Iteneimek : le premier livre en Wayana by la1ere

ITËNEIMËK Kunolo

_ SAWA 2016-2017

Akajuli, Asiwae, Ikale, Kulitaikë, Mataliwa

Enetop Akenakalëne Mamin Mïseu Pampila LabEx – Uhpak eitoponpë tom hemalë pona

I Eputop ekalëtop 1.1. Tïpunehpohem 1.2. Eputop olok opinë 1.2.1. Olok jau watop 1.2.2. Olok tom 1.2.2.1. Sili 1.2.2.2. Takwa 1.3. A ptëtop 1.3.1. Olok ahmit 1.3.2. Olok 1.3.2.1. Ipotka alokï 1.3.2.2. Imunpïlïn alokï tëwanëhmokem 1.3.2.3. Wïlïpiman 1.3.3. Olok a ptëtpë Kajen mïseun po

II Uwatop po aptau tëmëhamo 2.1. Mïkahpa 2.2. Hamele 2.3. Ëkïlapëja ahmit 2.4. Ëmekho, ëmehna 2.4.1. Ëmekho 2.4.2. Ëmehna 2.5. Ëpëpata, ëpëmït, pasik 2.5.1. Ëpëpata 2.5.2. Ëpëmït 2.5.3. Pasik 2.6. Wejahpa 2.7. Akawale, mï, pan , hulu 2.7.1. Akawale 2.7.1.1. Akawale mawu ke 2.7.1.2. Akawale alimi pupot 2.7.2. Tïmï 2.7.3. Pan 2.7.3.1. Pan kaikui pitpë 2.7.3.2. Pan kahulu 2.7.4. Hulu

2.8. Waipu, walehna pëkën, mitulu 2.8.1. Waipu 2.8.2. Walehna pëkën 2.8.3. Mitulu 2.9. Weju 2.10. Ënep, tapuju 2.10.1. Ënep 2.10.2. Tapuju

III Lamna 3.1. Waiha 3.2. Ehpa 3.3. Kololo 3.4. Ëtakenaptëtop 3.5. Kunana Pulu ahmit – Wama, jawujale 3.5.1. Kunana pulu ahmit 3.5.2. Kunana, helëhnë tëwepuhem katop 3.5.2.1. Eluwa kunanan 3.5.2.2. Wëlïi kunanan 3.5.3. Kunana pëkëna hamo 3.6. Iwehkatop 3.6.1. Ëwok apëleputpë 3.6.2. Ilak wehkatop 3.6.3. Okomë wetkatop

IV Okï ïtop 4.1. Tëlïhem 4.2. Kalawu 4.2.1. Kalawu (ëlemi) 4.2.2. Ëlemi malalëma 4.3. Tëpijem luwen 4.4. Kawai

V Epukeptop 5.1. Mïïn (imïïn) 5.2. Ëhewuhnëptop 5.3. Takalamatpë 5.4. Ëtanïmëmëtop 5.5. Ëhenetop, ëhenematop 5.5.1. Ëhenetop 5.5.2. Ëhenematop 5.6. Tëhem, okï 5.6.1. Tëhem, tëpïhem 5.6.2. Okï

5.7. Uwatop 5.8. Ëhetamikatop 5.8.1. Akuli man 5.8.2. Kapiwala man 5.8.3. Jolok man 5.8.4. Aluhpëmpëm man 5.8.5. Kulima man 5.8.6. Pëinëkë man 5.8.7. Alimi man

VI Tëmamine eitop 6.1. Tëmamine mïseu tau 6.2. Wajana apalai mïnpalë pohnëptop pëk 6.3. Ëhepaimëtop 6.4. Enepotop Maka eitop Ipokanutpë (ipok manatëi) Tïlïtpon kom

Akenakalëne Mamin Maa, helë maminumtoponpë pëk mënehekalëja. Helë pampila ïtoponpë pëk. Malalë, helë pampila man, pkahem me, sikolo talï tom, winënmelë, tëneimëhem me wajana, apalai tom nïlïtpï. Akename helë tëmamine eitop kunëtakïma MCG po, juni 2016 aptau. Malalë, ë komotpë tom eneimëne tot talë Kajen po, akename imëkïtpï tom man: Aimawale, Alijapane, Ikale, Jailupïn, Pekijen, Mataliwa, hunwa tot kunehak. Ë kom upak aptau kalipono tom nenepïtpï eneimënanom me, mïseu tau. Malalë, molo kuneneimë tot kolenma kutamu kom mïnpalëtpë tom olok, maluwana, pïlëwu, pumali, tumeli kohle. Helë mïjak 9/09/2016 aptau emna kuntëm Pahi po (mqB-JC) Aimawale, Akajuli, Ikale, Jasila, Mataliwa, Pekijen, hunwa kunehak emna. Malalë, mëje emna kuneneimë uhpak alëtpï tom maluwana, kapalu, potpu, malija-ku me lïtpï pakila je, oka wewe kalakumïlï ïlïtpë, kuhun-kuhuli, kalipo tom, halikëtë tom, hunwa. Malalë, ihpenë lep kole upipophak tëweihamo, ë komotpë tom, ehet upipophakan kom kunehak molo. Mëham akenamehle wajanahtak imëkïtpï tom, ëitële wajana pata tom aptau imëkïtpï, (helë ehet kom): Henri Coudreau 1880 po kunmëk, malalë Jules Creveaux 1881 po kunmëk, hunwa.

Halikëtë – olok pëkën, pïlëu ke ahmit he, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Halikëtë – olok pëkën, makwa li pupot, sili ke, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Halikëtë – olok pëkën – ispot wë- wëlën he, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Halikëtë – olok pëkën – wama kaphem ahmit, sili ke, makwa li pupot ke, © Mataliwa, mqB-JC, 2016 5

Mïseu Ë komotpë uppakat aklamatop tom pakolon tau. Malalë, helë eneimëtpï tom pëk maminumtop kunehak. Masike akename eneimëtop kunehak Kujan po (MCG), ë komotpë tom eneimëtop, malalë ë lïtpë tom ïlëmëtop tom mëlë tau kunë lï. Malalë Pahi pona kunëhalë wajana tom, upak alëtpï tom pëkëhnë lëken kunehak eitop mëje. Kolenma kunehak ë komotpë tom, kutamu kom wajana, apalai katpë tom, hunwa.

Kujan mïseun, Kajen po (MCG) Helë akename tëmamine eitop kunëtakïma Kajen po. Ë lëtpë pëk tëmamine eitop tom wajana apalai nïlïtpï tom pëk upak. Malalë helë uhpak ë lëtpë aklamatpë tom enetop tau; eneimëtpï tom. Helë kom pakolon tau kunehak olok mïnpalë tom, hapon kom lëken. Malalë kunehak ihpe olok apo, a (ihpot) tom, tëpijem luwen mëlaimë amo hawin. Maa, tëpijem enepu pïlëu talekem (talesitkem) mawu ke tënïkem tukui upo hapon ke tuhponokem, ëmekho, ëpëpata, akawale, pan kaikui pïtpë, olok takwa (panamuton), kunana, iwehkatop. Molohnë kunehak luwe tom ëhepï hnë ëhelak tëweihamo, peu-peu, lïjo ewu, welëh-welë hunwa. Helë kom upak aptau tulakanamo ewu, imjata ewu, pïtënotpë tom ewu, tamusi man kom ewu koko awainalïhtau tëtëhamo tom hunwa. Hakëne waipu, eluwa katop man pisak wëlïi aptau man mala lëken ipisanumna. Helë man kaphe mawu ke. Akawale helë mawu ke lïtpï kamisa tunu. Pan kahulu ke lïtpï, ëkïlapëja ahmit tom hunwa, kunehak talë.

Luwe tom tëneimëi ipohnëptop me, © Camargo, MCG, 2016

Lydija milikpoimëi ehet tom, © Mataliwa, MCG, 2016

Pahi mïseu (mqB-JC) Helë omëtop po tëmamine eitoponpë Pahi po, mëlëlë hapon kom pëk tëmamine kunehak wajana, kajen po enetpï tom hapon pëk, upak alëtpï wajana apalai tom katpë. Molo, lome kohle ë lëtpë eputoponpë mïnpalëtpë, olok jau uwatoponpë, malalë ihpe kunehak maluwana, pamkali, pëmït, simali, mïjele, kalipo, tuma enï, oha okï ïtop, kawai, puupu, omohtuk (kïnkïi mumkë ka p lïtpï), luwe tom, luwe puupu etëtop, okalat, pakala olok enï (kuluwa kaphem), pakala peinom kijapok pupot enï, ku uputpë (upkalapitpë ihle), akawale alimi pupot ke lïtpï, mawu ke lïtpï hunwa. Malalë kolehnë wë- wëlën kom. Maa, ihpe kunehak pampila 6

pkahem pëkëna lïtpï upak wajana tom pakolon ïlëmëtpë. Molo kunehak wë- wëlën kom tëmaminamo. Malalë tëmamine tëweitop kom pëk tuwalonumatse kunehak tot. Maa, ihpehnë kunehak kalipono tom, ë komotpë iwëhjalakatpï tom, ipokela iwë lïtpï petukwaimënanom hunwa.

Imenka pëk tot, © Camargo, mqB-JC, 2016

Mïkahpa pëk ëtunë pëk, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Pampila Helë pampila ë komotpë aklamatpï tom milikëmëtpë, pampila pëkëna wajana omi jau. Malalë pampila jau man mïnpalëtpë tom, malalë uwatoponpë tom ïtoponpë, talë Kajen po malalë Pahi po, hunwa. Masike helë emna kunïlëmë pampila pëkëna, itënkapamëmëla eitop me wantë aptau. Tuwalë lëken peitopï tpë tom eitop me. Helë man kolenma lep top tom, lome apsik lëken emna kunïlï helë pampila jau, hunwa. Malalë upipophakënma kunehak ipohnëptop emnaja, upak aptalïtpë tom pëk tënkapamhe hapon einë ke wajana me, apalai me, hunwa. Masike apsik lëken emna kunïlï helë jak. Wantë aptau ipohnëptop me hemele, hunwa. Helë pampila eheptëtoponpë mënke uhpak mïnpalëtpë alëtpï tom ëitële. Mëlë komëtpë upijëmëtpë, eneimëtpë. Moloinë, eneimë hwë aptau enepëmëtpï me man. Epola mëkëmëtpë patak mënke. Masike man Ïtëneimëk me pampila eheptëtoponpë lëken. Lome omi jau man, helëmna lïtpï lëken mëlë pampila eheptëtop me. Opinë ipohnëptop enetëk: I mënke: itëtpï E mënke: eneimëtpë M mënke: mëkëmëtop

LabEx – Uhpak eitoponpë tom hemalë pona Helë man ëhepatop pepta malë upak aptalï pëkën kom tëmamine eitop. Malalë mëlë ehet me lïtpï aptau mënke upakële eitoponpë hemalë pona mënke. Mëlë man nïlïkhe tëweihamo apëtomane me; malalë helë SAWA nïlïkem. Helë mënke kalipono, wajana, apalai tuwalonu, mënke. Malalë man helë maminumtop wajana, apalai nupotpï me LabEx jau eitop: « Les passés dans le présent ». Helë maminumtop malë tëweihamo me man mïseu, LESC (CREM, EREA), MAE, UPN, ëtakëlënme iwë lïtpï tom. Upak aptalï ë lëtpë tom aklamatop pakolon (mïseu), helë alëtpë tom enepoimëne. Helë talïtpë tom eneimëtpë, pkaimëtpë, milikëmëtpë, helë pampila awohamna ïpone. 7

I Eputop ekalëtop

aa, helë eputop pëk ekalëtop apsik lëken. Uhpak aptau wajana tom eputoponpë tuwahem po aptau. Malalë wajana tom eputop me ka p iwë lïtpï me man helë. Malalë man helë, akenamehle aptau uta tpïlïja (nipanakmatpï) panakmai, ehet Alalikama. Pajakwa tom epululuhtau aptau, kalawu elemi panakmai. Akïmatop poinë, pëtuhku panakmai eja akatop pona, (ikohmamï poinë awainatop pona) hunwa. Malonme hawele me aptau tënei eja, h pajakwa tom lëken tënei eja, kalawu, pija tom malë kunehak ihtawëhe, hunwa. Masike wajanaja tukukëmëi hemele, ika p tukukëmëi. Mïhja man helë ekalëtop, hule man pëtuku ekalëlïhtau aptau. Maa, helë eputop uhpak aptau wakïnpë tapek, ilak tom opatoponpë epunëhtau aptau, isano me mapaimalë eputoponpë. Upak aptau awolemïla eitop me, ijalimephakëla eitop me, ëleumela eitop me, elamna eitop me, awomiphak eitop me tom eputoponpë helë. Masike upakatonom eihe ëke-ëke melanma tamusi man kom, malalë kunumusi man kom, tëwepuhe esike. Maa, akename aptau punehpohem menke einë, imjata, waluhma, hunwa. Uwatop ëtanïmïlahnë (ënakïmalahnë) aptau. Malalë ijum kom mënimenke, talanme itamu kom, talanme inot kom, hunwa. “kami, kupunehpojai nai, tuwalë nai eikë” mënke tot. Moloinë kunanaptëi, kunana kaphe ( he) ilak ahmit me. Talanme, talanmehe aptau kunanaptëpoi itamuluja, uwa aptau iwekïlïja kunanaptëpoi. Uhpak lë ekunanaptëtop apumai einë, uwatop pepta akenamepsik tom, malalë ipune uhpak lë tuwalonumai, talanme eluwa kunumusi, talanme wëlïi tamusi, hunwa. Malalë uhpaklë tëpijem mïmpalë (namëlu) tom kaphe, olok tom, malalë inamëlu tom kahulu man kom, kahulu tëpu tom. Pëtuku tuhe mëklë punehpohem, iwëtakïmnëptop pëk, ëhenematop tom pëk, hunwa.

1.1. Tïpunehpohem Maa, punepohem mïja mëlë-mëlë mënke ijum, ije, itamu, inot hunwa. Malalë, punehpohemïja, epukë mënke iwekï ipok, anumhak, hekehe eitop me mënke tot. Epulula ëwaptau hekehela, anumna ikïphak hunwa manai mënke tot mëklëja. Malalë, epulula ëwaptau wëlën kom ëpokehwëja, epulupïn mënke tot ëpëk. Masike epukë itamutpë pampolola ëweitop me, ikalipam mïla (ijëlukë mela) ëweitop me mënke mëklë tëpijemï ja. Moloinë, mëklë tuwatop ihjan kapja tëwepuhem, ikenanpapïn tëkalem. Malalë, ije awono tom amëheptëja ihjan, mawu ekumja ëmekho man kom ïtop me.

1.2. Eputop olok opinë Eluwa kom, tëpijem alokï lëken, helë olok uhpona hem tuwanïphem, tolopït tom pupot ke man hpomai. Malalë tëwepuhem lëken eluwa mënuwanïpja pepta tawake eitop aptau. Malalë man, helë ïtop, mënëtkapja akename apo wama ke. Malalë mënëtkapja uputpë enek lëken. Malalë enepophakënma man, helë wanïptop. Lome anumhak hulenma man, olok opinë eputop ïtop. 9

Maa, molohnë man olok jau watop tom apsikan me aptau luwe tule me watop okalat malë. Helë me watop man asimhak. Malalë kole mëwihnëla mënë ja mëkpalë pupo npë tom, okalat lëken mënëhpïmïja olok pëkëna.

1.2.1. Olok jau watop – Ihmato me tëweihem wajana-apalai Maa, helë ïtop me aptau akena me wama pëk man ïtënë ituhtak. Mënëtapëke, mënëtuwakmïja eneptop me ëwutëna hunwa. Malonme mënepkëlëja pëkënatpë met me (1met me). Moloinë, mënehahke, mënëhwetepke, mënehahmike hunwa. Mënëtkapja anapamïi ïtop ka p mënë ja uputpë enek lëken. Ëhepëkëna mënëtapëhja melem iweitop me. Akïmatoponpï man tupje lomona. Masike uhpo lëken mënëhpïmïja mami pëkëna kulaiwat tëkuhpa ke. Uhpono mehle tantamilik man me mënë ja mami. Helë pëkëna pïlëu mënë ja ajau uhpo awopo. mqB-JC tau – Helë olok apo opinë kupime tëweihem. Moloinë uhpono me man kupan hunwa. Tëwepulëmëhem katop po helë ka p mënë ja olok. Helë olok a ptëtop aptau mëntëja kokopsik hapon tanme (9:30 julu) tom aptau. Pakala olok enï ke tëmjahe mëntëja mëklë tëmamine eihe. Olok a ptëlïhtau mëklë mëntëja pitë lëken uwala. Helë olok a ptëtop lë lëken. Malalë, man tot wë- wë. Maa, wë man olok a ptënanom, wë luwe anuptënanom mëlaimë amo hawitpë anuptënanom hunwa. A ptëkepheinë aptau mënëtukëmëja tot. Maka aptau mënukukja tot hunwa.

1.2.2. Olok tom Maa, olok jau tawake eitop man hakëne. Ihpe man uwatop pepta, uwatop luwe me hunwa. Malalë, man olok mïnpalë me (pupot) tom: pija, kijapok, kulima, kunolo watkï, kulai-kulai, alalawa, kunolo, kijapok, kulasi, (kijapok, alalawa), kulasi ap wï. Maa, helë talaima pupot tom: alalawa watkï, kulasi kunolo, sïp-sïp, sili, kaikui pitpë hunwa.

Olok ispot ke wë- wëlën, © Camargo, mqB-JC, 2016

Olok eputop, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

1.2.2.1. Sili Helë olok pëkëna hem jephak man silih-sili mënke uwanëhtau. Helë mënëhpïmïja kunolo watkï pëkëna tëpule. Helë sili, lapok-lapok kataputpë ïlïtpë olok silin me. Malalë mïkahpa pëkëna, mënë jahnë helë sili. Helë mënë ja olok pëkëna silih-silih ikatop me uwanëhtau. Lapok-lapok walinutpë helë, enepophakënma man helë uwanëhtau.

Sili olok pëkën, © Camargo, mqB-JC, 2016 Kunolo watkï, olok pëkën, sili malë, © Camargo, mqB-JC, 2016

Halikëtë sili malë, © Camargo, mqB-JC, 2016

1.2.2.2. Takwa (olok panamuton) Helë man he mawu ke akawale ïtop ka p. Malonme epelï me man kuliputpë kataputpë jomtëi, hpomai kunolo pupot ke, kijapok pupot <iwatkï ekatalï> hunwa. Helë olok pëkëna hem uwanëh tau. Mawu ke man he helë, malalë kuliputpë kalawatpë ke man he. Moloinë kunolo pupot ke man jomtëi kuliputpë kataputpë. Olok pëkëna hem helë, kuliputpë kataputpë ke lïtpï. Mawu ekumïtpï man ipisan me he.

Takwa hakënë, © Camargo, MCG, 2016

Takwa ejale enetop, © Camargo, MCG, 2016

Takwa – olok panamuton, © Mataliwa, MCG, 2016 11

1.3. Atïptëtop Olok a ptëlïhtau akename apo teimatop mënëtwëja lonak. Mëlë man topopalai hem me a ptëtop, olok apo ahmit me. Helë po mënëta ptëja olok tolopït pupo npë ke olok me top me.

1.3.1. Olok ahmit Wewe mënë ja topopalaihem me. Apopalasin man tawahepsik ilamnau. Epu tawahehnë apopalasin malë welo ikatop me. Telek kala iwei top me, mënepïmïja kulaiwat ke uwa aptau tuwëi sipiki ke. Malalë, man ipo tamsilëi. Malalë, uputpïlïina apopalasin mënë ja. Akename kawë haipa mënë ja, opinë etpi me kamisa mënë ja pehnapikatëla iweitop me. Moloinë mënë lëmëjahnë opinë haipa kuluwa ïlïtpë maka eitop me. Moloinë olok me mënë ja. Imïmpalë me man: lapok-lapok walin, kïsi po , makui watkï. Ihpot me man: pija, kijapok, kulasi tom. Maa, ihpe man ëhelowau olok ehet: Ipotka alokï imuli mïn, imunpïlïn alokï tëwanëhmokem, ijumïi man alokï wïlïpiman hunwa.

Kïsi po olok pëkëna hem, © Mataliwa, MCG, 2016

Olok ahmit wama ke kaphe, © Camargo, MCG, 2016

1.3.2. Olok Olok mënë ja, ëhelowau wë- wëlën me tëhetke. Tëwemuletpë kahem alokï, man kolela ihpomatop apsik, tëwepulëmëhem (imunpïlïn) alokï, aptau mëlë tëwanëhmokem, iwepukepïtpï alokï me aptau man wïlïpiman. Helë pëkëna hakëne olok eitop ka p man, helë pëk ihpomatop.

1.3.2.1. Ipotka alokï Olok helë uhpono. Ipotka, tëwepulëmëhem alokï. Helë ipotka alokï me aptau akena mehle eputop (emuletpë katop). Malalë, man kolela ta le mëhe malalon alokï pupomatop. Ihpe man: haipa, sip-sip, hama, hama pïmïtop tom hunwa lëken. Moloinë, man ihpomatop me tolopït pupo npë tom: holoho apë, pija umot, kulima watkï, kijapok watkï, kulasi pupot, okalat hunwa. Ikunanan me mënë ja paku me lëken. Ipuluu me man ilak lëken. Ipotka alokï imuli mïn. Helë mule tëwepuhem katop lë. Helë apo kupe. Ikuptëpsik mënë ja tolopït pupo npë tom ipëkëna.

Ipotka alokï akename eputop, © Camargo, mqB-JC, 2016

1.3.2.2. Imunpïlïn alokï tëwanëhmokem Helë olok aptau man hakëne epulëmëtop po, ëhemulit me man. Lome, opinën me he me aptau man kupepsik. Helë aptau man kolepsik tom hapon mïnpalëk holoho apë, pija umot, kulima watkï, kijapok watkï, kulasi watkï, kïsi po , hama, sïp-sïp, sili. Kunana me mënë ja mëkpalë man kom me. Eluwa kom kunanan man awaina kuptë hpomai tolopït pupotënpë tom ke. Malalë, man pulu me aptau okomë lëken. Malalë, helë tëwepulëmëhem alokï. Ikuptë lëken mënë ja olok mïnpalë. Malalë, ëhelowau me man haipa, epola ilamnau mënë ja pija pupo npë tunumehnë. Malalë, man olok apo mulimhe mami ke, hunwa.

Olok a – ëhekatailë walume he, © Camargo, mqB-JC, 2016 13

Olok – Imunpïlïn alokï me, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Tëpijem eputop po aptau, © D. Campos, 1975

1.3.2.3. Wïlïpiman Helë ëhelowau me eputop maka eitop epukep top. Malalë helë olok mënë ja ëhektuhpo apo. Maa, imïnpalë me man tolopït pupot, tolopït watkï (kulasi watkï ipïmholï, kulima watkï, kijapok watkï, holoho watkï, kulum apë, ëwok pupot, alalawa watkï) hunwa. Ihpehnë man hama; malalë hpohe, hama, (okalat), kïsi po , sili, sip-sip hunwa. Moloinë kunana me mënë ja haikane, ëkëjuimë hunwa. Maa, pulu me mënë ja apala, okomë, kapheu tom, mëha maka eitop hemele. Malalë kunana mënehpo me tolopït pupo npë ke. Ikuptë mënë ja olok mïmpalë. Tëwepulëmëhem alokï, wïlïpiman epukeptop, tepukephem alokï me man. Apo man ipotka alokï ka p pëkënatpë aptau. Masike hakëne mënë ja ëtuhpona, mëlë pëkëinë. Malalë ikuptë mënë ja imïmpalë tom, ëhektuhpolo man a tom, ëhja pëk. Olok – wïlïpiman ëhektup po tëwëihem, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

1.3.3. Olok atïptëtpë Kajen mïseun po Helë olok a ptëtoponpë Kajen po, akena me kunehak a ptëla. Moloinë musée umï n nuja kunupo wajana tom a ptëtop pëk. Masike ëkunka umï n mëlë pëk, mïjalë kunemek tot hemele a ptëi. Mëlë maka aptau umï n pëk tëna nïja kunka a ptëtpon kom. Enïjak lëken pohe kunehak tot tënehe me wantë aptau. Malalë Mataliwa tëneimëhem ïne kameha ke olok 14

a ptëlïhtau Pekijem, Akajuli tomoja. Maka a ptëkep hwë; lïtpï enepoimëne Kajen po, Awala po hunwa. Akename hakëne ëwutë po kunenepoimë olok a ptëtpë tënehem me helë ïlïtpë. Molo man hemalë olok Kajen po, ë lëtpë aklamatop pakolon tau. Mëlë olok mïnpalë kunehak molo ëhmelë apo upomatop tom. Upak Alamapokan nenepïtpï kunehak helë Daniel Schoepf malë wajana patau tëwaptawëhe.

Olok akename lïtpï ipohnëptop me lëken, kaikui pitpë ke, © Mataliwa, MCG, 2016

Olok a ptëtpë – ipotka alokï, © Camargo, MCG, 2017

Olok a ptë pëk Akajuli, Kulitaikë malë, © Camargo, MCG, 2017

Helë kunolo watkï olok a , © Camargo, mqB-JC, 2016 15

Eitoponpë – Talë kunehak olok me hem Kajen po ahmit imïnpalë ihpomatop tom a ptëla lëken ( lïla olok me). 2016 weji aptau MCG tau wajana ë lëtpë eneimëtop pëk kunëtakïma. Mëlë me kunene tot molo aptau kunëtulu tot ihmato umï n malë mëlë pëk. Tala manatëu helë ënïlïla tënehem me talïhnau kunka Wajana Palasisija. Ipok lïhe ëwaptawëhe kunka mëkja ejahe. Masike 2017 aptau kunehak helë a ptëtop molo Kajen mïseun tau. Kololotpë ïne tot a ptëtop ahmit me ëtapalakan wewe me. Tïna nom kunehak Kulitaikë, Akajuli, Mataliwa mëhe ne tëneimëhem me, Ikale kunehak tala ihpomatop akenaptëtop milikne me. Palasisi akëlën kom Pilip, Elijan umï n tom hunwa molo kunehak emna akëlë.

II Uwatop po aptau tëmëhamo

uwahamo, mënemïnpalëptëja enepophak tëweitop kom me eluwa kom wëlïham hunwa. Maa, tëpijem eluwa aptau man kole imïnpalë, olok tom malë. Maa, wëlïham aptau man kolela hapon eluwa ka pïla. Ihpe man tëmëhem pumali, pasik, hulu, kahulu, pan , akawale tom. Molohnë man eputop olok mïkahpa, ëlepata apulu, ëmekho, ëpëpata, ëkïlapëja hunwa. Helë kom wanïptop tom enepophak kalipono ïneme man. Weju wejahpa akawale wëlïham enepophak ïne me.

2.1. Mïkahpa Mïkahpa mënë ja wë- wëlën me, ëhehtau man top tom: Mawu ke lïtpï: helë mïkahpa mawu kaphem (kaphap) tolopït popo npë tom ahmit me man. Eluwa kom lëken (mënïkapja) helë ïhe, milikhe man iwaliktau. Moloinë hpomai, helë elepatalïina kalapu anon me, kunolo pupo npë tom ke, mamhali hunwa. Malalë man ihpe mïkahpa silikem.

Mïkahpa tom uhpak aptau uwatoponpë, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Helë pïlëu ke lïtpï. Molopi ke man putse ilamnau, mëlë polo mënëtokoja anon ïtop me, kalapu milikut mehnë lëken mënë ja. Mënehpome kïjapok, kunolo, kujali, mamhali tom pupo npë ke, hunwa. Wama ke lïtpï: wama kehnë mënë ja mïkahpa. Tïmilikhem me tom mënëtkapja, moloinë mënehpome kulasi, ëwok, kunolo pupot tom ke. Upak lïtpï helë, hemalë lo hapon man kaphe pïlëwu ke.

Mïkahpa – pïlëwu ke ahmit tÏhe, kijapok watkï , kunolo watkï, kulasi emhulu, mamhali pupot, alalawa pupot, © Mataliwa, mqB-JC, 2016 17

Mïkahpa helë eputop, uwatop: Mïkahpa helë tëpijem nuwanïpï lëken uwatop po, eluwa kom, wëlïham hunwa mënuwanïpja. Helë ahmit man he pïlëwu ke. Pïlëwu hahahkai, moloinë ëheëhekatau he ipïmïtop me, kulaiwat man ipïmïtop me. Moloinë mënë ja ihpot me: akena me man he kijapok watkï, moloinë kunolo pupot ëhelowau me ëhektuhpolo, moloinë emhulu, ipïmholïn, hunwa.

Sili mïkahpa pëkën, © Camargo, mqB-JC, 2016

Mïkahpa – mawu ke he, sili ke, kunolo pupot, mamhali pupot, kijapok watkï, milikut ke, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Mïkahpa – makui watkï ke lïtpï awotau, © Camargo, mqB-JC, 2016

Helë kom ëhepëkëna pïmïtop me man mawu. Maa, moloinë man etpi me (iwenailon me) mamhali ahmuton, ipotsikï me kunolo pupot, hunwa. Malalë man helë ahmit me he mami. Moloinë man ewa me mawu. Malalëhnë helë ahmit tom me mënë ja wama ïlïtpë.

Mïkahpa mawu ke lÏtpï ahmit, © Camargo, mqB-JC, 2016 18

Mïkahpa milikut jamhe mawu ke, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

2.2. Hamele Hamele ahmit mënë ja alakupi ke, moloinë kaphe mawu malë hakëne pepta, apsikan hunwa, kulasi pupot ke.

Hamele jau mule, alakupi ke he mawu malë, © Camargo, Alatalipo patau, 2009

Hamele jau eluwa kom luwe tëtëi, © A. Ibañez, Antécume Pata, 2009

2.3. Ëkïlapëja ahmit Ëkïlapëja me man he wewe, tëklëi papake hapon. Mawu ke man he ipïmït. Malalë mënë ja ipëkën tom me ënïk palë tom. Helë mënëhpïmïja walik tak.

Ëkïlapëja ahmit, wewe ke, © Camargo, MCG, 2016

Ëkïlapëja – ahmit kaikui me wewe ke, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Ëkïlapëja, ëwok anehpot, © J.-P. Boulay, MCG, 2016 19

2.4. Ëmekho, ëmehna Ëmek pëk tëmëhamo me man, helë kom ëmekho, ëpëpata tom tawake eitop po tëmëhamo helë kom.

2.4.1. Ëmekho Tëpijem emekun pëkëna hem. Maa, he man helë mawu ke. Akawale ïtop ka p man he ipïmïtop malë.

Ëmekho mawu ke, © Mataliwa, MCG, 2016

2.4.2. Ëmehna Ëmek pëkëna mënëhpïmïja, kahulu amëheptëtpë, moloinë tëmëhe hunwa.

2.5. Ëpëpata, ëpëmït, pasik Ëpë pëkëna hamo helë ëpëpata, ëpëmït tawake eitop po hamo helë kom.

2.5.1. Ëpëpata Tëpijem emekun pëkëna hem. Maa, he man helë mawu ke. Akawale ïtop ka p man he ipïmïtop malëhnë.

2.5.2. Ëpëmït (ëpëtu) Ëpë pëkëna pïmïhem, kahulu amëheptëtpï, wam-wam me mënëhpïmïja. Malalë eluwa kom, wëlïham hunwa mënamëja. Ëlepata japulu, mawu ke, kahulu ke hunwa, © J.-P. Boulay, MCG, 2016

Ëpëpata, © Camargo, MCG, 2016

2.5.3. Pasik Ëpë pëkëna hem helë pasik. Mënelak me ëpëmït amatak ëhewake eitop aptau mënë ja. Eluwa kom mënamëja uwatop po; malalë ipëkëna mënëhpïmïja hulu. Enetëk opinëpsik hulu po. 20

2.6. Wejahpa Wejahpa helë kahulu amëheptëhap. Malalë, uwatop po aptau tuwanïphem helë, enepophakënma man helë jau aptau einë. Malalë man kahulu tomohpe takpilem, siliman, kolokem, tawaman tom. Malalë, helë wë- wëlën me mënïja wëlïham, tëmëhamo me.

Pasik, kunolo watkï ïhem, © Camargo, Pahi po, 2016

Pasik kunolo watkï ëhelowau lïtpï, pïlëu ke ahmit, © Camargo, Itapeky (Palu kwau), 2014

Pasik kunolo watkï, hakëne lïtpë waitakala uwatop po tëmëhe, © Camargo, Suwi-Suwi Mïn po (Palu kwau), 2015

2.7. Akawale, tïmï, panti, hulu Akawale mëlë kole mawu ïlïtpë, mï aptau man pëkënatpë mawu ekumïtpë ïlïtpë kamisa tunu me mënë ja. Helë kom pëkëna iktuhpolo mënë ja kamisa.

2.7.1. Akawale Akawale mënë ja hakëne mawu ke hem ihpe man alimi pupo npë ekumhap ïlïtpë hunwa. 2.7.1.1. Akawale mawu ke Helë akawale man he mawu ke ipïmïtop malë. Eluwa kom akawalen helë, mawu ke lïtpï kamisa tunu etkapatop me man hunwa.

Akawale mawuke, © Camargo, MCG, 2016

2.7.1.2. Akawale alimi pupot Maa, alimi pupot ïjahnë einë akawale me. Alimi tuwëi aptau ihpot kïhe top me akawale me. Moloinë sisihnak he ilasilamtop me, poknela iweitop me. Moloinë, tëkumhe pëtuku akawale me iwë top me. Malalë akawale mawu ïhap iktuhpona mënipïmïja einë, hunwa.

Akawale – alimi pupot ke, © Camargo, mqB-JC, 2016

2.7.2. Tïmï Helë eluwa kom katop lëken, mawu ekumïtpë helë mï me. Mule me poinë hem helë kamisa tunu. Hemalë aptau, mï jawëla imjata tom sike. Upak lëken kamisa jau panëk eihe tot. Peitopït lëken man kamisa jau sikolo pëk tëwesi kom ke.

2.7.3. Panti Maa, pan mëlë kamisa etkapatop. Malalë enepophakënma man milikhe pëtuku esike. Kahulu mëlë uhpak aptau enetpï talanme. Wajana nenetpï, apalai talanme nenetpï tom helë. Malalë ihpe man pan me hem, kaikui pitpë ïhap, wahkïmït me hapon mënepïmïja, akawale tom kutuhpona. 2.7.3.1. Panti kaikui pitpë Maa, kaikui pitpë man ipokehnë pan me aptau, lome pan hle mela man. Akawale hapon me lëken. Malalë, kaikui milikhem pitpë lëken man ipok, enepophak esike. Uwatop po aptau lëken wajana tom helë amëhe. Masike, akawale mënë ja akena me, talanme hakëne. Moloinë man ipëkëna alimi pupot. Moloinë hemele kaikui pitpë. Malalë, helë kaikui pitpë uwatop po tëlë-tëlëhem lëken. Masike, ëhmelë lëkenula man amëtop uwatop po aptau lëken ëhewake eitop me mënë ja. Eluwa kom mëna-mënalëja. Wëlïham uwanma kahulu lëken weju, wëlïham namëlu me.

Eluwa kom pan n – kaikui pitpë, © Camargo, MCG, 2016 22

2.7.3.2. Panti kahulu Helë kahulu kaphap (ïlïtpë) pan me. Helë wëlïham mamin. Malalë man ipëk ënïkjam kom, tolopït man kom, kaikui man kom, ë kom man kom, mëkpalë man kom, hunwa ipëkëna mënë ja imilikut me. Malalë man wë- wëlën me kahulu anon tom, takpilem, taliliman, kolokem, sili man, kuli-kuli wet, kuteiman tom hunwa.

Eluwa kom pan n kahulu ke lïtpï, © Camargo, MCG, 2016

2.7.4. Hulu Helë kulum apëtpë, mënë ja tëwale mawu ke mënëhpïmïja pasik pëkëna. Pasik mënelak me ëpëpata amatak. Uwatop po aptau tuwahamo okalat jau tëweihamo mënamëja. Pup kï polo hapon mënë ja hunwa.

Hulu – kulum apëtpë, pup kï polo, © Mataliwa, MCG, 2016

Hulu – kulum apëtpë, pup kï polo, © Camargo, mqB-JC, 2016

2.8. Waipu, walehna pëkën, mitulu Walehna po hamo ehet mëlë waipu ihpe man mawu ke lïtpë, kahulu ïlïtpë hunwa. mitulu helë kahulu ïlïtpë, mënë ja mi polo tawake eitop aptau mënë ja.

2.8.1. Waipu Helë, waipu mawu etkinan ekumhap kapïtpë. Malalë, helë mënëtamëja wasi pëk, walehna polo hapon mënë ja. Malalë, wëlïham lëken helë ïja, tuwalon komohnë lëken mënïkapja. Malalë, ëmelë lëken man amëtop, uwatop po lëkenula. 23

Malalë, man helë hakëne top ihpe man ipisanumïn, pisakem hunwa mënë ja. Masike, eluwa kom, wëlïham hunwa waipu amëja. Masike man hakëne waipu ïtop. Malalë, eluwa kom waipu man pisak, wëlïham waipu man ipisanumna.

Eluwa waipun, © Camargo, mqB-JC, 2016

Waipu ïtop, © Camargo, mqB-JC, 2016

Eluwa waipun, onot ke tonophe, © Mataliwa, MCG, 2016

2.8.2. Walehna pëkën (waipu kahulu) Walehna pëkëna mënëhpïmïja, kahulu amëheptëhem.

2.8.3. Mitulu Helë pïlak pëkëna pïmïhem, kahulu amëheptëtpë, malalë wam-wam me man helë pïmïtop. Helë amëja eluwa kom, wëlïham hunwa.Pan mënë ja kahulu ke hemalë. Helë man he pan kahulu ke ënïk palë tom man ipëk. Malalë talan kom pan ïja tëku-tëkule enepophak iwetop me. Malalë wëlïham lëken helë pan ïja.

2.9. Weju Kahulu ïlïtpë wëlïham kamisan me. Malalë man imilikutuhpe ënïkjam kom palëhpe, masike man enepophak. Wëlïham lëken weju amëja, ikamisan kom me man helë.

Wëlïham weju uwatop me (kumalak ëtapëlama), © Camargo, MCG, 2016 24

Wëlïham weju uwatop me, © Camargo, Taluhwen po (Aletani kwau), 2012

Talë man hakëne, eluwa katop man pisak, wëlïi aptau man malëken ipisanumna. Helë man kaphe mawu etkinan ke, wëlïham lëken upak kaphe tuwalon kom. Malalë ëmelë lëken man amëtop uwatop po, tëwëlë lëken hunwa.

2.10. Ënep, tapuju Ënep me aptau man ihpe tapiju, tëpijem enepu ihpe man pïlëu talesitkem. Tëpijem enepu olok opinë, uwanëhtau aptau tuwanïphem.

2.10.1. Ënep Ënep mëlë tuwanïphem hapon. Ihpe man tëpijem enepulë lëken. Malalë man mawu ke jomtëi ale (pïlëu aleptëtpï), uhpo tëpele, hpomai poptë hunwa. Ipo mëlë isatukmatop lëken. Awainatop kom aptau mënuwanïpja. Helë tëpijem enepu, pïlëwu. Ale mawuke tënïkem tukui upo haponke tuhponokem, tëpetëpele hunwa.

2.10.2. Tapuju (pïlëwu) Tëpijem man tapuju ke tëmjahe. Ipohnëptop kom me man helë kalipono tomoja. Helë, tëpijem enepu. Malalë, man helë pïlëu kupëtau, pohle wewe amsilëtpë ke. Maa, ihpe man uhpo tukui upo me kaphe. Moloinë, ipisan me man mawu etkinan, itolïn man pïmïhe kole helë ke epelï me. Malalë, man ale me ëwok apëtpë tënpai mami ke. Moloinë jomtëi ëtapalak mau etkinan ke hunwa. Maa, ihpehnë man ënep tuwahamo enepu wëlën tom. Molo, man kanawa kahamo enepu me wewe tom lëken. Maa, maipuli kahamo enepu me man wewe, pïlëu tapuju tom kawai epu me. Maa, molohnë man tapuju lëken tëpijem enepu. Helë tëpijem mëna-mënalëja tëjaptawëhe.

Tëpijem pïle itolïn man pïmïhe mawu ke, © Camargo, MCG, 2016

Tëpijem pïle ëwok ale ke, eputop aptau, © Camargo, MCG, 2016 Tëpijem enepu, pïlëu tapuju, © Camargo, MCG, 2016

Tukui etat mawu ke tëpijem pïle, eputop aptau, © Camargo, MCG, 2016 25

III Lamna

wutë lamna po man uwatop, ëtawoktop, kalipono ëhmelë ëhmomtop hunwa. Upak aptau tamusi tom ëtutoponpë walunak wapot mitau. Malalë Tukusipan ilamnau ëwutë anumhak, patakem eitop me man helë.

3.1. Waiha Waiha helë olok pïumatop, ëknë ëhewaptë top hunwa. Wewe ke waiha mënë ja. Lonak mënëtwëja hakëne epu ëtat enek. Awopolon mënë ja mënepïmïja mami ke hemalë aptau sipiki ke mënëtuwëja ëheja ëtamo mela epu eitop me. Junutpë mëwihnë tapek mënë ja wewe tom. Tutau aptau hamo hapon kom lëken.

3.2. Ehpa Ehpa helë wewe hahkatpë palanka ka p. Ehpa lo awatpï jak mënë ja, lo mënëtawe kupime ehpa eneklë. Tëpijamo ehpa ïja. Tuwalon kom mënituwalonumetëu tuwalëla hapon iwaptawëhe.

3.3. Kololo Tëpijem ahmit kololo helë wewe simali aklëtpë. Pëkënatpë man ahmit me. Tëkï kuptë mënaklëja tëpijem, lome mule aptau iwekï tom mënaklëja hunwa.

3.4. Ëtakenaptëtop Akenaptëne sisi ïtëtopoja mëklë mënehapëke. Ëkëmnët man sisi mëktopoina. Pëkënatpë lëken ehpa entameja tot. Akename luwe tëpijem ewu mëlaimë amo hawin etëja mule ipotka; wen-wen mënke. Moloinë ëkëmnët mënapënukja. Moloinë akena mënëtakïme. Helë ka p mënëtakïme tëpijamo watop, olok opinë uwatop aptau.

3.5. Kunana Pulu ahmit – Wama, jawujale Pulu ahmit mëlë kunana. Wama malë jawujale kapïtpë. Helë pëkëna ilak, okomë tom mënë ja punu pëkëna. Ipakapmatop me, etumhakan ahmit helë. Molo man kunana wë- wëlën me lïtpï ënïkjam kom ka p, lïtpï kaikui, tolopït, ipo, ëkëjuimë paku (watau) hapon me lïtpï tom. Malalë kunehak he jawujale kepsikïla, ipe man kuluwa ke lïtpï tom kunehene museu tau. Uhpakële eitoponpë, hemalë aptau jawujale ke lëken mënë ja kunana.

3.5.1. Kunana pulu ahmit Akename jawujale upihe tëi. Ene hwë ale tëpëkai tuwakmïhe mami ke eneptop me ëwutëna. Mënehekïke malija-ku ke, wïïp mënke. Moloinë epïjetpë mënë kïja malija-ku ke. Wama tëpëkai pitë ëutë ipkëlëlë tohme. Tanme 1 met eluwa kom katop, welïham katop tanme 70 sm. 27

Moloinë hahahkai wama, wetepkai, isahmikatop me mëkme hapon. Moloinëkan mënëtkapja, epïjetpëme mënë ja helë wama hahmikatpë. Maka kapkep hwë aptau tunuptëi mawuke etpi iwëhjalaka hela sike sisihnak mënë ja, ahalaptop me. Malalë isalakta malë mënëhtakme. Ahalap hwë ëhelowau me awaina hwë takmai hemele etpimtëtop me mami ke. Eluwa kom kunanan man mëkpalë tom me. Wëlïham kunanan man malëken kïpkatpë me, malalë ehpomala man. Etpi ïkep hwë kulaiwat tëkuhpa ke mënepïmïja. Moloinë mënepkëlëja, ewala malija ke. Moloinë pulu enï hpai kunana lamnau. Mawu ke hpai tëku-tëkunke me. Eluwa kom kunanan mënehpome tolopït pupot ke: kunolo, kulasi, ëwok, kulai-kulai, alalawa. Maka aptau kunana mënehewaptëja mawu ke. Moloinë mënehepuptëja wewepsik pëkëna, malalë milikhe mënë ja epu eluwa kom aptau. Lome wëlïi aptau uwa malëken.

Alaipa kunana pëk, © Morgado, Palu kwau, 1989

3.5.2. Kunana, helëhnë tëwepuhem katop Malalë man helë hakëne mënë ja eluwa, wëlïi katop hunwa. Eluwa katop mënë ja ënïkjam kom me hpomai tolopït pupot ke hunwa. Helë mënë ja kunana wama, jawujale malë. Wama mënë ja ijetpï me jawujale ahmit me. Helë ka p mënë ja kunana. Maa, pëkënatpë man wëlïi kunanan ënïkjam kom mela mala lëken ihpomala. Kunana tom me hamo paku (watau), ilak lëken ipëkëna mënë ja puluu me. Maa, hakëne eputop aptau kaikui, kuluwajak, meli, sipali, mulokot tom ahmit me, puulu me man okomë tom. Epukeptop me aptau man haikane, ëkëjuimë ahmit me, okomë tom ilak hunwa ipëk mënë ja puulu me. Mëlë kuluwa ale kapïtpë (kaphem), ilak ahmit me. Akename ipine aptau mënët kapja (mënïkapja einë) kuluwa ale wama malë. Ituhtak mëntëja einë kuluwa ale apëkai, kaptop ponaka lëken tëpëkai, talanme pëkënatpë, hakëne, ëhelowau tom kunana ponaka.

3.5.2.1. Eluwa kunanan Eluwa kunanan mënë ja mëkpalë tom ka p: meli, watau, mulokot, ëlukë tom. Malalë man hpomai tolopït pupot ke: kulasi, ëwok, kunolo, alalawa tom, palakta ke mënëhputja ihpomatop me. Lome ilak lëken pulu me mënë ja.

Eluwa kunanan, paku, © Morgado, Palu kwau, 1989

Eluwa kunanan, ilak ahmit, paku, imjata tom eputop, © Camargo, mqB-JC, 2016

Eluwa kunanan – tokokosi eluwa kom eputop, © Mataliwa, mqB-JC, 2016

Eluwa kunanan, ka watkï, kulum uputpë me, eluwa kom eputop, © Camargo, mqB-JC, 2016

Eluwa kunanan, uhpak aptau he mëkpalë ukukhem pija me, palakta putse, © Camargo, mqB-JC, 2016

Eluwa kunanan, haikëne tamusi tom eputop, © Camargo, mqB-JC, 2016

3.5.2.2. Wëlïi kunanan Wëlïi kunanan man tëku-tëkunke lëken. Mami mënë ja apëmtop me. Ilamnau mënë ja mawu ekumïtpï ilak enï me. Malalë man wëlïham kunanan ehpomala, mëkpalë mela hunwa. Elepata hpatop me man mawu ekumïtpï.

3.5.3. Kunana pëkëna tïhamo Puutën mëha: ijuk, ilak, kalanasi, okomë jot, kapheu tom. Moloinë, kunana nama ka hwë aptau ilak wekïptëi mëntëja einë. Malalë akename pitë ëmëlike mënemnamosikpoja inïktop kom me. Moloinë tëpëihe, tënmai tot “enï” jak. Moloinë tëlëi ëwutëna. Molo iwekïptëtop me hemele kunana pëkëna.

Wëlïi kunanan, wama kaphe, tëku-tëkunke, © J.-P. Boulay, MCG, 2017

3.6. Iwehkatop Maa, kunana mënëhteime kawëpsik wewep le ahmit me lïtpï pona. Molo, mënëhwehke ilak, okomë malë ëwok apëleputpë ke. Malalë paila apotsilëtpï (amsilëtpë) man ipo me, pïmïhe man tëkuhpa ke. Malalë, mënëtawele me (inïkmatop kom me) tuna tëklewejan me lïtpï, mënë ja. Maa, eklewejin tom: etaklan, onot, kaloi ewa pitpë. Malalë, pïlëu ke mënë taweleme putën tom hunwa.

3.6.1. Ëwok apëleputpë Helë ëwok apëleputpë, ipo me man paila amsilëtpë kunana pëkëna ilak, okomë tom lakma top. Kunana pëkëna alokma top me man helë.

3.6.2. Ilak wehkatop Maa, ilak mënë tapëhja pïlëu ke mënehenme awelekmatop jak. Malalë, inïk hwë omo ke mënëtapëhja enmatop me kunana pëkëna ëwok apëleputpë ke (ilak wekïptëtop pëk: ëwok apëleputpë jak).

3.6.3. Okomë wehkatop Okomë wehkatop man helëlë ka p. Lome jemalake mënëhlëke. Moloinë okomë mënanote opoto pona. Apë kom tëkleweimai sike. Uhpona mënëhpïmïja etaklan iselematop.

IV Okï ïtop

kï helë wëlïham nïlï (mamin). Wëlëham mënëhalëja kole ulu pëk ïmë pona tawake eitop ïlïlïhtau, apsikïla mënehenepja tot. Enepkep hwë mënëtakïme ipikai, kïhe, he wapona kasili aptau, hakula aptau tëkeihe hunwa. Moloinë, mënëtakïme tot ikaklëi, kole okï mënë ja. Helë wëlïham mamin lë lëken okï ïtop. Malalëhnë wë- wëlën me tëlïhamo euku mënë ja mëlëpsik lëken nela man tëlïhem.

4.1. Tëlïhem Okï helë tëlïhem, wajana okï upak aptau, hemalë ponaka. Kole man okï me hamo, tëhetke man hunwa ikuptë. Uwatop po lëken nela okï ïja wëlïham, ise eitop ailë lëken mënïja tot. Malalë, uwatop po aptau kole okï ïja wëlïham wë- wëlënme, mëlëlë lëken tapek. Ihpe man hakula; helë mënë ja ulu me pitë mënëhekeja akename. Moloinë, mëlë amënëp ke tot tunak wak hakula me iwë top me. Maa, ihpe man tapakula, kasili, umani, wakalau, napëk, napi, asikala, palu, hunwa. Okï teimatop – Helë, okï mënehtei me lamna po kaso jau ëtakenak. Malalë okï tei-tei me ëtakenak ëtupaphalalak pëiwam me mënë ja ehpa tëntamei aptau, man tëpijem okï me lë lëken. Ëwutë umï n helë teimapoja. Malalë, helë tëwepulëmëhem okï lëken. Malalë, epukepheinë asimna tuhtu me, tëpijem mënehen tameja pïlëu ke tëjaptahe, helë okï akenaptëtpï elïme. Malalë mïja mïntak tëmalë lëken.

4.2. Kalawu Helë ëlemitop kalawu, tuwalon lëken mënukukja. Malalë pëkënatpë lëken man mëklë ukukne, ëhmelë mënukukja (tolopït tom, tunakwalï tom, omi iloptailon kom) hunwa. Malalë man kalawu luwe tom, kapau jetpë tom ëne la. Maa, mëlaimë amo hawin aptau tëpijem lëken mënetëja. Ukukne walamalin me man: kamisa, pan , hamele, pasik, wejahpa, waipu.

4.2.1. Kalawu (ëlemi) Maa, hakëne man helë kalawu katop jau. Kalawu mëklë tëlemihem, kalawu mëlë ëlemitop ehet. Malalë tuwalon mëklë kalawu me mënë ja, mënelemija kalawu omi jau, lome man wëlëpsik kalawu omi. Malalë walunak lëken mënëtakïme, ikohmam heinë aptau awaina pona. Malalë, man kohle kalawu jau tëleminëphamo (tukukhamo), mëkpalë tom, tuna kwalï tom, itu pono kom pëk, hunwa.

Kalawu, Kulijaman hamele jau maipuli katop, kawai jau (ipëwënuina), Omotpii kanawa katop, kawai enepu pëk (apëtunuina), © Bri a Veth, 1992 31

4.2.2. Ëlemi malalëma Malalëma katop ukukne me man tamusi patakem, ëwutë umï n. Tëwepuhem pululuhtau aptau helë ukuja tamusi. Malalë man helë ituwalonumatop kom ekalëne me, iwepulu luhtawëhe aptau wëlïi, eluwaja hunwa. Malalë mëhe tamusi namëlu me man kahulu, kamisa, ëpëm, ëmehna, akawale, kupë, onot, waipu, pumali hunwa.

4.3. Tëpijem luwen Helë luwe tëpijamo eluwa kom luwen lëken. Malalë, helë me mënë ja mëlaimë amo hawitpë lëken (kulen-kule). Malalë, kuluwa amu mënë ja mëlaimë amo hawitpë enï me. Luwe enï ijomtëtop me mënë ja mawu, pïlëu hunwa. Helë mëlaimë amo hawitpë mënë ja, mënëtanuptëja luwe me. Moloinë mënehpomehnë helë luwe enï.

Helë luwe ïtop me man ëhmelë momhehe akename. Molo man luwe apsikan anu mëlë pëk tëi ituhtak upihe. Moloinë enetpo tëpëkai ipinemï tënephe ëwutëna. Moloinë sisihnak mënë ja ahalaphe. Helë ahalapkep hwë aptau mënë ja. Helë “mëlaimë amo hawitpë” mulit me hem. Mëlë pëkëna imulimtop mënë ja teime lëken luwe anu ipïmïtop me. Mënëhpïmïja kulaiwat tëkuhpake, mami malë mëlaimë amo hawin pëkëna. Moloinë wïptalap-wïptalap me mënë ja opilë. Mënëhpïmïja mëlë mami malë luwe anu pëkëna. Mënë jahnë anume molopi okotpï ailë (wanë molopin) iwehetëtop me. Maka aptau enï me mënë ja kuluwa amu ale

tantamilik me, mëlaimë amo hawitpë enï me. Helë ijomtëtop mënë ja pëtuku iwehetëtop ponaka lëken. Mënë jahnë enï me luwe pepta man, luwe anu enïmehnë lëken. Kuluwa enïme (iktuhpolo) mënë ja pïlëu jamïtpë ëhepëkëna (kapïtpë). Pïlëu jamïtpë mënehpome tolopït pupo npë ke. Moloinëhnë inamakatop me ilamnau mënëhjomtëja mawu ekumïtpï ke. Tïpisak mënë ja mawu kehnë lëken; ewa ipïwumatop me mënë jahnë mawu kehnë lëken. Luwe lamnau etëtop eta mënë ja. Molohnë man helë luwe pisan me hem mawu. Ëhmelë lëken ëhetëla helë, tëpijamo awainatop aptau lëken mënehetëja. Helë mënë ja hakëne, ihpe man pëkënatpë tëweihem, ëheto tëweihem hunwa. Malalë man hpomai, jomtëi enepophak iweitop me. Mawu ke man ipo tëpelïptëi hunwa. Helë ka p (30 sm me) kupime mëlaimë amo hawitpë luwe. Malalë man ewa me he mawu.

4.4. Kawai Kawai helë epï ehet lë, epelï ehet mehnë man kawai eputpï mënë ja uwatop me. Akename pitë lomona iwëtuhmotpï amikja einë, iwepitëtpï hunwa. Moloinë sisihnak he pëtuku ilasilamtop me. Tïlasilamhe aptau talïwai malija ku ke, wewe alïwatpï jak mënïja einë tolai kala eitop me. Mëlë nama kai alïwatop aptau, he mawu pëkëna tomoheptëi, paila ka pïpsik man top. Tïhulepsik man kawai ïtop, nëlë kala. Amolephakan kom lëken nama kai nëlë. Kawai helë uwatop, ëtawoktop po ëhewake einëhtau tuwanïphem lëken. Mïjamhak man “silih - silih - silih” ikatop. Ëhmelëken mënuwanïpja eluwa kom, wëlïham hunwa. Maa, molohnë man kawai hapon siwa epelï.

V Epukeptop

ëpijem epukep hwë mïntak iwë hwëhe aptau tawake eitop ïlëmëtop. Ekïnpï kom ëtukëmëtop helë awainatpë po. Tëkïnpï kom ewetëmëne ka p man tot tawake tëweihamo ëtuktop helë. Helë ëtuktop ehet takalamatpë mënke wajana. Tëkï kamotpë tom tawake ë lëmëtop lëken helë. Malalë ihpe man kole ëhetamikatop, tawake eitop tom ajau. Ihpe man kapiwala man, pëinëkë man, kulima man, alimi man, tulakanem me eitop tom.

5.1. Mïïn (imïïn) Maa, pakolo ehet me man, maitapan (mïïn). Helë tëpijem pakolon lë lëken. Masike ëhmelë helë tau mënë ja; akena me imïnpalë kom enï me man helë pakolo. Moloinë tëwepukep hwëhe aptau helë tak mënëtaklame (mënë ja) tot. Malalë helë pakolo tak tëwë hwëhe aptau ïtëïtëla molo lëken man tot. Tëwekaktaimëtop kom pona lëken. Tëmamin kom pëk man molo lëken. Pïlëu aleptëtop tom pëk man tot helë pakolo Maitapan tau.

5.2. Ëhewuhnëptop Maa, epukepheinë iwaptawëhehnë man molo tawake eitop tom, ahpe eitop lëken. Mëkja tëpijamotpë tom ukuktop kom lë lëken. Helë ekïnpï kom ëtukëmëtop tom lëkenehnë. Masike mëkja mënëhalëja ejahe tëmjahe, ë kom ke ëtukhe, ëtawokhe hunwa. Mënewuhnëpja tëu tot. Ejahe ekalëne ka p mënke tot (ekalëne ka p), iwëtuku kom lëken. Lome mëkja tëpijemïtpë tom me lëken man tot mëlë-mëlë kala. Mëkja lëken kajak mënke tëwëtuku kom me; « kulelenma tëpëjepïnmai nai jekïnpï » mënke lëken tot. Ikuptëhe mëkja lëja, mënëhalëja tot, wë- wëlën kom tawakamo hunwa, ewetsehe lëlet. Maa, molohnë man ahpe eitop, akulime eitop mënke tot. Ëhewuhnëptop lë mëlë tëpijemïtpë ewuhnëptop, tëpïhamo tom epïpotop, tëhamo tom ëpotop, mïn tau mëkja tëpijamo tom aptau. Lome ahpe lëken, ewuhnëptop kom lëken mëlë. Ahpan kom lë mëkja, tawakehe tëweihamo lë lëken. Talan kom mïhen mënëhewuhnëppoja.

5.3. Takalamatpë Helë tëkïkamotpë tom tawake eitop. Masike mëkja malalonutpë tom man tawake mënëtukja tot. Mëklë tëkïnpï nekalë epïja. Ëhmelë mënïja; ïmë pona mëntëja ë kom pëk. Mënenepja ulu, asikalu, palu, nana, napëk tom ëmelë. Malalë ulu ekeja, asikalu ewuhke tukusipan tau tot. Mëlë tak ëhmelë mënimomja; kuluwata, asikalu ewuhkatop, ëlinat, nkïi, manale, opoto, simali tom ëmelë. Moloinë ulu ekejutpï ïja tot kunanatpë ukuktop me. Helë ehet kan mëlë « takalamatpë » katop me. Mëlë ulutpë akalamamï ke; molo kunanatpë malë esike. Mëlë kom aklamatop tukusipan tak kawëna kunanatpë malë. Helë tëpijamotpë tom neneimë lëken takalamatpë. Malalë, ulu kom ekalëja ekïnpï kom ejahe ahpe lëken.

5.4. Ëtanïmëmëtop Tïmïntawëinë tëpijamotpë tom ëtanïmëmëtop. Iwekaktaimëtop kom helë. Kokopsik mënëtanïmëja tot. Mëniwenataimëja hwëhe. Helë maita pan tawëinë ekaktaimëtop. Helë ëtanïmëmëtop tau mënëtawokëmëja tot kohkopsik awaina me. Malalë mëniwenakapoimëja tot palu ale pona. Tohme palu ale pona? Uwa tënon kom kunemenum mïntau aptau katop (kanëpo) pohnëptop lëken mëlë. Emenumïtpï aptau iwenataimëlïhtau, mënekaktaimëja emenumtoponpï katop helë. Wenataimëtop helë wetep jau ekepïtpï me iwë lïtpï (jahmek eitop akaimëtop) upapëmëtop. Moloinë mënëtanïmëmëja, mënepïjëmëja tunakwak hunwa. Helë ka p ëtanïmëmëtop tëpijemïtpë me aptau. Malalë, helë tëpijamotpë tom ëtawokëmëtop man kololo po.

5.5. Ëhenetop, ëhenematop Tëpijemïtpë me aptau helë ka p ëhenetop. Ëhenetop mëlë ënïkjam kom pulu me neha (ipokan me) wëtse, akïtëla eitop apëi katop tuwëhem wëlïhtau. Moloinë mënke, ëtukula man tëpijemïtpë tom ëhmelëken mëneheneme moihem ailë. Malalë ëmelëken ënïkjam kom ënuwëla man tot hunwa.

5.5.1. Ëhenetop (epit me lep kane katop) Maa, helëken pïlëu pëk eitop ënïkjam kom ipokan ëpi apëine katop. Masike, umï n kom ukuktop kom tuwëhem ïja alimi me, pakila me hunwa. Moloinë mënëtakenaptëja tot mëklë tuwëhem wëi. Moloinë, mënëhekleme tot, tënon kom akïtëla ihtawëhe. Mëlë ka p man helë ëhenetop. Helë putënutpëja, “ipuluu me lep kane” katop putënutpëja. Malalë, pulëmëtënutpë mëntëja nipulëmëtpï tom eneimëi imïntakëhe. Takuwa manatëu kai mëntëja ejahe. Putënutpë mëntëja nipulëmëtpï tom enei mïn tau iwaptawëhe.

5.5.2 Ëhenematop Maa, helëhnë ken ëhenematop aptau, ëhmelë ken ëtukula eitop tëpijemïtpë me aptau pitë. Ë kom ëmelëken ënepïla eitop tom. Helë ëhenematop ënimojila aptau uwamela ë top man. Maa, moihamo tom moihe aptau uwame lëken, itamutpëpampola hunwa. Tïhnëlë man helë kom ëtapëipolola, wantë mënëtapëhja. Mëlë kom pëk etuwalonumatop, helë ëhenematop.

5.6. Tëhem, okï Ëtanïmëmëtpo aptau man, ëhmelëken ëtukula, ëtawokïla tëpijemïtpë tom. Tïpulutpon kom omi moja lëken; mëklëpsik lëken tëkë, elïkë le kahaptau lëken mëklë moja tot. Mëlë ka p moihem helë tëpijemïtpë me aptau ëtukëmëtop, ëtawokëmëtop malë.

5.6.1. Tëhem, tëpïhem Malalë tëhamo tom aptau ënëla pitë jelamo tom, lëwët kamo tom hunwa. Tïhulamëmëi aptau tëtukëmëi ëmelë hapon. Lome kuliputpë, kulawawa, ili tom, mëkja man hemele hwule tëhehela. Ka tom aptau alumasi, matawale, kuluwata. Mëham kom tëhamo tom ka pïla. Tëpïhem tëpelamo aptau ënepïla pitë. Nana, oloi, palu, kuwatalamu tom.

5.6.2. Okï Tëpijemïtpë me aptau man ëhmelë lëkenula mënëtawokja. Tëwëtawokëmëtoponpë ailë lëken towokï elïjëmëja.

5.7. Uwatop Tëpijemïtpë me uwaimëlahnë aptau man, anolïpan me uwala hunwa. Uwaimëhe tëwaptawëhe mënëtupoimëja, uwa aptau umï n kom lë lëken mënuwanïhpoimëja. Molo tuwaimëtop kom aptau mënepulëmëja tot.

5.8. Ëhetamikatop Tawake eitop tom lëken talë mënë ja. Malalë pëkënatpë lëken mënë ja ahpe eitop hapon ëmenumtop ka p. Tëpïhem itëimatpë kalipono ekatak aptau, iwalik tau akuli man mënmëkja mëlë teimatpë alëja nepï me. Moloinë mïjalë aptau tomëi man ënalë, ihmato lëken mënepïja. Maa, eitop katop lëken helë tawake eitop lëken, akuli man me,kapiwala man me, pëlë man me, walisimë man me, jolok man me, kuhku man me, aluhpëmpëm man me, kulima man me, pëinëkë man me, alimi man, tulakanem man me eitop, hunwa. Ipohnëptop me lëken:

5.8.1. Akuli man Akename tëpijamo olok ukukja pitë. Moloinë, olok ukukkep hwë mënëhalëja tot tuna kwak, ekolokaimëi onot ale ke hopu malë. Moloinë maka tëwaptawëhe mënëhanukëmëja tot, tuluu me, pakolo maitapan tak. Moloinë ipïham kom ikamisan kom alëi mëntëja, mëlë pakolo tak. Moloinë tëkïkamo o kom alëi mëntëja ëlimak jau. Moloinë tawakamo mëntëja akuli man me, mëkja tëpijamo o me alëtpï ëhe. Moloinë ëkëmnë alëtpï aptau mïjalë ïtëla man akuli man kom.

5.8.2. Kapiwala man Tëpijamo walïhtau kapiwala man me eitop tom man. Tëpijem uwalïhtau aptau ehpa po.

5.8.3. Jolok man Jolok man me mïmnë ïja pïjai ka p lome itapek.

5.8.4. Aluhpëmpëm man Aluhpëmpëm man me okalat ïlïtpë kalipono waliptau malalë ëwëm ukuktop ïja tot kupime takïphe, hunwa.

5.8.5. Kulima man Kulima man me aptau tukusipan tak momhe ë kom palë. Hawele kokopsik aptau kulima man me, pëinëkë man me tawake man tot.

5.8.6. Pëinëkë man Pëinëkë man me aptau tawakamo mënëhpilimtëja tot malalë wewe ke pilë-pilëtse tot, hunwa.

5.8.7. Alimi man Alimi man me aptau pïlëu ke tëmjahe mënahalëja. Mëlë kom maka aptau tuwenkele mënë ja tot, nana ewuku, asikalu ewuku lëken tëlïhe. Mëlë kom nama kai aptau ëwutë umï n mënapisakaimëja. Moloinë kalipono tom mënëhalëimëja, aptau nme ëwutë mënë lëja.

VI Tëmamine eitop

elë tëmamine eitoponpë Kajen po, mïseu tau ë komotpë pëk. Upak aptau enepïtpï pëk tëneimëi, malalë eneimëlïhtau aptau tetuwalonumai hunwa. Mëlëlë ka p mïseu Pahi po tëmamine aptau, Kajen po eitop ka p. Maa, eneheinë aptau pakolo tau mëlë enetpï pëk tëmamine të lëmëi. Helë pampila me lëmëtop me, pkahem me wantë aptau.

6.1. Tëmamine mïseu tau Mïseu tom tau, emna kuni pka ehet tom pëk imenkaimëtop tom. Malalë emna kunisapëkaimë hapon. Emna kunimilik pampila pëkëna ëkalëtop tom, ihjan kuptë mïmpalëtpë tom enetoponpë pëk, akename ekalëtpï tom tëkalëimëi. Moloinë milikëmëi emnaja pampila pëkëna, maminumtoponpë tom, omi apëipotop ke, omole ïtop tom ke.

6.2. Wajana apalai mïnpalë pohnëptop pëk Mëlë maminumtop po aptau, kolenma ituwalonumatop tom ihjan kunehak mïmpalëtpë enetoponpë tom pëk, moloinë ëkëmnë pëtuku ipohnëptop emna kunisapëka. Helë miliktoponpë pëk, emna apëtomane mamin petukwatop me, ihpehnënma kole emna neneptë tom, lome ekalëtop tonom lëken panakmai. Ehet tom milikëmëtop tom, apëtomananom ënupinehpola ipetukwatop eitop me, hapëm ehet tom eitop me mïseu tau. Emna kunïlëmë isapon pampila pëkëna pëtuku mïmpalëtpë tom ïlïtpë pohnëptop me mïseu apëtomananomoja, malalë wantak kunka emna mïmpalëtpë tom eneimëlïhtau tuwalëla emna eitop tom.

6.3. Ëhepaimëtop Helë pëk maminumtop, emna kunakïma eputop ekalëimë top pëk 2016 aptau, Kajen po Aimawale Alijapane malë. Moloinë, mïjalë emna kunemaminum Pahi po. Lome helë pampila ïtop mehle kunehak mars, avril po kunë lï Kajen po, Akajuli, Asiwae, Ikale, Mataliwa, Pekijem tom ëhmom hwë helë ïtop pëk. Molo emna tuwalë hapon kunë lï ipohnëptop tom, petukwatop pëk, pampila ehet imenkatpï ïtop me. Akename imilikutpï emna kunimenkaimë, pëtuku isapëkatop me mïmpalëtpë tom malë kunimenka emna. Maka eitop po “légende” emna kunïlï.

6.4. Enepotop Mïseu tau maminumtoponpë tom pëk ëtutop kunë lï, kolan kom nipanakma me, ëtutop tantamilik man po, Pahi po, i pkatop pakolon tau J. Kerchache, quai Branly po, malalë Kajen po, CTG pakolon tau kunë lï.

Maka eitop

ampila pkaheme ïlïtpë, eheptëtoponpï wajanaja towomi kom ailë. Upipolala kunehak pampila ïtop. Helë, wajana omi jau lïtpï enepophakan, i pkapophakan me hunwa. Ëhepatoponpë pampila ïtop pëk. Wajana, apalai pampilan me man helë. Malalë man akena me wajana jau, moloinë palasisi omi jau mënë ja. Omo me hahpëi me wajana tom kunehak, helë pampila ïnanom me tëweihemo. Ëhelowau me imiliknanom, ëhepï hnë tuwalonumatën kom. Pëkënatpë Palukwalï kalaiwa lon pono kunmëk, helë pëk tëmaminamo apëtomai. Malalë pëkënatpë man, wëlïi helë jau tëwehepaimëhem me wajana eitoponpë pëk, palasisi omi pëk tëwehepaimëhem me man hunwa. Hakëne omi pëk tëmaminumhem me mënë ja. Masike man helë pampila ëhepatoponpë me tala top, ipetuwatop, ë lïtpë hanoptoponpë tom me. 2016 aptau eheptëtop kunëtupi, mëlë poinë kuneheheptë ïtëneimëk me helë.

Ipokanutpë (ipok manatëi)

elë tëmamine eitop man he, itëneimëk pëk upakat hemalëlo jau. Kole kunehak wëlën kom tëmamine helë jau. Hëlë pampila itëneimëk ïlïlïhtau, upak enepïtpï tom pëk wajana

jau.

Malalë ipok manatëi nïkei emna, Kajen po, mëha ipetukwatpon kom pampila me top me, Aimawale, Alijapane, hunwa. Kunemaminum tot, 2016 aptau. Malalë mëha tëmaminumhamo malë kunehak 2017 aptau, Alapai, Malausi, hunwa. Pahi pono kom: André Delpuechuja, Fabienne de Pierrebourguja, Ghislaine GlassonDeschaumesuja, Hélène de Foucauduja, Lise Meszuja, Marie Laurence Bouvetuja, Paula Morgaduja, Philippe Eriksonuja, Quen n Roblinuja, Sandrine Sorianoja, Valen na Vapnarskyja. Malalë Kajen pono kom: Thomasuja, Anne-Marie Chambrieruja, Kristen Sargeja hunwa. Malalë helë tëmamine eitop jau kunehak Elijan, emna tuwalonumane me helë pëk. Mëhe ipetukwatpon pampila me top me. Tëmaminumhamo kunïlï epohnëptop jau, tane top, tane ekalëtop kunka tot, lïlïhtau. Helë jau man ipok manatëi emna katop tëmamine eitoponpë pëk emna omi jau, emna mïnpalëtpë inïkïtpë pëk. Ipok manatëi nïkei emna kalakuli ekalëtpon komoja: CTG, DAC – Kujan, LabEx (UPOND), LESC, MCG mïseu, Branly mïseu, Ministères (MOM, DGLFLF), Ipê associa on hunwa.

Tïlïtpon kom Emna malë tëmaminumhamo ëhehtau kunehak tot, ijalïn kom wë- wë ëhepunela:

Tamusi tom Akenamehle aptau wajana epane me kunehak Akajuli ëwutë Antelei Pata po. Tuwalon me man inëlë tëtëhem mëlaimë amo hawin ïtop pëk. Helë luwe pëk ituwalonu ipokenma kunehak. Kulitaikë ijum wajapi, ije wajana, hulenma kunehak Palumëkwalï tom male. Wajana eitop pëk tuwalënma inëlë, kalawu me man inëlë.

Eluwa kom Mataliwa tëmaminumhamo apëtomane me man akïmatop poinë, masike man tuwalonme tëwë he hamo tom pëk. Akename pampila ïne hakëkëne omi jau wajana – palasisi, ehet me man Kaptëlo 2007. 2006 pinë, mëntëja wajana, apalai tom mïmpalëtpë tom enei ëwutë wë- wëlën polo. Tuwalëhe iweitop man uhpak eitoponpë tom pëk, uwatoponpë tom milikut tom malë. Asiwae mëhe kalaiwahtalï, ëpatën me man. Tëmaminumhamo malë man upak poinë, tuwalëhe iweitop man wajana omi pëk pëtuhku ipohnëptop me, malalë uhpak omitpë tom eitop pëk. Ijum mëklë wajana, ije mëklë apalai, masike hakëne omi jau man.

Waluhma tom Ikale mëklë waluhma tëmaminumhamo malë man, emamin ipokenma helë SAWA jau, maminumtop enene me man wajana omi pëk.

Helë pampila ITËNEIMËK jau man kole ekalëtop tom, uhpak uwatoponpë pëk eputop mïnpalë tom pëk man, kalawu me, olok jau uwatoponpë epunëhtau aptau, tëpijem me. Kolenma man helë pampila jau, wantak kaimëtop tonom malë, wajana mïnpalëtpë alëhamo eheptëimëtoponpë pëk uhpak aptau. Molo man alëtpï tom palasisi tom patau. Wajana mïnpalëtpë lëken tapek man tëlëi palasisi tomoja, apalai mïnpalëtpë tom malë man tëlëi, mëlë kom man tënei Kajen po, Pahi po hunwa. SAWA jau tëmamine tëweihamo wantak kunkaimë tot uhpak, aptalïtpë mïmpalëtpë pëk imilikëmëlïhtau. Uhpak wajana eitoponpë eneimë hwë tëjahe. Masike tëwepohnëptop kom jau pëtuhku kunipopnëp tot pampila me, lëmëtop me, pkahem me. Tï pkahem me man helë, tamusi man tom, imjata tom, pëitopïn sikolo talï tom ni pka me. Malalë wajana, apalai tom mëni pke Aletani kuwalï tom, Palu kuwalï tom malë, hunwa. Ipok man helë imjata tom wantak kaimëtop me upak aptalïtpë wajana, apalai ulë eitoponpë pëk i pkaimëlïhtau tëjahe, hunwa.