de wolf had afgespro ken. ‘Geef hem nog een kans,’ zei hij, ‘ik beloof dat hij zich goed zal gedragen. Maar jullie moeten wel voor hem zorgen.’ ‘Nou, vooruit,’ zeiden de mannen, ‘omdat jij het zegt, Franciscus. Maar o wee als hij iemand aanvalt.’ ‘Dat zal niet gebeuren,’ zei Franciscus, terwijl hij de wolf toeknikte. Die liep langzaam naar voren en ging voor de mannen van het stadje liggen. ‘Zie je wel?’ zei Franciscus. ‘De wolf wil het goedmaken. Nu jullie nog.’

Vanaf die dag gaven de mensen van Gubbio de wolf te eten en bewaakte de wolf het stadje. Zo leefden ze samen, twee jaar lang. Toen de wolf ten slotte van ouderdom stierf, was heel Gubbio in rouw.

Een wereld vol kleuren

Verhalen over diversiteit

De verhalen in dit boek nodigen kinderen uit om kennis te maken met de veelkleurige wereld om hen heen en verder weg. Het boek bevat verhalen over heel verschillende vormen van diversiteit, niet alleen culturele verschillen, maar ook verschillen in mogelijkheden, gezinssamenstelling en ga zo maar door.

Bij de verhalen staan vragen om met elkaar in gesprek te gaan en te ontdekken waar verschillen en overeenkomsten te vinden zijn. Er zijn gespreksvragen voor de onder , midden en bovenbouw.

Samenstelling: Erik Idema en Erik Renkema