Impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren
ONDERGROND 0-
nu mm
ct e j ro er l pilotp
ONDERGROND
Perk persoonlijkheidsontwikkeling niet in! Tien bouwstenen voor burgerschap Kees van Overveld
Ondergrond is een uitgave van
voor inspirerend onderwijs l www.ondergrond.kwintessens.nl
ui Me tn t e po em twe st b e er a s re
Sociaal-emotioneel leren in het voortgezet onderwijs
Colofon Ondergrond - impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren is ontwikkeld door Kwintessens in opdracht van Verus en UnieNzv met steun van Maatschappij van Welstand, Stichting Mariënburgfonds, Steunfonds Rijndelfland en Stichting Jan Amos Comenius. Redactie Erik Idema en Gerard van Midden Eindredactie Karine van der Zon-Mels Auteurs Els Wieman, Erik Idema, Gerard van Midden, Kees van Overveld Projectleiding Paul Schuitman Fotografie Dreamstime, PicturePeople.nl Patrick Hovenga Vormgeving Richard Feld Uitgever Kwintessens Berkenweg 11 Amersfoort Postbus 1492 3800 BL Amersfoort T: 033 460 1940 E: info@kwintessens.nl I: www.ondergrond.kwintessens.nl 2019-2020 / 0-nummer Alle rechten voorbehouden Overname uit Ondergrond magazine is zonder voorafgaande toestemming van de uitgever niet
Vaardigheden voor burgerschap Over ‘discussie en dialoog’ Discussie
Dialoog
Discussie liep rood aan en riep: ‘Hou op! Ik heb het woord.’ De stilte die moest volgen, werd door niemand meer gehoord. De woordkanonnen laadden, het rookgordijn viel neer. De bommen en granaten zorgden voor een kille sfeer.
Dialoog stond vriendelijk aan het front, bekeek het strijdtoneel met open blik en luist’rend oor en zonder vooroordeel. Hij zocht naar kansen om zich heen, liep op problemen af; bekeek die eerst van elke kant voor hij zijn mening gaf.
‘Ik heb gelijk! Nee, ik, nee ik!’ Discussie was ontvlamd. Hij stond op scherp, het lontje kort, zijn lichaamstaal verkrampt. De stelling werd betrokken, discussie groef zich in. De strijd bleef fel, meedogenloos, en had geen slot of zin.
Hij zocht verbinding, hief het glas, deed water bij de wijn. En proostte op een faire strijd, één zonder rookgordijn. Geen dubbele agenda’s, geen harde, stijve kop. De dialoog bewoog gestaag en zocht consensus op.
En toen het rookgordijn verdween, met uitzicht op het lijk, knikte discussie met een lach: ‘en toch had ik gelijk!’
En toen het laatste salvo klonk, zei dialoog: ‘Tot kijk!’ Het was een mooie strijd vandaag of heb ik geen gelijk?
toegestaan.
Inhoud
4-5
Een geweldige kans voor het onderwijs
ORVOWOO RVVOORW VOOROWO WOVORDOO ORVODWR Ondergrond
8-9
Doorgeslagen cultuur van meten en afrekenen
Een wereld waarin verandering zo’n beetje de enige constante is vormt voor iedereen een uitdaging, maar zeker voor leerlingen. Hoe ontwikkel je je in deze diverse globale samenleving tot iemand die tegen een stootje kan? Wat is
10-11
Lucelle DeneerComvalius: VO docent 2019
nodig om te groeien in verantwoordelijkheid en weerbaarheid? Scholen en docenten werken dagelijks aan goed onderwijs. Dat betekent dat er naast het overdragen van kennis ook aandacht moet zijn voor de meer pedagogische
12-13
Tien bouwstenen voor burgerschap
aspecten, als levensvaardigheden, persoonsvorming en burgerschap. Sociaal-emotionele vaardigheden zijn misschien wel net zo bepalend voor de toekomst van leerlingen als de cognitieve. Het is een kerntaak
14-15
Sociaal-emotioneel leren in het voortgezet onderwijs
van de school om jongeren met die vaardigheden te leren omgaan. Omdat persoonsvorming in de haarvaten van de school zit. Maar hoe vind je een goede balans in de drukte van alledag? Hoe vul je dat concreet in op school? Met de pilot
18-19
Vakoverstijgend werken aan sociaalemotioneel leren
Ondergrond hopen we daaraan een concrete bijdrage te leveren. Ondergrond geeft docenten ideeën en handreikingen om op een praktische, waardevolle en leuke manier aandacht te besteden aan burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren.
2 6 7
En verder...
We hopen dat de pilot Ondergrond
Vaardigheden voor burgerschap
structurele verrijking van de peda-
Pilotmateriaal ‘Daglijn’ Ogen bedriegen niet
gaat bijdragen aan een meer gogische praktijk in het voortgezet onderwijs. Veel leesplezier en we zijn benieuwd naar je bevindingen. Ron Rijnbende
Burgerschap, sociaal-emotioneel leren en levensbeschouwing Een geweldige kans voor het onderwijs
B
urgerschap. Het begrip vliegt in allerlei bewoordingen en contexten over tafel. Sommigen zetten demonstratief hun hakken in het zand wanneer ze het woord ‘burgerschap’ horen; anderen raken er niet over uitverteld. Wat je er ook van vindt: burgerschap is voor het onderwijs een wettelijke opdracht. We moeten of mogen er dus iets mee. Maar wat, en vooral hoe? Curriculum.nu geeft in tien thematische bouwstenen aan hoe burgerschap eenvoudiger in de verschillende vakken te integreren is, zodat er een doorlopende leerlijn van het primair naar het voortgezet onderwijs ontstaat. Burgerschap staat dus niet op zichzelf. Dit artikel beschrijft de verbanden tussen burgerschap, sociaalemotioneel leren en levensbeschouwelijke thema’s.
4
‘Burgerschapsonderwijs wil bijdragen
doorlopen van de verschillende fases
er ook aandacht voor (levensbeschou-
aan de ontwikkeling van leerlingen tot
van groepsvorming - bij uitstek bij een
welijke) thema’s als vrijheid, gelijkheid,
actieve, betrokken, nieuwsgierige en
vak als burgerschap.
solidariteit, recht en onrecht, macht en
kritische burgers. Het reikt hen daartoe
onmacht, zorg en verantwoordelijkheid
kennis en vaardigheden aan en stimu-
Burgerschap en levensbeschouwing
leert het vormen van een democratische
Ieder mens ontwikkelt een kijk op het
houding.’
leven, al dan niet gevoed door religieuze
SEL als ondergrond voor burgerschap
Dát is de omschrijving die curriculum.nu
bronnen. Die kijk op het leven krijgen
Sociaal-emotioneel leren - als stevige
in haar voorstellen hanteert. Mooier kan
jongeren ook op school mee. Ze ontle-
ondergrond - verbinden aan burger-
het niet. Onze samenleving heeft be-
nen die aan elkaar, aan wat docenten
schap en levensbeschouwing, biedt
hoefte aan dat soort burgers. Actief en
uitdragen en voorleven, aan de waarden
een geweldige kans voor het onderwijs.
betrokken? Kom maar op. Nieuwsgierig
van de school, aan eigen ervaringen.
Geen nieuw vak dat nog eens boven op
en kritisch? Een geweldige combinatie.
Dat gaat veelal onbewust. Maar er is
het al volle lesprogramma komt. Want
Natuurlijk moet zo’n burger dan weten
ook een bewuste overdracht van kennis,
burgerschap op deze manier aange-
hoe onze democratische rechtstaat
inzicht en vaardigheden die nodig is om
boden en verweven met de waarden
functioneert en wat rechten en plichten
jongeren heldere contexten mee te ge-
en eigenheid van de school kan door
zijn. En ja… je kunt nog zo betrokken
ven. Om te begrijpen waarom anderen
elke docent, bij elk vak een structurele
zijn, maar zonder bepaalde vaardig-
vanuit andere standpunten denken. Om
plaats krijgen. Als start van de les én als
heden kom je niet ver.
de dialoog te kunnen aangaan en van
activiteit bij een vakles. Ondersteund
voor de leefomgeving enzovoort.
elkaar te leren.
door mentorlessen die leerlingen de
Burgerschap en sociaal-emotioneel
Curriculum.nu tilt dit leren ook over de
SEL-vaardigheden op een methodische
leren
muren van de school: ‘Behalve op het
manier aanreiken zodat ze die ook
Bepaalde vaardigheden... Maar welke
niveau van klas en school ontwikkelen
daadwerkelijk in andere situaties kun-
dan? Daarover is dr. Kees van Over-
leerlingen zich ook op andere schaal-
nen toepassen.
veld, onderwijskundige en specialist in
niveaus als burger: lokaal, regionaal,
sociaal-emotioneel leren (SEL), uiterst
nationaal, Europees en mondiaal. Ze
‘Veel met elkaar over actuele thema’s
duidelijk. Hij heeft grootschalig inter-
ontdekken overeenkomsten en verschil-
praten’
onderzoek 1)
naar de effecten
len tussen mensen, landen, culturen,
Docent Eva Lindenhof-van der Haar van
van SEL bestudeerd en toegankelijk
godsdiensten, levensovertuigingen en
Accent Praktijkonderwijs in Rotterdam
gemaakt voor het onderwijs. Voor zowel
politieke stromingen. Dit biedt een basis
- zelf actief betrokken bij ontwikkeling
het primair als het voortgezet onderwijs
voor een klimaat waarin leerlingen leren
van burgerschapsonderwijs - zegt
schreef hij er een boek over dat breed is
elkaar en anderen te begrijpen, te waar-
het zo: ‘Burgerschap is een voor onze
omarmd.
deren en te respecteren. Daarbij leren ze
school zeer belangrijk onderwerp. We
zich ook te verplaatsen in elkaars en in
leiden onze leerlingen op tot een vol-
andermans perspectieven.’
waardig burger en reiken hun sociale
nationaal
Vijf competenties om succesvol te kunnen meedoen SEL kent vijf competenties die daadwerkelijk bijdragen aan het nu en later succesvol kunnen deelnemen aan onze
vaardigheden aan. Leerlingen vertellen
Identiteit en diversiteit: belangrijke pijlers van burgerschapsonderwijs
diverse maatschappij. Lees hiervoor zijn
ons unaniem dat ze burgerschap een heel belangrijk vak vinden. Maar ook dat de lesstof niet stoffig, maar praktisch moet zijn. Dus niet alleen saai uit een boekje leren en opdrachten maken, maar juist veel met elkaar over actuele thema’s praten.’
l
artikel op pagina 14/15 van dit maga-
Niet voor niets zijn identiteit en diversi-
zine. Juist deze vijf SEL-competenties
teit twee belangrijke, samenhangende
1) Payton et al (2008) en Collaborative for
passen - in combinatie met het bewust
pijlers van burgerschapsonderwijs en is
Academic, Social, and Emotional Learning (CASEL).
5
Ondergrond: pilotmateriaal ‘daglijn’
M
et Ondergrond geeft u vorm aan inspirerend onderwijs. Op www.ondergrond-kwintessens.nl vindt u kant-en-klaar proefmateriaal voor zes weken, te gebruiken op twee momenten per week; geschikt voor klas 1 en 2 van het VMBO. De eerste drie weken gaan over het thema identiteit; de laatste drie over diversiteit. Het concept van Ondergrond lijkt op dat van een metronetwerk met verschillende lijnen. Zo is er een daglijn, met kort inspirerend lesmateriaal voor elke dag. Ook is er een mentorlijn, met complete mentorlessen. In de jaarlijn vindt u suggesties voor belangrijke momenten in het jaar; de leraarlijn biedt lesinhouden voor de integratie van specifieke vakken. Voor de pilot is de daglijn uitgewerkt.
Identiteit Volgens Van Dale is identiteit: ‘Het eigen
Diversiteit
Nieuwsgierig?
De school is een samenleving in
Diverse scholen testen het materiaal
karakter, de eigen kenmerken van een
het klein. Leerlingen komen er
van Ondergrond in het najaar van 2019.
individu of een groep’. Identiteit kent ver-
anderen tegen die anders zijn dan
Doet uw school niet mee, maar bent
schillende facetten, is aan verandering
zij. Hoe geven zij betekenis aan
u wel geïnteresseerd? Gebruik het
onderhevig en ontstaat in interactie met
overeenkomsten en verschillen?
materiaal op de website!
de omgeving. In het lesmateriaal van
Daarover gaat het in het tweede deel
Wij zijn benieuwd naar uw reacties: deel
Ondergrond komen zes thema’s aan de
van deze pilot. We verkennen drie
ze met ons via info@kwintessens.nl.
orde die iets zeggen over identiteit:
terreinen van diversiteit:
Samen werken we aan inspirerend onderwijs!
l
Stel jezelf voor!
l
Uiterlijke en fysieke kenmerken
l
Karaktertrekken
l
Omgeving
l
Dromen/ambities
l
Voorbeelden
in achtergronden (sociaal,
cultureel, maatschappelijk) l V erschillen
in oriëntaties (levensbe-
schouwelijk, politiek, seksueel) l V erschillen
in mogelijkheden (fysiek,
mentaal en praktisch)
Uiteraard is dit geen totaalbenadering
Leerlingen kijken naar een filmpje over
van het grote thema identiteit. Wel
iemand die niet naar de bioscoop kan
daagt dit materiaal leerlingen uit om op
omdat hij geen geld heeft (sociale di-
verschillende manieren te kijken naar
versiteit). Ook maken ze een voorstel
hun eigen identiteit.
voor het jaarrooster van hun school:
Naar aanleiding van een korte animatie
Welke religieuze feestdagen moeten een
gaan leerlingen de uitdaging aan om
vrije dag krijgen (levensbeschouwelijke
iets over zichzelf te vertellen zonder de
diversiteit)? En ze onderzoeken de rol
woorden ‘ik heb…’ te gebruiken. Ook be-
van homo- en heteroseksualiteit in hun
spreken ze of een ‘make over’ mensen
eigen favoriete muzieknummers (sek-
verandert en verkennen ze hoe ze elkaar
suele diversiteit).
beïnvloeden met lichaamstaal.
6
l V erschillen
l
Zelfportret met olieverf op canvas
Ogen bedriegen niet Dus kijk me aan Ik weet wie je bent
7
Doorgeslagen cultuur van meten en afrekenen
‘Het onderwijs moet beginnen met aandacht voor persoon-willen-zijn’ Prof. dr. Gert Biesta
S
inds 11 april 2018 is Gert Biesta bijzonder hoogleraar voor de pedagogische dimensies van onderwijs, opleiding en vorming aan de Universiteit voor Humanistiek. De rede die hij bij de aanvaarding van dit ambt uitsprak, roept buitengewoon interessante vragen op als: Wat is de unieke bijdrage van de pedagogiek, gedefinieerd als een betrokken handelingswetenschap? Wat is persoonsvorming en hoe voorkomen we dat dit wordt verward met het ‘vormen van personen’ naar een bepaald beeld of ideaal? Welke invulling moet de pedagogische paragraaf in het onderwijs krijgen en wat vraagt dit van scholen en het curriculum? Dit artikel, op basis van de oratie van Gert Biesta, geeft een aantal antwoorden waar het onderwijs zijn voordeel mee kan doen. Zeker in het kader van burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren, de domeinen waar belangrijke aspecten van persoonsvorming nadrukkelijk aandacht kunnen krijgen.
Een herkenbare anekdote?
ambitie gefaald? Of wordt hier duidelijk
Pedagogische paragraaf
Gert Biesta: ‘Ik was bij een bijeenkomst
dat een leerling niet alleen ‘materiaal’ is
Mooie woorden. Maar wat voor soort
van directies van excellente scholen. Een
dat je kunt scholen en vormen, maar een
‘educatief werk’ is hiervoor nodig? Die
van de directeuren vertelde daar met veel
eigenstandig individu is? Iemand die ja
vraag is volgens Biesta het beste te be-
trots hoe ze bezig waren om Bildung een
of nee kan zeggen? Met de stroom mee
antwoorden in relatie tot de thematiek
plek te geven in hun onderwijs. Er was
kan gaan of weerstand bieden?
van persoonsvorming: een kwestie die
inderdaad een indrukwekkend pakket van kunst en cultuur, sport, maar ook sociale projecten in binnen- en buitenland, met veel mogelijkheden voor leerlingen
tegenwoordig weer tamelijk hoog op de
Pedagogiek gaat over handelingskennis
agenda van de Nederlandse onderwijsdiscussie staat, ook met betrekking tot de toekomst van het curriculum.
om actief bij te dragen en deel te nemen. Biesta stelt dat de pedagogiek precies
nog niet helemaal tevreden. Hij vertelde
op dit punt begint. Hij haalt daarbij de
namelijk over leerlingen uit het examen-
scherpe stelling van Bram de Muynk aan
jaar die, tegen alle regels in, alcohol de
dat ‘pedagogiek niet in de eerste plaats
school hadden binnengesmokkeld. Hij
gaat over kinderen of over hun ontwikke-
leek vooral teleurgesteld te zijn, juist om-
ling, maar over de opvoeders die in deze
dat de school zo nadrukkelijk had ingezet
ontwikkeling een rol spelen’. Het gaat
op brede vorming - en dan nog haalden
allereerst om handelingskennis van de
Biesta geeft aan dat het educatieve
een aantal leerlingen het in hun hoofd
leraar en niet over kind- of leerlingkennis.
werk bestaat uit het wekken van het
om zich zo te gedragen!’
Deze gedachten vormen ingrediënten
verlangen (bij leerlingen) om op een
voor de pedagogische paragraaf van de
volwassen manier in de wereld te willen
school.
zijn. Hij noemt dit een ‘proces van ver-
Heeft de school in zijn brede vormings-
8
Wek het verlangen om op een volwassen manier in de wereld te willen zijn
De directeur was terecht trots, maar ook
leiding’ dat erop gericht is om kinderen en jongeren in relatie te brengen met hun eigen vrijheid, om de kracht van die vrijheid te ontdekken, om zichzelf in en aan die vrijheid te ontdekken en om te ontdekken dat het hún vrijheid is. Vrijheid is dan niet iets als ‘zomaar doen wat je wilt’ maar een volwassen vrijheid waarbij je steeds meeweegt
de lagen, waarvan kwalificatie de
middel van toetsen, presentaties, werk-
of dat wat je wilt doen of verlangt,
eerste is.
stukken, portfolio’s, leerlingvolgsys-
werkelijk gaat helpen bij goed leven en
De tweede laag is socialisatie: het bie-
temen enzovoort. Dat is niet allemaal
samenleven.
den van oriëntatie in tradities en prak-
slecht, maar als dit het enige ‘register’
Daarvoor is het nodig, aldus Biesta, om
tijken. Voor deze taak van de school is
is dat in het onderwijs wordt bespeeld,
onze initiatieven ‘in dialoog’ te brengen
steeds meer erkenning.
raakt er iets uit balans. De mens heeft
met de wereld: met de ander en het an-
Biesta vraagt zich af of subjectificatie
immers niet alleen een buitenkant maar
dere. Niet om daar zelf van te groeien of
- de aandacht voor het persoon-zijn
heeft, als persoon, ook een binnenkant
tot individu te worden, maar om tot een
van de leerling - dan de derde laag is,
of binnenwereld.’
mate van zelfbegrenzing te komen; om
waarbij hij subjectifcatie omschrijft als
je iets te laten gezeggen door de wereld
gericht op individuen en die in dialoog te
buiten jezelf. Met deze inzichten geeft
brengen met de fysieke en sociale we-
Biesta ook een kijk op burgerschap.
reld buiten hen.
Burgerschap als inwijding in de demo-
Dat betekent dat het curriculum op zijn
cratie, gericht op het ontdekken van de
kop moet: het moet begínnen met aan-
kracht van de vrijheid.
dacht voor het persoon-willen-zijn van de leerlingen en niet als ‘iets extra’s als
l
Prof. dr. Gert Biesta is bijzonder hoogleraar voor de Pedagogische Dimensies van Onderwijs, Opleiding en Vorming aan de Universiteit voor Humanistiek namens het NIVOZ. Na een car-
we nog tijd over hebben…’
rière als docent natuurkunde in
Biesta waarschuwt het onderwijs ook:
‘De mens heeft een buiten- én een
studeerde hij pedagogiek en
‘Persoonlijkheidsontwikkeling kun je niet
binnenkant’
inperken tot een te produceren uitkomst
Aan het eind van zijn oratie berijdt
of opbrengst. Het kan ertoe leiden dat
Biesta nog eens uitgebreid zijn stok-
leraren daarop afgerekend worden.’ Dus
paardje. Hij zegt: ‘Het is eigenlijk
geen therapeutische manieren van den-
opvallend hoe behaviouristisch het
ken en doen, want leerling-zijn is geen
moderne onderwijs is geworden. Het
ziekte die genezen moet worden, maar
gaat om opbrengsten en uitkomsten,
is een normale vorm van het mens-zijn.
om prestaties en gedrag, om meet-
‘Perk persoonlijkheidsontwikkeling niet in!’
baarheid en zichtbaarheid, inclusief de Wat betekent dit voor het onderwijs?
zichtbaarheid van het leren. En de be-
Onderwijs laat leerlingen kennis en
wijslast hiervoor wordt voortdurend op
vaardigheden verwerken op verschillen-
het bordje van de leerling gelegd door
het gezondheidszorgonderwijs filosofie, en was hij werkzaam aan universiteiten in Nederland, Engeland, Schotland en Luxemburg. Biesta publiceert over de theorie van opvoeding en onderwijs, de methodologie van sociaalwetenschappelijk onderzoek, democratie en burgerschap, curriculumtheorie en -beleid, en de opleiding van leraren.
9
Zoek de overeenkomsten!
Lucelle DeneerComvalius: VO docent van het jaar 2019 ‘Ik neem de persoonsvorming van mijn leerlingen uiterst serieus.’
H
et is een telefonisch
interview. Toch lijkt ze recht
tegenover je te zitten. Onstuitbaar enthousiast en gedreven. Een
geweldige ambassadeur voor het onderwijs. Het is overduidelijk waarom juist zíj ‘VO docent
van het jaar 2019’ geworden
is: Lucelle Deneer-Comvalius, docent geschiedenis en
maatschappijleer (vmbo) op het Christelijk College Groevenbeek in Ermelo. De jury viel voor
haar doorzettingsvermogen en
vernieuwende onderwijsideeën. De verkiezing was ook voor
Lucelle een grote verrassing.
‘Ik weet nog altijd niet wie mij
hebben genomineerd. Wel dat
ik uit ruim 800 medekandidaten werd gekozen.’
10
Doorzettingsvermogen. Waaruit blijkt dat?
Heb je ooit nog wat gedaan met dit
‘Ik ben een zogenaamde stapelaar. Als
afstudeeronderwerp?
11-jarige begonnen aan het voortgezet
‘Zeker! Hoewel ik zelf helemaal niet zo
onderwijs. Daar bleek algauw dat mijn
technisch ben. Maar ik kan wel dingen
verwerkingsniveau, in verband met mijn
bedenken die anderen dan kunnen
dyslexie, aan de lage kant was. Mijn
maken. Zo bedacht ik een spel voor mijn
ouders reageerden met precies de goe-
eindexamenleerlingen die voor mijn vak
de hulp. Mijn moeder was vaak op mijn
maatschappijleer elke avond het nieuws
school en zette de begeleiding thuis
moesten kijken. “Nieuws kijken, moet
voort. Die ondersteuning en betrokken-
dat? Zo saai…” Maar die reactie hoorde
heid is wat kinderen dan nodig hebben.
ik niet meer nadat ik het spelelement
Ik toen ook. Ook mijn eigen drive speel-
had uitgelegd: elke dag nieuwe vragen
de een rol, want ik wist al vanaf mijn
over het nieuws. Wie al voor 20.30 uur
twaalfde dat ik les wilde geven.
met de goede antwoorden reageerde,
Kun je nou niet één keer een gewóón lesplan geschiedenis inleveren?
Na de havo deed ik de lerarenopleiding geschiedenis en viel daar op door
kreeg extra punten. De deadline sloot om 24.00 uur. Ik moest er wel drie weken lang tot middernacht voor opblijven…
Het is toch minder saai dan ik dacht, mevrouw.
mijn creativiteit. “Kun je nou niet één keer een gewóón lesplan geschiedenis
Bij twintig punten verdienden ze een
inleveren?” verzuchtten mijn docen-
vrijstelling voor een aantal vragen op
ten regelmatig, als ik weer eens een
de toets. De overall-winnaar kreeg
lessenserie had bedacht waarin ik ook
een bioscoopbon. Het grappige was
handvaardigheid en dramaopdrachten
dat als ik de prikkel van die beloning
integreerde. Ik geloof nog altijd in vak-
weghaalde, ze toch gewoon naar het
overstijgend werken.
nieuws bleven kijken: “Het is toch
Uiteindelijk deed ik een master ‘Learning
minder saai dan ik dacht, mevrouw.”
and Innovation’ en studeerde ik af op het onderwerp ‘Digitale gamification’.’
‹‹
Kan het altijd? Nee. Moet het? Ja!
duidelijk van je les. Wat heeft die voor
Leraren Ontwikkelfonds (LOF) om dit
Ook bij het weggaan, geef ik ze weer
Ze moeten de kennis en vaardigheden
idee - bedoeld voor de vakken waar
een hand. Soms vraag ik aan een
kunnen toepassen in hun dagelijks
leerlingen het vaakst examen in doen
leerling: ‘Heb je even tijd?’ Dan bespreek
leven. Ik hoor het mijn leerlingen soms
- om te bouwen naar een landelijke
ik kort wat me aan hem of haar is
zeggen: “Ik vind het niet leuk, maar het
app. Hard nodig, vind ik. Want als ik
opgevallen. Zo blijf ik in gesprek en
is wel belangrijk!”
eindexamenleerlingen tijdens mooi
kan ik een bijdrage leveren om hun
weer op een terrasje zie hangen, denk
persoonlijke ontwikkeling in goede
ik altijd: Je moet nú leren! Wat doe je
banen te leiden. Kan het altijd? Nee.
hier? De app maakt ‘learning anytime,
Moet het? Ja!
anywhere’ mogelijk. Ze oefenen
Ik neem de persoonsvorming van mijn
daarin met vragen uit oude examens.
leerlingen uiterst serieus. Zit een leerling
En wat ik mijn collega’s ook nog wil
Docenten kunnen ook zelf vragen
niet goed in zijn vel, dan kan hij ook niet
meegeven? Kennisoverdracht? Prima,
toevoegen.’
goed leren. Geborgenheid, veiligheid,
maar vergeet de pedagogiek niet.
waardering… die waarden zijn de basis
Leerlingen voelen het als jij om ze geeft.
Hoe typeer jij je omgang met leerlingen?
voor wat ik uiteindelijk goed onderwijs
Dat als jij hen positief corrigeert, je dat
‘Ik kan alleen goed lesgeven als ik in
noem.’
doet in het belang van hún ontwikkeling.
Onderwijsprijs. Dat was de opmaat voor een geweldige subsidie van het
betekenis voor het leven van leerlingen? Je leert niet voor later, maar voor nú!
Je leert niet voor later, maar voor nú!
Dat jij heldere grenzen trekt omdat je
verbinding sta met mijn leerlingen. Daarom geef ik ze bij binnenkomst
Wat vind je nog meer een belangrijke taak
hun een veilige omgeving gunt. En dat je
in mijn lokaal altijd een hand. Even in
voor een docent?
van elk kind hoge verwachtingen hebt,
de ogen kijken. Gaat het goed? Zie ik
‘Uitleggen! Leg uit waaróm leerlingen
passend bij hun talenten. Daar willen ze
zorgen?
iets moet leren. Maak de noodzaak
namelijk graag aan voldoen.’
l
Diversiteit - Ondergrond is een uitgave van
Ik won met dit idee de Gelderse
ONDERGROND
‘Kennisoverdracht? Prima. Maar vergeet de pedagogiek niet!’
11
Tien bouwstenen voor burgerschap
T
ien Grote Opdrachten. Dát is het kader waarin curriculum.nu de opbrengsten van
burgerschap heeft geformuleerd. Die opdrachten zijn uitgewerkt in bouwstenen van kennis en vaardigheden voor het primair onderwijs én de onderbouw van het voortgezet onderwijs. De voorstellen van curriculum.nu geven scholen de ruimte voor eigen invulling, een soepele overgang tussen scholen, meer samenhang en een minder overladen lesprogramma.
In dit 0-nummer van Ondergrond en
Identiteit
seksuele oriëntaties en expressies van
op de ondersteunende website
gender.
www.ondergrond.kwintessens.nl
Dat is dus nogal wat! Vertaal dat maar
werken we twee van die tien bouw-
eens naar de praktijk van alledag.
stenen uit, namelijk identiteit (opdracht 4)
Naar de leerlingen die - met al die
en diversiteit (opdracht 5).
verschillend gelaagde identiteiten - in de klas zitten. Voor wie het belangrijk is dat ze zich bewust worden van hun identiteit. Die te maken hebben
Dit zijn de tien bouwstenen:
met de soms dwingende invloed van
12
1. Vrijheid en gelijkheid
Identiteit kan een verwarrend woord
groepsidentiteiten op anderen en
2. Macht en inspraak
zijn. Het wordt in verschillende
henzelf. Die moeten inzien waar die
3. Democratische cultuur
contexten anders geïnterpreteerd.
verschillende aspecten van identiteit
4. Identiteit
In het kader van burgerschap kun
uit voortkomen. En… dat dat ook
5. Diversiteit
je spreken over identiteit als een
nog eens allemaal aan verandering
6. Solidariteit
eigen karakter; het kenmerk van een
onderhevig is.
7. Digitaal samenleven
persoon of groep. Die identiteit is
Alles zo op een rijtje gezet, lijkt
8. Duurzaamheid
gelaagd en kent sociale, economische,
burgerschap een zware opgave.
9. Globalisering
levensbeschouwelijke, religieuze en
10. Technologisch burgerschap
culturele achtergronden, fysieke en
De praktijk
mentale mogelijkheden, politieke en
Maar identiteit is niet het resultaat
van een aantal stevige lessen.
Diversiteit
Kennis van de democratische samen-
Toetsen dragen er niets aan bij. En
leving speelt hierin een belangrijke rol.
je doet er ook geen examen in. Toch
De fundamentele waarden ‘gelijkwaar-
is het een belangrijke bouwsteen
digheid’ en ‘gelijke behandeling’ zijn
van burgerschap. Want wie je bent
immers vastgelegd in onze grondwet.
als mens en hoe je laat zien wat je belangrijk vindt in je leven, bepaalt op
De praktijk
welke manier je goed kunt meedoen
Jongeren komen hoe dan ook in aanra-
aan onze diverse samenleving. Veel
king met het thema diversiteit. En geluk-
van dat alles kun je als docent in de
kig maar! Dit brede begrip kent dezelfde
eigen lessen helpen ontwikkelen. Je
lagen als die bij identiteit. Daarom zijn
hebt immers ook een pedagogische
deze twee bouwstenen ook zo nauw
opdracht. Kwalificatie is, samen met
met elkaar verweven. Ook over deze
socialisatie én persoonsvorming, een
Diversiteit is bepaald geen nieuw the-
bouwsteen leven existentiële vragen bij
hoofddoel van het onderwijs. En dát
ma voor het onderwijs. Omgaan met
leerlingen die niet opeens ‘weg’ zijn als
roept vragen op!
diversiteit en het streven naar sociale
ze deur van het klaslokaal opendoen.
cohesie zijn al veel langer belangrijke
Als docent krijg je daar dus onmiddellijk
Hoe reageer je op een leerling die
doelen van het onderwijs. Waar anders
mee te maken. Niet met alle vragen kun
in de knoop zit met zijn seksuele
kan in een veiliger en vertrouwder om-
of hoef je wat, maar hoe reageer je als
identiteit? En hoe als andere leerlingen
geving diversiteit en democratie ‘geoe-
een leerling ervaart dat hij niet bij de
daar negatief op reageren? Wat is je
fend’ worden? Daarom is ‘de school als
groep hoort omdat hij voelt in een ‘ver-
antwoord op doorgeslagen, religieus
oefenplaats’ een cruciaal gegeven bij
keerd’ lichaam te zitten? Wat straal je
fanatisme in je klas? Wat doe je
het geven van goed burgerschapson-
uit (of zeg je) als leerlingen zich geklei-
met een leerling die sociaal niet kan
derwijs.
neerd voelen omdat ze uit een bepaalde
meedoen vanwege financiële armoede
Tegelijkertijd betrekt de school daar,
stadswijk komen? Wat is je antwoord
thuis? Hoe ga je om met beperkte
voor een breder perspectief, de omge-
als een leerling zegt dat zij geen werk-
leerlingen, in welke zin dan ook?
ving bij. Zo kunnen leerlingen meer leren
stuk heeft kunnen maken, omdat zij
over mensen met andere achtergron-
voor haar chronisch zieke moeder moet
Daar kun en wil je natuurlijk niet
den, mogelijkheden en oriëntaties; en
zorgen? Is er voldoende veiligheid in de
omheen. Reflectie op dit soort vragen
hen ook daadwerkelijk ontmoeten. Zo
groep om dit met elkaar te bespreken?
helpt jongeren betekenis te geven
kunnen ze vanuit een open, nieuwsgie-
Burgerschap streeft naar een democra-
aan de wereld om hen heen en aan
rige houding op zoek gaan naar wat hen
tische gemeenschap, waarin iedereen
hun eigen rol daarin. Het pleidooi
bindt en welke opvattingen ze delen.
een stem heeft, zich gezien en gehoord
is dan ook: ga in gesprek met je
Daar hoort ook de ervaring bij dat niet
voelt, en op een positieve manier met el-
leerlingen. Al is het maar vijf minuten
iedereen het met elkaar eens is of hoeft
kaar omgaat. Door jongeren actief te be-
per week, aan het begin van je les.
te zijn. Inclusief de botsingen en oplo-
trekken op elkaar en bij de samenleving
Via www.ondergrond.kwintessens.nl
pende emoties die hier soms bij horen.
waarvan ze deel uitmaken, zorgen we
vind je tijdens de proefperiode zes
In die actieve ontmoeting kunnen jonge-
ervoor dat ze zich medeverantwoordelijk
verschillende, pakkende activiteiten
ren hun empathisch vermogen verster-
gaan voelen voor die samenleving.
hiervoor rondom aspecten van identiteit
ken en een verantwoordelijke omgang
(zie ook pagina 6).
met diversiteit ontwikkelen.
l
Bron: www.curriculum.nu
Ga naar www.ondergrond.kwintessens.nl en bekijk de korte activiteiten voor de start van de les. Zo werk je aan actief burgerschap en levensbeschouwing, op basis van de succesvolle principes van sociaal-emotioneel leren. Let op: de activiteiten zijn bedoeld als proefmateriaal voor een landelijke pilot.
13
Sociaal-emotioneel leren in het voortgezet onderwijs Kees van Overveld
D
e adolescentie is een prachtige periode in het leven van de mens, maar hij brengt echter ook veel angst en onzekerheid met zich mee. Een belangrijke vraag in het leven van veel jongeren is: ‘Wat zal die ander van mij denken?’ Jongeren die emotioneel en sociaal competent zijn, zullen niet lang met die vraag blijven zitten. Ze hebben genoeg zelfvertrouwen om iedere dag opnieuw de ander tegemoet te treden.
Van basisschool naar brugklas De meeste leerlingen op de basisschool
SEL
Ik-competenties
krijgen acht jaar lang lessen over
2. Zelfmanagement
essentiële levensvaardigheden. Scholen gebruiken hierbij programma’s voor sociaal emotioneel leren, zoals Kwink,
Jij- competenties
Leefstijl, Vreedzame School of de
3. Besef van de ander 4. Relaties kunnen hanteren
Kanjertraining. Het gaat in die lessen over onderwerpen
1. Besef van zichzelf
Wij-competenties
5. Keuzes maken
als het herkennen van emoties bij jezelf en de ander, omgaan met verschillen tussen mensen, het managen van
Vijf competenties
Iedere SEL-competentie zal nader
heftige emoties, het tonen van
Binnen het concept van sociaal-
worden besproken.
empathie, sociale vaardigheden en het
emotioneel leren worden vijf SEL-
oplossen van conflicten. De planmatige
competenties onderscheiden. Deze
1 Besef van zichzelf
en systematische aandacht die scholen
competenties kunnen worden
Besef van zichzelf verwijst naar de
aan deze onderwerpen geven, noemen
gebundeld in drie hoofdgroepen: ik, jij
vaardigheid om bij jezelf emoties op
we sociaal emotioneel leren (SEL).
en wij. Het bovenstaande schema geeft
te merken. Het is belangrijk dat een
Als de leerlingen na groep 8 in de
dat mooi weer.
jongere de lichamelijke signalen herkent
brugklas komen, hebben ze over
(buikpijn, spierspanning, transpiratie)
het algemeen al veel kennis en
die samenhangen met angst, frustratie,
vaardigheden verworven in het omgaan
woede of bijvoorbeeld verdriet.
met anderen én zichzelf. Voor het
Naast het herkennen van de emotie gaat
voortgezet onderwijs ligt er dan een prachtkans om aan te haken bij de reeds aanwezige
kunnen en willen uiten van die emotie. Het bezitten van een gevarieerde
competenties. De eerder
emotiewoordenschat is hierbij een
genoemde onderwerpen
vereiste.
passen goed binnen een
Emoties zijn niet positief of
leerlijn burgerschap. Zij
negatief. Ze zijn vooral informatief.
kunnen daar verdiept en
Je moet er wat mee. Datgene
toegesneden op de leefwereld van de jongeren worden aangeboden.
14
het bij deze competentie ook om het
wat je er mee dóet, kan positief of negatief zijn. En dan komen we vanzelf bij zelfmanagement terecht.
2 Zelfmanagement Zelfmanagement is het controleren van je gedachten en je handelingen, waardoor op weloverwogen wijze een strategie kan worden bedacht en ingezet om een (mogelijk) probleem effectief en doelgericht het hoofd te bieden. Daarbij houd je rekening met (heftige) emoties die je bij jezelf bemerkt. Voor jongeren is zelfmanagement vaak een moeilijke competentie. Er zijn immers veel verlokkingen in het leven: drank, drugs, seks, fastfood, sigaretten, gokspelen. Jongeren met weinig zelfmanagement komen nogal eens in de problemen. Ze handelen eerst en overdenken pas daarna de gevolgen van hun acties. Of ze denken helemaal niet, ze doen alleen maar‌ 3 Besef van de ander
problemen horen hierbij.
Besef van de ander is de wetenschap
Veel jongeren zijn natuurlijk sociaal
Tot slot
dat de gevoelens, gedachten en het
vaardig, maar meestal in de eigen
Onze maatschappij vraagt om burgers
gedrag van de ander kunnen verschillen
vriendenkring. Bij deze SEL-competentie
die op verantwoordelijke wijze kunnen
of overeenkomen met je eigen
gaat het er ook om dat je met mensen
omgaan met zichzelf, de ander en de we-
gevoelens, gedachten en gedrag, en
die niet direct tot je eigen sociale netwerk
reld. Scholen voor voortgezet onderwijs
dat je altijd de keuze hebt om je eigen
behoren, gesprekken kunt aanknopen of
zijn bij uitstek de plek om deze sociale
gedrag aan de ander aan te passen.
een opdracht kunt uitvoeren.
en emotionele competenties bij jongeren
Rekening houden met anderen en je
aan te leren en te versterken.
gedrag daaraan aanpassen is een
5 Keuzes maken
Dus: Leer leerlingen levensvaardig-
belangrijk thema binnen burgerschap.
Keuzes maken wil zeggen dat je in ver-
heden!
We leven in een wereld met heel
schillende situaties keuzes kunt maken
veel anderen. Empathie, geduld en
die goed zijn voor jezelf, de ander en
vriendelijkheid zijn daarbij belangrijke
de omgeving. Het is vooral een morele
Dr. Kees van Overveld heeft
doelen die verworven en versterkt
competentie.
een trainingsbureau voor het
kunnen worden.
Binnen deze competentie ligt er veel na-
onderwijs, gespecialiseerd in
druk op verantwoordelijkheidsbesef. Voel
gedrag en sociaal-emotioneel
4 Relaties hanteren
je je als leerling bijvoorbeeld verantwoor-
leren: www.keesvanoverveld.nl.
Relaties hanteren is de vaardigheid
delijk voor de sfeer in de klas of voor het
Hij is tevens auteur van de
om in verschillende contexten op
welzijn van een vriend of vriendin? En
boeken over Groepsplan gedrag
constructieve en positieve wijze sociaal
neem je je verantwoordelijkheid als de
(PO en VO). Zijn laatste boek
gedrag te kunnen uitvoeren. Het gaat
orde in de klas wordt verstoord, door de
heet SEL. Sociaal-emotioneel
over relaties aangaan en onderhouden,
stoorzender op zijn of haar gedrag aan
leren als basis. Binnenkort
en het voorkomen van uitsluiting en
te spreken? Of voel je geen verantwoor-
verschijnt een nieuw boek over
probleemgedrag. Ook het weerstaan
delijkheid en ga je mee in het gezagson-
moeilijke klassen.
van sociale druk en het oplossen van
dermijnende gedrag van die klasgenoot?
l
15
De week van zijn vader ren! Met leuke avo gaan we debatte m 2 et m r: jaa t he n n deze drie weken va ’: debatteren voor ee Elk jaar heb ik zin in klaar voor het ‘eggie ze ik om st. sto sia n, se ou th les aal en bereidings , zijn ze hiervoor allem eid en interessante voor igh rd aa sv lee n stelling tot de lesse beoordeling. In tegen rbouwd voor de d ik het hele lokaal ve ha e uz pa de In . les tste voorbereidings Vandaag was de laa groep bij de deur. ite een slappe high als altijd ontving ik de gaf me met veel moe en generale repetitie. Zo n aa t nie e m ek saboteer n z’n ogen. Milo ke voor het spelletje ‘Ik tijd t he nd Ik zag het meteen aa vo ilo M s. t wa e e had hij de positiev wist ik al hoe laat he t kan’. Binnen no-tim five. Bij de lesopening he t da om on wo ijn m ge or geacht wat het is, wel grappig, maar do alles wat je doet, on n vrienden vond het zij n va al nt on aa n wo Ee ge we niet tgemaakt. s geïrriteerd. ‘Kunnen sfeer in de klas kapo kla de n va t res de or de klas. correcties raakte g een opdrachtje vo vlu t ch da waarschuwingen en be en ng de ga Lena. Ik zette Milo op beginnen?!’ zuchtte . en de muur geleund Milo stond boos teg ‘Nou, vertel.’ et waar ik het over e niet alsof je niet we ‘Wat?!’ do En rij? ne oe erd Het geklooi, die sto ‘Waarom deze bui? heb.’ !’ b je zelfs gewonnen Stilte. leuk? Vorige week he ch to ren tte ba de dt niet! Je vin ‘Zo ben jij helemaal
Stilte. g?’ aan de hand vandaa ‘Dus vertel, wat is er m heeft, lt Milo. impact die het op he De . tst laa t ‘Weet ik veel,’ mompe he lde rte tor ve e te binnen. Zijn men En dan schiet het m elke week weer. je vader?’ ‘Ben je deze week bij er praten. Wil je lt uit: ik wil er niet ov aa str m he alt even wat je wilt. n aa es ‘Ja.’ All de klas in en jij bepa an ga we t, wa ed. En je go t k or je. Wee is dat oo ‘Dat is vast lastig vo erin meekijken, dan ht ac je les n ee r ve ker mee. Wil je lie zien wat je kunt.’ meedoen, doe je lek e debat! Dan laat je ht ec t he et m en all woon kn overmorgen ga je ge ik kan eindelijk glimlach. udt zich gedeisd en ho j Hi . ‘Oké.’ Ik zie een kleine ten zit te in er acht binnen. Milo besluit discussie hoog op We gaan terug naar e het debat loopt de eg rw lve Ha in. zin oepje s heeft er weer zet ik hem bij het gr écht beginnen. De kla h kan houden. Snel zic or vo r ee m jg ik t kri nie d mening n het ein de winst binnen. Aa en zie ik dat Milo zijn hij t ep sle ten en m waterdichte argu tegenstanders. Met glimlach van hem. voorzichtig een trotse lweg genoeg.
grepen worden simpe
Soms is gezien en be
s 2019
Els Wieman, augustu
16
entor nt Nederlands en m Els Wieman is doce ge in Amersfoort. op het Amsfort Colle
Hoe
gaat
op het
school ? Veel dertienjarigen krijgen regelmatig de vraag voorgelegd: ‘Hoe gaat het op school?’ Vaak gebeurt dat op familiefeestjes. Daar ben je toch al niet per se voor je eigen plezier, maar omdat je moeder zegt dat je tante het zo leuk vindt als je meekomt. Als je pech hebt krijg je bij binnenkomst eerst te horen: ‘Wat ben je gegroeid!’ (Je denkt: ‘Ja tante, dank u tante. U ook, in zekere zin…’ Maar dat zeg je niet!) En daarna komt dan die onvermijdelijke vraag: Hoe gaat het op school? Wat moet je antwoorden op zo’n vraag? Een 7,1 voor wiskunde en een 5,2 voor geschiedenis? Of wil tante iets horen over je vrienden of vriendinnen? Als je aan tante zou vragen hoe het op haar werk gaat, is de kans groot dat ze antwoordt dat het ‘best druk’ is. Dat dan maar doen? ‘Ja, gaat wel goed. Wel druk…’? En dan maar hopen dat tante niet te veel doorvraagt, want je voelt je bij voorbaat al ongemakkelijk onder het hele gesprek. Het is voor tantes en ooms - en ook voor ouders trouwens - niet zo makkelijk om een beeld te krijgen van hoe het met een kind gaat op school. Voor de leerling zelf is het al lastig om te weten hoe hij in zijn vel zit - laat staan dat je dat in woorden kunt vatten en zin hebt om het te vertellen. En de leraar? Heeft de leraar een beeld van hoe het gaat op school? Of komt die ook niet veel verder dan die 7,1, die 5,2 en ‘best druk’? Sociaal-emotioneel leren geeft leerlingen en docenten de kans om bewust bezig te zijn met hoe het gaat op school. Niet alleen om er meer zicht op te krijgen, maar ook om eraan te werken - want hoe het gaat kun jij zelf beïnvloeden. Dat kost tijd en aandacht, natuurlijk. Maar het levert ook wat op: dat kinderen echt groeien in hun persoonlijkheid en sociaal functioneren. Uiteindelijk is dat ook goed voor die 7,1 en die 5,2; want een leerling die lekker in zijn vel zit, presteert beter en geniet daar meer van. Dan gaat het goed op school!
Erik Idema is uitgever bij Kwintessens. Hij werkte in het verleden als docent op een scholengemeenschap in Amsterdam en is vader van twee dochters van 12 en 13.
17
Tips om vakoverstijgend te werken aan sociaal-emotioneel leren
S
ociaal-emotioneel leren als ondergrond voor de school is een gezamenlijke verantwoording. En het mooie is… alle
vakdocenten kunnen met enige regelmaat hun eigen, unieke bijdrage leveren. Zonder gedoe én in samenhang. We geven tips om dit ook daadwerkelijk te gaan doen. De twaalf tips horen bij de activiteiten in de daglijn (zie pagina 6) op www.ondergrond.kwintessens.nl. Pak deze kans om vakoverstijgend te werken aan de persoonsvorming van leerlingen, hun competenties én aan de waarden van de school.
Week
44
Identiteit: Stel jezelf voor! Vak: Engels SEL: Besef van de ander
Week
44
Identiteit en uiterlijk Vak: Biologie SEL: Besef van jezelf
Week
45
Identiteit en karakter Vak: Nederlands SEL: Zelfmanagement
Maak duo’s en laat de leerlingen
Uiterlijk wordt bepaald door je DNA.
De karakters van hoofdpersonen
elkaar vragen stellen in het Engels.
Vertel leerlingen meer over DNA, de
ontwikkelen zich tijdens het
Wat komen ze over elkaar te weten?
werking ervan en het feit dat je het
verhaal. Stel dat leerlingen zélf de
Extra: Laat de leerlingen in elk duo
DNA kunt aanpassen. Wat zouden
hoofdpersoon in een stripverhaal
hun hobby noemen. Laat het resultaat
de leerlingen aan hun uiterlijk willen
zijn... Welke wat lastiger kanten
verwerken in een Engelse duo-poster.
veranderen? Laat een selfie maken.
van hun karakter zien we dan in dat
Op de print schrijven of tekenen ze de
stripverhaal? Leerlingen tekenen
gewenste verandering. Ze schrijven
hun stripfiguur en schrijven daarbij
er ook bij waarom dat belangrijk voor
hoe dat figuur omgaat met dat deel
hen is.
van zijn karakter. Welke tips heeft de leerling voor zijn hoofdpersoon?
18
Week
45
Identiteit en omgeving Vak: CKV SEL: Besef van jezelf
Week
46
Identiteit en voorbeelden Vak: CKV SEL: Keuzes maken
Week
46
Identiteit en dromen/ ambities Vak: Economie SEL: Keuzes maken
De leerlingen werken in duo’s. Leer-
Elke leerling print een foto van een
ling 1 vertelt aan leerling 2 wanneer
belangrijk voorbeeldfiguur. Laat die
Lees het verhaal ‘De palmboom’ voor
hij/zij zich het meest zichzelf voelt.
print in willekeurige stukken knip-
op www.ondergrond.kwintessens.nl.
Daarna ‘boetseert’ leerling 2 leerling
pen. De leerling schrijft woorden op
Vertel op basis hiervan meer over
1 in een houding die daarbij past. Hoe
gekleurd papier die kenmerkend zijn
kosten, baten, winst en verlies. Ge-
voelt dat voor leerling 1? Wat gebeurt
voor dit voorbeeldfiguur én die de
bruik de context van het verhaal voor
er als leerling 2 zegt: ‘Ik snap niet dat
leerling positief inspireren. Tot slot:
concrete voorbeelden. Economie is
je dit een fijne houding vindt?’ Draai
laat de geknipte delen van de print en
ook keuzes maken. Formuleer deze
hierna de rollen om.
de geschreven woorden tot een kun-
stelling en laat de leerlingen daar in
stige compositie plakken.
groepjes over praten: ‘Winst maken is het belangrijkste van zaken doen’.
Week
47
Economische diversiteit Vak: Aardrijkskunde SEL: Besef van de ander
Week
47
Levensbeschouwelijke diversiteit Vak: Informatiekunde
Week
48
Fysieke diversiteit Vak: Verzorging SEL: Besef van de ander
SEL: Relaties hanteren Bekijk het filmpje op www.ondergrond.
Soms hebben mensen met een
kwintessens.nl. Bespreek de kern:
Laat leerlingen concrete informatie in
fysieke beperking extra zorg nodig.
iedereen is verschillend, ook wat
wereldgodsdiensten opzoeken over:
Laat de leerlingen in tweetallen in
betreft financiële mogelijkheden.
feesten, bidden, kleding, God/goden,
hun eigen omgeving zoeken naar
Laat duo’s in de atlas vijf rijke en vijf
regels, gewoonten en gebouwen. In
mensen met zo’n beperking voor een
arme landen zoeken. Klaar? Noteer de
groepjes maken ze daarmee infobor-
interview. Thema: Welke zorg heeft
genoemde landen op het bord. Hoe is
den voor een tentoonstelling. Bij elk
u nodig? Bereid de vragen voor in
de totaalscore van de groep? Kloppen
bord komt een kartonnen spreekwolk
de klas. In de klas vertellen de duo’s
hun ideeën met de werkelijkheid? Laat
waarin de leerlingen schrijven hoe ze
wat ze van de ontmoeting geleerd
ze nadenken over de oorzaak van die
omgaan met al die verschillen.
hebben.
verschillen.
Week
48
Mentale diversiteit Vak: Gymnastiek SEL: Zelfmanagement
Week
49
Politieke diversiteit Vak: Geschiedenis SEL: Keuzes maken
Week
49
Seksuele diversiteit Vak: Maatschappijleer SEL: Relaties hanteren
Ook mentaal verschillen mensen van
Toon de cartoon van de Pieten-
Geef deze informatie: ‘Iedereen
elkaar. Bij snel opgeven of doorgaan
demonstratie op www.ondergrond.
wordt geboren met een bepaalde
met iets leren bijvoorbeeld. Bij een
kwintessens.nl. Vertel over de
seksuele voorkeur die zich door je
sportactiviteit kan dat weer anders
geschiedenis van het sinterklaasfeest
leven heen ontwikkelt. Op wie je
zijn. Laat die verschillen ervaren.
en over de reden van demonstraties
valt, kan veranderen, maar je kunt
Geef uitdagende opdrachten voor
tegen zwarte Piet. Duid die redenen
je seksuele voorkeur niet aan- of
in de gymzaal met verschillende
op basis van feitelijke achtergronden.
afleren. Het hoort bij je.’ Opdracht
materialen. Dat hoeven niet alleen
Laat leerlingen een flyer maken met
voor kleine groepjes: Maak een
gymopdrachten te zijn. Observeer de
feiten over het sinterklaasfeest en de
voorlichtingsspotje van 30 seconden
mentale verschillen. Dat geeft veel
redenen van voor- en tegenstanders
over de zin: ‘Je kunt je seksuele
informatie over de groep!
van zwarte Piet.
voorkeur niet aanleren of afleren’.
19
ONDERGROND
ONDERGROND
Ondergrond biedt impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren. Voor een pilot in het najaar van 2019 zijn dit magazine en een website ontwikkeld. Op de website www.ondergrond.kwintessens.nl vindt u lessuggesties voor zes weken, geschikt voor klas 1 en 2 van het VMBO. De pilot staat in het teken van de thema’s Identiteit en Diversiteit.
Vriend van Ondergrond Op de hoogte blijven van de ontwikkelingen van Ondergrond? Word dan ‘Vriend van Ondergrond’. Vrienden van Ondergrond ontvangen het evaluatieverslag en informatie over interessante ontwikkelingen. Aanmelden kan op www.kwintessens.nl/ondergrond
t 033 – 460 19 40 e info@kwintessens.nl Adres Postbus 1492 3800 BL Amersfoort
Ondergrond – Impulsen voor burgerschap, levensbeschouwing en sociaal-emotioneel leren is ontwikkeld door Kwintessens in opdracht van Verus en UnieNzv met steun van Maatschappij van
Meer informatie? www.kwintessens.nl Volg ons op:
Welstand, Stichting Mariënburgfonds, Steunfonds Rijndelfland & Stichting Jan Amos Comenius.
TIJGEND ● LEVENSBESCHOUWING ● SOCIAAL-EMOTIONEEL LEREN ● BURGERSCHAP ● PERSOONSVORMING ● IDENTITEIT ● DIVERSITEIT ● PILOT