magazine voor sociaal-emotioneel leren 2016 - 2017 nr. 2 l
Nieuw:
EigenwijzR: Meten vanuit de eigen wijsheid van ieder kind Hoe word je mediawijs?
voor inspirerend onderwijs l www.kwinkopschool.nl
ui
Kwink is een uitgave van
tn M e po em et st ba er r e
SEL: tien redenen om eraan te werken
Colofon
Prikbord
Inhoud
Kwink magazine voor
Kwink magazine
sociaal-emotioneel leren
Kwink magazine is speciaal gemaakt voor leerkrachten, intern begeleiders, directieleden en ouders die meer willen weten over sociaal-emotioneel leren op school. Kwink magazine biedt
Redactie Gerard van Midden, hoofdredacteur
achtergrondinformatie en informatie over de lesmethode Kwink en wil scholen enthousiasmeren om aandacht te besteden aan sociaal-emotioneel leren in de klas. Veel leesplezier!
Sanne Ras,
Kwink op RTL 4
eindredacteur
Het programma LifestyleXperience van RTL 4 heeft
Erik Idema,
aandacht besteed aan Kwink. Daar zijn wij uiteraard
uitgever
4- 5 6 -7
heel trots op! Op www.kwinkopschool.nl is het filmpje
Tea Adema, Dianne
jaar 2015/2016, en Gerard van Midden, projectleider
Bos, Erik Idema, Gerard
Kwink, over sociaal-emotioneel leren vertellen.
van Midden, Kees van Overveld, Sanne Ras,
8-9
Lynette de Ruijter, Tjitske
Vormgeving Richard Feld Uitgever Kwintessens Berkenweg 11 Amersfoort
Kwink-ondersteuning De onderwijsadviesorganisaties die met Kwink werken, kunnen u helpen een methode voor sociaal-emotioneel leren te kiezen die bij uw school past. Ook verzorgen
met Kwink werken. Kijk op www.kwinkopschool.nl/advies
16-17
3800 BL Amersfoort T: 033 460 60 11
Nieuw boek van Kees van Overveld
E: info@kwinkopschool.nl
Dr. Kees van Overveld, specialist in gedrag en sociaalemotioneel leren en auteur van Groepsplan Gedrag,
www.kwinkopschool.nl
heeft een nieuw boek geschreven: SEL. Sociaal-
www.kwintessens.nl
emotioneel leren als basis. Te koop via Uitgeverij Pica.
voorafgaande
Hoe word je mediawijs? Kees van Overveld
SEL: tien redenen om eraan te werken!
18
Kwink nu ook voor dagopvang en BSO Onder de loep:
Transitie
van SEL, 2) De vijf competenties, 3) Handvatten voor het
issn: 2405 - 5956
magazine is zonder
Tjitske Weersma
Het boek bestaat uit drie delen: 1) De basis en historie
2016 - 2017 nr. 2
Overname uit Kwink
Meten vanuit de ‘eigen’ wijsheid van kinderen
werken. Een mooie ondersteuning voor leerkrachten die
Postbus 1492
voorbehouden
12-13
zij workshops en trainingen voor scholen die met Kwink
voor meer informatie.
Alle rechten
EigenwijzR
te vinden waarin Wouter Siebers, leerkracht van het
Auteurs
Weersma
Kwinken in de bovenbouw
et Kijk voor eh nieuws op a ller laatstinkop sc hool.n l! www.kw
toepassen van een programma voor SEL. Een aanrader!
En verder...
toestemming van de uitgever niet toegestaan.
Kwink is geïnspireerd op het boek Groepsplan Gedrag van dr. Kees van
Overveld. Dit is een uitgave van Uitgeverij Pica.
10 Een kijkje bij… de onderbouwredactie 11 Kwink-tips 14 Kwink-meting 15 Sociaal-emotioneel leren thuis 19 Kwink-les voor ouders
Sociaalemotioneel leren en veiligheid ‘Ik word zo moe van meten en lijsten invullen… Wanneer krijg ik weer tijd voor kinderen? Ik zit op een verjaardag met veel onderwijsgasten. Veel leuke verhalen, maar ook geklaag. Vanuit betrokkenheid bij het vak, hoop ik. Er lijkt een generatiekloof te zijn. Althans, op deze verjaardag. Jonge leerkrachten hoor ik nauwelijks over het werken met leerlingvolgsystemen. Oudere leerkrachten kennen de tijd nog dat die er niet waren. Als de drank op tafel komt, ontstaat tussen die twee ‘groepen’ een levendige discussie. Waarom begin ik hierover? Omdat we scholen graag overtuigen om meten als kans te gaan zien. Als een preventieve manier om in het kader van sociaalemotioneel leren kinderen zelf te laten aangeven hoe ze hun sociale en fysieke veiligheid en welbevinden ervaren. Zo’n meting is ook verplicht in het kader van de Wet sociale veiligheid op school. Dat kan bijvoorbeeld met de EigenwijzR, een valide instrument dat jonge én oudere leerkrachten zal aanspreken en waarover u meer leest in deze uitgave van Kwink magazine. U versterkt hiermee de effecten van sociaal-emotioneel leren. Zeker meten! Gerard van Midden hoofdredacteur
Kwinken in de praktijk
Kwinken in... de bovenbouw
Welkom aan het Kwink-journaal
U
itgebreid wetenschappelijk onderzoek toont het belang van sociaal-emotioneel leren overduidelijk aan. Maar hoe doe je dat dan in specifiek de bovenbouw als leerlingen de Het is een grote uitdaging om kinderen van groep 7 en 8
overgang maken naar de puberteit? En hoe kan Kwink kinderen van die leeftijd blijven boeien?
enthousiast te maken voor sociaal-emotioneel leren. Ze leven in een beeldcultuur en zien op internet en televisie de meest flitsende clips,
4
om met jongeren van hun eigen
en realistisch zelfbeeld blijven
best als ze leren ontdekken wie ze zelf
filmpjes op YouTube en ander beeld voorbijkomen. Een methode als
leeftijd en geslacht. Ze passen zich
houden. Opvoeders kunnen hen
zijn, wat hun talenten zijn, waar ze zich
Kwink kan en wil daar niet mee wedijveren. Maar de dierenanimaties
vaak aan, dragen dezelfde kleding,
helpen omgaan met de gevoelens
verantwoordelijk voor voelen, hoe ze
die Kwink twee jaar lang gemaakt heeft voor de bovenbouw bleken
luisteren naar de dezelfde muziek en
die horen bij al die veranderingen.
reageren op groepsdruk, hoe ze con-
vinden dezelfde dingen belangrijk.
Door goed te luisteren en zich niet te
tacten leggen via de sociale media,
veel met kleine dingen te bemoeien.
hoe ze vriendschappen goed kunnen
Pubers moeten hun eigen fouten
Pubers moeten hun eigen fouten
onderhouden, hoe ze omgaan met
mogen maken
mogen maken, als ze maar weten
eventuele kritiek. Al die dingen die ‘ge-
foto’s, bestaande YouTube-filmpjes enzovoorts. Deze gevarieerde
Een (pre)puber op deze leeftijd
dat ouders en leerkrachten er altijd
test’ worden vanaf de allereerste dag in
vormen worden altijd ingeleid door het Kwink-journaal. Dit spreekt de
ontdekt dat er een verschil is
voor hen zijn. Ook als er iets misgaat.
het voortgezet onderwijs.
kinderen van de bovenbouw overduidelijk meer aan. Het voldoet
Het kenmerkende van kinderen in de
tussen ‘nu eenmaal ergens
bovenbouw is dat ze op een cruciaal
goed in zijn’ en ‘ergens je best
Hoe kan sociaal-emotioneel leren
kruispunt in hun leven komen: de
voor doen’. Hij begrijpt dat zijn
kinderen helpen?
puberteit. Die begint vaak al in het
inspanning niet altijd een garantie
De Kwink-lessen in de bovenbouw
basisonderwijs.
is voor succes. Hij krijgt steeds meer
staan vooral in het teken van com-
Veel pubers raken in de knoop
behoefte aan zelfstandigheid en
petenties die kinderen nodig hebben
met hun emoties. Gedachten en
eigen verantwoordelijkheid. Die
om zich in het voortgezet onderwijs
relaties veranderen. Ze denken na en
verantwoordelijkheden ook echt
succesvol staande te houden. Kin-
discussiëren over van alles. Ze worden
geven, sterkt zijn zelfvertrouwen.
deren kunnen zich daarop voorbe-
Kwink maakt bovenbouwers
kritisch tegenover anderen, ook
Pubers reageren soms overdreven
reiden in de vertrouwde groep. Ze
bewust van het belang van deze
tegenover hun ouders. Ze maken zich
impulsief of slaan juist totaal dicht.
kunnen zichzelf ‘uitproberen’ in het
vaardigheden en biedt hiervoor
los van hen en gaan steeds meer
Het is belangrijk dat ze een positief
samenspel met anderen. Dat lukt het
concrete oefeningen.
te weinig aan te slaan. Daarom zijn sinds les 4 van Kwink de dierenanimaties in de bovenbouw vervangen door andere beeldvormen: cartoons,
aan hun behoefte om op een meer volwassen manier te worden
Met Kwink oefenen om je staande te houden in het voortgezet onderwijs
aangesproken. Het Kwink-journaal biedt herkenbaar beeld en heeft aandacht voor maatschappelijke ontwikkelingen die ook te maken hebben met actief burgerschap, sociale integratie, democratische waarden en mediawijsheid. Waarvan, net als in de onder- en middenbouw, de vijf competenties de basis vormen. Want die blijven de verbindende factor binnen Kwink voor alle groepen.
5
EigenwijzR: meten vanuit de eigen wijsheid van kinderen
‘Ik heb binnen het uur een compleet beeld van mijn groep!’ Nick zit in groep 8 en is elf jaar. Hij
‘Vroegtijdig investeren in welzijn
heeft net met de EigenwijzR gewerkt.
laat kinderen tot bloei komen!’
‘De vragen zijn leuk. Je kunt zelf aan-
Anke Appel, bedenker van Eigen-
geven hoe je je voelt. Dat is fijn, want
wijzR, ziet deze verplichte monitoring
zo weet mijn meester of ik gelukkig
als een geweldige kans: ‘EigenwijzR
ben of niet. Als dat niet zo is, kan
biedt scholen de mogelijkheid de
hij me snel helpen. Want ik kan ook
krachten van kinderen preventief in
aangeven of ik hulp wil.’
te zetten. Het vergroot vooral uit waar
Ook de leerkracht van Nick, Johan
het goed gaat met het kind in plaats
NIeuwboer, is enthousiast: ‘Ik heb
van te sturen op risicofactoren. Po-
binnen het uur een compleet beeld
sitief, vroegtijdig investeren in het
van mijn groep. Zo kan ik preventief
welzijn en de veiligheid van kinderen
handelen. Groot voordeel: geen extra
laat hen tot bloei komen. EigenwijzR
administratieve belasting en ik kan de
is dus geen incidentenregistratie
ontwikkelingen van mijn groep direct
achteraf maar meet vroegtijdig met
aan de inspectie laten zien.’
een gestandaardiseerd, valide instrument.
Wet sociale veiligheid stelt monito-
I
edereen wil een sociaal veilige school. Met vrolijke, gelukkige kinderen die goed in hun vel zitten en zo ook zelf een bijdrage kunnen leveren aan een
veilige groep. Bovendien bevestigt wetenschappelijk onderzoek dat kinderen dan ook succesvoller leren. Scholen moeten met behulp van een betrouwbaar en valide instrument inzicht geven in de sociale en fysieke veiligheid van kinderen én hun welbevinden. Dat is verplicht in het kader van de Wet sociale veiligheid op school. Dat kan met EigenwijzR, het nieuwe meetinstrument dat de leerkracht ontlast
ring sociale veiligheid verplicht
Keurmerk
In de toelichting op deze wet schrijft
EigenwijzR voldoet aan de eisen
het ministerie van OCW dat een
van het Ministerie van OCW en de
school pas goed beleid kan voeren
Wet sociale veiligheid. EigenwijzR
ten aanzien van sociale veiligheid
is ontwikkeld in samenwerking met
als zij inzicht heeft in de feitelijke en
PI Research en Universiteit Twente
ervaren veiligheid en het welbevin-
en wordt gesteund door Stichting
den van de leerlingen. Op basis van
Kinderpostzegels Nederland. Eigen-
monitoring die een representatief en
wijzR zit op dit moment in het tra-
actueel beeld geeft van de sociale
ject van COTAN-certificering. Meer
veiligheid van de leerlingen. De in-
weten? Kijk op www.eigenwijzr.nl of
spectie controleert hierop ook sinds
neem contact op met Kwintessens:
1 september 2016.
033-4601940.
EigenwijzR: ●
Geeft ieder kind een ‘stem’.
●
M eet wanneer u wilt, met uitkomsten over het welzijn van de hele klas binnen het uur.
●
I s een te integreren app binnen de computersystemen van de school.
●
O ntlast de leerkracht (geen administratieve handelingen, geen voorbereidingen nodig) en geeft direct resultaat.
●
Heeft toegankelijke, speels vormgegeven vragen.
en kinderen een stem geeft.
6
7
SEL en sociale media
Hoe word je mediawijs? Mediawijzer met Kwink
Natuurlijk besteedt Kwink aandacht aan mediawijsheid. Internet is een platform waar kinderen elkaar en anderen tegenkomen en ook daar hebben ze sociaal-emotionele competenties nodig. Les 8 van Kwink gaat over media, toegespitst op het omgaan met reclame.
V
Onderbouw
Midden- en bovenbouw
eel ouders zijn minder ervaren met sociale media dan hun kinderen.
Het doel van les 8 is: ‘Ik weet wat
De Kwink van de Week (gedragsver-
reclame is.’ Bij de introductie van de
wachting) van les 8 midden- en bo-
Dat roept vragen op. We stelden er drie aan mediacoach Tjitske Weersma.
les vertelt Eend dat hij een nieuwe
venbouw is: ‘Geloof niet alles wat je
fiets wil. Op tv heeft hij er één gezien
ziet!’ Het doel van de les is om recla-
waarmee je onder water kunt fiet-
me te leren herkennen en er kritisch
In de bovenbouw bespreken de leer-
sen. Langs gouden vissen…
mee om te gaan.
lingen de poster over het media-
1. H oe ontwikkelt een kind een
Weerbaar zijn, begint met vragen
vragen te stellen. Kijk met ze mee en
stellen. Als een onbekende een
oordeel niet. Vraag welke spelletjes
Onze generatie is van het predigitale
vriendschapsverzoek doet, moet het
kinderen spelen en wie ze berichtjes
De kinderen doen een spel waarbij
De leerlingen van de middenbouw
hand van kritische vragen reclames
tijdperk. Daarom denken wij in een
leren vragen: ‘Wie ben jij? Waarom
sturen. Niet om te controleren, maar
de vraag is: ‘Koopt ’ie het of koopt
bekijken reclamefilmpjes en
op en bespreken zij deze. Dat op-
online- en een offlineleven. Kinderen
wil je vrienden worden?’ Een kind
om aan dat deel van hun leven
’ie het niet?’ De leerkracht prijst daar-
ontdekken welke elementen
zoeken is een fluitje van een cent: in
niet! Hun on- en offlineleven lopen
hoeft niet alles te doen wat iemand
aandacht te geven.
in een potlood aan door hierover
zo’n filmpje aantrekkelijk maken.
hun agenda, op hun kleding en op
naadloos in elkaar over. Wie zij zijn
hem of haar op internet of via
Natuurlijk gaat er weleens iets mis
de meest fantastische verhalen te
Bijvoorbeeld de mooie muziek, blije
Facebook. Ze mogen een Gouden
op internet is een onlosmakelijk deel
chat-apps vraagt.
met nieuwe media. Als een kind
vertellen. Wat denken de kinderen:
mensen en een zin die je goed kunt
en een Loden Loeki uitreiken voor
buiten speelt, loopt het soms een
Worden ze gefopt of niet? En wie wil
onthouden. Daarna maken ze een
de reclame die zij het leukst en het
schaafwond op. Bij het spelen in de
het potlood kopen?
eigen reclame.
meest irritant vinden.
digitale identiteit?
van hun persoonlijkheid en identiteit. Die identiteit ontwikkelt zich dus vanzelf.
2. H oe omschrijf je een weerbaar kind in deze context? Een weerbaar, mediawijs kind denkt na voordat het iets doet. Het trekt aan de bel als iets een beetje gek voelt of spannend is. Want als zijn gevoel zegt dat het niet klopt, dan heeft het vaak gelijk. Op die intuïtie moet het kind leren vertrouwen.
8
Je vraagt je kind vaak: ‘Hoe was het op school?’ Waarom dan niet: ‘Hoe was het online?’ 3. H oe ga je als volwassene mediawijs met kinderen om? Je kunt je kind leren om dit soort
debat. Daarna zoeken ze aan de
nieuwemedia-tuin hoort een buil of buts er ook bij. Blijf rustig als een kind vertelt over iets geks of naars. Kijk mee en vraag wat jij kunt doen om te helpen. Dan komt het kind de volgende keer
Competenties mediawijsheid
weer. Reageer je boos dan komt het niet meer voor advies of troost en
Kwink levert met deze lessen een bijdrage aan de ontwikkeling van de tien
speelt zijn onlineleven zich buiten
mediawijsheidcompetenties die zijn vastgesteld op basis van de laatste
jouw blikveld af.
inzichten en onderzoeken. (Voor meer informatie zie www.mediawijzer.net)
9
De makers van Kwink
Vooruitblik de onderbouwredactie Een kijkje bij...
Wat staat er de komende weken op het programma?
van Kwink onderbouw Titel
Competentie
Groepsfase
Lesdoel
Kwink van de Week
Les 11
Ik doe het echt!
Zelfmanagement
Performing
Ik doe wat we hebben afgesproken.
Doe wat je belooft!
Les 12
Oefenen in het samenspelen
Relaties hanteren
Performing
Ik leer samenspelen met iemand die ik niet zo goed ken.
Speel eens met iemand anders!
Les 13
Wat is ruzie?
Relaties hanteren
Performing
Ik weet wat ruzie is.
Ruzie... houd je aan de regels!
Les 14
Samen kiezen
Keuzes maken
Performing
Ik weet dat we samen kunnen kiezen.
Kies mee!
Les 15
Denken aan een ander!
Besef van de ander
Performing
Ik denk bij het kiezen ook aan de ander.
Denk ook aan de ander!
Titel
Competentie
Groepsfase
Lesdoel
Kwink van de Week
Les 11
Wie is verantwoordelijk?
Zelfmanagement
Performing
Ik geef aan wat mijn aandeel is in een conflict.
Kijk eerst naar jezelf!
Les 12
Samenwerken met verschillen
Relaties hanteren
Performing
Ik leer samenwerken met iemand die ik niet zo goed ken.
Ontdek de kracht van een ander!
Les 13
Ruzie
Relaties hanteren
Performing
Ik ken de spelregels van ruzie.
Houd een ruzie klein!
Les 14
Kies wijzer
Keuzes maken
Performing
Ik weet dat mijn stem meetelt.
Gebruik je stem!
Les 15
Denken aan een ander!
Besef van de ander
Performing
Ik denk bij het kiezen ook aan de ander.
Denk ook aan de ander!
Af en toe schuift aan. Ze bedenken de thema’s, de lesinhoud Titelde hoofdredacteur of een gedragsspecialist Competentie Groepsfase
Lesdoel
Kwink van de Week
(gekoppeld aan de competenties uit Groepsplan Gedrag), lezen met elkaar mee en zijn kritisch op elkaar. Les 11 Verantwoordelijkheid nemen Zelfmanagement Performing
Ik weet hoe ik mijn verantwoordelijkheid kan nemen.
Neem je verantwoordelijkheid!
Ik leer samenwerken met iemand die ik nog niet zo goed ken.
Werk samen en ontdek de kracht van de ander!
Ik ken de spelregels van ruzie.
Houd een ruzie klein!
Ik weet dat ik kan bijdragen aan een gezamenlijke keuze.
Gebruik je stem!
Ik houd rekening met de gevoeligheden van de ander (Mediawijsheid).
Denk ook aan de ander!
middenbouw
Wie zijn de makers van Kwink? Hoog tijd om kennis te maken met de redactie! De zes redacteuren (twee per bouw) bovenbouw en een tekstschrijver voor de animaties komen wekelijks bij elkaar om samen de nieuwe lessen voor te bereiden.
Relaties hanterenKwink komt tot leven Performing ‘Ook volwassenen Een goede start met Kwink begint ‘Het moment dat je de animatiekunnen nog veel Les 13 De spelregels van ruzie Relaties hanteren Performing in de onderbouw. Daar weten retekst ontvangt, is zo leuk. Dan komt leren van Kwink’ dacteuren Liesbeth van ’t Hof en het verhaal meteen tot leven,’ Les 14 Jouw stem telt bij samen kiezen Keuzes maken Performing aldus Les 12 Samenwerken De onderbouwredactie
Nelleke Kraaikamp alles van. Liesbeth
Nelleke. Een tijdje geleden woon-
Vertaalslag naar kleuters studeerde de pabo en deed den Nelleke en Liesbeth een KwinkLes 15aanGeen asociale media? Denk aan de ander! Besef van de ander Performing Een onderbouwredacteur maakt onderwijskunde in Groningen. Ze is les bij. ‘Je ziet dan pas hoe Kwink
10
geïntrigeerd door hoe kinderen de
de vertaalslag van de lesinhoud
leeft in de klas, hoe kinderen er he-
wereld beleven. ‘Met Kwink worden
naar kleuters. De animaties zijn lei-
lemaal in opgaan,’ vertelt Liesbeth.
kinderen zich meer bewust van de
dend op deze leeftijd en situaties
‘Er was bijvoorbeeld een jongetje
keuzes die ze hebben en ontdekken
moeten herkenbaar zijn voor jonge
dat naar de wc moest maar niets
ze wie ze zijn.’ Nelleke studeerde
kinderen. Kleuters willen een anima-
wilde missen van de animatie, dus
eveneens aan de pabo en stond tien
tie soms wel drie keer zien. Actieve
liep hij achteruit de klas uit.’
jaar voor de klas in de onderbouw.
werkvormen zijn ook belangrijk.
‘Kwink leert kinderen gerichter met
En humor mag natuurlijk niet ont-
In de volgende editie van Kwink
elkaar omgaan. Ook volwassenen
breken. Maar dat geldt voor alle
magazine nemen we een kijkje bij
kunnen nog veel leren van Kwink!’
bouwen.
de middenbouwredactie.
Kwink is een uitgave van voor inspirerend onderwijs ● www.kwinkopschool.nl Kwink is een uitgave van
voor inspirerend onderwijs ● www.kwinkopschool.nl
Vooruitblik
Tips van leerkrachten
Kwink
tips
Wat staat er de komende weken op het programma?
onderbouw
Een goede tip is goud waard! Stuur uw Kwink-tip naar tip@kwinkopschool.nl
Titel
Competentie
Groepsfase
Lesdoel
Kwink van de Week
Les 11
Ik doe het echt!
Zelfmanagement
Performing
Les 12
Oefenen in het samenspelen
Relaties hanteren
Performing
Les 13
Wat is ruzie?
Relaties hanteren
Performing
Ruimwe 300 scholenafgesproken. werken al met Kwink. Gemiddeld 3000 Een aantal daarvan is Ik doe wat hebben Doeleerkrachten! wat je belooft! lid van de klankbordgroep van Kwink. Zij dragen ideeën aan voor de versterking van Kwink. Ik leer samenspelen met iemand die ik niet zo goed ken. Speel eens met iemand anders! En… ze geven tips waar u misschien uw voordeel mee kunt doen. Ik weetHeeft wat ruzie u zelfis.ook een Kwink-tip voor uw collega’s? MailRuzie... ons! houd je aan de regels!
Les 14
Samen kiezen
Keuzes maken
Performing
Ik weet dat we samen kunnen kiezen.
Kies mee!
Les 15
Denken aan een ander!
Besef van de ander
Performing
Ik denk bij het kiezen ook aan de ander.
Denk ook aan de ander!
Titel
Competentie
Groepsfase
Lesdoel
Diana Jense is leerkracht van groep 4B van de Kwink van de Week
Les 11
Wie is verantwoordelijk?
Zelfmanagement
Performing
Ik geef aan wat mijn aandeel is in een conflict.
Les 12
Samenwerken met verschillen
Relaties hanteren
Performing
Ik leer samenwerken met iemand die ik niet zo goed ken.
Les 13
Ruzie
Relaties hanteren
Performing
Ik ken de spelregels van ruzie.
Les 14
Kies wijzer
Keuzes maken
Performing
Ik weet dat mijn stem meetelt.
Les 15
Denken aan een ander!
Besef van de ander
Performing
Ik denk bij het kiezen ook aan de ander.
Titel
Competentie
Groepsfase
Lesdoel
Les 11
Verantwoordelijkheid nemen
Zelfmanagement
Performing
Ik weet hoe ik mijn verantwoordelijkheid kan nemen.
Neem je verantwoordelijkheid!
Les 12
Samenwerken
Relaties hanteren
Performing
Ik leer samenwerken met iemand die ik nog niet zo goed ken.
Werk samen en ontdek de kracht van de ander!
Les 13
De spelregels van ruzie
Relaties hanteren
Performing
Ik ken de spelregels van ruzie.
Houd een ruzie klein!
Les 14
Jouw stem telt bij samen kiezen
Keuzes maken
Performing
Les 15
Geen asociale media? Denk aan de ander!
Besef van de ander
Performing
Leuke activiteit met de emotiewoorden
middenbouw
Mariaschool in Den Hoorn. ‘Ik heb een bijzondere Kwink-les gegeven met de emotiewoorden. Die heb ik Ontdek de kracht van een ander! waarna ik ze de emoticons besproken met mijn leerlingen en woorden als kaartjes heb laten uitknippen. De Houd een ruzie klein! opdracht daarna was: leg links op je tafel twee kaartjes Gebruik je stem! die laten zien hoe je je nu voelt. Leg rechts twee kaartjes die laten ziende hoe je je graag zou willen voelen. Met de Denk ook aan ander! kaartjes links moesten ze rondlopen, een maatje vinden en over hun kaartjes praten. Daarna hebben ze hetzelfde gedaan met de andere kaartjes. Dat leverde ook mooie reacties op in het klassikale nagesprek. Kijk eerst naar jezelf!
bovenbouw
Kwink van de Week
Wereldwijd vinden onderzoekers en leraren dat de nadruk SEL. Sociaalop cognitieve Ik weet dat ik kan bijdragen aan een gezamenlijkeniet eenzijdig Gebruik je stem! vakken moet liggen. SEL brengt keuze. evenwicht in de lessen van alledag. Kwink-scholen kennen de emotioneel kracht vanDenk SEL. Het geweldig dat Kees’ nieuwe boek nu ook Ik houd rekening met de gevoeligheden van de ander ookisaan de ander! (Mediawijsheid). leren als basis op deze manier helpt Kwink te onderbouwen! Het boek bestaat uit drie delen Deel 1: Achtergronden en historie van SEL. En waarom je als school met een SELprogramma zou moeten werken. Ideaal voor Kwink-coaches en directeuren. Deel 2: De vijf SEL-competenties met theorie en praktijkvoorbeelden. Deel 3: O ver het belang van het beheersen van SEL-vaardigheden door leerkrachten. Inclusief een mini-cursus over SEL voor schoolteams. Kwink-abonnees krijgen via onze e-nieuwsbrief een speciale prijsaanbieding!
Het nieuwe boek van Kees van Overveld
Nu te bestellen op www.kwintessens.nl
Kwink is een methode van
Ac htergrond informatie
SEL: tien redenen om eraan te werken! Kees van Overveld
S
cholen die planmatig aandacht besteden aan sociaal-emotioneel leren (SEL), krijgen nogal eens kritische vragen van bijvoorbeeld ouders. ‘Waarom besteden jullie zoveel roostertijd
aan praten over gevoelens? Vindt de inspectie dit wel goed? Kinderen moeten toch gewoon leren lezen en rekenen?!’ In dit artikel presenteert Kees van Overveld tien redenen als antwoord op die lastige vragen.
zelf uitvoerde, er naast effecten op
geld te worden uitgegeven aan de
sociaal-emotioneel gebied, even-
bestrijding van jeugdcriminaliteit,
eens effecten werden gevonden bij
schooluitval of jeugdgezondheids-
de schoolse vaardigheden. Oftewel:
zorg. Van steeds meer onderzochte
winst op gedrag én leren.
Kees van Overveld
de return on investment berekend:
Reden 10:
Dr. Kees van Overveld (53) is
hoeveel kost een programma per
SEL zorgt voor resultaat
gedragsdeskundige. Hij volgt alle
deelnemer en wat levert het con-
SEL staat wereldwijd in de belangstel-
ontwikkelingen rondom gedrag
programma’s wordt het zogenaam-
Reden 1:
Reden 3:
preventie en welzijn van kinderen.
creet op? Zo is in de VS berekend
ling van onderzoekers. Er wordt veel
op de voet, zowel nationaal als
SEL draagt bij aan de
SEL zorgt voor minder
Het zorgt ervoor dat scholen vooral
dat iedere geïnvesteerde dollar de
onderzoek verricht naar de effecten
internationaal.
totaalvorming van kinderen
probleemgedrag
gaan werken vanuit een preventief
samenleving zo’n 11 dollar aan be-
van SEL op het gedrag. Er zijn goede
Na het grote succes van Groepsplan
Op de basisschool is er (terecht)
In SEL-programma’s (zoals Kwink)
denkkader.
sparingen kan opleveren.
resultaten te melden: emotionele
Gedrag is in januari 2017 een nieuw
veel aandacht voor de schoolse
leren leerlingen omgaan met zich-
problemen en gedragsproblematiek
boek van zijn hand verschenen. Dit
vakken, zoals taal en rekenen. De
zelf en de ander vanuit een moreel
Reden 6:
Reden 8:
nemen af, pro-sociale gedragingen
boek gaat over sociaal-emotioneel
laatste tien, vijftien jaar is er een
perspectief. Als je beter snapt hoe jij
SEL zorgt voor een inclusieve klas
SEL verbindt met ouders
nemen toe. Daarnaast wordt ook
leren (SEL), een onderwerp waar
tegengeluid te horen. Moeten we
functioneert in het bijzijn van ande-
Leerlingen met gedragsproblemen
Net als school hebben ook ouders
het leren van kinderen positief beïn-
Kees zich al jaren mee bezighoudt.
een kind niet veel meer een to-
ren, dan komt dat jouw eigen gedrag
kunnen óók baat hebben bij een
hun zorgen over het gedrag van
vloed (zie ook reden 4).
Hij was een van de eersten in
taalvorming bieden, een vorming
ten goede.
klassikaal SEL-programma. Het gaat
hun kind. Als school en ouders hun
Nederland die over het belang van
immers om een programma dat
zorgen delen en samen praten
Kees van Overveld: SEL als basis
SEL publiceerde. Het nieuwe boek
vakken, veel aandacht is voor de
Reden 4:
aan alle leerlingen wordt aange-
over de inhoud van SEL, kan dat
Maak kans op een gratis boek!
is een introductie van de theorie en
sociaal-emotionele ontwikkeling van
SEL zorgt voor betere
boden, niemand uitgezonderd. In
de transitie van het geleerde
Wie meer wil lezen over de onder-
praktijk van SEL voor leraren in het
kinderen? Een programma voor SEL
leerresultaten
plaats van exclusie is er dan sprake
vergemakkelijken. Wat een kind
bouwing van deze tien redenen:
primair onderwijs.
verdient vanuit dat oogpunt zeker
Uit Europees en Amerikaans onder-
van inclusie en tolerantie: iedereen is
op school hoort, wordt thuis door
lees het nieuwe boek van Kees van
Vanuit zijn eigen bedrijf
een plek op het rooster.
zoek blijkt dat SEL invloed heeft op
gelijkwaardig en iedereen doet mee,
de ouders herhaald op diverse
Overveld: SEL. Sociaal-emotioneel
www.keesvanoverveld.nl geeft Kees
opvoedkundige momenten.
leren als basis.De redactie van
van Overveld lezingen, workshops
Kwink magazine verloot onder haar
en teamtrainingen in Nederland
waar naast de meer cognitieve
de leerprestaties van leerlingen.
ongeacht de gedragsproblemen
Reden 2:
Leerlingen die lekker in hun vel zitten,
die er eventueel spelen. Het ontlast
SEL is van invloed op het welzijn
scoren hoger op toetsen.
de leerling van de mogelijk stigma-
Reden 9:
lezers drie exemplaren van dit boek!
en Vlaanderen over diverse
tiserende werking van een sociale
SEL laat de leraar gloriëren
Vul je gegevens in op
gedragsthema’s. Uiteraard heeft hij
vaardigheidstraining.
In divers onderzoek werd aange-
www.kwinkopschool.nl/prijsvraag
ook het nodige te vertellen over SEL.
toond dat scholen geen deskundi-
en vertel waarom jij SEL belangrijk
Scholen die werk maken van SEL
12
wat ze beloven, dan hoeft er minder
rusten kinderen toe met belangrijke
Reden 5:
levensvaardigheden. Het zijn vaar-
SEL verlegt de aandacht van
digheden voor nu en later, vaardig-
curatie naar preventie
Reden 7:
gen nodig hebben om SEL-lessen
vindt. De top 3 belonen wij met een
heden waarmee de kans op welzijn
Een SEL-programma is niet gericht
SEL heeft economische waarde
te geven. In onderzoek vond men
boek. De winnaars ontvangen voor
in belangrijke mate toeneemt.
op problemen en repressie, maar op
Als klassikale SEL-programma’s doen
dat als de leraar het programma
1 maart 2017 persoonlijk bericht.
13
Kwink meting
Schoolpleingedrag Het is druk op het schoolplein van mijn kinderen. Erg druk, met die twee
Sociaalemotioneel leren thuis
Ouderinformatie
scholen in één gebouw. Vroeger viel het nog mee, want toen hadden ‘wij’ een continurooster en ‘zij’ niet. Maar nu hebben de scholen dezelfde lestijden, waardoor zo’n zevenhonderd kinderen vrijwel tegelijk over het schoolplein worden uitgestort. Ik ga meestal in een hoekje staan en kijk naar de ontzagwekkende hoeveelheid fietsen, ouders, grootouders, kinderwagens en honden. Ik zie
Het geheim om straf te voorkomen
een stuk of vijftien ‘stints’: van die opgevoerde winkelwagentjes waar je twintig kinderen in kunt proppen, met de logo’s van zeven verschillende BSO’s op de zijkant. Ze maken geen geluid, maar dat wordt ruimschoots gecompenseerd door het gekakel van wachtende ouders en later door de kinderen die zich joelend naar buiten werken. En natuurlijk door het getoeter, want heel veel mensen wonen meer dan honderd meter van school dus die moeten met de auto. Ongelooflijk, wat een bedrijvigheid.
‘Ga onmiddellijk naar bed!’ ‘Je krijgt geen toetje als je er niet meteen
Door Tea Adema, trainer
mee ophoudt!’ Straffen. Waarom doen ouders dat? Welke straffen zijn er,
bij Opleiding tot kinder-
wat zijn de effecten en heeft straffen wel zin?
en opvoedcoach
Maar gelukkig zijn er afspraken. Afspraken over waar je moet staan als je kind in groep 6 zit, afspraken over waar je mag parkeren, hoe laat je er moet
Veel manieren om straf te geven
Wat levert straf op?
zijn, dat je niet met je fiets het schoolplein op mag en dat de kinderen in een
De meeste ouders straffen hun kin-
De meeste ouders willen graag dat
‘Niet doen!’ dan dat ze aangeven
gelijkmatige ganzenpas moeten doormarcheren naar de ouder die hun
deren zoals ze vroeger zelf gestraft
hun kinderen iets leren van straf. Dit
waar de grenzen zijn en wat ze wél
het meest bekend voorkomt. ‘Zo blijft het veilig en overzichtelijk,’ heeft de
werden. Of ze kiezen een straf waar-
is helaas lang niet altijd zo. Zeker
verwachten van hun kind. Daarin
directeur ons op een informatieavond verzekerd. Dat is mij natuurlijk uit het
over ze iets gelezen hebben. In mijn
niet als een ouder straft vanuit on-
zit ook het geheim van het voorko-
hart gegrepen. Als Kwink-man ben ik een voorstander van heldere afspraken
opvoedpraktijk ervaar ik dat ouders
macht. Teveel straf verhindert de
men van straf.
en sta ik mijn mannetje als ze gehandhaafd moeten worden.
vaak straffen op basis van hun
vorming van een eigen geweten,
eigen boosheid, onmacht en emo-
omdat het kind bepaald gedrag
Een paar tips:
Ik sta daar net een beetje over te mijmeren, als er een fiets over mijn tenen
ties. Die manier van straffen heeft
achterwege laat om straf te ont-
- wees helder over de huisregels
rijdt. Kindje voorop, kindje achterop. En op het zadel… ach, kijk nu, de
feitelijk niets te maken met hun kin-
lopen en niet omdat het gedrag
leerkracht van groep 4! Zij moet op haar vrije dag natuurlijk ook gewoon
deren maar met de ouders zelf. Als
vervelend is voor anderen of niet
haar oudste dochter van school halen. Verontwaardigd kijk ik haar aan.
je straft, roept dat bij kinderen vaak
volgens afspraak. Het is dus nadelig
je kind moet stoppen met onge-
‘Een fiets!’ wil ik roepen. ‘Op het schoolplein! Mijn teen! De regels! Afspraken,
gevoelens van onrecht, onbegrip
voor de intrinsieke motivatie.
wenst gedrag en geef aan wat
gedragsverwachtingen! En VOORBEELDGEDRAG! Je kunt wel twee kinderen
en boosheid op. Niet zelden be-
hebben, maar dat heeft iedereen! En ik ben nog wel van Kwink!’
schadigt dit het vertrouwen en de
Geen straf, maar wat dan wel?
Maar voor ik dat allemaal kan zeggen, roept ze met een stralende lach:
communicatie tussen ouders en
Als ouders willen dat hun kind iets
dan dat je kind zelf de conse-
‘Hoi! Hoe is het?’
kinderen. Het gevolg is dan relatief
leert van de straf, moeten ze weten
quenties draagt;
Zucht. Ik schrijf er wel een column over, denk ik week.
veel verbaal en soms fysiek geweld.
welk gedrag ze graag zien en wat
Een andere vorm van straffen is straf
ze juist afkeuren (in Kwink heet dit:
De volgende dag hebben we redactievergadering. ‘Ik spreek een ander
die op een andere plek thuishoort.
gedragsverwachting). Die gedrags-
aan op zijn gedrag,’ is het lesdoel. ‘Het gaat uiteindelijk natuurlijk om de
Als een kind op school of bij vrien-
verwachting moeten ze ook aan
transitie,’ hoor ik een van mijn collega’s zeggen. ‘Wat er op het schoolplein
den iets heeft uitgehaald, krijgt het
hun kinderen kenbaar maken. Uit
negatief gedrag terwijl het kind
overblijft van de les.’
meestal daar al straf. Als het dan
onderzoek blijkt dat kinderen iedere
de afspraken wel kent? Zeg dan:
Tuurlijk, denk ik. Daar gaat het om.
thuis nog een keer straf krijgt van
dag tientallen keren vaker een ne-
‘Jammer. Ik hoop dat je je de vol-
gatieve boodschap horen dan een
gende keer wel aan de afspraken
positieve. Ouders zeggen sneller:
houdt en het dus beter gaat!’
Het is een mooi vak, dat sociaal-emotioneel leren. Misschien leer ik het ooit nog wel eens.
de ouders, leer je het kind af om zich thuis te uiten.
en grenzen; - zeg rustig en duidelijk wanneer
je wél wilt; - is het toch fout gegaan, zorg
- steun je kind als er anderen bij betrokken zijn en leer het om zijn of haar excuses aan te bieden; - is er sprake van terugkerend
Erik Idema
14
15
Kwink voor dagopvang en BSO
voordat ze vier zijn, leren wat gewenst en ongewenst gedrag is. Dat doe ik niet door te straffen. Dan gaan ze stiekem ongewenst gedrag vertonen. Ik vertel de kinderen wat ik zie en wat ik van ze verwacht.’
De activiteit
De gedragsspecialist Iris Vrancken, leerkracht van groep 8 én gedragsspecialist, werkt drie dagen per week bij IKC Het Spectrum. Ze is verantwoordelijk voor de implementatie van
De pedagogisch medewerker Liliane van der Slot werkt al ruim 28 jaar als pedagogisch medewerkster. Daarnaast is ze praktijkopleider.
Kwink in de hele organisatie.
Kwink nu ook voor dagopvang en BSO!
I
ntegraal Kindcentrum Het Spectrum biedt opvang en onderwijs aan
kinderen van nul tot dertien jaar.
16
Kwink voor de dagopvang werkt met een ‘signaalwoord’. Deze periode is dat ‘Jammer!’ Het signaalwoord wordt aangeboden met een prentenboek en activiteiten. Een van de activiteiten bij het signaalwoord ‘Jammer!’ is kleurendomino. Emma,
De teamleider Bernadette Bax werkt vier dagen per week bij IKC Het Spectrum. Ze is teamleider voor de leeftijd van nul tot vier jaar.
Aletta, Karlijn en Tatum laten zien hoe dat gaat.
Ze leren wat gewenst en ongewenst gedrag is
‘Is werken met een methode niet
‘Toen we het beleid voor sociaal-
‘Vanaf ongeveer twee jaar zijn kinde-
emotioneel leren voor het IKC
ren in staat om dingen op
schreven, werden we ons ervan
sociaal-emotioneel gebied te leren.
bewust dat we voor de hele instelling
Eigenlijk zijn we hier de hele dag
één methode wilden. Die is bijna niet
mee bezig. We stimuleren de kinde-
te vinden. Gelukkig waren de lijntjes
ren om te vragen wat ze nodig heb-
In het begin kunnen ze alle vier aan-
werkers haken aan bij wat er speelt
met de makers van Kwink kort. We
ben: zeg wat je bedoelt en zorg dat
leggen, maar naarmate er meer ste-
in de groep.
stelden een simpele vraag: “Kunnen
je serieus genomen wordt.
nen op tafel liggen, wordt aanleggen moeilijker. Als Aletta niet kan aanleg-
jullie ook materiaal maken voor de dagopvang en de naschoolse opvang?” Het antwoord was: “Ja dat kan!”
Kritiek beter ontvangen en geven
Stimuleer kinderen te vragen wat ze nodig hebben
gen, zegt Liliane: ‘Jammer!’ Aletta kijkt haar aan. Liliane heft haar handen omhoog en kijkt Aletta met een open
veel te schools voor een dagopvang? Dat is een vraag die we vaak horen. Maar alles gebeurt hier spelenderwijs. De pedagogisch mede-
Kwink heeft vaak net een andere invalshoek
blik aan. Aletta zegt niks. Ze kijkt naar de stenen op tafel. Ondertussen is
Doordat we met Kwink werken,
We hebben buiten bewust hoekjes ge-
Karlijn aan de beurt. Zij kan nog wel
creëren we een doorgaande lijn.
maakt waar de kinderen voor ons niet
een steen aanleggen. Maar ook Ta-
Kinderen hebben op de dagopvang
zichtbaar zijn. Dan moeten ze, wan-
tum heeft niet meer de goede kleur.
al veel aangeboden gekregen op
neer er iets buiten ons zicht is gebeurd,
‘Jammer!’ klinkt het weer. Het spel is
sociaal-emotioneel gebied en dat
Mijn ideaal is dat iedereen binnen
naar ons toe komen. Daarmee leren
afgelopen als Emma haar laatste
maakt de overgang naar school
het IKC – van kinderen tot medewer-
we hun om voor zichzelf op te komen.
steen heeft gelegd en dus gewon-
gemakkelijker.
kers – zijn emoties zo verwoordt dat
Als kinderen klein zijn, wil iedereen ze
nen heeft. De andere drie hebben
Voordat we Kwink gebruikten, werd
een ander daar iets mee kan. Daar-
nog helpen en wordt “niet zo gezel-
nog stenen over. ‘Samen opruimen?’
er ook aandacht besteed aan
door kun je kritiek beter ontvangen
lig gedrag” door de vingers gezien.
vraagt Liliane. ‘Het kan ook nog een
sociaal-emotioneel leren. Kwink heeft
en geven. En ook efficiënter hulp of
Ergens rond hun vierde vindt er een
keer,’ reageert Karlijn. Kennelijk is het
vaak net een andere invalshoek. Of
aandacht vragen voor iets wat je
omslag plaats. Dan zijn ze ineens las-
wel jammer als je niet wint, maar is
draagt onderwerpen aan waar we
dwarszit.’
tig en vervelend. Ik wil de kinderen,
het spelletje toch leuk.’
zelf niet aan gedacht hadden.’
17
Onder Onderde deloep: loep:
klassenmanagement Transitie Hard maar duidelijk gesteld: een Kwink-les zonder aandacht voor transitie levert niets op. Daarom biedt Kwink bij elke les ‘transitiemomenten’. Dat zijn activiteiten, buiten de Kwink-les om, die het mogelijk maken om wat geleerd is te vertalen en toe te passen in de wereld van alledag. Deze transitie (ook wel generalisatie genoemd) wordt in Kwink onder andere expliciet gemaakt in de zogenaamde ‘Kwink van de Week’ en in materiaal voor Kwink Thuis. Elke les sluit bovendien af met tips voor de leerkracht om actief
In deze rubriek nemen we
Sociaalemotioneel leren in zeven stappen
Ouderinformatie 3
steeds een ander lesonderdeel onder de loep. Waarom vinden wij dit onderdeel belangrijk? Hoe hebben we het toegepast
Uw kind werkt op school met de
in de lessen? Wat kunt u hier-
online methode Kwink voor sociaal-
mee als leerkracht?
emotioneel leren. Maar hoe ziet
2
Uitleg: De uitleg start altijd met een animatie. Op basis daarvan geeft de leerkracht een instructie voor het voeren van een klassikaal gesprek of een andere activiteit.
een Kwink-les eruit? Hoe werkt dit
met de transitie aan de slag te gaan.
precies? Dit artikel beschrijft de
onder bouw les
5
midden bouw les
4
boven bouw les
2
Het goede voorbeeld
Laat je niet omver blazen
Regel het!
Lesdoel:
Lesdoel:
Lesdoel:
Ik weet dat andere kinderen mij
Ik leer stevig te staan.
Ik kan op een goede manier
na kunnen doen.
zeven stappen waaruit een Kwink-les bestaat.
1
Terugblik: De leerkracht komt terug op de les van de vorige keer. Zo controleert hij of de inhoud goed is blijven hangen en – nog mooier – of de les tot effectief en duurzaam gedrag heeft geleid.
omgaan met de (ongeschreven) Inhoud:
regels van de groep.
Inhoud:
Een les over het laten zien waar
Een les over de competentie
je voor staat. Daarvoor moet je
Inhoud:
‘Besef van jezelf’. De kinderen
stevig in je schoenen staan en
Een les over het belang van
ontdekken dat andere kinderen
je niet omver laten blazen door
geschreven en ongeschreven
hun gedrag soms nadoen.
anderen.
regels om een veilige groep te
Oriëntatie: Een kort filmpje maakt de kinderen nieuwsgierig naar het onderwerp van de nieuwe les en laat de leerlingen ontdekken wat het doel van de les is.
4
realiseren. Transitie:
Transitie:
Attendeer kinderen regelmatig op
Gebruik het winkelrek van de
Transitie:
het goede voorbeeldgedrag van
‘stevige-schoenen-winkel’.
Hang een groot vel papier aan
een klasgenoot.
Kinderen die aan het eind van
de muur. Vraag de kinderen
Vraag de kinderen om duimpjes
de dag vinden dat ze stevig in
om daar de komende tijd de
uit te delen als ze zien dat het ene
hun schoenen hebben gestaan,
ongeschreven regels van de klas
kind het andere kind goed helpt.
mogen een paar schoenen
op te schrijven. Vaak ontdek je
uitkiezen en aantrekken. Of ze
pas een ongeschreven regel als
mogen een paar schoenen
deze overtreden wordt. Neem
geven aan iemand van wie ze
regelmatig de tijd om deze regels
vinden dat hij het goed heeft
te bespreken.
gedaan.
18
Blij
enthousiast
boos
chagrijnig
geschrokken
teleurgesteld
Begeleide inoefening: De kinderen gaan onder leiding van de leerkracht dieper in op de lesinhoud. De kinderen oefenen een vaardigheid en passen die toe, vaak ondersteund door het digibord.
6
5
Evaluatie: De leerkracht controleert of het lesdoel is gehaald. Soms met een gespreksvraag, een liedje of nóg een interactief spelletje via het digibord.
Zelfstandige verwerking: De kinderen kunnen met uitdagende en interactieve oefeningen alleen of in groepjes aan de slag. Het doel hiervan is dat het geleerde in het langetermijngeheugen wordt opgenomen.
Kent u het materiaal voor Kwink Thuis? Vraag ernaar op de
7
Vooruitblik: Het doel van de vooruitblik is om te kijken naar het belang van het geleerde voor het vervolg. Dat gebeurt met de Kwink van de Week: een tekst die zegt welk gedrag de leerkracht van de kinderen verwacht.
school van uw kind!
19
Gratis proef abonnement www.kwinkopschool.nl/ proefabonnement
Een sociaal sterke groep? Kwink! Kwink is een online methode voor sociaal-emotioneel
levensvaardigheden voor nu en later. De aanpak
leren (SEL). Voor groep 1 t/m 8. Kwink en SEL gaan uit van
is gericht op preventie. Daarmee wordt verstorend
de kracht van de groep. Dat is een groep waarin ieder
gedrag, waaronder pesten, voorkomen.
kind zich veilig voelt. Kwink leert kinderen belangrijke
Meer weten? Kwinkopschool.nl
T: 033 460 60 11 E: info@kwintessens.nl
Kwink is een methode van