Güneş dil teorisi notları - Abdülkadir İnan

TARİH, D İL VE COĞRAFYA FAKÜLTESİ

GUNEŞ-DIL TEOTİSI ÜZERİNE DERS NOTLARI Türkoloji,

Okutan

ABDÜLKADİR İNAN

19 3 6 İSTANBUL DEVLET

B ASIM EVİ

I. TEFEKKÜR VE DİL TARİHİNDE GÜNEŞİN ROLÜ G üneş-D ii Teorisi nin o rta y a k o y d u ğ u m ü h im e s a s la r ­ dan v e keşfettiği k a n u n la r d a n biri “ Güneşin ilk insanlar için her şeyden üstün bir obje olduğu ve dilin zuhurunda d a ilk am ilin güneş bulunduğu,, m ese le sid ir. B u te o rin in o rta y a k o y d u ğ u k a n u n ­

ları h u lâ s a e d e n b r o ş ü r d e bu m e s e le şu su re tle izah ed il­ m ek te d ir: “îlk in s a n la r m h e r ş e y in ü stü n d e tan ıd ığı y e h e r ş e y in ü stü n d e tuttuğu ilk o b je , g ü n e ş o lm u ştu r. G ü n e ş o n la r için h e rş e y d i. G ü n e ş i tetk ik ede ed e o n u n v a s ıfla rın d a n v e h a ­ r e k e tle r in d e n , m ad d î v e s o n r a ru h î, fik rî m e f h u m la r a inti­ k a le b aşlad ılar. O n d a n a ld ık ları b a şlıc a m e f h u m la r şu n la rd ır: 1 — G ü n e ş in k e n d is i; esas, sahip , allah , efendi, y ü k s e k ­ lik, b ü y ü k l ü k , ç o k lu k , k u v v e t, ku d ret.

2 — G ü n e ş in saçtığı ışık, a y d ın lık , p a rla k lık .

3 — G ü n e ş in v e rd iğ i s ıc a k lık , ateş.

4 — H a re k e t, imtidat, z a m a n , m esafe , yer, k a ra , top rak, gıda, hay at, b ü y ü m e , ç o ğ a lm a .

5 — R e n k , su.

6 — Ses, söz. îl k in sa n la r , b ü tü n b u m addî v e fik rî v a rlık la rı, g ü n e ş e v e r d ik le r i isim le b ir ib ir in e an la tırla rd ı [1].

G üneş-D ii Teorisi n in m ü e s s isi e s k i v e y e n i b ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e k u lla n ıla n k e lim e le r in m a n a la r ın ı in c e liy e r e k bu k a n u n u b u lm u ştu r. F ilh a k ik a , T ü r k D ilin d e (ve b a ş k a diller­ de de) k u lla n ıla n h e r h a n g i b ir k e lim e y i tetk ik e d e r s e k o n d a g ü n e ş te n a lın m ış o lan y u k a r d a s ö y le d iğ im iz m e f h u m la r d a n b ir in i b u lu y o r u z . B u c ih e t o k a k a r v a z ıh tır ki h e r k e lim e n in e tim o lo jik analizi y a p ılır k e n m e s e le k e n d i k e n d in e m e y d a n a ç ık ıy o r .

[1] Etim oloji, m orfoloji ve fonetik b a k ım ın d a n T ü rk Dili, s. 9 - 10.

(K ü ç ü k broşür, S. 3 - 5 ) .

Güneş-Dil Teorisi nin keşfettiği b u k a n u n , T ü r k d ilin d ek i b ü tü n e s k i v e y e n i k e lim e le r in y a ln ız b u b a k ım d a n te tk ik in i icap e ttir m e k le k a lm ıy o r , T ü r k k ü ltü r ta rih in e v e e s k i T ü r k k ü ltü n e ait v e s ik a la r ı da b u y o ld a n te tk ik e tm e k lü z u m u n u g ü n ü n m e s e le s i o la r a k ö n ü m ü z e k o y m u ş o lu y o r. T ü r k l e r i n e s k i v a ta n la r ın d a y a p ıla n h a friy a tta eld e edilen a s a ria tik a , e s k i T ü r k diline ait tarih î m a lû m a t, k e z a lik A ltaylıların v e Y a k u tla rın a n ’a n e le r in d e m e v c u t “Giineş kültü,, n e d air r iv a ­ ye tle rin de h ep b u e s a sla r d ah ilin d e tetk ik i lâ z ım g e liy o r.

B u sa h a d a , y a ln ız d ilcile rim iz için değil, ta rih ç ile rim iz , a r k e o lo ğ la rım ız , ru h iy a tç ıla rım ız , s o s y o lo g la r ım ız v e f o lk lo r c u la ­ r ım ız için de ö n e m li v e u lu sa l v a z ife le r v ard ır.

E lim iz d e b u lu n a n v e s ik a la r a göre, e s k i T ü r k l e r i n “güncf,,e d air m e v c u t a k id e v e a n ’a n e le r in i te tk ik edelim : T ü r k l e r i n e s k i vatan ı o lan O rta A sy a v e c iv a r ın d a (Altay,.

Y e n is e y , g a r b î S ib iry a d a ) b u lu n a n v e g ü n e ş k ü ltü ile b ağlı ol­ d u ğ u ü z e r le r in d e k i g ü n e ş k u r s la r ın d a n a n laşılan p u tlar çokta n b e r i tarih v e a r k e o lo ji â lim le rin in d ik k a tin i ce lb e tm iştir.

A rk e o lo ğ F lo rin s k i “T om sk Ü niversite Müzesi,, adlı e s e r i n d e şu satırları yazıy o r: “B u k a v m in dinî ih tiy a c a tın ı nasıl tatm in ettiği, defin m e ­ r a s im in d e v e dinî e s e r le r in d e g ö rü lü y o r. B u k a v m in m e z a r ­ ları g ö s te r iy o r ki, b u n la r a h ır e t â le m in e in a n m ış la rd ır. G alib a g ü n e ş â liu lû h iy e t v e h a y a t m e m b a ı add ed ilm iştir. M a b u tlar k u ş s u r e tin d e v e g ü n e ş h a lesi iç in d e ta sv ir edilm iştir. G ö ­ r ü lü y o r k i b u n la r ın a k id e le ri fetişizm e d e n y ü k s e lm iş t ir [1].

T a r ih î e s e r le r d e n ö ğ r e n d iğ im iz e g ö r e ‘'Güneş Kültü,, T ü r k le rd e p e k e sk id ir. B u k ü ltü n tarih î d e v irle re , ta rih te n ö n c e k i z a m a n la r d a k ö k le ş m iş b ir k ü ltü n d e v a m ı o la ra k in tikal etti­ ğ in d e ş ü p h e y o k tu r. Çin tarih k a y n a k la r ı n d a te sb it ed ild iğ in e g öre, H u n l a n n İm p a r a to r u L a - O ş a n G iy u y ( B ü y ü k M e te n in öğlu) Çin İ m ­ p a r a to r u n a y a zd ığ ı m e k tu p ta “ Ker ve gökten doğm uş, Güneş v e A y tarafın d an m em ur ed ilm iş, H u n lan n büyük hakanı..,, diy e y a z ı­ y o rd u [2], E s k i z a m a n la r d a “G ö k , , , “Y e r , , , “G ü n e ş , , , “Ay„ v e “Y ıl­ dızlar,, ın te k b ir k e lim e ile ifade edild iği t a h a k k u k etm iştir. |1] Sahife. 1 0 - 1 2 .

[2] İakinof (Hiyacenth), So bran iye Svedeniy, portie 2, Sah. 2 6 .

I, 2 8 , D eguin, tom 1*

B u m e y a n d a e s k i tü r k le r in de k e n d ile r in e şef o la r a k ta n ı­ d ık ları b ü y ü k l e r i n “s e m a oğlu,, (yani “G ü n e ş oğlu,,) o ld u ­ ğ u n a dair a k id e le ri “G ü n e ş - Dil Teorisi,, b a k ım ın d a n d ik k a te ş a y a n b ir e h e m m iy e t i haizdir.

H u n la rın s a b a h le y in “güneş,, e, g e c e le y in “ay„ a tapd ıkları da Çin k a y n a k l a r ı n d a yazılm ıştır: “H u n la r b e ş in c i a y d a top lan ırlar. B a b a la r ın a , s e m a y a , y e r e v e d iğ er r u h la r a k u r b a n s u n a r la r . H a k a n , h e r s a b a h s a r a y ın d a n ç ı k a r k e n tulü e d e n G ü n e ş e , g e c e le r i de Aya s e c d e e d e r [1]. vH u n la rın b ir ş u b e s i olan “D u n hu ,, T ü r k l e r i de G ü n e ş e v e A ya ta p a rla rd ı [2], “G a u - L i „ s ü lâ le sin in m ü e s s isi olan Ç ic u m in g e n ç liğ in d e d ü ş m a n d a n k a ç a r k e n b ir ır m a ğ a g e lm iş v e ‘'Ben güneş’ in oğ­ luyum,. “H aba„ ilahesin in torunuyum ! „ dem iş. B u n u işid en b a lık ­ lar v e k u r b a ğ a la r o n a k ö p r ü v azife sin i g ö r m ü ş le r [3].

T ü r k l e r i n e v ve ç a d ır k ap ıları, g e n e l o la ra k , ş a r k a k a rş ı o ld u ğ u da ta rih v e e tn o ğ ra fy a â lim le rin in d ik k a tin i celbetmiştir.

P rof. W. B a rto ld “ş a r k k ü ltü = d o ğ an g ü n e ş k ü ltü „n ü n T ü r k l e r e m a h s u s olup ç o k e s k i z a m a n d a n b e r i Ç inlilerin b u n u k a y d e ttik le rin i y a z m ış tır [4].

K id a n la r d e v rin d e (X. — X I I . a s ırla rd a Ç in lilerin “c e n u p kültü,, ( y ü k s e le n g ü n e ş kültü) T ü r k l e r i n “doğ an g ü n e ş k ü l­ tü,, nü tazyik etti. M oğol h â k im iy e ti z a m a n ın d a ise b u Çin v e M oğol k ü ltü O rta A sy ad a re s m î k ü lt oldu. B u n u n la b e ­ r a b e r “d o ğ an g ü n e ş kültü,, T ü r k l e r d e d e v a m etti. “M ih m a n n a m e i B u h arî,, [5] adlı b ir y a z m a e s e r d e “K ır g ız la r ın 1 6 ncı a s ırd a b ile G ü n e ş ’e taptıkları,, yazılm ıştır. Hattâ M ogollardan b ir k ıs m ın ın da b u e sk i T ü r k d inini d e v a m ettirm iş o ld u k la r ı g ö rü lm ü ş tü r. İb n ü l-E s ir “M og ollar tulü z a m a n ın d a g ü n e ş e taparlar,, d iy or [6].

A lta y -Y e n iis e y T ü r k l e r i n in ş a m a n d a v u lla rın d a g ü n e ş r e s m i v e ş a m a n ın a y in için k u lla n d ığ ı e n ta rid e g ü n e ş sem [1] [2] [3] [4] [5] [6] s. 3 ve

İakinof, Sob. Sved. I, 16.

Ayni eser, I, 154.

Ayni eser. II. 5 5 - 5 6 .

T ü rk le rd e defin ayinleri m ese lesi (Z WO, XV, 71-72) Bu eser “Nuru Osmaniye,, kütüpanesindedir.

Baron T e se n h a u se n “Altm Orduya ait materyallar mecmuası,, başkaları.

b o lü v ard ır. Ş a m a n d a v u lla r ın ın s e m a y ı ta sv ir e d e n y u k a r ı k ı s m ın d a “G ün eş,, v e o n a d o ğ ru y e r d e n u z a n a n k a y ın a ğ a c ı, tan y e r in in s e m b o lü ( “Su lban ,,), e b e k u ş a ğ ı (alaim ü ss e m a ) v e b ir k a ç yıldız r e s m i b u lu n u r [1], P rof, G o r d le v s k i k a s ım (H a n - K e r m a n ) T ü r k l e r i n in k ü l ­ tü r le r in d e n b a h s e d e n e s e r in d e “b u n la r d a e sk i p a g a n iz m b a ­ k iy e le r i v ard ır: y e m in e d e r k e n , g ü n e ş v u rs u n ! derler,, diyor[2], Altay T ü r k l e r i n in k o z m o g o n i v e m ito lo jile rin d e e s k i T ü r k le rin “G ü n e ş Kültü,, a n ’a n e s i p e k b a riz o la r a k g ö z e ç a rp a r.

K o z m o g o n iy e g ö r e Ulgen v e y a A a k a y d e n ile n e r k e k ta n rı icat v e y a r a tm a k u v v e tin i “yiğene,, den a lm ıştır [3].

A ltaylıların “gü neş,, e “a n a , , , “ay„ a da “ata,, d e d ik le r in e g ö r e b u “Agene^ g ü n e ş te n b a ş k a b ir ş e y değildir.

G ö r ü lü y o r k i Türklerde| “g ü n e ş kültü,, p e k e sk i d e v ir le r ­ de, ta rih in tü rk le ri k a y ıd e tm e ğ e b a şla d ığ ı z a m a n la r d a m e v ­ cuttu. Y u k a r d a d ed iğ im iz g ib i b u a n ’a n e tarih ten ö n c e k i d e ­ v ir le r d e n tarih î d e v ir le r e in tikal etm iştir.

D iğ e r b ir cih etten “G ö k Kültü,, P ro fe s ö r M a r r ’a g ö re , “G ü n e ş kültü,, [ile b ird ir. F ilh a k ik a in s a n ın d ik k a tin i c e lb ­ e d e n o b je “sem a,, değil, o n d a b u lu n a n g ü n e ş v e g ü n e ş in p a r ç a la n v e k a r d e ş le r i z a n n o lu n a n [4] Ay v e yıld ızlar o lm u ş ­ tur. “S e m a kültü,, n ü n Ç in lile re bile T ü r k l e r d e n g e ç tiğ i m a ­ lû m d u r . Ç in e b u k ü ltü s o k a n la r T ü r k s ü lâle le rid ir. R u s â lim i P o ta n in “s e m a oğlu,, itik ad ın ın O rta A sy a d a n d ü n y a y a y a y ıld ığ ın ı ispat etm iştir. Şim a lî H in d ista n d a b u lu n a n b ir İs k it S ik k e s in d e “D e v e p o u tr a == g ö k oğlu,, yazılı o ld u ğ u n [1] Altay, Y en is e y ve Yakut türklerinin şam an d avullariyle entari­ lerinde gü n e ş resm i veya sem b olü b u lun d uğu şu eserlerde yazılm ıştır.

1) K lem anz. Minusinlilerin şam an davullarından b irk a ç örn ek (Zap. Vos. - Sibir. O. geograf. O B, II, 1 89 0 , Vıp. 2, Sah.2 6 ) .

2) Katanof. S ib iry a ve Şa rk î T ü rk ista n Mektupları, P etersb .

1 8 9 2 , S. 3 1 -3 7 .

3) A. Anohin. Materialı po Ş am an stv u u Altaytsev, Sah. 41, 5 7 .

4) E. K. Jakovlef. Etnograf, obzor inorod. nasel . delini Yujnogo E niseya. M in u sin s k 1 9 0 0 . Sah. 5 6 5) P e k a rsk i, Y aku t dili lügati, 12 97: “K ün = güneş,, kelim e­ sin in izahında 5. madde.

[2] “K asım T ü rk le rin d e kültür unsurları,, Rezan, 19 2 7 , s. 11 [3J V erbitski, Altayski înorodsı, s. 8 9 .

[4] P ek arsk i, Yak. Lügati, 1 2 9 6 “ay g ü n e şin kardeşi,.

dan b a h s e d e r k e n b u u n v a n ın şim a lî H in d is ta n a îs k itle r ta­ rafın d an ithal ed ild iğ in i s ö y le m iş [1] v e b u a k id e n in Ç in ­ lilerd en tü r k le r e g e ç tiğ in i iddia e d e n sin o lo ğ la rı, p e k h a k lı o la ra k , c e r h v e re d d e tm iş tir [2].

G e r e k “G ü n e ş kültü,, v e g e r e k b u n u n b ir istih alesi olan “G ö k kültü,, n ü n b ü tü n d ü n y a y a T ü r k l e r v a s ıta s iy le y a y ıl­ dığı m u h a k k a k t ır . H ır is tiy a n la rın ‘'A llah oğlu,, ak id esi de İs k e n d e r in O rta A sy a s e fe rle rin d e n s o n r a y a k ın şa rk ta in ti­ şa r e tm iş v e h ıris tiy a n h ğ ı m e y d a n a g e tirm iştir. H ıristiyan , B u d a v e sa ir din a z iz le rin in ta s v irle rin d e g ö r d ü ğ ü m ü z h a le de e sk i g ü n e ş k ü ltü n ü n b a ş k a b ir isim v e y e n i b ir a k id e p e rd e si altında d e v a m ın d a n b a ş k a b ir ş e y d eğildir. E s k i A ra p ­ ların “hiibel,, a d ın d a k i putları, e s k i is la v la rm g ü n e ş v e ateş ş e re fin e y a p d ık la n “kupalo,, m e r a s im le r i, V o lg a tin le rin in “K u p al - K e r m e t ,,, Eti (Hitit)lerin “K übele,, putları, Ç u v a ş l e h ­ ç e s in d e “güneş,, m a n a s ın a g e le n “hevel,, i h a tırla tm a k ta d ır. B ü ­ tün bu k e lim e le r i G ü n e ş - D i l T e o ris i b a k ım ın d a n in c e le m e y e d eğer.

A yni z a m a n d a b e ş e r in ilk m a n a lı söz k a y n a ğ ı o lan “G ü ­ neş,, , din v e a k id e le r k a y n a ğ ı da o lm u ştu r.

“G ü n e ş - D il,, te o ris in in bu s a h a d a b iz e y e n i u fu k la r a ç a ­ c a ğ ı ş ü p h e sizd ir. M eselâ e sk i M ısırlıların “Ra„ la rın ı alalım .

E s k i M ısırlıların “Ra„ l a n “G ü n e ş - D il,, te o ris iy le en İlmî b ir şe k ild e ş ö y le izah o lu n u r: R a = Ağ + ar -H a ğ = a ğ a r a ğ = . + r a ğ = Ra T ü r k ç e d e k i “a n ğ „ , “arı„ ( = p ak , tem iz, m u k a d d e s), “âr„ k e lim e le r in i de e s k i M ısırlıla rın “Ra„ k e lim e s iy le k a r ş ıl a ş ­ tıralım : Ra : a g + ar + ağ Arı : a ğ + ar -+- ığ A rığ : a ğ + ar + ığ Âr : a ğ + ar + .

S u m e r c e d e k i (“R a — y a h u t “Ara,, = p a rla k lık ) k e lim e s i­ n in e tim o lo jik an alizi de ay n i f o rm ü l ile ifade o lu n u r: A ra : a ğ + a r -|- ağ “Âr„ k e lim e s i y a k u tç a d a “e n iyi ş e y , s a y ın , e h e m m iy e tli, m u a z z a m , p ak, m u k a d d e s , İlâhî,, m a n a la r ın a gelir. (Ar t o y o n = s e m a v î ilâh).

[1] Vostoç. motivı, s. 8 4 8 E2] Ayni eser sah. 3 7 6 .

D ik k a t e ş a y a n d ır k i “Ar (kuşak),, k e lim e s i B a ş k u r t l e h ç e ­ s in d e te razi yıldızı m a n a s ın a g e lir [ l] .

T ü r k l e r l e k o m ş u y a ş ıy a n Ç u k ç e d ilin d e b u te razi y ıld ı­ z ın a (R av ) d e n iliy o r k i M ısırlıla rın (Ra) la rın ın ay n id ir.

S a m o id dilind e (ire = y e ru ) “Ay„ d e m ek tir[2].

B u k e lim e le r in e tim o lo jik an alizin i de (Ra) ile k a r ş ıl a ş ­ tıralım : Ra Rav îre Arı

: : : ;

Ağ ağ iğ ağ

+ + + +

ar ar ir ar

+ ağ + av ( = ağ) + eğ +-I- ığ

B ü tü n b u k a r ş ıla ş t ır m a la r b iz e g ö s te r iy o r ki b u g ü n e k a d a r etim o lo jisi b ilin m iy e n v e ilim için m u a m m a te şk il e d e n b azı k e lim e le r Güneş - D il T eorisi ile k o l a y c a h alle d ile c e k tir.

[1] P o ta n ın OSZM. IV. s. 7 2 7 [2] Potanin OSZM. IV. s. 821

II. “GÜNEŞ-DİL TEORİSİ,, NE GÖRE “ANA KÖK,, MESELESİ B u g ü n k ü m e v z u u tn u z “G ü n e ş - D i l Teorisi,, nin keşfettiği “a|„ k ö k ü m e s e le s id ir. B u m e s e le n in e h e m m iy e t in i k a v r a m a k iç in ‘'dilin menşei,, m e s e le s in e te m a s e tm e k icap ediyor.

D ilin m e n ş e i m e s e le s i p e k eski z a m a n la r d a n b e r i j^alnız filozo flarm değil, b ü tü n b e ş e riy e tin fik ir v e z ih n in i m e ş g u l et­ m iştir. İsrail p e y g a m b e r l e r i ve Y u n a n filozofları bu p ro b le m i h a lle tm e k için k a fa y o r m u ş la r d ır . “B a b il Kulesi„" efsan esi bu m e s e le y i hal v e d ü ş ü n e n in s a n la r ın m e r a k ın ı tatm in e tm ek iç in u y d u r u lm u ş tu r . F ilv a k i b u “B a b il Kulesi,, e fsa n esi dilin m e n ş e in i değil, d illerin m e n ş e in i “izah,, etm iştir. D ilin m en şei ise ilk d e v ir in s a n la rı için İlâhi idi. Allah a d a m a e ş y a la rın ad ın ı ö ğ re tm iş ve dil m e y d a n a gelm işti... D ilin “ilâhi m enşei,, o ld u ğ u n a y a ln ız o z a m a n ın p e y g a m b e r l e r i değil, 1 9 u n c u a s ır A v ru p a filozpfIarının b ir ç o ğ u in a n ıy o rla rd ı. 1 8 4 0 da vefat e d e n F r a n s ız filozofu D e B o n a ld da b u n la r c ü m le s in d end ir... P a p a z la r z ü m r e s in d e n le n g ü is t o la n la rd a n en b ü ­ y ü k le r i b ile b u “İlâhi m enşe,, fa ra z iy e s in in te s irin d e n hâlâ k u r tu la m a m ış la r d ır . M aam afih “In d o -E u ro p e e n Dil E k o lü „ n e m e n s u p L e n g ü is tle rin ç o ğ u “dilin m enşei,, m e s e le s in i dil bilg isi m e v z u u o lm a k ta n ziy a d e filozofi m e v z u u o la r a k k a b u l e d e r v e b u m e s e le ile u ğ r a ş m a y ı fuzulî s a y a r la r . “G ü n eş-D il Teorisi,, le n g ü istiğ i felsefe ve s o s y o lo ji s ıra s ın a k o y m a k ta d ır .

B u k o y u ş u n d a h a k lıd ır. Ç ü n k ü “dil p s ik o lo jik v e s o s y o lo jik k a n u n la r a b a ğ lı o la r a k m e y d a n a gelm iştir.,. B u n d a n d olayıd ır k i ilk ö n c e “dilin m enşei,, m e s e le s in i h a lle d e r e k ilk s ö y le n e n m a n a lı k ö k ü k eşfetm iştir. Dil y a ln ız p s ik o lo jik değildir. İn s a n p s ik o lo jik d u y g u la rın ı jest, g r im a s v e sair iş a re tle rle de ifade ed e b ilir. F la y v a n î d u y ğ u la rın ı “gırr,,, “mırr,, g ib i s e sle rle de ifade e tm iş olabilir. F a k a t b u n la r İçtim aî in s a n ın sözleri d e ­ ğil, in sa n - h a y v a n ın b o ğ a z ın d a n ç ık a n g ü rü ltü v e s e s le r olm u ştu r.

10

D ilin m e n ş e in e d air m u h te lif n a z a r iy e le r vard ır. F a k a t ş u n u da k a y d e d e y im k i b u m e v z u b e n im ih tisasım h a r i c i n ­ dedir. B u m e v z u a d air m a lû m a tım felsefe v e iç tim a iy a t m e ­ ra k lıs ı h e r o k u r y a z a r a d a m ın ö ğ r e n e b ile c e ğ i m a lû m a tta n ib arettir. B u n u n la b e r a b e r b u m e v z u a te m a s e tm eğ i z a r u r î görüyorum , “G ü n e ş -D il teorisi,, n in k eşfettiği ilk k ö k ü n ( “ağ„ k ö k ü n ü n ) e h e m m iy e t in d e n ve İlmî k ıy m e tin d e n b a h s e d e n b ir İlm î m a k a ­ led e [1] b u m e v z u a dair n a z a r iy e le r ş ö y le h u lâ s a edilm iştir: A) “N id a = E x c la m a tio n „ n a z a riy e si: B u te o r iy e g ö re ilk in s a n la r ın m ü ş te r e k h a r e k e tl e r i n d e ç ık a r d ık la r ı n id aî s e s le r ilk s ö z le r s a y ıla b ilir. M eselâ N o ire v e M a x M ü ller g ib i â lim le r b u n a z a r iy e y i m ü d a fa a e tm iş ­ lerd ir; fak at h iç b ir fik ir ifade e tm iy e n b u haj^vanî s e sle rle b ir e r fik ir m a h fa z a sı d e m e k olan in sa n sözleri a ra s ın d a ç o k b a riz b ir s ın ır v a rd ır. O n u n için P a u l R e g n a u d b u n a z a r i­ ye y i p e k h a k lı o la ra k ç ü r ü k b u lm u ştu r.

B) “T a k lid i k e lim e = O n o m a t o p e e ,,, n a z a riy e si: B u n a z a r iy e y e g ö re ilk in s a n la r ilk k e lim e le r i ta b ia t v e h a y v a n s e sle rin i taklit e d e r e k u y d u r m u ş la r d ır . M eselâ on s e k iz in c i asırd a (de B ro s s e s ) is m in d e b ir fra n s ız b ü tü n dille­ rin m e n ş e in i b u esasta g ö s te r e n b ir e s e r n e ş re tm iş v e on d o k u z u n c u asırd a b ile b u fik re ta raftarlık e d e n le r o lm u ştu r.

F a k a t V e n d r y e s g ib i y e n i â lim le r b ö y le idd iaları k a t’î su re tte r e d d e tm e k te d ir le r; C) “İş a re t z a m irle ri = P r o n o m s dem onstratifs,, n a z a riy e si: B u te o r iy e g ö r e ilk in s a n e trafın d a b u lu n a n o b je l e r e b ir e r isim v e r m e d e n e v v e l b u n la r ı işa rı z a m ir le r le g ö s te r m iş v e bu s u re tle iş a re t z a m irle ri ilk in s a n ın ism in i b ilm e d iğ i o b je le r in h e p s in e tatb ik ed eb ild iğ i u m u m î b ir isim rolü o y n a ­ m ıştır: b u n a z a r iy e n in sah ib i, g e ç e n a s rın m ü h im d ilcile rin ­ den P au l R e g n a u d dur. F a k a t b u m ü ellif n a z a riy e s in i lisan î d e lille rd e n z iy a d e m a n tığ a istinat e ttird iğ in d e n , iddiası ş a h s î b ir fik ir m a h iy e tin d e k alm ıştır.

D) “İ n s a n s ö z le rin in h a y v a n î s e s le r d e n istihalesi,, n a z a ­ riy e si: G e ç e n a sırd a R e g n a u d n u n p e k e h e m m iy e t v e r m e d iğ i b u e s k i teori, b u a s rın b a ş la r ın d a n itib a re n t e k r a r c a n la n m ı ş [1] XI, 1 935 }.

i. H. D an işm en t «Q. - Dil Teorisi üzerin e ilk tenkit» (Ulus, 2 3 .

II

ve b ilh a s s a V e n d r y e s gib i m ü h im dilciler ta rafın d an m ü d a ­ faa edilm iştir; b u n a z a r i y e y e g ö re , ilk in sa n teessü r, sevinç,, h a r e k e t, iş... v.s. a n la r m d a tıpkı h a y v a n la r ı n y a p tık la rı gib i b ir e r ses ç ı k a r m ı ş v e b u se sle r t e k e r r ü r te siriy le g ittik ç e m u a y y e n b ir e r m ana ifade e tm e ğ e b a şla m ıştır. F a k a t V e n d r y e s b u n a z a r iy e s in i izah e d e r k e n , b u n u n ispatı k a b il o lm a d ığ ın ı da itiraf e tm e k s u re tiy le k e n d i d a v a sın ı g e n e k e n d i ç ü r ü tm ü ş d e m ek tir.

B u n la r d a n b a ş k a m a r u f n a z a r iy e le r de vard ır. S o n z a ­ m a n la r d a r u h iy a tç ı filozof W u n d t’un “E n tw ic h lu s th e o rie „ te s m iy e ettiği n a z a r iy e v e M a r r ’ın “Yafesioloji,, n a z a r iy e s i b u c ü m le d e n d ir.

M ax M ü ller O n o m a to p e ie te o risiy le a lay e d e r e k “W a u w a u T h e o r i e ,,, v e “N id a T eo risini,, ni de “P fu i - P fu i p oo h - pooh T h eorie,, te s m iy e ed iy o rd u . M aam afih k e n d is i de s o n ra d a n b u '"Nida teorisi,, ta ra fta rla rın a iltihak etm iştir. H a k ik a tte b u iki n a z a r iy e n in e sa s itib ariy le b ir ib ir in d e n fa rk ı y o k tu r. H e r ikisi de “k a b a m a te ry alizm ,, e s a s la r ın a d a y a n ır v e dilin m e n ­ şei m e s e le s in d e biri so sy a l hay atı ih m a l eder, İk in cisi ise so sy al h a y a tın a n c a k istihsal s a h a s ın d a ç ık a r ıla n n id a s e s le ­ r in e e h e m m iy e t v e rir. B u son c e r e y a n ın en son m ü m e s s ili R u s p r o f e s ö r le r in d e n m ü te v e ffa B o ğ d a n o f idi. O, b u n azariy e y i “R e fle k s le r v e iptidaî te f e k k ü r e dair felsefe,, adlı e s e r i n ­ de m ü d afaa etm iştir. O n u n n a z a r iy e s in e g ö r e ilk in sa n k o llektifleri te ş r ik i m e s a i e s n a s ın d a “ah„, “oh„ “of„ g ib i s e sle r ç ık a r m ış la r v e b u “m esai n id a la rı„ n d a .n da ilk s ö zle r tü r e ­ m iştir. Ateşin a lm a n c a s ı olan “Feuer,, fra n s ız c a s ı olan “feu„, lâtin ce “flam m e,, g ib i k e lim e le r in m e n ş e in i “Efff,, d iy e üflem e k te n hâsıl olan se slerd ir. G ö r ü lü y o r ki b u n a z a r iy e ilk d e v irle rin b e ş e r in d e değil, p e k so n d e v irle rin - y a n i ateşin k e şfe d ild iğ i z a m a n ın - b e ş e r in d e ilk sözleri a rıy o r.

G ö r ü lü y o r ki b u iki teori dilin m e n ş e in i h a lle tm e k te n u zak tır. B u te o rile r h a k k ın d a M a x M ü lle r’in “W a u w a u - T h e ­ orie,, v e “P fu i-P fu i theorie,, diye a lay e tm esi y e r in d e o lm u ş tu r .

E n y e n i n a z a r iy e M a r r ’ın “Y a fe s ilo ji nazariyesi,, dir. B u n a g ö r e “Dil sırf İçtim aî m a h s u ld ü r. Dil istih sal ale tle rin in en b ü y ü ğ ü o lm u ş tu r v e b u g ü n d e de ö yled ir. Dil - D ü n y a d a dört k a b ile n in te ş e k k ü lü , ko lle k tif istih sale b a şlad ığ ı v e d ö r t totem e trafın d a top lanıp c e m iy e t h a lin e g e ld ik te n s o n r a h e r

12

ş e y i k e n d ile r in in b u “totem,, le re v e r d ik le r i ad larla a n la tm ış ­ la rd ır. B u adlar: 1) Sal, 2) B e r, 3) R o ş v e 4 ) Y o n d u r. B ü tü n k e l i m e l e r bu k ö k le r in te s a lü b ü n d e n d o ğ m u ş tu r. B u g ü n k ü A v r u p a dilleri - k i '"İndo - O röpeen Irkın ın D ili Zümresi,, diy e b ir u y d u r m a v e s a h te ad ile an ılır - tarih î d e v irle rd e b u dört u n s u r u n m ü te m a d i b ir le ş m e v e m ü te m a d i te s a lü b ü n d e n h â s ıl olan “Ka/esf kavim ler,, in e n k a z ı ü z e r in d e hâsıl olm u ştu r.

B u dillerd e b u lu n a n k e lim e le r dört e sas u n s u r ü z e rin e analiz e d ilirk e n tarih te n ö n c e k i z a m a n la r d a k i k ö k ü n e v e m a n a y u ­ v a s ın a ir c a m ü m k ü n o lu y o r. B ü tü n d ü n y a d ille rin in a n a k ö k ü b u dört u n s u r d u r... v. s . , v. s.„ M a rr b ü tü n e s e r le r in d e b u tezi m ü d a fa a ed iyo r. A vru p an m en b ü y ü k le n g ü is t â lim le rin i “p ap as zihniyeti,, ile ittiham ed iy o r. M a r r ’a g ö re b u n la r ın e n b ü y ü k l e r i n d e n olan papaz W . S c h m id t g e n iş ilm in e v e dil b ilg is in d e k i d e rin v u k u f u n a r a ğ m e n y in e P ap azd ır. B ü tü n e s e r le r in d e dilin m e n ş e in i e s k i p ap a z la r gibi, fa k a t “ilm î ve fennî,, p e rd e le r le ö r te r e k , y in e “İlâhi m enşe,, e g e tiriy o r. M eillet ise “İn d o - E u r o p e e n ırkı,, d e n ile n m e ş ’u m d aire d e n ç ık m a k t a n âcizdir... B ü tü n fik irle ri m ü s te m le k e c ilik m a k s a tla r ın a h iz m e t eder...

F a k a t b ü y ü k âlim M a r r ’ın e s e r le r in in de “m aksat,, sız o lm a ­ d ığ ın ı s ö y le y o r la r. B u âlim de satırları a r a s ın d a m a lû m b ir f ır k a n ın p r o p a g a n d a te zle rin i g ö r e n le r v a rd ır.

H u lâsa, b ü tü n b u n a z a r iy e le r “D ilin menşei,, p r o b le m in i h a lle tm e k t e n u z a k b u lu n u y o r la r . * * “G ü n e ş - Dil Teorisi,, dilin m e n ş e i m e s e le s in i şu su retle halletm iştir: I. — îlk in s a n la r ın b ü tü n d ik k a t v e a lâ k a s ın ı ü z e rin e ç e k e n g ü n e ş olm u ştu r.

II. — H a ricî â le m i teşkil ed en (obje) 1er, g ü n e ş e g ö r e b ü y ü k ­ lü k v e y a k ü ç ü k l ü k , p a rla k lık v e y a s ö n ü k lü k , y a k ın lık v e y a u z a k lık itib ariy le fark lı b u lu n u r la r . B a ş k a b a ş k a d a ir e le r d e k i n o k ta la r b u o b je le r i gösterir.

I I I . — İlk in s a n la r ın h e r ş e y in ü stü n d e tan ıdığı v e h e r ş e y in ü stü n d e tuttuğu ilk (obje) g ü n e ş o lm u ştu r; g ü n e ş o n la r için h e r ş e y d i. G ü n e ş i tetk ik ed e ede o n u n v a s ıfla r ın ­ dan, h a r e k e tle r in d e n , ö n c e m ad d î, s o n r a ru h î, fikrî, a b s tr e m e f h u m la r a in tik ale b aşlad ılar. B ö y le c e g ü n e ş ­

15

1 — 2 — 3 — 4 — 5 — 6 — IV .

ten v e o n u n h a r e k e t v e v a sıfla rın d a n ald ık ları b a ş l ıc a m e f h u m la r ş u n la r o l m u ş t u r : G ü n e ş in k e n d isi; esas, sahip , Allah, efendi, y ü k s e k lik » b ü y ü k l ü k , ç o k lu k , k u v v e t, k u d re t; G ü n e ş in saçtığı ışık, ay d ın lık , p a rla k lık ; G ü n e ş in v e rd iğ i s ıc a k lık , ateş; H a re k e t, imtidat, za m a n , m esafe , yer, k a ra , toprak,, gıda, h ay at, b ü y ü m e , ço ğ a lm a ; R e n k , su; Ses, söz;

İlk in s a n la r b ü tü n b u m addî v e fik ri v a rlık la rı g ü n e ş e v e rd ik le r i isim ile anlatırlard ı. S o n r a la r ı k e n d ile r in i v e “b en = ego,, m e f h u m u n d a n ç ık a n b ü tü n d ü ş ü n c e le r i v e n ih a y e t tesbit ettikleri b ü tü n (obje) leri de, tap tıkları g ü n e ş in v e g ü n e ş te n ç ık a n tü rlü m e f h u m la r ın y e r i n e k o y a r a k b u is m in a n la m ın ı g e n işle tm iş le rd ir.

V. — îlk in s a n la r ın g ü n e ş e ilk v e r d ik le r i isim , (ağ) dır. B u da (a) v o k a lin in te k r a r la n a r a k u z u n c a o k u n m a s ın d a n b a ş k a b ir ş e y d e ğ ild ir : a, aa, aaa... = a ğ o lm u ştu r, i l k a n a k ö k (racin e ) b u d u r.

V I . — S e s cih azı te k â m ü l e ttik çe (ağ) ın ilk s ö y le n e b ilm iş olan tipleri s ıra s iy le (ay, ağ, ak, ah) o lm u ştu r. (Ağ) a n a k ö ­ k ü n ü n anlattığı b ü tü n a n la m la r , z a m a n la , b u “b i r i n c i d e r e c e ra d ik a l kök ler,, le de anılm ıştır...

“G ü n e ş - D i l Teorisi,, nin ispat ettiği v e ç h ile in s a n ın ilk elde ettiği m a n a lı ses ( = s ö z ) “A„ dır.

B u h a k ik a ti biz “A„ nın en k o la y telâffuz ed ile b ile n b ir ses old uğu b a k ım ın d a n değil, İlm î a ra ş tırm a v e i n c e le m e ­ lerin v e rd iğ i k a n a a te istin ad e n k a b u l e d iy o ru z.

“A a - ^ a ğ „ k ö k ü n ü n a n a k ö k o ld u ğ u n u “G ü n e ş - D i l T e ­ orisi,, T ü r k k e lim e le r in in m a n a la r ın ı v e k e lim e u n s u r l a r ın ı tetk ik v e b u n la rı e sk i d e v irle rd e k i “m ana,, v e “ses u n su ru ,, y u v a s ın a ir c a t e c r ü b e le r in e d a y a n m a k s u re tiy le k e şfe tm iştir.

G e ç e n d e r s le rim iz d e n b irin d e T ü r k l e r i n ta e s k i d ev irle r d e n b e r i “G üneş,, e ç o k e h e m m iy e t v e rd ik le rin i, “G ü n e ş Kültü,, n ü n ta rih in bild iğ i d e v irle re d a h a e sk i d e v irle rd e n in tikal etm iş o ld u ğ u n d a ş ü p h e o la m ıy a c a ğ ın ı ispat etm iştik .

D e m e k k i T ü r k “kült,, itib a riy le “G ün eş,, e b ağ lıd ır. “G ü n e ş ,, b ir tanrı, b ir s e m a v i totem , n ih a y e t b ir “ced d i âlâ,, o lu n c a “a y in v e m erasim ,, in de ilk k a y n a ğ ı n ı “G üneş,, de a r a m a ­

14

lıy ız. D ilin in k ik iş a fın a h iz m e t etm iş o ld u ğ u n d a h iç ş ü p h e o lm ıy a n “s ih rî dualar,, v e “îlâ h i = //ymne„ 1er b u “G üneş,, için t e r e n n ü m edilm iştir.

S o s y o lo g la r m te tk ik le riy le s ab it o lm u ş tu r k i ilk d e v ir­ l e r d e ş a m a n la r , s i h i r l e r , ra h ip le r dili in h is a r la r m d a tu tm u ş ­ la r ve b u n d a n dolayı “dil s ih ird ir,,, “sö z -A lla h tır,, g ib i s ö zle r s e m a v î d in le rd e b ir a n ’a n e o la r a k y e r b u lm u ş tu r. B ö y le o ld u k ta n s o n r a “Allah,, tan ılan o b je n in ilk söz k a y n a ğ ı, y a n i ilk söz o n u n adı o lm u ştu r. H a y a t v e v a r lık k a y n a ğ ı o la r a k ■tanılan o b je de gü n e ştir.

F ak at, ilk b e ş e rin “Gürteş„ e d e d iğ in i“Gw/7e^-£)/7 Teorisi,, nasıl k eşfetm iştir? Ş ü p h e s iz d ir k i “G ü n e ş - D i l Teorisi,, kâşifi de ö n c e k lâ s ik dil e k o lü â lim le rin in y o lu ile y ü r ü m ü ş v e o n la rın u s u lü n ü “tatbik etm iştir. B u d a etim olojid ir. E tim o lo ji h e r h a n g i b ir d ilde­ k i b ir k e lim e n in a n a k ö k ü n ü , m e n ş e in i b u lm a k iç in o k e lim e n in m e n s u p o ld u ğ u dil a ile s in d e k i m a n a ve fo n e tik ç e b e n z e r ­ le r in i, e sk i z a m a n la r d a b u k e lim e n in o v e y a b u k a v im d e nasıl telâffuz edild iğin i v e n e m a n a d a k u lla n ıld ığ ın ı v e o n d a n ö n c e k i d e v ir le r d e nasıl k u lla n ılm ış o ld u ğ u n u a raştırır. B a z a n e n e s k i şe k il o la r a k b ir k e l i m e - a n a k ö k ta s a v v u r e d e r (m u ­ t a s a v v e r , farazi k e lim e b ir * yıldızla iş a re t o lu n u r) y a n i b ir k e li m e n i n a n a k ö k o ld u ğ u u y d u ru lu r. B u n a bir m isal o lm a k ü z e r e a lm a n c a d a k i A u g e ( = göz ) k e lim e s in in e tim o lo jisin i b ü y ü k b ir A lm a n âlim in in e s e r in d e n a l a l ı m : “A uge; orta y ü k s e k A lm a n c a d a ouge, orta u v a a lm a n c a s ın d a oge, e s k i a lm a n c a d a a u g a , y e n i dilde “Auge,, a n g lo s a k s o n c a d a e a g e , İn g iliz ce d e e y e, g e n e l a lm a n c a d a a u g o ( n ) ... b u ­ n u n e s a sın d a i n d o - g e r m e n k ö k ü olan,, * “oq„ ( = g ö r m e k ) ■olsa g e re k tir. L â tin c e d e “o c u l u s ,,, e s k i İs la v c a d a k i “oko„ Jitu a ca “akis,, . . . .„ [1] G ö r ü lü y o r k i k lâ s ik e k o le m e n s u p â lim le r b ir k e lim e n in m e n ş e i n i b u lm a k için “m u ta s a v v e r b ir kelim e,, u y d u r m a ğ ı c a iz g ö r ü r le r . B iz im “teori,, m iz d e te tk ik le r in in ilk s a fh a s ın d a l ü r k k e lim e le r i ü z e rin d e an aliz y a p a r k e n b u u su lü te c r ü b e ■etmiştir. F akat, k lâ s ik e k o lü n b ü tü n s ö z le r için a n a k a y n a k o l a r a k “s a n s k rit. Y u n a n , lâtin,, dillerini alıp b a ş k a dilleri ih m a l e ttiğ in d en dolayı dilin m e n ş e i m e s e le s in i h a lle d e m e ­ d iğ in i v e b u s a h a d a k i ac z in i g ö r d ü k t e n s o n r a b u y o lu b ir a ­

lı] Kluge. Etym olog. Worterb. der deutsch. Sprache, 19 3 4 , s. 2 9

15

kıp b a ş k a y e n i b ir yol ü z e rin d e y ü r ü m ü ş tü r . B u yol, in s a n ın in sa n olup k o n u ş m a ğ a b a şla d ığ ı z a m a n d a n ö n c e fik rin i daha ziy ad e işgal e d e b ile c e k “obje,, yi b u lm a k tı. Ç ü n k ü te f e k k ü r dilden ö n c e vardı.

T ü r k dil h â z in e s in d e k i k e lim e le r i fo n etik v e s e m a n tik b a k ım ın d a n te tk ik n e tic e s in d e bu “obje,, nin g ü n e ş old u ğ u t a h a k k u k etti. Ç ü n k ü h e r k e lim e b u ilk d e v ird e çık tığ ı y u ­ vad an , y a n i a n c a k g ü n e ş te n a lın a b ile c e k m e fh u m la r ın b irin i ta şıy o rla rd ı (bu m e f h u m la r ı y u k a r d a z ik re tm iş tik ).

T ü r k dil h â z in e s in d e k i k e lim e le r in e n e s k i d e v irle re ait o la c a ğ ın d a ş ü p h e o lm ıy a n k ıs m ın ın b u g ü n k ü le h ç e le r d e v e o ld u k ç a e s k i m e t in le r d e “ağ, eğ, iğ, ığ, oğ, öğ, u ğ, üğ„ gib i k ö k le r d e n tü re d iğ i anlaşıldı. a ğ = ak, b e y a z ; ilk in s a n ın en m ü h im istihsal aleti; ağ a = b ü y ü k , k a b île reisi. e ğ = sahip ; e ğe, e y e = h a m i ru h . iğ — iğ e = sahip, ığ — ığ r a = ses. oğ — o ğ a n = k a d ir, k u v v e tli, tanrı, ö ğ = valid e, akıl; ö ğ e = h ü rm e t, b ü y ü k ; ö ğ ü t = nasih at. u ğ = m e s k e n , ev; u ğ a n = k ad ir; u g u k = akıl; u ğ a n = b u r y a t ç a d a ilk in san , yaku tçad a b ü y ü k , ü ğ = ev, m e s k e n , üğ- = b ir y e r e to p la m a k ; ü ğ e = yığın ; ü g e = söz; ügit = n asih at.

B u n la r ı b u r a d a b ir m isal o lm a k ü z e r e g ö s te riy o ru z . T ü r k dilinde b u gib i “V. + ğ„ li k ö k le r p e k ç o k tu r. B u n la r ın ifade ettiği m a n a la r “G ü n e ş - D i l Teorisi,, n in e sas h a tla rın ı g ö s te re n “etim oloji, m o rfo lo ji v e fonetik b a k ım ın d a n T ü r k Dili,, adlı e s e r d e h u lâ s a ed ilm iştir (Sahife 4 6 ) . İlk in s a n ın “G üneş,, i ifade için ç ık a r d ığ ı m a n a lı s e s sö z ü n “ağ„ o la c a ğ ın ı b iz e “ay„ k e lim e s i de g österir. Ş ü p h e ­ sizdir k i b u r a d a k i “y„ si ö n c e “ğ„ idi. T ü r k d ilinin fo n etik k a n u n la r ı b u n u ispat ed iyo r. İlk d e v irle rd e g ü n e ş e v e rile n ad la “ay„ da ifade edilm iştir. F a k a t “a ğ —f a y ,, “G ün eş,, e n a ­ z a ra n in s a n ın d ik k a tin i d a h a az c e lb e ttiğ in d e n e s k i adını m u ­ h afaza etm iştir. “G ün eş,, y an i te f e k k ü r v e dil k a y n a ğ ı olan o b je m u h te lif m e r h a le le r d e m u h telif ad alm ıştır, “Allah,, ın d o k sa n d o k u z y a h u t b in b ir adı old u ğ u g ib i “G üneş,, in de

16

dilin in k iş a f d e v r in d e aldığı a d lar ç o ğ alm ıştır. “Ay„ k e lim e s i b ü tü n tü r k le h ç e le r in d e a n c a k ü ç tü rlü (Y a k u tç a d a “I y „ , Çuv a ş ç a d a “u y a h , oyuh,, , b a ş k a tü r k le r in h e p s in d e “a y „ ) te­ lâffuz o lu n u r. H a lb u k i G ü n e ş m u h te lif le h ç e le r d e m u h te lif ş e k ild e ( “K ün„ , “K u y a ş ,,, “K uyas,, , “K ün„ , h e v e l (Ç u vaşça), Y a ş ık ( U y g u r , Ç ağatay) s ö y le n m e k te d ir. ( “Zam an,, m a n a s ın a g e le n “K ü n - g ü n „ ise b ü tü n tü rk le h ç e le r in d e g ü n v e k ü n ile sö y le n iy o r). “K ün„ S a g a y le h ç e le r in d e h a lk , k a v im m a ­ n a s ın a da gelir. A n ad olu T ü r k ç e s in d e k i “ele g ü n e k a r ş ı . . „ tab iri v a r d ır k i b u r a d a k i “gün,, de S a g a y c a d a k i “K ü n = halk„ ile a y n i m a n a d a d ır. E s k i iptidaî z ih n iy e te g ö re h a lk , k a v im v e k a b ile totem in k e n d isid ir. “K ü n g ü n , , ün “halk,, m a n a ­ s ın a g e lm e si g ö s te riy o r ki ç o k e s k i b ir d e v ird e “G üneş,, totem o lm u ştu r. H u n H a k a n la r ın ın k e n d ile r in i “Ver ve günşten doğmuş Güneş ve Aıj tarafından memur edilmiş...,, d iye tarif e tm eleri v e G a u - l i s ü lâle sin in m ü e s s isi olan Ç içu m in in ‘'ben Güneş oğ­ luyum,, d e m e s i de hu “Totem -Güneş,, a n ’a n e s in in h atıralarıd ır.

E s k i d e v ir le r d e n b e r i T ü r k k ü ltü rü tesiri altında b u lu n a n v e ih tim al k i e s k i b ir T ü r k b o y u n u n b a k iy e s i olan Kott [1] dilinde g ü n e ş e “ega„ v e y a h u t “ege„ d e n ir [2]. G ü n e ş in ilk a dını v e in sa n ın ilk s ö z ü n ü “Güneş D il Teorisi,, sırf n a z a rî o la ra k “ağ„ b u lm u ştu . H a lb u k i biz şim d i b u sö zü n Güneş m a n a s ın d a Altay - Y e n is e y m ın t a k a s ın d a b u g ü n e k a d a y a ş a ­ d ığın ı b u lu y o r u z , k i te o rim iz in ç o k s a ğ la m e s a s la ra d a y a n d ı­ ğını g ö s te rm e k te d ir. D ik k a t e ş a y a n b ir n o k ta d ah a var: Kott dilinde “eş„ tan rı d e m e k tir. B izim “gün -|- e^,, d ek i “eş„ ek i o n la rd a “tanrı,, m a n a s ın a m ü s ta k il b ir söz o la r a k y a ş a ­ m a k ta d ır.

B a ş k a d ille rd e k i b azı k e lim e le r in (m e se lâ y u k a r d a k i al­ m a n c a ) “Auge,, nin etim oloji analizi e s k i e k o le g ö r e b ile “ok„ k ö k ü n e d a y a n d ığ ın ı g ö rd ü k . Y afesiloji n a z a r iy e s in e göre, “göz„ m e f h u m u ilk d e v irle rd e g ü n e ş i ifade ed en k e lim e ile sö y le n m iş tir. D e m e k o lu y o r k i C e r m e n ve İslâv k a v im le r i b ir z a m a n g ö ze “ ( O ğ —)-)ok„ d e m iş le r s e Güneşe de ( o ğ —> o g —^)ok„ d e m iş o la c a k ira d ır. T ü r k l e r i n de b ir z a m a n la r “göz„ü [1] K o ttla r İlmî edebiytta '^Yenisey o s ty a k la n » İle bir gruptan sayılırlar.

M eşh u r dil b ilgin i T errien de la Couperie U r a l- A lt a y dillerini tasnifinde bunları Çin ve Tibet dilleri ailesind en sa ym ıştır (Jurnal ot the Royal Asiatic Society, 1 8 8 9 sah 4 0 4 ten n aklen Aristov, “Zametki,, a y rıb a sım ,50) [2] N. Marr külliyatı, III, S. 2 6 3 , Lügatçe kısm ı, S. 3 7 4 .

17

G ü n e ş e v e r d ik le r i isim olan “ağ„ ile ifade e ttik le rin i b iz e g ö s te re n b ir k e lim e v a r d ı r : ‘'ağlam ak,,. B u sö z d e k i k ö k ü n “ağ„ o ld u ğ u n d a k im s e ş ü p h e ed e m e z.

Dil b ilg isi ispat etm iştir k i iptidaî d e v ir le r d e “fiil,, 1er o “fiil,, i y a p a n a let v e y a a z ay ı ifade e d e n k e lim e y a r d ım ıy le yap ılm ıştır. îlk “fiil,, d e v ir le r in d e tu tm a k = e lle m e k ; a t l a m a k = a y a k la m a k ; iş itm e k = k u la k la m a k ; k e s m e k = b ıç a k la m a k ; ıs ır m a k = d iş le m e k ; v u r m a k = d a y a k la m a k ... o lm u ştu r. B in a ­ e n a le y h “ağ lam ak„ k e lim e s in d e k i “ağ„ e s k i d e v irle rd e “göz,, ü v e “güneş,, i ifade e tm iş o la c a ğ ı m u h a k k a k t ır . K ü e r ik le h ç e ­ s in d e “ögök,, k e lim e s in in göz b e b e ğ i m a n a s ın a g e lm e si de d ik k a te d e ğ e r (Radloff Lügati, I. s. 1 1 9 4 ) .

G ü n e ş - D i l T e o r is in e g ö r e “göz„ k e lim e s in in e tim o lo jik an alizi de b u n u ispat e d iy o r : “ö ğ + üz„ .

E s k i T ü r k le h ç e le r in d e n b iri olan S u m e r c e d e “uğ„ g ö k v e a rs la n d e m e k tir. “Gök,, m e f h u m u “G ün eş,, den g eld iği m a lû m d u r. A rslan ise e s k i d e v ir le r d e g ü n e ş in s e m b o lü s a ­ y ılm ıştır. E tr ü s k d ilinin b ir istih alesi olan B a s q u e dilinde “eğun,, g ö k , “eqi„ v e “eğuski,, G ü n e ş d e m e k tir [1].

B ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e “ağ, ag, ak , ay, oğ, oy...„ g ib i tek h e c e li s ö z le rin “h a y a t, k u d re t, h a re k e t, z a m a n , m esafe , gıda, su, r e n k , sö zle r, ses, ziya, hararet...,, gib i m a n a la r ı ifade e tm e le ri de “V . + ğ„ k ö k ü n ü b u lm a k y o lu n d a istik am e ti tayin e tm e ğ e y a r a m ış la r d ır .

B ir ç o k k e lim e le r ü z e rin d e y a p ıla n te c r ü b e le r “a n a kök,, ü n A Ğ o ld u ğ u n u k a t’î o la r a k ispat etm iştir. **♦ G ö r ü l ü y o r ki in s a n ın ilk eld e ettiği m a n a lı ses ( = söz) “A - > Ağ„ dır.

B u h a k ik a ti, biz, “A „nın e n k o l a y telâffuz e d ile b ile n b ir ses o ld u ğ u b a k ım ın d a n değil, ilm î a r a ş tır m a v e i n c e le m e ­ le rin v e rd iğ i k a n a a te istin ad e n k a b u l ed iy o ru z.

M a lû m d u r ki, b ü tü n d ü n y a d illerinde, g r a m e r c ile r in “İnte rje k siy o n ,, ta b ir ettik leri sözler v a rd ır. B u n la r g r a m e r c i ­ le rin ta rifle rin e g ö re h i ç b ir m a n a s ı o lm a y ıp a n c a k “k o r k u , s e v in ç , ıstırab...,, g ib i r u h î d u y g u la rı ifade eden,, se slerd ir.

“G ün eş-D il Teorisi,, b u in te r je k s iy o n la r m e s e le s in in t e k r a r b a k ılıp te tk ik e d ilm e s in i talep e tm ek te d ir.

de

[1] N. Marr külliyatı, I II ; 2 6 3 .

T — 2

18

B ü tü n d ü n y a d ille rin d e “A„ sesi “in te rje k s iy o n ,, o la r a k k u lla n ılır.

“Aa„, “ah„, “ay„ v. s. g ib i n id a la rın e s k i z a m a n la r d a k o r ­ k u n ç,, m u a z z a m , m u k a d d e s “b ir o b je y i ifade ettiğ ind e ş ü p h e y oktur.,, F a k a t b u ç o k e sk i, b e lk i ilk d e v ir le r e aittir. B u n u isp at için ilk m a n a la r ı az b ir te tk ik le m e y d a n a ç ık a r ıla b ile n "in te rje k s iy o n „ la rı a l a l ı m : A b u ; [Ş. S a m i, S. 17.].

G a r p tü r k ç e s in d e “h arfi n id a v e taaccüp,, o la ra k k u lla ­ n ıla n b u k e lim e n in m a n a s ın ın da u n u tu lm a ğ a b a şla d ığ ı Ş.

S a m i ’n in “a, b u n e ? „ sözü ndedir,, d iy e y a n lış iz a h ın d a n a n ­ laşılıyor. “Abu,, e s k i v e y e n i tü r k ç e le r d e “b a b a , b ü y ü k b a ­ ba,, o ld u ğ u m a lû m d u r . O z a m a n b a b a la r a tapan in s a n la r (T ü r k le r ) için “abu„ k e lim e s i b izim z a m a n ım ız d a “A lla h !,, d iy e k u lla n d ığ ım ız söz y e r in i tu tm u ştu r.

“A bu !„ k e lim e s i “ab a !,,, “a b a v !,,, “a b a y !„ , “a b a k !,, ş e k ille r in d e de s ö y le n iy o r.

N id a o la r a k k u lla n ıla n b u k e lim e le r in a y n i z a m a n d a “b a b a , b ü y ü k b a b a , d ik k a t, put, s a n e m , şeytan,, m a n a la r ın ı ifade ettiği ş a r k tü r k ç e s in d e hâlâ u n u tu lm a m ış tır.

D e r v iş le r in “y a h u „ la rın ı da a r a p ç a “y a h ü v e !,, ile izah e tm e k d o ğ ru değildir. B u söz e s k i d e v ird e tapılan “A ğ = Ak = Ah„ (g ü n e şin ) a r a p ç a d a b o z u lm a s ın d a n b a ş k a b ir şe y d eğildir. Y a h u d ile r in “Y a h v a „ s ı da b u “A h„dan tü re m iştir.

K ır g ız c a d a k i “AKTA-,, k e lim e s in in (Radloff, I, 1 1 5 ) b irin i m e d ih v e s e n a e tm e k m a n a s ın a da g e lm e s i g ö s te riy o r k i b ir z a m a n la r “Ağ = Ah = Ak„ h im in le tak d is e d ilm iş b ir “obje,, o lm u ştu r. B u k ır g ız c a k e lim e n in k ö k ü n ü B o d a g o v a r a p ç a “HAK„ diye izah etmişti. F a k a t Radloff, p e k h a k lı o la ra k , b u n u re d d e tm iş tir (I, 1 1 6 . ) . Y a k u t ş a m a n v e m e c z u p la r ı is­ t iğ r a k (ekstaz) h a lin d e “S u = hû„ d iy e b a ğ r ıy o r la r ( P e k a r s k i, 2 3 2 7 ) k i “hu„ k e lim e s in in a r a p ç a “hüve,, ile a lâ k a sı o lm a d ı­ ğ ın ı g ö s te riy o r. A lâkası v a r s a A rap lar b u k e lim e y i de e s k i d e v ir le r d e ‘'güneş,,! (totemi) ifade için s ö y le n e n “a ğ —^ o ğ „ d a n alm ış la rd ır.

B ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e “in te rje k s iy o n ,, o la r a k k u lla n ıla n b azı k e lim e le r i g ö z d e n g e ç i r e l i m : A : H a y r e t v e ta a c c ü p nidası v e a y n i z a m a n d a ta a c c ü p m a n a s ın a , “ol m e n i aa kıldı,, A t K o r k u v e h a y r e t nidası [P e k a rs k i, 2].

A : [Radloff, I, Tel., Alt, K ır, O sm . Azer. U yg.] jh ay re t, ta a c c ü p nidası.

19 .

*‘A „ : N id a edatı o ld u ğ u gib i “aa„ da a lta y ca d a “ağa,,- de­ m ek tir.

A : [A şm arin Ç u v a ş Lûg. I, 4] h a y r e t v e y a s e v in ç ifade e d e n n id a (Asm. b u n u n r u s ç a d a n a lm d ığ m ı y a z ı y o r ki y an lıştır.)

A y ; [Rad. I, K az. K ır. Tel. U y g ., A zer. O sm .] ta a c c ü p nid ası v e a y n i z a m a n d a K a m a r , a y ( = ağ).

B ild iğ im iz b ü tü n dillerd e “Ah„ h a y re t, ta a c c ü p , e le m ve ıs tıra p ifade e d e n n id a edatıdır. B u n u n da ilk d e v irle rd e b i r k o r k u n ç v e y a m u a z z a m o b je n in adı o ld u ğ u n a d^elâlet ed e n «emareler v a r d ı r : Ah (Aşm. II, 1 7 7 ) su ( ç o c u k dilinde).

Ah (A şm ar. II, 1 8 0 - 1 8 1 ) b ir ş e r ir ilâh adı. “Ahı„ aile ­ y e afat g e tirir v e tah rip eder. Prof. A şm a rin bu a d ın “ah„ in t e r je k s iy o n u n d a n tü re d iğ in i ileri s ü r ­ m ü ştü r. G ü n e ş - D i l T e o r is i b u n u n a k s in i ispat et­ m iş tir : “A ğ - a h „ g ü n e ş tir. D in î fik irle rin d eğ işm esile “Ah„ b ir k u v v e tli ş e r ir ru h o lu y o r. S o n r a m a ­ n a da u n u tu lm a k la “ah !„ y a ln ız in te r je k s iy o n o la ra k k alm ıştır.

A h a (A şm ar. II, 1 8 4 ) nida edatı.

A ş m a rin b u n u n ç u v a ş la r a r u s ç a d a k i “a ğ a !„ dan g e ç tiğ in i y a z ıy o r, k i s a ç m a d ır .

A h a h (A şm ar. II, 1 9 3 ) b ir ş e r ir ilâh adı. Allah d iy e b a ­ ğ ır a n in s a n a g e lirm iş.

A hu (A şm ar. II, 1 9 3 ) ihtiyatı (sa k ın m a y ı) v e y a h u t k a t ’î su re tte re d d e tm e y i ifade e d e n nida.

A huh (A şm ar. II, 1 9 4 ) ta a c c ü p v e h a y r e t nidası.

Ah A n c a k (A şm ar. II, 1 7 8 ) ü m itsiz liğ e d ü ş e r k e n ç ı k a ­ rılan ses, nida.

M ü te b a k i 7 v o k a lle r le tesbit e d ile n s e s le rin de in t e r je k ­ s iy o n o lm a k la b e r a b e r , “a„ gibi, Allah, m ü th iş b ir şey, g ü n e ş , ş e y t a n gib i m e f h u m la r ı ifade ettik le rin i g ö rü y o ru z . “ı„ sesi ts e s s ü r ifade ed e n n id a edatı o ld u ğ u g ib i (Pek a r s k i, S. 3 7 3 5 ) r u h la r ı to p la m a k için Ş a m a n ın ç ık a r d ığ ı {sö y le d iğ i) b ir sestir. A yni z a m a n d a k o k u m a n a s ın a da gelir, ■ “Z,, Y e n is e y lile r in dilind e “G üneş,, d e m e k tir (M arr, I I I , 2 6 3 ) .

B ü tü n b u n la r d a n ç ık a n n e tice ş u d u r : İn s a n ın ilk s ö y le d iğ i m a n a lı k e lim e “A„ idi. Bu s e s y a l­ n ız b ir m a n a s ız ç a ğ ır m a b a ğ ır m a o lm a y ıp taptığı v e y a k o r k ­

20 tu ğ u b ir o b je y i ifade e d iy o rd u . S o n r a eld e ettiği v o k a lle r d e a y n i o b je y i v e y a o n a b a ğ lı m e f h u m la r ı ifade için m a n a lı sö z o la r a k k u lla n ılm ış tır. F ak at, b in le r c e , on b in le r c e s e n e le r d e n s o n r a b u ilk m a n a lı s e s le r “n id a edatı,, o la r a k k a lm ış tır. B u ­ n u n la b e r a b e r y in e b u e s k i m a n a y ı a n la ta n b azı k e lim e le r hâlâ y a ş a m a k ta o ld u ğ u g ö r ü lm e k te d ir .

III. “GÜNEŞ-DİL TEORİSİ,, BAKIMINDAN “OĞUZ,, KELİMESİNİN ETİMOLOJİK ANALİZİ G e ç e n d e rs le rim iz d e , G ü n eş-D il T eo risin in ispat ettiği g ib i m a n a lı ilk k e lim e n in “a —> - a a ^ a ğ „ o ld u ğ u n u ö ğ r e n m iş tik .

B u p e k y e n i b ir Teori o ld u ğ u n d a n dolayı b a z ı m e s e le le ri t e k r a r l a m a k icap ed iy o r. Biz b u Teori yi y a ln ız size ö ğ r e t­ m e k l e değil, a y n i z a m a n d a sizin le b e r a b e r ç a lış a r a k ö ğ r e n ­ m e k t e y iz de. B ir k e lim e ü z e r in d e k i t e t k ik im iz i' d e rin le ştir­ d i k ç e “G ü n e ş - D i l T e o ris i„ n in keşfettiği ilk u n s u r o la n a ğ ın , d ilin y a r a d ılış ın d a ilk m e b d e o ld u ğ u n u p e k v a z ıh g ö r e b i­ liy o r u z . Ş im d i b iz “/4|„ u n s u r u n u n s o n b ir d e v r e s in e , y a n i dilin in k iş a fın d a k i ik in c i, ü ç ü n c ü , hattâ d ö r d ü n c ü b ir m e r h a le d e a ld ığ ı “Oğ„ k ö k ü n e b ağ lı v e e s k i b ir k e lim e olan “Oğuz,, k e lim e s in i te tk ik e d e c eğ iz .

“G ü n e ş - D i l Teorisi,, n in keşfettiği “ağ„ (son m e r h a le le r d e "V . + ğ„) k ö k ü , Y a fe s ilo jin in “dört u n s u r„ u gib i m e v h u m k ö k ­ l e r v e dil te tk ik im k o la y la ş tır m a k iç in fa rz e d ile n “ilm î fiction,, d a değildir. “Ağ„ eğ, iğ, ığ, oğ, öğ, üğ, uğ„ k ö k le r in i hâlâ m u h a fa z a e tm e k te o lan e s k i k e lim e le r i te tk ik ettiğim iz z a m a n " V . + ğ„ k ö k ü n ü n T ü r k dilinin y a ra d ılış ın d a n e k a d a r m ü h im r o l o y n a d ığ ın ı d e r h a r a n lıy a b iliy o ru z . B u g ib i k e lim e le r d e n b ir i “Oğuz,, k e lim e s id ir.

B u k e lim e n in e tim o lo jik an alizin i y a p m a k için “O ğ + uz„ u n s u r l a r ın a a y ı r m a k s u r e tile m a n a s ı ş u d u r v e y a b u d u r d e m e k kâfi değildir.

B u gib i a m e liy e m ü m a r e s e iç in faydalı o lm a k la b e r a b e r ç o k m ih a n ik id ir.

K e lim e le r in e tim o lo jik a n alizin i y a p m a k k e n d i b a ş ın a b ir g a y e değildir. G a y e , b u an a liz in işa re ti v e sin y a li ü z e r in d e a d ım a d ım y ü r ü y e r e k k e lim e n in m e n ş e in i b u lm a k v e b u n u b u ld u k t a n s o n r a da b u m e n ş e d e n tü r e y e n t ü r k ç e d e k i v e y a ­ b a n c ı d ille rd e k i k e lim e le r i y a k a l ıy a r a k “V . + ğ„ k ö k ü n e ir c a e d e b ilm e k tir.

22

İşte, “Oğuz,, k e lim e s in i te tk ik e tm e k s u re tile biz b ö y le b i r t e c r ü b e y a p m a k istiy oru z.

1 O ğuz: (O ğ +

2 uz)

“Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik analizi b iz e g ö s te r iy o r ki^ bu k e lim e b ir ‘'kök„ (oğ) v e b ir de u z a k lığ ı, g e n işle d iğ in i ifa­ de e d e n “ek„ (uz) d an, y a n i ik i u n s u r d a n m ü r e k k e p t ir . T a r i ­ h in b ild iğ i d e v ir le r d e n b e r i b u k e lim e y i T ü r k l e r “Oğuz,, v e ­ y a “uğuz,, telâffuz e tm iş le rd ir. A rap ta r ih le r in d e “guz„ v e e s k i R u s v e k a y in a m e le r in d e b a z e n “uz„ y a z ıld ığ ın a g ö r e b a z ı T ü r k b o y la r ı o z a m a n bile b a şta k i “vuayeli,, a tm e k s u r e tiy le telâffuz ettikleri a n la şılm a k ta d ır.

“Oğuz,, k e lim e s in in e s k i m a n a s ın a g e lin c e , ö n c e b ü tü n e s k i lü g a t k ita p la rın d a n v e e s k i m e tin le r d e n a ra y a lım . E s k i t ü r k ç e v e s ik a olan O r h o n k it a b e le r in d e “O ğu z„ k e lim e s i b i r T ü r k b o y u n u n adı o la ra k g e ç e r. “D iv a n L ü g a t - i t - T ü r k , , de­ de b u k e lim e ş ö y le izah o lu n u r : “Oğuz,, T ü r k l e r d e n b ir k a ­ b ile d ir; T ü r k m e n le r d i r . Y ir m i iki b o y olup h e r b ir in in a y r ı alâm eti v e d a m g a la rı vardır...,, (Cilt I, S. 5 6 ). B u e s e r d e “Oğuz,, k e lim e s in in lü g a t m a n a s ın ı izah e tm em iştir. R a d lo ff L ü g a tin d e b u k e lim e n in b ir m a n a s ı “O ğ u z b o y la r ın ın c e d d i â lâsı,,, ik in c i m a n a s ı da “k a b a v e c a h il ad am „d ır. Ş e m s e d d in S a m i B e y in izah ını a y n e n alalım : “O ğuz- ö k ü z b u n u n m ü r a k k a k ıd ır . 1) T o su , 2) S a fd e r u n v e b ö n a d a m 3) K ö y lü , s a h ra y î k a b a ad a m (m e tru k tü r), 4 ) İyi, h ü s n ü h al s ah ib i a d a m .

O ğ u z H a n T ü r k l e r i n e s k i h ü k ü m d a r ı... ‘o la r a k ta n ın m ış tır,,.

S o n y ıllard a telif ed ilen lü g at k ita p la rım ız d a k i izah lar da a ş a ­ ğı y u k a r ı S a m i B e y in iz a h ın a y a k ı n d ı r [ l ] . Ş ü p h e s iz d ir k i b u “k a b a , uslu, safdil, sahrayı,, g ib i m a n a la r “Oğuz,, k e li m e s i n e son d e v ir le r d e v e r ile n m a n a la rd ır.

O sm an lI İ m p a r a to r lu ğ u d e v rin d e “Türk,, k e lim e s in i de b u m a n a d a k u lla n m a k is te y e n le r olm u ştu r. B u n u n için d ir, k i “Oğuz,, k e lim e s in in son d e v irle rd e aldığı b u rn a n alar ü z e r in ­ de d u r m a k g e r e k s iz d ir. Ç a g a ta y c a d a “Oğuz,, k e lim e s i “p a k tıynet,,, “m ü b a re k ,, m a ­ n a la r ın a da g e liy o r, k i e s k i m a n a n ı n d e v a m ı o ld u ğ u n d a ş ü p ­ h e e d ilem ez.

[11 B akın ız ; I. Refet - H. Zübeyr. Ana Dilden D erlem eler, «Uğuz»; H. H üsnü. Kayseri Sözlüğü, s. 6 9 «Oğuz».

s. 3 9 7

23 “O ğuz,, k e lim e s in e dair lü g at k ita p la rın d a k i iz a h la r k e li­ m e n in son d e v ir le r d e k i k u lla n ılış m a g ö r e y a z ılm ış la rd ır. “Oğuz„ k e lim e s in in lü g a t m a n a s ı p e k e sk i d e v irle rd e u n u tu l­ m u ş o ld u ğ u “D iv a n ı Lûgat-it T ü rk ,, m ü e llifin in s ü k û tu n d a n da a n la şılm a k ta d ır. *

* ^ “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik a n alizin i y a p m a k is te rk e n , ö n c e b u g ü n e k a d a r tü r k o lo ğ la r c a , k lâ s ik e k o lü n usullerine g ö re y a p ıla n e tim o lo ji te c r ü b e le r in i g ö z d e n ' 'g e ç ir m e m iz g e re k tir.

B izim b ild iğ im iz e g ö r e “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jisin i izah t e c r ü b e s in d e b u lu n a n â lim le r V a m b e r y , M a rq u a rt, Nem eth dir. V a m b e r y y e g ö re “Oğuz,, k e lim e s i A m u d e r y a n ın Y u n a n k a y n a k la r ı n d a k i e sk i adı olan “O x u s „ ü n ay n ıd ır.

“Oğh„ v e y a h u t “Ak„ ile “Uz„ dan m ü r e k k e p b ir k e lim e d ir.

K ö k “Ogk„ olup “Uz„ da b ir ektir. A lm a n âlim i M a r q u a r t’e g ö r e “Ok„ ile “Uz„ d an m ü r e k k e p olup “O k kişi,, d e m e k m iş .

B u k e lim e ü z e r in d e k i so n te tk ik v e etim oloji M a c a r tü rkoloğ u, P rof. N e m e t h ’indir. O n u n m ü ta le a s ın a g ö re , k e lim e ­ nin an alizi “Ok-|-z„ dır. ‘'Ok„ k a b île m a n a s ın a v e “Z„ de e s ­ k i T ü r k ç e d e c e m edatıdır. F il h a k ik a e s k i d e v ir le r d e “Ok„ k a b île m a n a s ı n a d a k u lla n ılm ış tır. T ü r k b o y la r ın ın ş u b e le r in e fa rsç a k a y n a k la r d a “^r>„ d e n ilm e si, O ğ u z la r ın “Ü ç ok„ v e “boz ok„ ş u b e le r in e a y r ılm a la r ı, fo n etik itib a riy le “Oğuz,, k e lim e ­ sini a n d ır a n “Oğuş,, k e lim e s in in k a b îl e m a n a s ın a g e lm e si de b u n a delâtet eder. F ak at, b u r a d a k i “Z„ n in c e m alâm eti ol­ m a sı şü p h e lid ir. R/Z te b a d ü lü ile “Ogur,, v e “U ğur,, k e lim e ­ le rin in “Oğuz,, k e lim e s in in a y n i o ld u ğ u n u ispata ç a lış a n la r da v ard ır. E ğ e r “Oğuz,, d ak i “Z„ c e m edaü ise “U ğur,, d ak i “R„ de c e m edaü o lm a s ı icap eder.

M aru f F in â lim le rin d e n R a m s te d t “Oyrat,, k e lim e s in in eti­ m o lo jis in e d air y a zd ığ ı etü dde “Oğuz,, k e lim e s in e de te m a s e tm iş tir [l].

R a m s te d t b ir M oğol k a b ile s in in adı o lan “Oyirad,, k e lim e s i­ n in “Oğuz,, dan b a ş k a b ir ş e y o lm a d ığ ın ı ispata çalışm ıştır. O n a g ö r e “Oğuz,, u n e s k i ş e k li “O giz„dir. M o g o lc a y a g e ç e r k e n b u k e lim e y e “ölü lâhika,, o la n “an„ ilâv e e d ile re k “O g izan ,,—)^“0 giran,, o lm u ştu r. M o ğ o lc a c e m alâm eti olan at lâ h ik a sı gel[1] G. 1. Ramstedt. Etim ologiya im eni Oyrat (Zap. R u ssk ag o Geograf. Ob. tom XXXIV. s. 5 4 7 - 5 5 8 )

24

d ik te “an„ sukut,, e d e r e k “Oğirat,, o lm u ştu r. B u n u n nasıl "O y irad ,, o ld u ğ u n u ispat için , M o g o lc a y a T ü r k ç e d e n g e ç e n k e lim e le r in fo n etik d e ğ iş m e le r in i m is a lle r le g ö s te r iy o r : * agi

ay i > O > ai = ay

a

* ogi > o y i > oi = o y ; > o i = o y > - ö B ir M oğol k a b ile s in in “Oğuz,, ad ın ı ta şım a sı m e s e le s in i R a m s te d t şu s u re tle izah e d iy o r : “İh tim al ki, b u n la r Oğuz b e y le r in d e n v e y a h a n la r ın d a n b ir in e tâbi o lm u şla rd ır. O y r a tla r ın a n ’a n e v î riv a y e tle ri b u n ­ ları O ğ u z la r a b a ğ la m a k ta d ır,,. îş te k lâ s ik e k o le m e n s u p â lim le rin “Oğuz,, k e lim e s i ü z e ­ rin d e y a p tık la rı etim o lo jik teilcikler b u n d a n ibarettir. B ü tü n b u te tk ik le r, “G ü n eş -D il Teorisi,, b a k ım ın d a n , ç o k s ö n ü k v e k a r ış ık a n a lizle rd ir. B u n la r a g ö r e “Oğuz,, k e lim e s i “O k + k i ş i „ v e y a “o k la r = k ab ile le r,, m a n a s ın a g e liy o r. H a lb u k i k a b ile ­ le rin , tarih î d e v ir le r d e k i m a n a s iy le , te ş e k k ü lü in s a n lık tari­ h in in p e k son m e r h a le le r in in , “ok„ da ç o k in k iş a f etm iş b ir k ü ltü r m a h s u lü d ü r. Ş ü p h e s iz d ir ki b u k e lim e “y ir m i dört o ğ u z boyu,, n u n te ş e k k ü lü n d e n ö n c e de vardı. T a r ih in b il­ m ed iğ i, y a ln ız e fs a n e le rin b ize nak lattiğ i ilk d e v irle rd e “Oğvz,, k e lim e s i b a ş k a b ir “nesne„y\ v e y a “b ir ç o k n e s n e le r„ i ifade e d iy o rd u .

G ö r ü lü y o r k i “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik an alizin i, “G ü ­ n e ş - D i l Teorisi,, b a k ım ın d a n , y a p m a k için elim iz d e b u lu n a n lü g a t kitap ları, sırf lü g a t b a k ım ın d a n , e sk i m e tin le r v e A v r u ­ pa tü r k o lo ğ la r ın ın e tim o lo jileri b iz e fazla b ir ş e y v e r m iy o r la r .

M a lû m d u rk i L û g a tç ile r k e lim e le r i tesbit e d e r k e n k e lim e le r in m u a y y e n b ir z a m a n a ait m a n a s ın ı göz ö n ü n d e tu tarlar. O n ­ la rın vazifeleri de b u d u r. E tim o lo ji y a p a n la r da b u n la r ın tes­ b it ettikleri k e lim e le r i a la ra k an aliz y a p m a ğ a ç alışırlar. O n u n iç in d ir k i k lâ s ik e k o lü n e tim o lo jisi bizi k a y n a ğ a , k ö k e , u la ş ­ tır m a k ta n âcizdir. B u a cz in b a ş lıc a iki s e b e b i v a r d ı r : 1) An a k ö k olan k e lim e y i, d a h a d o ğ ru s u u n s u r u tay in e d e m e m e k 2 ) k e lim e y e d air s ö y le n e n a n ’a n e le ri v e u m u m iy e tle m itoloji v e h u ra fe le ri ih m a l e tm ek .

“G ü n e ş - D i l Teorisi,, dilin m e n ş e in i b u ld u . İlk u n s u r u keşfetti v e b u T e o riy i te tk ik v e tatb ik e d e r k e n b izim için y e p y e n i b ir u fu k a ç ılm ış oldu, k i o da e s k i T ü r k l e r i n k a b ile

25

rn e n şe le r in e v e T a n r ıl a r ın a dair s ö y le d ik le ri riv a y e tle rin , m i­ toloji v e k o z m o g o n in in , dil b ilgisi s a h a s ın d a k i e h e m m iy e ti.

B ü tü n b u n la r ı iyi te b a rü z e ttire b ilm e k k a y g u s iy l e m e v ­ zu o la ra k “Oğuz,, k e lim e s in i aldım . Ş im d i biz b u k e lim e y i “G ü n e ş - D i l Teorisi,, b a k ım ın d a n tetk ik edelim .

“Oğuz,, k e lim e s in in m u h te lif d e v irle rd e aldığı m a n a la rın ı n a z a rı itib ara a lm ıy a r a k “a ğ —>-oğ„ u n s u r u n u “G ü n e ş „ in k e n ­ disi d iy e alalım . Ç ü n k ü b iz b u n u tetk ik e d e r k e n m e n ş e d e n b a ş l ıy a r a k b iz e d o ğ ru in elim . İlk d e v irle rd e G ü n e ş i ifade e d e n “A ğ —>-oğ„ h e r ş e y d i : “m e b d e , m e n ş e , A lla h 's e m a v î to­ tem,, idi. E tr ü s k - B a s k la r ın “s e m a v î totem„i olan G ü n e ş in adı “eğus-ki„ ile “Oğuz,, k e lim e s in in b e n z e y iş i tesadüfi değild ir [ l] . S ih r î d e v rin b ü y ü k “ma^„larınm b e ş e r iy e tte b ıra k tığ ı iz le rd e n b a ş k a b ir ş e y o lm ıy a n “gog magog,, e fs a n e s i de “oğoğ,, ( = G ü n e ş T a n r ı) k ü ltü r ü n ü n b ir h atırasıd ır.

T ü r k m ito lo jisin e g ö r e “Oğuz,, b ir y a ş ın d a ik e n k o n u ş m u ş ve k e n d i adını k e n d i v e rm iştir. B u “O ğ„ın “söz,, m a n a s ın a k u lla n ıld ığ ı v e dilin “oğ„ k ö k ü n d e n ib a re t o ld u ğ u d e v rin hatırasıd ır. “Oğuz babası “K arah a n „ la m ü cadele etti.,. B u da “Gün eş„in “K a ra n lık „ la m ü c a d e le s in e dair, y a n i G ü n e ş h a k k ın d a k i b ir T ü r k m ito lo jisin in m otifidir. O ğ u z H a n ın o ğ u lla rın ın a d la r ın a d ik k a t e d e l i m : K iin H an (G ü n e ş H an d em ek tir), A y han, Y ıldızhan, G ökhan , D ağhan, D enizhan.. g ö r ü lü y o r kİ, b u n la r ın h iç b ir i bizim b ild iğ im iz fani in s a n la r değildir. B u n la r ın “Oğuz,, dan d o ğ m a la r ı d ik k a te d eğer. Bu, “g ü n , ay, g ö k , yıldız, dağ, deniz,, gibi k e lim e le r in “a ğ - > o ğ „ d an tü r e m iş o ld u ğ u n a iş a re t e d e n a n ’a n e v î riv a y e tle r d e n b a ş k a b ir ş e y değildir.

O ğ u z a n ’a n e s i tarih î d e v irle rd e te ş e k k ü l e tm iş b ir a n ’a n e o lm a k la b e r a b e r ih tiv a ettiği u n s u r la r ın tarih te n - e v v e l b i n ­ le r c e s e n e ö n c e k i d e v irle rd e n in tikal ettiğinde ş ü p h e y o k tu r.

O ğ u z d estan ın ı te tk ik e d e n â lim le rim iz b u m e n k a b e n in “Hiy u n -n u „ la ra v e o n la rın şe v k e tli d e v irle ri olan (Milâttan ö n ­ c e k i 2 0 9 - 1 2 6 ) s e n e le r in e ait o ld u ğ u n u y a z ıy o r la r [2]. H e r m e n k a b e y e m u h te lif d e v irle rin b ü y ü k h â d is e le ri in ik â s e d e r, d e s ta n la r m u h te lif d e v irle rin iz le rin i taşırlar. B u in k â r e d i­ le m e z b ir h a k ik a ttir. F ak at, d e s ta n la r h iç b ir d e v rin m alı d e­ fi] N. Marr. O Lingvist. poezdke vostoçnoe sred izem n om orye. Leningrad-M oskva, 1934. s. 4 9 [2] Prof. Köprülü M. Fuat. T ü rk Edebiyatı Tarihi, İstanbul, 1926> Shf. 61.

2 fi

ğildir, h e r d e v rin m alıd ır. D e s ta n la r, e fs a n e le r e sk i b ir ş e h i r h a r a b e s in e b e n z e r le r . H a friy at yap ıp aşa ğ ı in ild ik ç e m u h te ­ lif k ü ltü r ta b a k a la rı m e y d a n a çık tığ ı gibi, d e s ta n la rın m otif­ leri tahlil o lu n d u ğ u z a m a n ta rih î d e v irle rd e k i ta b a k a la r altınd a tarih te n ö n c e k i ta b a k a la r m e y d a n a ç ık a r.

Bundan d o lay ıd ır ki, O ğ u z d e sta n ın ı te tk ik e d e r k e n b u n u ta rih î b ir d e v re ir c a v e o b a k ım d a n tahlil e tm e k y an lıştır. Klâsik: e k o le m e n s u p tü r k o lo ğ la r “Oğuz,, k e lim e s in in e tim o lo jik a n a ­ lizini y a p a r k e n de y in e b u “ta rih î devri,, h a r e k e t n o k ta s ı o la r a k a ld ık la r ın d a n dolayı iç in d e n ç ık a m ıy o r la r . Ç ü n k ü “Oğuz,^ b o y la r ın ın d ü n y a y a g e lm e le r in d e n ö n c e de “oğ„ y a h u t “ağ„. k ö k ü vardı. D iğ e r b ir te k â m ü l d e v r e s in d e “Uz, us„ k ö k ü vardı. Ü ç ü n c ü b ir te k â m ü l d e v r e s in d e bu k ö k le r in b ir le ş ­ m e s in d e n “oğuz,, m e y d a n a geldi.

“Uz„ b u k e lim e i ç in d e eridi, e k olup “U z a k lık , genişlik,, m e f h u m la r ın ı ifade etti..

“O ğ ^ u ğ , , b ir d e v ird e “Gûneş„i ifade e d e r k e n ik in c i b ir de­ v ird e “ağ„ ş e k lin d e “gün,, m e f h u m u n u ifade etti ( S ü m e r c e d e “u ğ „ = gün).

“Oğuz,, d e s ta n ın d a O ğ u z u n a h fa d ın d a n o la ra k gösterilen, is im le r d e n İm ir ( “D iv a n ı Lû gat-it-Türk„ de E y m ü r ) e s k i “İbir,, k a v m in i [1] hatırlattığı gibi, “bayat,, k e lim e s i de e sk i b i r ilâh adıdır. B ü tü n b u n la r “Oğuz,, d e sta n ın ın p e k eski, ta rih ­ ten ö n c e k i d e v ir le rin izlerin i taşıd ığ ın ı g ö ste rirler.

Altay T ü r k l e r i n in ş a m a n d u a la rın d a “Y u g u s = ugus,, b i r ta n rı adıdır. B ü y ü k ta n rıla rd a n b iri olan K a y r a h a n b u n d a n tü r e m iş v e “Yarika,, (Ziya, N u r?) h a n a y e ğ e n olm u ştu r[2[.

U r a n h a - S o y o t k a b ile s in in İlâ h ile rin d e de “U sh an ,, adı g e ç e r ]3 ] , ‘-‘Oğuz,, k e lim e s in in Ç a ğ a ta y c a da “m ü b a re k ,, v e “p a k tıy ­ net,, m a n a la r ın a g e ld iğ in i y u k a r d a z ik re tm iş tim . B u r a d a y in e b ir n o k ta y a işa re t e tm e k i s t i y o r u m : R o m a İm p a r a to r la ­ rın ın “Augustus,, u n v a n ı n e r e d e n g e liy o r?.. K e r e s te c iy a n “Oğuz,, k e lim e s iy le |Yunanca “ağios,, (m u k a d d e s, aziz) k e li­ m e s in i m u k a y e s e etm iştir. B u da ş a y a n ı dikkattir. “Oğuz,, k e ­ lim e s in in e tim o lo jik an alizin i y a p a r k e n b ü tü n b u n la r ı gözö n ü n d e b u lu n d u r m a k g e re k tir.

[1] E sk i T ü rk le r Siberyaya “İbir-sibir,, yahut “ibir şibir,, diyorlardı, (B a k ın ız : Cam iüttevarih. Berezin neşri “methal,, s. 3 0 ; Eb u lg azi şe ce rei T ü rk s. 4 9). Bu k e lim e n in " İ b i r - Sümer,, olacağı da hatıra geliyor.

[2] Yerbitski, Altaylılar, s. 4 4 ; Potanin, OSZM, VI, sah. 6 9 : “Uguz„.

[3] Radloff-Katanov. Proben, IX, 201

2:7

Ş im d i b i z “O ğuz„ k e lim e s in in e tim o lo jik an alizin i “G ü n e ş Dil Teorisi,, u s u lle r in e g ö r e y a p a l ım : 1 O ğ u z (O ğ + uz)

2

1) O ğ : S a h ip (m e b d e , m e n ş e , c e d d ü alâ) m a n a s m a k ö k tü r. ( S o n r a b ir k ö k te n tü r e d ik le r in e in a n a n la r m k o lle k tifi); 2) u z : ektir. S a h ib in v e y a o n u n a y n i o ld u ğ u n a in a n a n kollektifin g e n iş b ir s a h a d a te c e llisin i ifade eder.

G ö r ü lü y o r ki k e lim e d e b ir iptidailik var. B u “iptidai­ lik,, bizim b u g ü n k ü z ih n iy e tim iz e g ö re d ir. Ç ü n k ü k e lim e ­ nin b u ş e k ild e te b e llü rü v e m a n a s ı e sk i d e v ir le r e aittir. O n ­ dan ö n c e k i d e v irle rd e ise y a ln ız “a ğ —>-oğ„ ik e n d a h a ç o k m a n a la r ifade e t m i ş t i r : G ü n e ş , g ü n , z a m a n , m esafe, k u d re t, m e b d e , ced d i alâ, nesil, kollektif, b e n , se n , o, biz, siz, o n la r, h e p b u b ir “a ğ ^ o ğ , , ile ifade edilm iştir, ki b u g ü n k ü : “m a n ­ tık,, b a k ım ın d a n ş ü p h e s iz “iptidailik,, dir. “G ü n e ş - D il T eoris i„ n ce k e lim e le r in e tim o lo jik analizi y a ln ız k e lim e n in m a n a ­ sını m e y d a n a ç ı k a r m a ğ a değil, a y n i z a m a n d a b e ş e r iy e tin k ü ltü r v e te f e k k ü r ta rih in d e g e ç ird iğ i m u h te lif m e r h a le v e d e v irle ri de b u k e lim e le r in işareti v a sıta siy le ta y in e ç a lış ­ m a k ta d ır.

“Oğuz,, k e lim e s in in analizi b iz e g ö s te riy o r ki b ir z a m a n G ü n e ş i ifade ed en “oğ„ s o n r a o n u v e y a o n u n y e r d e k i m ü ­ m e s s ilin i “ced d i alâ,, s a y a n z ü m r e y e de isim o lu y o r. B u z ü m ­ r e n in “D o ğ u m v e Çoğalış,, m e f h u m u da ay n i “oğ„ k e lim e ­ s in e b ir u n s u r ilâ v e s iy le ifade o lu n u y o r. (Y a k u tç a d a “ogo„ = evlât). B u m e f h u m u d a h a iyi ifade için y in e o “oğ„ k ö ­ k ü n d e n tü r e m iş olan “ol„ v e y a “ul„ u n s u r u n u ilâv e ile “oğul,, k e lim e s i m e y d a n a getiriliyor, “oğlak,, k e lim e s i de b u k ö k e b ağ lıd ır. Altay le h ç e s in d e “oğlak,, = oğ u ld u r. T o ­ h u m , b a lık y u m u r ta s ı m a n a s ın a g e le n “oğ u ld u ru k ,, k e ­ lim e s in d e k i b u “oğ„ (m e n şe , m e b d e m a n a s iy le ) y in e “oğ„ kökünden gelir. “M e b d e , esas,, m e f h u m u n u ifade için M o g o llar da “uğ„ (P o p p e. “M oğol dili dersliği,, s. 1 7 6 ) k e li­ m e s in i T ü r k l e r d e n alm ış la rd ır. “Oğ„ u n akıl, fikir m e f h u ­ m u n u da ifade ettiği m a lû m d u r . B u n d a n “Oy„ “Öy„ “Ök„, “Öğ„ ç ık m ış tır, k i “fiiller,, d e v r in d e b u k ö k te n “ö ğ r e n m e k ,,, "o k u m a k ,, k e lim e le r i yap ılm ıştır. Y a k u tç a d a k i “Ü ge„ (söz,

28

h ik â y e), ve b a şk a o lu n u r :

tü r k le r d e k i “öğû<„ de y in e b u

köke

ir c a

A ğ -> O ğ ^ Ö g — ü ğ e Z a m a n v e m e s a fe n in de “A ğ - > o ğ „ k ö k le r ile ifade olun‘d u ğ u n u b ize şu k e lim e le r g ö s te r ir le r : Ö ğ i e t ö ğ le çağı. Öy : ( U y g u r c a d a ) z a m a n v e ölçü .

Ü ye S (Y a k u tç a d a ) z a m a n , m üdd et, ebed iyet. A ltay cad a nesil, azâ.

“U g„, “Oğ„ un k u d r e t m a n a s m a da k u lla n ıld ığ m ı “O gan„ v e y a h u t “U g an „, S ü m e r c e d e k i “Uğ„ ( = arslan ) k e lim e le r in ­ d e de g ö r ü y o r u z (eski d in le rd e “arslan,, G ü n e ş in s e m b o lü s a y ılm ıştır). Su , n e h ir, k a la b a lık , ç o k lu k m a n a la r ın ı da T ü rk le rin a y n i sö zle ifade e tm iş o ld u k la r ım “Ü ğü„ ( U y g u r c a da su), “öküz,, (eski tü r k ç e d e n e h ir), “ö k ü z ( U y g u r c a d a ç o k lu k , k a la b a lık ) k e lim e le r in d e g ö rü y o ru z .

B u n la r a b e n z e r y ü z le r c e k e lim e le r v a rd ır, ki h ep “Oğuz,, k e lim e s in in “Oğ„ y u v a s ın d a n tü re m iş le rd ir. *** “Oğuz,, k e lim e s in in “Uz„ e k in in e s k i d e v irle rd e “kök,, ol­ d u ğ u m u h a k k a k t ır . “Oğ„ k ö k iy le b ir le ş m e d e n m ü s ta k il y a ­ ş ad ığ ı b ir d e v ird e b u da b ir ç o k k e lim e le r [doğu rm u ştu r. D ik ­ k a te d e ğ e r n o k ta b u k e lim e n in de “kabîle,, m a n a s ın a da g e l­ m esid ir. Y a k u tç a d a “Uus„ k a b île , o y m a k , aile, cins, “agausa,, b i r b a b a d a n t ü r e y e n k a b île m a n a la r ın a g e lir [ l] . Akıl, m a h a ­ ret, s a n 'a tk â r m a n a la r ın a g e le n “Uz„ , hatıra, fikir, akılm a n a la r ın a g e le n “es,,, “is„ söz m a n a s ın a g e le n “öz„ (Y aku tça), nefis, k e n d i m a n a s ın a “öz„, Y a k u tç a d a d a ğ ılm a k , in tişar m a ­ n a s ın a g e le n “Is„ v e b u n la r a b e n z e r b ir ç o k k e lim e le r bu “U z-U s„ k ö k ü n d e n tü re m iştir.

Biz b u r a d a “Oğuz,, k e lim e s in e g ir e n “Us-uz„ u n s u r u n u ç o k e s­ k i b ir d e v ir d e n m ü s ta k il söz o la r a k ald ığ ım ız h a ld e , y i n e “oğ„kök ü n d e n t ü r e y e n k e lim e le r in ifade ettik leri m e f h u m la r iç in k u l­ la n ılm ış o ld u ğ u n a ş ah it o lu y o ru z . B u y a ln ız “Oğuz,, k e lim e s in in a n a liz in d e değil, b u k ö k te n tü r e y e n b a ş k a k e lim e le r d e de ayTii m e s e le k a r ş ıs ın d a k a ld ığ ım ız ı g ö r ü y o r u z . M eselâ “Ugan„ [1] P e k a rs k iy Lügati, s, 3 0 7 5 .

29

Oğan k e lim e s in i alalım : “ek ler„ d e v r in d e n ö n c e “oğ„ G ü n e ş i v e

o n d a n a lm a n m e f h u m la r ı ifade ettiği gibi, “an„ da a y n i m a ­ n a y a g e lm iş o ld u ğ u a n la şılm a k ta d ır. "An„, S u m e r c e d e T a n r ı (daha e s k i d e v ir le r d e “G ün eş,, ifade ettiğ in d e ş ü p h e yo k tu r), Y a k u tç a d a ( P e k a r s k i Lü gati, s. 1 0 0 ) m e b d e , b ir in c i, ilk m a ­ n a la r ın a g eld iği gibi, m ito lo jik a d la rın v e ta n rı a d la rın ın b a ­ şın a da gelir. “Oğ„ k ö k ü n d e n b iz im “o„ ( ü ç ü n c ü ş a h ıs z a m iri) tü re d iğ i g ib i, “on , an„ fa rs ç a d a v e r u s ç a d a ü ç ü n c ü ş a h ıs z a ­ m iridir. ** k e lim e s i h a k k ın d a b u g ü n e k a d a r e tn o lo ji b a k ı ­ m ın d a n ç o k ş e y le r yazılm ıştır. E s k i telâffu zu n “oğuz,, v e y a “Uğur,, o ld u ğ u m ü n a k a ş a ed ilm iştir [1]. Biz, b u m e s e le ü z e ­ rin d e d u r a c a k değiliz. “R , Z„ m e s e le s i “G ü n e ş - Dil Teorisi,, b a k ım ın d a n k a t’î o la r a k h alle d ilm iştir. B ir k e lim e n in “R„ ile telâffuzu “y a k ın , m u a y y e n , k a t ’î b ir s a h a y ı v e o s a h a d a k i h a re k e ti,,, “Z„ ile telâffuzu ise “o ld u k ç a g e n iş b ir s a h a y ı, bu s a h a d a b u lu n a n “obje„ v e y a “panse,, nin y e rin i, s ü je ile panse v e o b je n in m ü n a s e b e tin i; “Z„ is e d a h a b ü y ü k s a h a y ı da g ö s te rir [2]. E s a s k ö k ü n m a n a s ı b u n u n la b ü s b ü t ü n d e ğ iş ­ m e z . “Oğuz,, v e g e r e k “ogur„ u n h e r ik isi de “a ğ ^ oğ„ k ö ­ k ü n d e n g e lm iştir. B iz im için b u kâfidir.

“Oguz„ k e lim e s in in “G e n iş sahayı,, ifade e d e n “Uz„ ek i -k ö k h a lin d e - “k a b ile , ahfat,, m a n a s ın a g e ld iğ i gibi, “o g u r„ u n “u r„u da k e n d i b a ş ın a y in e “oğu l, evlât„ [3]; “U ru ğ,, ş e k lin ­ de is e “kabile,, m a n a s ın a g eliy o r. B ü tü n b u n la r g ö s te riy o r ki “Oğuz,, ve “Oğar„ k e lim e le r in in k ö k ü “G ü n eş,, i ifade e d e n “ağ„ (so n ra “o|„) olup k e n d ile r in d e n b ir ç o k k e lim e le r tü r e ­ m iştir. “G ü n e ş - Dil Teorisi,, n i iyi tatb ik e tm e k s u re tiy le biz b u k e lim e le r in h e p s in i ç ık tık la rı k ö k e ir c a e d e b ile ce ğ iz .

“Oğur„ k e lim e s in in “z a m a n , m ü b a r e k , e s a s, saadet,, m a n a la ­ rın ı g ö z ö n ü n e g e tir ir s e k “oğuz,, u n çık tığ ı k ö k te n g eld iğ in i d e rh a l k estire b iliriz .

“Oğuz,,

[1] Bu m ese ley e dair Profesör Sadri M aksudinin Ju r. Asiat. de (Kâ­ nun u san i — m art 1 92 4) m a k a le si vardır. Bu m ü n aseb e tle Profesör K ö p ­ rü lü n ü n bir m a k a le si {T ü rk iy a t M ecm uası I, sah. 3 2 2 - 3 2 6 ) , Prof. M aksud i’^ n in ona cevabı f “ T ürk Yurdu,, III Sayı 1 4 ) vardır.

[2] Etim oloji, Morfoloji ve Fon. B ak ım ın d a n T ü rk Dili, S. 3 4 - 3 5 [3] B a n g und von Gabain. Analyt. Index, 5 2 ; « U n - Sohn»

- 3 0

îş te “oğuz,, k e lim e s in i “G ü n e ş - Dil Teorisi,, b a k ım ın d a n a n aliz e d e r k e n b iz im ö n ü m ü z e ö yle m e s e le le r ç ık ıy o r ki b u n la r d a n h e r b irin in a y rı a y r ı iş le n m e s i v e in c e le n m e s i icap ed iy o r. B u b ir tek k e lim e y i tetk ik, b iz e dilin m e n ş e in i, i n ­ k işa fın ı v e m e n ş e i o lan “o ğ ağ„ ın h e r k e lim e d e b ir g ö lg e g ib i d e v a m ettiğini p e k b a r iz o la r a k g ö s te r m e k te d ir . B u m e ­ s e le le r in in c e le n m e s i, b u g ü n e k a d a r dil b ilg isi s a h a s ın d a b ilin e n v e ö ğ r e n ile n m a lû m a tın ç o k e k s ik o ld u ğ u n u d ü n y a ­ y a g ö s te re c e k tir.

IV. “V. + G„ EKİ MESELESİ ‘^Türk a ilin d e (v okal)ler ek olm az. E k g ibi görünen (v o kal)ler an a k ö k olan (v. + ğ) nin ek olm ası ve “ğ„ nin okun m adan dü şm esi dem ektir,,

Güneş-Dil T eorisin in vazettiği bu k a id e n in , d ah a d o ğ r u s u T ü r k dilind e keşfettiği bu k a n u n u n , k e lim e le r in e tim o lo jik a n a liz in i y a p a r k e n b ü y ü k rolü v ard ır. D iy e b iliriz ki bazı k e lim e le r in k ö k le r i a n c a k bu “v. + ğ„ e k in i te b a rü z e ttirm e k s u r e tiy le b u lu n a b ilir.

T ü r k le h ç e le r in d e “g „ , “ğ„n in d ü ştü ğ ü v e y a “v, k, y„ s e s l e r i y le te b ad ü lü , (d u ru = ^uruğ; sarı = san|; ta. = dağ; ta n = tarığ; topra (çu v a ş.) = ^oprağ, to p rak ; su = su|; k a h = katığ; arı = ■arığ; su lu = a.th = atlığ; k a r h = karlık-, k ış l a = kışlak; y a y ­ la = ı/a^/aÂ:; d a ğ = tav, s a ğ = sav, h e ğ = bey... s ö z le rin d e o ld u ğ u g ib i) e s k i tü r k o lo g la r c a da m a lû m b ir h a k ik a ttir; fakat, e s k i m e t in le r d e v e y a h u t b u g ü n k ü b ü tü n T ü r k le h ç e ld r in d e “k. e k i y l e b ite r g ib i g ö r ü n e n k e lim e le r in son e k i “v. + ğ„ o la c a ­ ğ ı n ı e s k i e k o l h a tırın a b ile g e tirm e m iştir. Ç ü n k ü o e k o l bu i o r m ü l ü n T ü r k s ö z le rin in e tim o lo jik a n a liz in d e k i b ü y ü k ro l ü n ü n fa r k ın d a d eğildir.

G ü n e ş - Dil T e o ris i T ü r k dilind e v o k a lle b iter g ib i g ö r ü n e n k e lim e le r in s o n u n d a k i v o k a lin d a im a “v + ğ„ o ld u ­ ğ u n u b ir k a id e o la r a k v a z e d e r k e n a n c a k y u k a r d a g ö s te r d i­ ğ im iz k e lim e le r i g ö z ö n ü n d e b u lu n d u r m a m ış tır . T ü r k ç e d e k i "k 4 -v „ e k iy le b iten y ü z le r c e k e lim e le r i i n c e le y e r e k b u n e ti­ c e y e vasıl o lm u ş tu r. Y u k a r d a k i m a lû m k e lim e le r y ığ ın ı ise, b izim “G ü n e ş - D i l T e o ris i m ek tebi,, m e n s u p la r ı için, (v. + ğ) •eki ü z e r in d e k i te tk ik le r im iz d e a n c a k ilk h a r e k e t n o k ta s ı o lm a k ta n b a ş k a k ıy m e t ifade e tm e z le r.

T e o r im iz in vazettiği b u k a id e n in T ü r k D ilin in g e ç m i ş b ir d e v r in d e h a k im olan k a n u n o ld u ğ u n u g ö s t e r m e k ü z e r e b i r ­ k a ç k e lim e y i (m e se lâ : ula, ata, aba, dede, ana, ağa, aya, tura, arpa, k a r a , düğm e, kuyu k e lim e le rin i) alalım . Misal o la ra k a ld ığ ım ız

32

b u k e lim e le r in so n e k le r i (w.+ ğ) o ld u ğ u T ü r k Dili ü z e r in d e ç a lış a n filo lo g la rd a n k im s e n in b a tır m a g e lm e m iş tir (Y aln ız “ala,, k e lim e s in in M o ğ o lc a y a g e ç m iş ş e k lin in “alak„ o ld u ğ u n u R adloff k a y d etm iştir). '‘Türk D ilin d e (v o k a l)le r e k olm az. E k g ibi görünen (v o k a l)ler an a k ö k olan (î^ .+ ğ) nin ek olm ası ve (ğ )n in oku n m adan düşm esi d em ek­ tir,, k a n u n u n u , G. - D. T e o ris i şu y o lla rd a n y ü r ü y e r e k b u lm u ş

v e o rta y a ç ı k a r m ı ş t ı r : 1 — M uhtelif T ü r k . le h ç e le r in d e a y n ı v e y a y a k ın m a n a ifade e d e n (k. + v.) e k i ile ta m a m la n a n k e lim e le r in şu v e y a bu T ü r k le h ç e s in d e ( v . + ğ) ile s ö y le n ü p s ö y le n m e d iğ in i a r a ş tır m a k ( m e s e lâ : “a^a„ k e lim e s in i te tk ik e d e r k e n K u m a n du le h ç e s in d e “acfa/: = b ü y ü k baba,, o ld u ğ u n u b u ld u ğ u m u z gibi); 2 — T ü r k l e r l e e s k i d e v ir le r d e n b e r i k o m ş u o tu ra n v e T ü r k k ü ltü r ü tesiri altın d a b u lu n a n (R u s, M an çu , M oğ ol gibi) kav im le r d e a ra m a k , v arsa, e s k i telâffuz ş e k lin i m e y d a n a ç ı k a r ­ m a k {“ala,, k e lim e s in i b u ld u ğ u m u z gibi); 3 — E s k i T ü r k a n a n e v e r iv a y e tle r in d e te tk ik m e v z u u m u z olan k e lim e y i a n d ıra n v e (v. + ğ) ile ta m a m la n a n k e li­ m e le r i a r a m a k v e b u lm a k { ‘'aba,, k e lim e s in i te tk ik e d e r k e n “abak,, k e lim e s in in K ır ım a n a n e s in d e put, s a n e m ; K ır g ız a n ­ a n e s in d e '‘ced d i âlâ,, adı s a y ıld ığ ın ı b u ld u ğ u m u z gibi).,.

Y u k a r d a z ik re ttiğ im iz k e lim e le r in so n e k le r in in ( v .- t - ğ ) o ld u ğ u n u te b a r ü z e ttir m e k için biz de bu u su lle ri tatb ik e d e c e ğ iz .

1.

ALA

"'Ala,, k e lim e s in in

e s k i ş e k li olan “alağ, a lak „m b u g ü n ­ k ü T ü r k ç e d e de k ırp ın tı h a lin d e (m a n a sız k e lim e s a y ıla ra k ) y a ş a d ığ ın ı ( m e s a l â : a lla k -b u lla k , a l a k - c u l a k v. s. gibi), m o ğ o lcad a[l] ise a y n e n “aZa„ m a n a s ın d a “alak,, ş e k lin i g ö r ü y o r u z . Ş ü p h e s iz d ir k i ilk in sa n g ü n e ş e “ağ„ d ediğ i gibi, o n u n b a riz r e n k l e r i n e d e “ağ„ v e s o n r a ik in c i r e n g i fa rk ettiği v e “L„ k o n s o n u n u n ç ık a r d ığ ı z a m a n “al„ dedi. B u ik isin i b ir le ş ­ tire re k , s o n u n a da y in e b ir “ağ„ ilâ v e s ile “a| + aZ + ağ„ d iy e "tü rlü tü rlü r e n k l e r i şam il obje,, m e f h u m u n u ifade etti.

“A la„ k e lim e s in in e s k i ş e k lin i m u h te lif T ü r k dialek tler in d e s ö y le n e n şu k e lim e le r d e g ö r ü y o r u z .

[1] Poppe M o ğ o l d ilin in a m e lî d ersliğ i, Leningrad, 1931 (Lügat Kısm ı)

33

A la k c u la k : k a rş . a la - g u la “K ırım ,,.

A l a - g a l a : ala, tü rlü r e n k li [1], A l a k - c u l a n : K ır g ız T ü r k l e r i n d e : '" A la k -c u la k y er yüzü,, (ilk

b a h a rd a k a r lı v e k a r s ız y e rle ri ta sv ir edivor). R adloff bu m a ­ n ay ı b i l m i y o r : "oraya, buraya, heyecan, k a rm a k a rışık ,, d iy e izah e d iy o r.

Alak-, Budala[2].

A la : A ltayca v e K ırg ız c a d a bu d ala, a h m a k ; alak, alû ş e k il­ leri de v a r (Rad. 1) [k a r a k te r i bir tü rlü o lm ıy a n , d ö n e k , k a ­ ra rsız m an alariy le].

A l a k - m a l a k : [Ş ey h S ü le y m a n . Ç a ğ a ta y lügati] m ü h m e lâ ttandır: k a rış ık , b u la ş ık .

A lla k - bu lla k: (Rad. 1 O sm .) k a r m a k a r ış ı k .

A la h : (P e k a r . 6 7 , ala k e lim e s in d e n ) Alah - b u la h = k a r m a ­ karışık .

2. ATA A ia ; B u k e lim e n in de “ğ„ ile bittiğini A ltaycad a (K u m a n du le h ç e s in d e ) b ü y ü k b ab a m a n a s ın a g e le n ''adak,, v e Ç agata y c a d a v a s iy m a n a s ın a g e le n “'atağ,, [3], K azan v e K ırg ız L e h ç e le r in d e k i “atay (ğ)„ k e lim e le r iy le isb at ed eriz. ‘'O kunm az ğ„ kaid esi b ize yaln ız “a/a„ k e lim e s in d e d ü ş m ü ş b ir “ğ„ ol­

d u ğ u n u te n v ir e tm e k le k a lm ıy o r; T ü r k dini v e d in iyatı tari­ h in d e k im s e n in h a tırın a g e lm iy e n b ir h a k ik a ti m e y d a n a k o ­ y u y o r ki, o da "nezir,, m a n a s ın a g e le n "adak,, k e lim e s in in m e n ş e id ir . B u n u n iç in d ir ki b ab a , ce d d i âlâ m a n a s ın a g e le n "adağ,, ile n e z ir (ceddi âlâ putuna, y a h u t m e b d e v e m e n ş e d iy e in a n ıla n obje ş e r e f in e tah sis e d ilen , v â d e d ile n şey) m a ­ n a s ın a g e le n “adağ,, k e lim e le r in in , e tim o lo jik analizi a y n i o lm a k la b e r a b e r, s o n r a d a n a ld ık la rı m a n a y a g ö re , k ö k m a ­ n a s ın d a v e e k le r in r o lü n d e az ç o k d e ğ iş im le r olabilir.

3. ABA A b a: b aba, b ü y ü k b aba, h a y r e t v e ta a c c ü p nidası, b ü y ü k k a rd e ş , a m ca , c e d d i âlâ, a n n e, (R ad . 1. b ü tü n T ü r k l e h ç e ­ le rin d e ).

[1] Radloff Lügati, I, 3 5 2 ]2] Ayni eser. I, 3 5 5 - 3 5 6 .

[3] Başkurtlarda kadın ve çocu klar arasında taaccüp nidası olarak sö y len en « a tak » k elim e s in d e (N. Tahir. Başk. Lûg. S.7) «ğ» nin kalınlaşm asıyle hasıl olan «k» de «ata» kelim esin in eski şeklin in «atağ» oldu­ ğunu gösterir.

T - 3

34

B u k e lim e n in S a g a y c a d a ‘ abaa,, (R ad. 1. 6 2 0 ) , T e le ü t v e K ızılcad a “a b a y . (Rad. 1, 6 2 1 ) o ld u ğ u n u g ö r ü y o r u z ki, “afcaa„ n ın so n “a „ s ı ve “abay„ ın so n “y „ s i “ğ„ te b a d ü lü n d e n b a ş k a b ir ş e y d eğildir. ‘^Abak„ k e lim e s i K ır ım L e h ç e s in d e put, s a n e m d e m e k t ir (Radloff, I, 6 2 1 ). K ır g ız la r d a n U y s u n k a b ile s i k e n d i ce d d i â lâ s ın a “Abak,, ad ın ı v e rir. [1] “Vay babam!,, y e r in e b ü tü n T ü r k l e r d e “A bakI,, k e lim e s i ta a c c ü p v e n id a edatı o la ra k ta s ö y le n ir. B u da g ö s te r iy o r ki “aba,, m n e s k i şe k li “abağ,, d ır . M a n ç u d ilin d e b u k e lim e "‘abka,, ş e k lin d e d ah a e sk i m a n a s ıy le m u h a fa z a ed ilm iştir; “ahka„ = g ö k , tanrı, gü n , h a v a [2].

4. DEDE Dede: U y g u r c a d a k i “tedik,, ( = akıllı, n ü k t e p e r d a z ) , L e b e d v e Ş o r le h ç e le r in d e “tediğ,, ( = akıllı, h e k im ) k e lim e le r iy le k a rş ıla ştırın ız . [3]

5. ANA Ana: K ırgız, K azan L e h ç e le r in d e “anay,, şe k li (y = ğ) v a r ­ dır. (Radloff, 1 ,2 7 7 ) . Bu k e lim e n in “ene,,, “ine,, ş e k lin d e te ­ lâffuzu da v ard ır. B u n a g ö r e “e ğ d iş edilm iş„ m a n a s ın a g e le n “enei,,, dişi s ığ ır m a n a s m a g e le n “me^„, y a k u tç a d a “anah,, (h = k , g , ğ ) s e m a n tik itib a riy le b ir ib ir in e b ağlı k e lim e le r d ir .

6. AĞA Ağa: K ır ım c a d a k i “a k a y „ , K a z a n v e T e le ü t le h ç e le r in d e k i “agay,, (y = ğ ) , Y a k u t k a d ın la rın ın k o c a s ın a h itab en k u lla n ­ d ık la rı “ağay,, ( P e k a r s k i, 15) k e lim e le r in d e (v. + ğ) e k in in “ğ,. si “y» o ld u ğ u g ö r ü lü y o r .

7. AYA (avuç içi) A ya: (el ay ası, kef) b u k e lim e b ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e m ü ş te r e k tir v e h iç b ir in d e s o n u n d a “ğ„ b u lu n d u ğ u n a te sad ü f e d ilm iy o r . B u k e lim e d e d e ş ü p h e s iz “ğ„ vardı. B u n u b ize [1] Aristov, Z a m etk i, 8 1 ] P otanin O SZM , IV, 16). Ayni eserde bu kelim e mogolca « u b ak » (ayı = totem, ceddi âlâ) k e lim esiy le m u k a y e se ed ilm iştir (sah. 6 6 9 ) .

[2] Zaharof, M an çu L ü g ati, s. 2 4 .

[3] Radloff Lügati, III, 1095.

3S

“affak = ayağ„ k e lim e le r i g ö s te riy o r. P e k e s k i z a m a n d a el ve a y a k tek b ir k e lim e ile ifade e d ilm iştir. “K ol„, “kar„, “el„ g ib i s ö z le r m e y d a n a g e ld ik te n so n ra, "ayak,, y a h u t bugünkü m a n a y a tah sis e d ilm iştir. “ö „ n i n d ü ş m e s iy le m e y d a n a g e le n “aya,, k e lim e s i de a v u ç için i (yani e s k i ön a y a k l a r m m ü h im b ir y e rin i) ifa d e y e h a s r e d ilm iş tir .

8. TURA Tura: S ib ir y a v e Altay L e h ç e le r in d e ş e h ir, k a s a b a , ev, b in a d e m e k tir . [1] E s k i ş e k lin in “tarak, turağ,, o ld u ğ u n u A n a d o lu T ü r k ç e s i n d e k i “durak,, k e lim e s in d e g ö r ü y o r u z .

9. ARPA Arpa: Bu k e lim e d e k i “ğ „ n in d ü ş tü ğ ü n ü T a r a n c ı L e h ç e ­ s in d e yu laf m a n a s ın a g e le n " a r p a k a n ,, k e lim e s in d e g ö r ü y o ­ ru z. [2], Z iraat K ü ltü r ü n ü T ü r k l e r d e n alan Buryaltlarda “arpa„ k e lim e s i ‘‘a r b a y „ d ır [3].

10. KARA K ara: Bu k e lim e g ü n e ş in tu tu ld u ğ u z a m a n p e y d a ettiği r e n k m e f h u m u n u ifade için icat e d ilm iştir. B u n u n da e sk i e tim o lo jik ş e k l i : K a ra : ( “a k + ar -1- ağ„ ) dır.

Bu k e lim e d e k i ‘ g„ n in “k„ k o n s o n iy le d eğ işim i, b u n u n d a h a s o n r a k i b ir d e v r in m a h s u lü o ld u ğ u n u g ö s te r m e k te d ir .

“Ar„ e k o lm a k sıfatiyle, e sk i itikad a göre, g ü n e ş in tu tu ld u ğ u z a m a n “b ir y e r d e ta k a r r ü r ü n ü ,, g ö s te rir. K a r a n lık k e l i m e ­ s in in de k ö k ü b u d u r .

U y g u r v e Ç a ğ a ta y le h ç e le r in d e “kara,, k e lim e s i “karağ,, ş e k lin d e idi. ( R a d . , II, 1 5 0 ) , T e le ü t, Şor, v e S a g a y l e h ç e le ­ r in d e “karaa,, k e lim e s i "k a ra n lık ,, m a n a s ın a g e lir ( R a d .I I ,142).

11.

DÜĞME

D üğm e k e lim e s i ç o k e s k i d e v ir le r d e s o n u n d a k i «okunmaz ğ» yi k a y b e tm iş o ld u ğ u a n la ş ılm a k ta d ır [4]. H a lb u k i b u k e lim e [1] İbid., III, 1 4 4 6 .

[2] İbid., I, 3 3 4 .

[3] T. A. Bertagayev. L ü g at m aten jalU rin e g ö r e g a r b i B u rg a t L e h ç e s i (Marr’ın şerefin e m akaleler m ecm uası, 1 935, S. 1 6 0 ) .

[4] D. L. T. I, 3 6 2 : iUifj j; Uûr

y a k u t T ü r k ç e s i n d e “ğ„ yi “x„ ş e k lin d e b u g ü n e k a d a r m u h a ­ faza e tm e k te d ir . B u L e h ç e d e vdüğme» k a r ş ıh ğ ı «timeh(timex)» v e «temeh (tâmâx)y> d ir [1]. B u «x» n m e s k i «|» n in k a h n la ş m a s u ­ r e tiy le hasıl o ld u ğ u a y d m d ır. B a ş k a c a izah e d ile m e z .

12.

KUYU

Kuyu k e lim e s in in e s k i ş e k li “k u y u ğ ,, v e “k u d u ğ „ dır[2]> K ırğız, T eleü t, S a g a y , v. s. tü rk le h ç e le r in d e h âlâ “k u d u k ^ sö y le n ir[3 ].

S o n ek i v o k a l g ib i g ö r ü n e n k e lim e le r in b ir ç o ğ u b a z ı le h ç e le r d e p e k e s k i z a m a n la r d a “ğ„ yi k a y b e ttik le r i halde» bazı le h ç e le r d e b u g ü n e k a d a r “ğ„ yi "g„ v e y a “k„ y e d e ğ iş ­ tir m e k s u re tiy le m u h afaza etm iştir. M e se lâ çadır, k u lü b e m a ­ n a s ın a g e le n «alaçuh> v e y a «alaçığ» k e lim e s i “D iv a n u L û gat-itT ü r k „ te (cilt I s. 1 2 2 ) «alaçu» y azılm ıştır. B u g ü n K ır g ız la r ın «cak» (R ad. IV, 10), A nad olu T ü r k l e r i n i n «ya^» k e lim e s i D iv a n ­ da (cilt 1. 3 0 1 ) «t/a» ş e k lin d e d ir.

“V. - f ğ„ e k i y a ln ız T ü r k ç e d e değil e s k i d e v irle rd e T ü r k le r d e n k e lim e alan k a v im le r in dilind e de b ir k a n u n o ld u ğ u g ö r ü lü y o r . M eselâ B a s k ç a d a k i «Sua» ( = ateş» k e lim e s i B a ş k u r tç a d a «suak» (“g ü n e ş in en k u v v e tli sıcağı,,) [4], k a r a k ır g ız c a d a «puaÂ:» (R ad. 111 2 1 6 5 : “ç o k sıcak,,), Altay, T eleü t, U y g u r c a d a «çok» (Rad. I I I , 2 0 0 3 „ s ıc a k lık , ateş, p arlak lık ), a r a p ç a z a n n e d ile n «Şuağ» k e lim e le r i bu k a n u n b a k ım ın d a n d i k k a t e d e ğ e r; (1) (2) (3) (4) B a s k ç a : Su a : U ğ + u s + u ğ + ağ B a ş k u r t ç a : S u a k : U ğ + us + u ğ - f a k K ır g ız c a : Ç u a k : U ğ + u ç + u ğ - f a k Altay v e U y g u r c a : ç o k : o ğ + oç - f o k + .

A rap ça: Ş u a ğ : U ğ + uş + u ğ + a ğ (1) U ğ = k ö k tü r ; s ıc a k lık v e ateş m e f h u m u n u ifade e d e r; (2 ) Ü s = ektir; s ıc a k lığ ın o ld u k ç a g e n iş b ir s a h a d a t e z a h ü ­ rü v e te ce llisin i g ö ste rir; (3 ) A ğ = s ıc a k lığ ın o ld u k ç a g e n iş b ir sah ad a ü z e r in d e te m e s sül v e tecelli ettiği o b je v e s ü je [1] P e k a r s k iy Y aku t d ili L u ğ a ti 2 6 3 2 , 2 6 7 1 .

[2] D. L. T. IH, 124; «t'"»li ^ B a n g und v. Gabain, A n a lily tis e h e r ln d ex ... sah 3 8 .

[3] Radloff, II, 1 0 0 2 , [4] N . Tahir. B a ş k u rt L â ğ a ti, Ufa 192 6 , sah. 6 4

37

<4) a g =

s ıc a k lığ ı o ld u k ç a g e n iş s a h a d a tem sil e d e n o b je v e y a s ü je n i n m a n a s ın ı ta m a m la r.

G ö r ü lü y o r ki, g e r e k m a n a ve g e r e k e tim o lo jik an aliz iti­ b a riy le , bu k e lim e le r a ra s ın d a fa rk y o k tu r. “V + ğ„ e k in in e tim o lo jid e k i ö n e m in i b u gib i m is a lle r b iz e g ö s te r m e k te d ir .

V o k a lle biten v e b u g ü n b ü tü n T ü r k l e r c e u n u tu la n bazı k e l i m e l e r v a r d ır ki b u n la rın s o n u n d a k i “V. + e k in i te b a ­ r ü z e ttir m e k m ü ş k ü ld ü r . (M eselâ: ark a, balta, ç a r e gibi). B u ­ n u n l a b e r a b e r le h ç e le r in te tk ik iy le b u n a da in:ıkân vard ır.

M isal o la r a k “D iv a n ı L û g at-it-T ü rk „ tek i «£//a» ( = yol ü z e r in e k o n u l a n işaretler) k e lim e s in i alalım . M uhtelif T ü r k l e h ç e le ­ r i n d e «u/a|» (yolda b in ile n h a y v a n , n a k liy a t vasıtası o lan h a y ­ v a n ) k e lim e s in i b u ld u ğ u m u z gibi, b u n a s e m a n tik c ih e tin d e n s ı k ı b ağlı olan «u/a» n ın da en e s k i d e v ir le r d e «u/a|» o ld u ğ u n u a n la r ız .

Bazı k e l im e le r d e k i “v. + ğ„ e k in i fo n e tik k a n u n la r ın ın y a r d ı m ı y le b u lu y o ru z . M eselâ b izim «ayak», u y g u r c a d a k i «adak», a lta y lıla n n «azak» k e lim e s i y e r in e ç u v a ş ç a d a «ura» d e ­ n ilir . “U ra „ n ın so n “ğ„ sinin d ü ş m ü ş o lu şu fo n etik b a k ı­ m ın d a n ş ö y le izah edilir: a d a ğ — a z a ğ —>■ a y a ğ Baş^ka T ü r k le h ç e le r in d e k i b azı «a»yı ç u v a ş la r “u „ , «z» yi d e «r» y a p a rla r. B u n a g ö re «azağ», ç u v a ş ç a d a * “u rağ „ olu r.

S o n r a «okunm az ğ» d ü ş e r e k “ura„ o lm u ştu r.

H ü lâsa v e n e tice : T ü r k ç e d e «v okal h iç bir zam an tek başına «Jk olam az. Y alnız v o k a l g ib i görünen ekler aslın d a (V. + ğ)»dir. Bü tü n d il m a te r y e lle r i b iin u ispat ed iyo r. Ç u v a ş dili, b a ş k a T ü r k le h ç e le r in d e k i so n “k, g, ğ„ yi b i r ç o k k e lim e le r d e k a y b e tm iş tir: T a r a k == tu ra; to p ra g (k) = to p ra ; d a y a k = tu ya; ed ig, etik (çizm e) = ade; s u y u k (sulu) = ş e v e ; y ü z ü k = se re, v. s. [1]

11] F a so n e n . Çuvaş lügati.

V. “V+ Ğ„ EKİNİN ETİMOLOJİDEKİ ÖNEMİ «K. + ğ» eki, y u k a r d a s ö y le d iğ im iz g ib i T ü r k d ilin d e b ir k a n u n olm u ştu r. F a k a t u zu n d e v ir le r bu e k in “ğ„ si ü z e r in ­ d e te sir e tm iş n e tic e d e “ğ„ d ü ş m ü ş v e y a h u t bazı le h ç e le r d e «k, h, g, y„ s e s in e d ö n m ü ş tü r. B u k a n u n u n keşfi e tim o lo ji bak ı m m d a n ç o k ö n e m li b ir h a d ised ir. B u g ü n e k a d a r e tim o lo ­ jisi y a p ılm ıy a n v e k a y n a ğ ı (k ö k ü ) tayin e d ile m iy e n p e k ç o k k e lim e le r b u k e ş if s a y e s in d e ta m a m iy le izah o lu n u y o r . B u n a m is a l olarak g ö s te r e c e ğ im iz k e lim e le r in te tk ik in e g ir iş m e d e n ö n c e d ik k a t e d ilm e si g e r e k olan b ir n o k ta y ı k a y d e d e lim .

Y e n i T ü r k Dil T e o r is i e s a s la r ın a göre, b ir sö zü n e tim o lo ­ ji k a ra ş tırm a s ın ı y a p a r k e n y a ln ız b u g ü n k ü m a n a s ı göz ö n ü n ­ de tu tu la ra k m ü talâa e d ilirse , b e k le n e n n e tic e eld e e d ile m e z . Ç ü n k ü b u g ü n a n la d ığ ım ız m a n a ile bazı k e lim e le r e s k i k ö k le r in d e n o k a d a r u z a k la ş m ış tır ki, a r a la r ın d a k i fa rk ipti­ daî in sa n la b u g ü n k ü en m ü n e v v e r in sa n a r a s ın d a k i fa rk g i­ b id ir. B u n u n iç in d ir ki, k e lim e y i te tk ik e d e r k e n , tarih sel, so s­ yal m e r h a le le r i y e b u m e r h a le le r in h atırası o la ra k s a k la n a n a n a n e le r i, v e b u n la r ı g ö s te r m e k ü z e r e e tn o ğ r a fy a c ıla r v e f o lk lo r c ıla r tarafın d an top lanan m a te r y e lle r i g ö z ö n ü n d e b u lu n ­ d u r m a k g e r e k tir . ö r n e k o la r a k «ağa„, «aba», «ata», «baba», «tarhan», k e lim e le r in i ala lım ; A ğ a k e lim e s i b u g ü n k ü A n ad olu T ü r k ç e s i n d e h â lâ orta k u r u n d a k i m a n a s ın ı m u h a fa z a ettiği halde, İs ta n b u ld a «o^umo y a z m a bilm iyen k o y büyüğü» m a n a s ın a g e liy o r. Feod alite d e v r in ­ de «ağa» b ey , efendi, b ü y ü k ,k u d r e t s a h ib i idi. İranlılarm«a^aj^» = b ey „ k e lim e s i T ü r k l e r i n orta k u r u n la r d a n itib a re n k u lla n ­ d ık la r ı «^ağay, âğa,, nın k e n d is id ir. P e d e r ş a h î (patri a rc a !) de­ v ir d e «ağa» = baba,,, “ced d i alâ„ dır. «Ağa» k a b ile n in (ve s o n ­ ra a ile n in ) m u tla k b ir h â k im id ir. E n e s k i d e v ir le r d e ise «ağa» = a n n e o lm u ştu r. M u h a fa z a k â r A k s a k T im u r s a r a y ın d a b ü ­

39

y ü k sultan (h a n ım , v a ld e s u lta n )la n n «ağa» u n v a n ı ta ş ıd ık la rın ı b u n a delil g ö s te re b iliriz .

«06a» k e lim e s in in A nad olu T ü r k ç e s i n d e g ö ç e b e çadırı, g ö ç e b e ailesi [1] m a n a s ın d a k u lla n ıld ığ ın ı b iliy o ru z .

H a lb u k i b u k e lim e D iv a n ü Lûgat-it T ü r k t e «kabîle» m a n a ­ sın a d ır. A ltaylılar v e S a y a n lıla rd a , aşa ğ ı y u k a r ı, m a b e t ( k a b i­ le h a m is i olan r u h u n b u lu n d u ğ u y e r, tepe, dağ), m e z a r taşı [2] d e m e k tir.

«M azar taşı» m a n a s ı da son d e v r e aittir, ö n c e ced d ü â lâ nın m e z a rı, m ab e d i, s o n r a m ezarı, n ih a y e t m e z a r ü z e r in e d ik ile n put, taş m a n a s ın ı alm ıştır.

E s k i z a m a n la r d a n b e ri T ü r k k ü ltü rü tesiri altında b u lu ­ n a n M a n ç u r la r d a «/epe» a n la m ın d a d ır, [3] Bu «Oba» k e lim e s in in eski m a n a s ı “k a b ile n in h a m is i olan r u h u n , A llahın b u lu n d u ğ u y e r (tepe) dir.„ «Oba» nın etra fın d a to p lan an k a b ile de a y n ı k e lim e ile ifa­ de o lu n u y o r . «Oba» ile a n c a k b ir a ş ire te m e n s u p b ü y ü k b ir aile, y a h u t m a h a lle v e hatta b ir ç a d ır h a lk ı ifade o lu n m a ğ a b a şlıy o r .

«Ata», «baba», «aba» k e lim e le r in in b u g ü n ifade ettiği m e f­ h u m la e s k i d e v ir le r d e ifade ettiği m e f h u m b u s b ü tü ay rı ş e y le r d ir . E s k i d e v ir le r d e «Atağ» ( a ğ + a t + a ğ ) m e n ş e , m e b d e , y a ratan m a n a la r ın a g e lm iştir. B u eski m a n a h ıris tiy a n la rın v e Altay T ü r k ş a m a n la r ın ın A llaha ve o n u n r a h ip le r in e v e ­ ya k a m la r a «ata» d iy e hitap e tm e le r in d e k a lm ıştır. «Aba» k e ­ lim e s in d e n ç ık a n «baba» da e s k i d e v ir le r d e tıp kı e s k i «ata» m a n a s ın a g e lm iş tir. B u n u e sk i O rta A sy a ş e y h le r in in «baba,bab, bob» [4] v e b e k ta ş in in «baba» u n v a n la r ın d a g ö r ü y o r u z . E s k i H â re z m T ü r k l e r i n in B o b k e lim e s i şim al is la v la n n a (pa. pas) ş e k lin d g e ç m iştir; papa, p ap a s k e lim e le r i de h e p bu m e n ­ ş e d e n ç ık m ış tır. [5] [1] K am u su Tü rki. s. 184; Ana dilden Derlem eler, s. 2 0 9 .

[2] Radloî Lügati. 1.1157, 1159. P roben . IX. 51; Aus Sibirien. II. 15; F. Kon, U ryan h a seyahatin e dair rapor, 5. 4. »O bı» k elim esi B ask dilin­ de de “M ezar„ m a n a sm a gelir(N. Marr külliyatı, III. 216).

[3] Z ah arof S 129 [4] K ırgız B a k s ı-Ş a m a n dualarmda «baba» yerin e hep «bab» sözü geçiyor. (BK. E b u b e k ir Divayef, Kırğız akideleri, Kazan 1 8 9 9 ) [5] ''Ata„, «baba», «mama», «tete»... gibi k e lim elerin m en şein i klasik ekol “ç o cu k t iili= L a lw o r i der K in d ersp ra ch e» diye izah eder. B İZ bu m eseleyi sonra bahis m evzuu edeceğiz.

40

T arkan k e lim e s i T ü r k im p a r a to r lu k la r ın ın m e r k e z i n d e b u ­ lu n a n T ü r k l e r c e «im tiyazlı h u ku klara m a lik devlet ad am ı» m a n a s ı­ n a k u lla n ılm ış tır. O rhon k it a b e le r in d e de bu m a n a d a k u lla ­ n ıld ığı a n la şılıy o r. H a lb u k i a y n ı k e lim e T iy a n ş a n k ırg ızların da, v e h âlâ e s k i T ü r k k ü ltü r ü tesiri altında y a ş ıy a n Moğ o lla rd a «rfe/nıVcı usto«» d e m e k tir ki, iptidaî m a n a s ın d a h âlâ y a ­ ş ad ığ ı g ö r ü lü y o r. İptidaî d e v irle rd e , T ü r k l e r d e d e m ir c ile r in im tiy a z lı h u k u k la r a m a lik o ld u ğ u K ırg ız, Altay v e Y a k u t T ü r k l e r i n i n a n a n e le r in i te tk ik te n a n la şılm ış tır [1].

A pa k e lim e s i ilk d e v ir le r d e “aba,, k e lim e s in in a y n i idi.

O r h o n y a z ıla rın d a bu k e l i ı r e «büyük baba» m a n a s ın a k u lla n ıl­ dığı g ö r ü lü y o r . B ir le h ç e d e «zevce», d iğ e r b ir in d e «büyük hem ­ şire», d ah a b ir le h ç e d e «anne» m a n a s ın a g e le n b u k e lim e bize «aile» m e n ş e i n e d air h iç b ir v e s ik a n ın v e r e m e d iğ i m a lû m a tı v e r m e k t e d ir K ad ın k e lim e s i, b u g ü n b ü tü n T ü r k le h ç e le r in d e b ild iğ im iz m a n a d a k u lla n ılır. E s k i z a m a n la rd a ise h a k a n ın z e v c e s in e v e r ile n m a h s u s b ir u n v a n d ı. A n a n e y e g ö r e y aln ız A frariy ap n e s lin d e n g e le n k a d ın la r «katun» u n v a n i a la b ilirlerd i[2]. Y an i «kadın » d e m e k «im paratoriça», «m elike» d e m e k ti. B izim b u g ü n k ü «kadın » y e r in e o z a m a n «uragut» s ö y le n ir d i [3]. B u k e lim e Ç a ğ a ta y c a m e t in le r d e «uravat», A zeri le h ç e s in d e «arvat» ş e k ­ lin d e s a k la n m ış t ır [4]. B a ş k a T ü r k le h ç e le r in d e bu k e lim e u n u tu lm u ş , y e r in i k e lim e s in e b ıra k m ış tır. Ö n c e y a ln ız €im paratoriça» d e m e k olan bu k e lim e n in b ü tü n ^uragut» lara ta a m m ü m e tm esi ş ü p h e s iz d ird ir ki b ird e n o lm a m ış tır. *H atu n » k e lim e s i Y a k u tla r d a hâlâ «Aanzm» y e r in e s ö y le n ir , bizim«^a<//n» y e r in e o n la r *c a h ta r * d erler. <(Kadın» k e lim e s i e sk i m a n a s ın ı k a y b e ttik te n s o n r a b u n u n y e r in i “k a n ı m = h a n ı m „ k e lim e s i tu tm u ştu r. K a z a k - k ır ğ ız ç a d a imkanım» - h a n ı n z e v c e s id ir. S o n r a b u k e lim e de €kad ın » k e lim e s i g ib i ta a m m ü m ed iyo r.

[1] E sk i devirlerde -^demirci», genel olarak bütün san ’at sahipleri İlâhî m en şed e n olduğu na veyahut bir «ruA» un h im ayesin d e b u lu n d u ­ ğ u na in an ılm ıştır. Yakutlara göre K am -Şam an ile d em irci b ir yuvadan çıkmışlardır(« us da oyun bir uyalah», «oyun us bir sirten turar» Seroşevsk i. Yakutlar, I, 631). Islam iyeti kabul etm iy e n T ü rk le rd e « iârh an » k e lim e s i XI. asırda Kemir)/: rnanasm a ku lla n ılm ıştır (D. L. T., I„ 3 6 4 ) .

[2] Div. L. T. 1. 3 1 4 ,3 4 3 .

[3] >. » I. 124; Radloff lûğati, IV. 5 2 . kelim esin d en [4] Azeri lehçesin de ki «arvat» k elim es in in arapça b ozu lm u ş olduğunu za n n etm e k yanlıştır.

41

G ö r ü lü y o r ki, k e lim e le r in m a n a la r ı d e ğ iş iy o r. B u n u n b a ş lı­ c a s e b e b i c e m iy e t ş e k lin in , v e o n a g ö r e z ih n iy e tin d e ğ iş m e sid ir.

B u n a g a y e t bariz b ir m isal: b u n d a n 2 5 - 3 0 yıl ö n c e «medrese» k e lim e s in in ifade ettiği m e fh u m v e m a n a ile b u g ü n ifade ettiği m a n a v e m e fh u m a y n ı d eğildir. E s k i z a m a n d a bu k e ­ lim e «ilmiî irfan veren bîr müessese^ a n la m ın ı v e r m i ş k e n , şim d i '^cehalet yuvası,, a n la m ın ı v e riy o r. «Şeyh», «derviş», «tekke», «padişah», ^halife» v. s. gib i k e lim e le r de b ö y le d ir. Bu k e lim e le r in , b a b a ­ larım ızın kafasın d a u y a n d ırd ığ ı a n la m la r b a şk a d ır, b izim k a fa m ız d a k i a n l a m l a n b a ş k a d ır . Dil tarih i, z ih n iy e t ta rih id ir.

B u n o k ta y ı d aim a h atırd a tu tm ak g e re k tir. * ö r n e k o la ra k ald ığ ım ız bu b ir k a ç söz b ize g ö s te r iy o r ki, k e lim e le r in e tim o lo jik an alizin i y a p a r k e n kelim eriin m en şei, tarihi v e g e ç ird iğ i m a n a ta h a v v ü lleri h a k k ın d a toplu b ir m a lû m a ta m a lik o lm a m ız icap e d e r. B u n u n iç in d ir ki '"Güneş - D il teorisi,, nin ta tb ik in d e , yaln ız m ih a n ik i o la ra k k e lim e y i e tim o lo jik ş e k lin e ç e v i r m e k kâfi değildir. O n u n ilk m a ­ n a s ın ı d ü ş ü n m e k v e o n a dair e ld e b u lu n a n b ü tü n m a lû ­ m atı to p h y a r a k b u k e lim e n in e tim o lo jik k a y n a ğ ın ı a r a m a k lâzım d ır.

B ir k e lim e y e d air F iloloji ilm in in b u g ü n e k a d a r eld e e d e b ild iğ i m a lû m a t e lim iz d e b u lu n d u ğ u za m a n , Güneş - D il teorisi,, n in e s k i L e n g ü is tik ve filo lo jin in a n lıy a m a d ığ ı h a k i­ k atleri nasıl m e y d a n a ç ık a r d ığ ın ı da g ö s t e r m e k için, y u k a r d a y a z d ığ ım ız k e lim e le r d e n «O ba» k e lim e s in i a la lı m : Oha k e lim e s in in b ü tü n orta

A sya v e T ü r k k a v im le r in d e n e m a n a ifade ettiği ve b u k e lim e ile b ağ lı a n a n e le r R a d lo ff, P otan ın , Grumm - G rsch im aillo, B an za ref, Z aharof, P o z d en o f g ib i â lim le r tarafın d an to p la n m ış v e te sb it edilm iştir. B u n u n la b e r a b e r k e lim e n in etim o lo jisin i y a p m a k te c r ü b e s in d e b u lu ­ n an te k b ir ciddî âlim ç ık m a m ış tır . B u n a te ş e b b ü e d e n İn g iliz R o k c h illin e tim o lo jisi ise ta m a m iy le y an lıştır. O n a g ö r e bu k e lim e T ib e t ç e o lu p aslın d a dobon (taş y ığ ın ı) v e y a h u t d o -b u m (bin taş) im iş... [1] [1] R o k ch ill’in «Lamalar Diyarında» adlı eserin in Rusça tercüm esi (Petersburg, 1901, S, 87).

42

Şim di biz “ Güneş - D il„ teorisi esaslarına göre “o6a„ keli­ m esinin etimolojik analizini yapalım : ( 1)

(2 )

Oba : ob + ag (1 ) O b : K öktür.

Burada “b ü y ü k lü k , yükseklik, çokluk,,, m efhum larım gösterir.

(2 ) ağ.- ( . + ğ) K elim enin m anasını tam am lıyan, tayin eden ektir.

O halde: Ob ağ = obağ = oba; bir süjenin yükselm iş, çoğalmış, b ü y ü m ü ş oluşu demektir.

Güneş -D il teorisinin "Türk dilinde vokaller ek olmaz. Ek g ib i görünen vokaller ana kök olan (V. + Ğ) nin ek olması v e (ğ ) nin okun­ madan düşmesi demekitr.,, diye k o y d u ğ u kaide “Oba,, kelim esinin, semantik itibariyle bağlı olduklarında şüphe olm ıyan, şu ke­ limelerle de bağlı o ld u ğ u n u derhal m eydana çıkarır: Abak (ğ): baba, ceddi âlâ, put, sanem C*Oba„ n in “ham i ru h u n b u lu n d u ğ u yer, tepe, mezar taşı m analarını hatırlayınız) O bak: (Radloff. I. 1158 “Lebed,,) kabile, aile, oym ak (“oba,, nin D ivanü Lûgat-it Türkteki “kabile„ m anasını hatırlayınız) O m ak : (Radloff. I. 1167 “Uygur,,) kabile, soy, aile O m ak : (Radloff. I. “Şor, Koybal, Kaç, Soyot v. s.„) neşeli, pürhayat, çok canlı.

U bay : (Pekarski, 2966) b ü y ü k akraba U bay: (Pekarski) yanm ak, alevlenm ek (“K urban ateşi ya­ kılacak yer„ m anasını hatırlayınız.)

O m a : (Radloff. I. 1166) b ü y ü k , h ü y ü k üzerindeki taş U m a y : (O rhon yazıtları; Verbitski “Altay ve Aladağ T ürk Lehçeleri Lügati, s. 4 8 2 ; Radloff. I. 1788; U m ayka tapısına oğul olur,,, D ivanü Lûgat-it Türk, L- 111.) sıyanet eden melek, çocuklar ham isi ilahe (“Oba,, kelim esinin “ham i ru h u n b u ­ lu n d u ğ u tepe, yer„ m anasını hatırlayınız) A y m ak : (Radloff, I. 63) halk, kabile, aile, köy. Öbek: köme, ufak yığın [1] öbek, öbek ot veya saman yığını [2] Bu kelim elerin etimolojik analizini “o6a„ kelimesi ile kar­ şılaştıralım.

[IJ i. Refet - H. Zübeyr A nadilden Derlemeler, S. 298, [21 Ayni eser, S. 175

Oba : A ba : Abak : Obak : O m ak : Öbek : Ubay : Oma ; Umay : A ym ak: O ym ak :

ob ab ab ob om 5b ub om um ay oy

+ ağ + ağ -f ak + ak -|- ak + ek ay -f- ağ ay + am + am

( = g) ( = ğ) + ak -4- ak

Bu kelim eler arasında gösterdiğim iz ‘'Aym ak„ veya ‘'O ym ak„ kelim esinin etim olojik analizinde bir ayrılık görüyoruz. B u­ n u n izahı teorimizi kav n y a n la r için gayet basittir: “"O ba,,, “obak„, '"omağ,, ve sair kelim elerde biz, esas kök olan “oğ„ veya “ağ„ yerine o n u n m anasını terriessül ve tecessüm ettiren "o6„ ve “o/tj” la n aldık. Ç ü n k ü Güneş - D il teo­ risine göre bu caizdir. '"Oymağ,, yahut ‘'aymak,, kelim esinde ise esas kök olan (V. + ğ) nin si “y„ olm uş ve b u g ü n e kadar m uhafaza edilmiştir. Şim di biz esas kökleri meydana çıkarm ak suretiyle bu kelimeleri karşılaştıralım : Oba : Aba : A bak : Obak : O m ak : Öbek : Umay : Ubay : Oı^rrak:

(oğ) + ob (ağ} -\ - ab (ağ ab (oğ) + ob (oğ) om (öğ) + öb (uğ) + um (u ğ ) + ob oy ( = ğ )

+ ağ -\ - ağ ak) ağ + ağ + ek ( = eğ) -\ - ay ( = g ) + ay ( = ğ ) + am + ak

G ö rü lü y o r kİ bu kelimeler “G ü n e ş - D il teorisi,, esaslarına göre analiz edilirken tek bir köke irca olu nu y or ve anlaşılm ıyan tek bir nokta kalm ıyor.

Biz bu kelim elerin aynı kökten geldiği ve sem antik iti­ bariyle birbirine sıkı bağlı olduklarını ancak “Güneş - D il teorisi„ nin vazettiği “V. + ğ„ ekini tebarüz ettirmekle bulu y oru z.

Ananevi mektep bu kelimeler arasındaki bu sıkı bağlantıları ve bir kökten geldiklerini fark edemez, ananevi mektep^ R o k c h ilh n yaptığı etimolojiden fazla bir şey yapamaz.

VI. ETİMOLOJİ VE ONUN TATBİKİ ‘ G üneş- D il teorisi„ önce

bahsettiğim gibi insan tefekkü­ r ü n ü n ve bu tefekkürü ifade eden sözlerin menşeini ariyan ve tayin eden bir teoridir. K elim enin m enşeini tayin etmek dil bilgisinin etimoloji denilen şubesinin m evzuudur. Etim o­ lojinin en sade ve basit şekli bir kelim enin gövde ve m or­ femlerini tefrikle de olur. Buna m isâl olarak şark Türk leh­ çelerindeki "belbevlik„ (kuşak yapm ağa yarıyan kumaş) ke­ lim esini alalım.

Bu kelim eyi şöyle analiz ederiz: B e l b e v ^ lik: “6e/„ = ku^şağm bağlandığı yer olan âzâ; “bev„ = î o n e t i k icabı olarak değişm iş olan “bağ,, (b end); “lik„ sıfat ifade eden ektir. De­ mek ki, b u n u n eski şekli bel + bağ + lık olm alıdır. îşte bu da bir nevi etimolojidir. Fakat lengüistikte bir disiplin olan etim oloji bu değildir. Etimoloji, bir kelim enin m enşeini d o ğ ­ ru ve İlmî ka delere u y g u n olarak tayin eder ve o dildeki veyahut başka dillerdeki kelimelere akrabalık m ünasebetini gösterir.

Etim olojinin “Hindü-Öropeen dil ekolu,, bakım ından “İl­ mî,, bir karakter alması A lm an dilcilerinden Pot( v e Fick gibi âlim lerin tetkiklerinden sonra olm uştur. Bu âlimler, kelimerin fonetik kan unlar icâbı olarak şeklen değişm elerini d ik k a ­ te alarak bazı kelinfi^lerin birbirine şeklen benzem edikleri halde bir kökten geldiğini isbat etmişlerdir. Biz buna misâl olarak Çuvaşçadaki *ura» ve ftu ra » ile başka Türk lehçelerin­ deki *iayak, adak, atak, azak' tarak* kelim elerini, Çuvaşçadaki €vakar* kelimesiyle başka Türk lehçelerinde «ö/:ıîr» kelim esini gösterebiliriz.

Pott ve Fick den önce kelim elerin şekil, benzeyişlerine bakarak çok garip iddialarda b u lu n a n âlim ler olmuştur.

Rus âlim lerinden W . K. Tredyakovski ^Uç muhakeme* 2id\\ [1] Etim oloji ilm in in tarifi ve m evzuu h akkın d a Bay İbrahim Osman m «Dil bilgisi bölüm leri» adlı etüdünde m a lû m a t verilm iştir (Türk D ili mecm uası, sayı: IV)

45

eserinde «eskit» kelim esini Rusça ^skitatsya» (dolaşmak, gezmek),.

MParis» kelim esini «P arit» (uçmak), €Madrit» kelim esini ^m udrit» (hikm etşinashk etmek). «Etruskiy> kelim esini «H itruşki» (hilekâr1ar), «■Britanya'» kelim esini «pristanya* (durak) «kelti* kelim esini “Jeltı,, (sarışmlar) kelimesiyle izaha çalışmıştı [1].

19 uncu asırda teessüs etmiş olan lengüistik ekolu bu gibi etimolojilerin gayri İlmî o ld u ğ u n u göstermiştir. B ununla beraber bu ekolun da etim olojilerinin katî bir şey ifade et­ m ediğini yukarıda göstermiştik. Tredyakovski gibi âlim lerin etimolojileri bu ekol bakım ından ne kadar garip. ve g ü lün ç ise, son zam anlarda A vrupada kuvvet almakta olan yeni ce­ reyanlara m ensup âlim lere göre “Hindü-Öropeen klasik ekolü,, n ü n etimolojileri de g ü lün ç ve garip sayılm aktadır. Bu ekol şekle ve fonetik kanunlarına lü z u m u n d a n fazla ehem ­ miyet veriyor ve bazan yalnız bu iki nokta üzerine sapla­ narak çıkm aza giriyor. Ana dil olarak Sanskrit, Lâtin, ve Y unan dillerinden başka bir dil düşünm ez, bu diller için ana dil aram ak hatırına gelmez.

Klasik ekole m ensup âlim lerin usulleri hak kında bir fikir edinm ek için yaptıkları etimolojilerden birkaç misâl göstere­ lim: 1 — Rus dilinde «son» (= u y k u ), Leh dilinde «sen», Sırpçada *san». G örülüy or ki bu kelime ana İslavcada «5» konsoniyle başlamıştır. «*S» den sonra bir vokal olm uştur ki m u ­ kayeseli gram er bu sesin Hindü-Öropeen dil zümresinde«u» ya m uadil bir İslav vokali o ld u ğ u n u kabul ediyor. Bu «u» dan sonra €n» geliyar. Faktt b undan sonra gelen yine bir vokal b u lu n d u ğ u n u kabul etmek icap eder. Ç ü n k ü eski îslavcada “kalınlık işareti,, denilen bir harf yazılırdı. Bu harf kaybolan bir «u» n u n anane olarak devam eden işareti diye kabul ediliyor. Şu suretle «son» kelimesi ana İslavcada sunu diye tasavvur olunur.

Bu kelim enin daha eski şekil olarak *Supnos kelimesi u y ­ d u ru lu r ve bu da Yunancada m utasavver olan */ıu;>nos a bağ­ lanır. Bu kelim e m uhtelif Y unan lehçelerinde türlü türlü şek­ le girerek Atina lehçesinde «hupnos» olm uştur.

G ö rü lü y o r ki ana kök tasavvur edilen 5upnos şu tebeddü­ lata uğramıştır: [1] W. K. Tredyakovski. Tri rassujdeniya o treh glavneyşih drev-^ nostyah rossiyskih S. Petersburg, 1752.

46

Genel îslavcada *p = O. kalınlık, gösteren harf U + *0S; genel Y unancada h -f-*S (sonra lehçelere göre «f/» ve «K» oluyor).

Eski kök farzedilen Supnos üç morfeme ayrılıyor: *Sup ^ U + OS Buraya geldikten sonra «son» kelim esinden çıkan fiil şekilleri yardım a çağırılır; Spati (uyum ak). B u n u n mutasavver eski şekli: *Sup + fl + tei» olması lâzım dır. Binaenaleyh ana kök Sup olacaktır[l], 2 — Eski Bulgarcada bura, Ruscada burya = bura “rüzgâr, kasırga, fırtına,,; burun “şiddetli esen rüzgâr; dalgaların çarp­ tığı yer; dalgakıran, bir yaşındaki boğa,, U kranya ve Bulgar dilinde bura; Sırp- Korvat dilide bûre, Slovin dilinde barya; Çekçede hourza, Lehçede bıerza “kasırga, fırtına,,.

Bu kelim enin m enşeini Miklosich, Litva dilindeki büris “şiddetli yağm ur„ kelim esinde görülmüştür[2].

Profesör Erich Berneker ise muhtetif eserlerden topladığı m alûm atı naklederek latviya dilindeki Baurut C = ö k ü z ü n top­ rağı eşerek böğürmesi,,) kelimesiyle “bura,, kelim esini kar­ şılaştırıyor ve eski Hintçedeki bhurati “kım ıldıyor, hareket ediyor, titriyor,,, Awistadaki baraiti “şiddetli esiyor,, kelim ele­ rini zikrediyor. Y unanca “Voreas,, kelim esinden geldiğini -söyleyenleri reddediyor[3].

3 — buru — Rusça- “kestane rengi,,, “kırm ızım sı renk,,.

M iklosich bu kelim enin m enşeini Türkçe bur göstermiştir.

Korş Moğolca bürüy “koyu renkli,, kelim esinden gelmiş di­ yor. Berneker ise Lâtince 6urri7s(*burus) “parlak al„ kelim e­ sinden gelmiş olacağını ileri sürüyor. M iklosich in “Türkçe,, dediğini bile parantez içinde (Farsça) diye yazıyor. Lombar<iya lehçesindeki burel (“koyu kırmızı,,) kelim esini de Lâtince burrus'a. bağlıyor[4]. W aldiye göre latince ^Burrus» kelimesi Grekçe ^pirros » = “ateş kırmızı,, kelim esinden gelmiştir[5].

[1] Polivanov.

[2] Miğlosich, Et. VVörtcrh., 24 [3] Berneker, S la v . E t. VVörtcrb., I. 103.

[4] Berneker. 1, 103 [5] A. vvaldi, Lateinisches Etym. W örierbuch. Heidelberg, 1930, s.

124 .

47

Bu üç m isalden birinçisi klasik ekolün etimoloji u s u lü n ü tebarüz ettirmek için naklettik. îk in c i m isaldeki ^buru-burya* ve «6ur» kelim elerinin etimolojileri klasik ekolün T ürk diline karşı taassubunu ve kayıtsızlığm ı göstermesi itibariyle m ü ­ him dir. *Bura = burya» kelim elerinin etimolojisinde gerek Miklosich ve gerek Berneker Türkçedeki buran, bora, boragan ve buna benzer kelimeleri hiç te hatırlarm a getirmiyorlar.

H alb uk i Slav dillerindeki bu kelim enin kaynağı T ürkçenin m uhtelif lehçelerinde yaşıyan şu kelimelerdir: (Radloff, IV, 1662, O sm anlı) şim al ru zg âh, kuvvetli rüzgâr. Radloff'un bu kelim eyi “Yunanca,, *voreas* dan kaydı yanlıştır.

B o rag an (ibid., IV, 1662 Çağatayca) kar fırtınası.

B o ra k (ibid.. IV, 1692 Osm anlı) = Bora B o ran (ibid., IV, 1662 çağ. Kırgız.) kasırga, kar fırtınası.

B o ra — (ibid., IV, 1662, Kırgızca) şiddetli esmek (tüzg âr h ak ­ kında); hiddetlenmek.

B oragan(ibid., IV. 1818, Çağatayca) = boragan B u ra n (ibid.. IV, 1818. Kazan) = boran B urga (Pekarski, Y nkut Sözlüğü, 566)kar fırtınası, kasırga, bora B urgay- (ibid., 566) kuvvetli esmek (rüzgâr hakkında) dal­ galanm ak (su hakkında) B u rh an (ibid., 572) = burga, bora. b u r — (ibid., 564) hiddetlenm ek (kırgızça = b o ra —.. kelim e­ siyle karşılaştırınız) B uru (ibid. 567) dalgalanarak çarpma, dalga çarpan yer.

P oran,P oraan(R adloff, IV,1269, Baraba, Sagay, Koybal) = b u ­ ran, bora.

B urgan (Pekarski, 571, buryatça) = bora B ura (O rhon yazıtlarında) kasırga, fırtına [1] O rhon yazıtlarındaki bu kelim eyi Thomsen ‘'fırtına, kasır­ ga,, diye doğru tercüme etmiştir. M elioranski de bunu, te­ reddüt etmekle beraber, kabul ediyor[2]; Radloff ise bu c ü m ­ ledeki “bura,, nın “fırtına,, olm ıyacağını, “bora„ kelim esinin Türkçeye grekçeden yeni zam anlarda geçmiş o ld u ğ u n u söyliyor ve cüm leyi “otaca, buraca„ okuyarak “her taraftan = (?) Von B ora

[1] «Türgeş kağan süsi otça buraça kelti» [2] K ültekin âbidesi,, 73, 124.

48

ailen Seiien„ diye tercüm e ediyor[l]. Şüphesizdir ki Radloff’un

bu yanlışı, lügatinde “bora„ kelim esinin izahında (IV. cilt, S. 1662) yaptığı yanhş m ütalâaya müstenittir.

G ö rü lü y o r ki bora = bura, bura, burağan, buran kelim esinin k ö k ü Türklerde çok eskidir ve b ü tü n Türk züm relerinde yaygındır. Slavlara bu kelim e “burga,, şeklinden geçtiği anlaşıhyor.

Bora ve onun m uhtelif lehçe ve dillerdeki şekillerini GüAüneş-Dil Teorisi b akım ından analiz edersek şu form ülleri görürüz: T ürk çe d e k i: B o ra : B o ra g a n : B orak ; B oran s B u rg a : B u ra n :

(1) (2) (3) (4) (oğ + ob + or + . ağ)' (ağ + ob -f or -f ag+ağ) (oğ + ob -f or + . + ağ) (oğ + ob + or + . + ağ)[2] (ağ + u k + u r+ u g + a ğ ) (ug + ub + ur + . -f-ağ)

îsla v ça d a k i: B ura: (uğ ub + ur + . + ağ) B urya: (uğ + ub + u r+ a y + a ğ ) (1) O ğ (uğ) ; Ana köktür. K uvvet ve kudret ifade eder.

(2) O b ( u b ) : Ana kök m anasını kendisinde tecelli ve temessül ettiren prensipal elem andır.

(3) O r (.+ r)ı K ök m e fh u m u n u tesebbüt, tem erküz ve istikra­ rını ifade eder.

(4) ağ(.4-ğ.k) m anayı t'\mamhyan ektia.

D em ekki B O R A üzerinde kuvvet ve kudret tem erküz eden bir objenin adıdır. G ö rü lü y o r ki dünya dillerine bu bor veya bur k ö k ü türkçeden geçmiştir.

Bir renk ifade eden ‘'burıy„ (kök “bur*) kelimesi Rus di­ linde at renklerini ifade eden çalıy, alıy, karıy, bulanıy, serıy [1] Dil alttürk. İnschriften der M ongolei. Neve Folge, 180 [2] Bazı "a n ,, elem anının ‘‘ag„ dan d eğişm iş O lduğunu Güneş-Dil Teorisi isbat etmiştir. (Bak. Prof. İ. N. D ilm en: Türk D il B ilg ilis i dergileri, sah. 32, 39, 62). bora kelim esinin hut-ak talaffuzu da b u n u gösteriyor.

4$

kelim eleri gibi türkçedir. «Bur» k ö k ü n ü Sanskrit, Y unan ve Lâtin dillerinde aram ak kadar g ü lü n ç bir şey ola­ maz. Bu kelim enin Türk lehçelerindeki şekil ve anlam larm ı gösterelim :

karakulıy,

(Radloff, IV, 1663 Karayca) bir türlü at rengi ( galiba b o z ) .

Bor — ( İbid. 1665 K ırg ız.) ağartmak, badana vurm ak.

B orta (İb. Çağatayca) ren geyiği ve y ü k atı.

B orcin (Ib . Çagat.) dişi ren giyiği [1] Bur (îb . Kazan.) tebeşir.

Bor (Kırgızca) = bur.

B uray ( Pekarski Yakut s ö z ., 565) boz at, B ûra (Radloff, IV, 1817 Kırgız) = buğra B urul (İbid. IV, 1824 Kırgız. Pekar. 569) koyu boz renkli at.

B ora (İb. IV. 1264Şor, Küerik, Sagay, ve Koybal lehçelerinde) boz, gri renk.

Boru

Türklerin şarap ve ü zü m m anasına ku lland ıkları bor ke­ limesi farsçaya bur ( = koyu k ır m ız ı), lâtinceye burrus ( = ateş kırm ızı) yunancaya pirros ( = ateş kırm ızı), lom bardcaya burel { = koyu k ırm ız ı) şekillerinde geçmiştir. Burel kelimesi Kırgız ve Altaylılarin burul ve purul kelim esinden başka bir şey değildir. Bu dillerde “ bur,, k ö k ü türkçedeki kadar dal budak salmış değildir. Türkçedeki şu kelimelerde ‘'bur,, k ö k ü ­ ne irca olunur.

(Anadolu Türkçesinde) braun un d blau.

M ora-(Rad. IV, 2124 Mad. lehçesinde) kararm ak, ka­ ranlık olmak.

B ürge (D iv . Lûg. Türk 1358) pire; rengine göre ve­ rilm iş ad olacak; bazı lehçelerde burca.

Bus (D . L, T. III, 8 9 ) sis ( gök h ak kınd a "kök bus boldı. G öz hakkında: er közi bus boldı — erin gözi karardı.

Mor

Bunlara benzer pek çok kelim eler vardır. Renk ifade eden bu k ök yalnız garplılara değil, M ançulara da Türkleryor: kula

[1] Birçok at renkleri ehlî ve yabanî hayvanların adlarını hatırlatı­ B u r börü (kurd), bura (ren geyiği), b u la n (ren geyiğinin bir cinsi) (kulan = yabanî at), toruğ ( = at D. L. T. 312).

T- 4

50

den geçmiştir. v a r d ır :

Bu

kökten

M ançu

d ilind e

şu

kelim eler

M urha (Zaharov, M ançu lügati, 914) karanlık, bula­

nık.

Buru

( İbid. 539) karanlık, bulanık.

B u ru lu (İb id . 540] beyaza çeken al.

Renk ifade eden bu kelim enin m uhtelif dil ve lehçelerde m uhtelif renkler ifade etmesi garip görülm em elidir. B unlar çok eski devrin hatıralarıdır. T ürkçedeki ak, ağ şüphesizdir ki ilk devirlerde güneşin bütün renklerini ifadeye yaram ış­ ken, sonra bildiğim iz beyaz renge tahsis edilmiştir, a/ kelim e­ si de böyledir. Sonra ateş rengini ifade etmiş ve nihayet b u g ü n k ü m anasını almıştır. Yakutça ateşin bir sıfatı olarak kullanılan bu kelime, altaycada k u rd u n sıfatı olarak kulla­ nılır.

Yukarıda zikrettiğim iz türkçe kelimeler, İslav ve sair d il­ lerdeki “por-bor„ veyahut kelimesiyle ifade edilen renk isim lerinin kaynağı Türk dili o ld u ğ u n u göstermeğe kâfidir. Bunları hintçe, latince, ve yunancada aram ak .bey­ hude zahmettir. Bu kelim elerin etim olojik analizi ş u d u r; S la v c a :

(1) (2) (3) (4) Buru (uğ -f- ub + ur + uğ) B uruy (ug + ub -1- ur + ly ( = ığ) T ü rk ç e :

Boru Mor

(oğ + ob -f or + uğ) (oğ + o m - l- o r + .)

L om b ardca:

Burel

(uğ + ub

ur + u l )

T ürkçe t

B urul (uğ + ub + ur + ul) Muhtelif dillerde birkaç türlü rengi ifade edip te aşağı yukarı aynı kök ve aynı unsurları ihtiva eden kelim eleri sı­ ralayarak gösterm emiz sathî bir bakışta yukarda tenkit etti­ ğim iz “benzetme etim olojisi„ni andırabilir. Fakat bizim , bu benziyen kelimeleri sıralamam ız, bu “henzetme„ ye alışm ış olanlara

sı G üneş-D il teorisini daha iyi anlatabilm ek için bu u su lü n tatbikine m ecbur o ld u ğ u m u zd a n ileri gelmektedir. B u g ü n k ü fonetik bak ım m d an biribirine benzem iyen “sene, yıl, Jahr, annee,, ve başka bu gibi birçok kelim elerin de “ağ„ k ö k ü n ­ den geldiğini G. -D. teorisi kesin olarak ispat etmektedir[l].

[1] bakınız.

Prof. İ.N. D ilm e n ’nin dil yazılarına («U lus») ve ders notlarına

VII. DİL AİLELERİ VE ANA DİL MESELESİ Güneş - D il Teorisi nin isbat ettiği veçhile ilk m analı sözün “A Ğ „ k ö k ü o ld u ğ u n u gördük . Fakat şunu hatırda tutm alıyız

ki insan “ağ„ k ö k ü n ü söyliyene ve b u n u n la fik rini ifade edebilene kadar yüzbinlerce seneler fikirlerini el, yüz ve göz işaretleriyle anlatm ış ve bu yüzbinlerce senelerde d u r­ m adan b u n u n üzerinde işlemiş ve fikrini işletmiştir. “Ağ„ k ö k ü n ü elde eden insanı, klasik ekolün homo sapiens tesmiye ettiği insan olarak kabul edebiliriz. B undan önceki insanla­ rın çıkardıkları sesler Güneş - D il teorisi bakım ın d an kültür diline esas olan m analı kelime sayılamaz.

B ütün d ün y a k ü ltü rü n ü n ve cemiyeti yaratmakta insana b ü y ü k yardım cı olan dil, işte bu “ağ„ kökiyle başlamış ve b u n dan dolayı da etimolojik analizde Güneş - D il teorisi tara­ fından esas eleman olarak kabul edilmiştir.

Güneş - D il teorisi dünya dillerini, m uhtelif ailelere ve m il­ letleri de o, veya bu dil ailesine ayırm ağa lü z u m görm üyor. Ç ü n k ü klasik ekolün dünya dillerini m uhtelif ailelere tasnifi (klassifikasyonu)nun ve bu d il aileleri için u y d u rd u ğ u “anadil,, nazariyelerinin son İlmî araştırmalar neticesinde tem elinden sarsıldığı görülm üştür.

Klasik İndo -Öropeen ekolüne göre, b ü tü n d ü n y a dilleri birkaç aileye ayrılır. Bunlardan m arufları U ral-A ltay, îndoöropeen, Samî, H am î, İndo -Çini, Malay - Polinez dil aile­ leridir.

U ral-A ltay dilleri ailesine m ensup diller başlıca beş g u ­ ruba ayrılır: 1) Fino - ugriyen (fin, iston, lopar, çeremiş, mordova, zıryan, votak, permek, ostyak, vogul, macar dilleri); 2) Sam uyed dilleri; 3) Türk dili; 4) Moğol; 5) Tongus, M a n ­ çu ve eski Süm er -Akad dilleri. İndo - öro pe e n dilleri ailesine giren diller: 1) H in t dili (veda lehçesi, sanskirit, prakıit, yeni H in t dili, çingene dili;

53

2) İran dilleri (fars, arşayik osetin, biluç ve afgan dilleri); 3) Erm eni dili; 4) Arnavut; 5) Grek, 6) İtalyan (eski lâtin ve yeni romen) dilleri; 7) Kelt (gal, brit, gel) dilleri, 8) Cermen (got, İskandinav, garbî cermen) dilleri ve baltık (Prusya, Latviya, Litva); 19) Slav dilleridir.

S am î ailesine giren diller: Asurî, yahudi, aram ı, arap, finikeliler, bazı âlim lere göre, kipti ve eski Mısır dilleri.

H a m î dilleri: Eski Mısır, kipti, berber, bedce, agav, galla, dankalu gibi Afrika dilleridir.

Hindiî - Ç inî dilleri ailesine giren diller: Çin, Tibet, Himalay, Nepal ve Birma dilleri.

M alay r Polinez dilleri Avusturalya ile Asya arasındaki (Pasifik’deki) adalarda yaşıyan kavim lerin dilleridir.

B ütün d ü n y a n ın m eşhur ve öğrenilen dilleri klasik ekol tarafından böylece tasnif edilm ektedir. Bu tasnifte esas ola­ rak ele alınan hususiyet bir dilin “tek h e c e liis o le ,, veya “iltisakî -agglutinant,, veyahut “insirafi - flectant,, oluşudur.

G ram er -sentaks mukayeseleri ise sonradan dikkate alın­ mıştır. İndo - Öropeen dil ve tarih e ko lün ün m eydana gelme­ sindeki âm illerin m üstem lekecilik, m addî menfaat ihtirasları ve papas zihniyeti o ld u ğ u n u artık b u g ü n itiraf etmiyen ciddî bir lengüist ve tarihçi kalm am ıştır [1]. E kolün teşekkülü üzerinden birkaç sene bile geçmeden ona m ensup olan ve içinde b u lu n a n âlim lerden birçoğu ekollerinin dünya dille­ rini böylece tasnif etmesine karşı şüphelenm işlerdi. Hattâ Ascoli, İndo - Öropeen dillerle Sam î dillerin bir kaynaktan geldiğini, E. Tylor, Tomaschek, Keppen ve başkaları F in o ugriyen dillerinin de İndo - Öropeen dil ailesine girebilece­ ğini ileri sürm üşlerdi. Klaproth, Norberg, Lepzius, İ. Fürst ve Delitzch Samî dillerdeki söz kökleriyle İndo - Öropeen köklerini m ukayese etmişler ve bu köklerin aralarında m ü ­ nasebet te bulm uşlardı.

Ural -Altay züm resine ithal ettikleri dillerde aryam keli­ melere tesadüf ederken çok garip mütalaalarda b u lu n u y o r­ lardı. G ûya bu U ral-A ltayik kavim ler pek eski bir devirde aryanîlerle (meselâ İskit, Sarmat ve Saka gibi uluslarla) temasta [1] İndo - öro peen dil e k o lü n ü n siyasî iç y ü zü Prof. S. A. Dilem re’n in II. Dil K urultayında o k u d u ğ u tezde çok güzel izah edilmiştir. («Türk Dili», 1935, sayı 12. Sah. 72-83),

54

bu lu n m u şlar ve bu kelim eleri de o zam an almış olacaklar­ mış..., îskit, Sarmat ve Saka gibi kavim leri hiç bir delile da­ yanm adan indo - Öropeen sayarlar.

Klasik ekolün U ral-A ltayik saydığı dillerde b u ld u ğ u kelim elerden bazılarını gösterelim.

Meselâ fincede Sata (= yüz), hintçede çata; m ordova d ilin ­ de pavas ( = saadet, Allah), hintçede haga-s; m ordova dilinde ozoro, sanskritçede asara = efendi, padişah allah; fincede meAzlainen, m orduvanca maks = bal arısı, sanskritçe maksa == sinek, kırgızca, masa = sivri sinek; fince ora (1) = burgu, sanskritçe ârâ = bıçkı; fince orpo, ermenice orb, yunanca ’oçıq;avoç = ök ­ süz, kırgızca orpak = varis, nesil, arkada kalan evlât (fince “orpo,, n u n “o k u nm az ğ„ si türkçe-kırgızcada “k„ olmuştur).

H albu ki în d o - Öropeen ailesinden ve ikinci derecede a nadil sayılan Lâtin ve Y unan dillerinde en iptidaî m efhum ­ ları ifade eden kelimeler bile biribirine benzem iyorlar. B un­ lardan birkaç kelim eyi karşılaştıralım : G rekçe

Lâtince

Türkçe

halk populus e-9-nos el teir m anus aqua hudor su mare deniz (taluy) ı'îalassa, als pwr ignis ateş ekm ek artos panis dom us ev, tam, dam aykos kişi hom o an&ropos er (erkek) aner vir, mas kadın femina Ywne frater kardeş adelqpos soror adel<fe hemşire oros mons dağ coelum ğök, sema[2] oranos îşte bu fin-ugrien ve T ürk dillerinde âri kelim elerinin köklerinin b ulunm ası ve kardeş addedilen âri dillerde ise en iptidaî m efhum ları ifade eden birçok kelim elerin m üşte­ rek olm am ası klasik ekol m ensuplarını şaşırtmakta idi. Fa[1] fİQce bu kelimenin “ okunm az ğ „ si tebarüz ettirilirse o rağ = orak olur ki türkçedeki malûm aygıttır.

[2] Marr külliyatı, 111, S. 156

55

kat son zam anlara kadar ekollerinin ç ü rü k temel üzerine k u ­ ru ld u ğ u n u itiraf etmek istemiyorlardı. D ü n y a dilleri üze rin ­ de araştırmalar derinleştikçe indo öropen’cilerin istinatgâhları birer birer yıkılm aktadır. Klasik ekole çok bağlılık gös­ teren Ural-altay dilbigisi uzm an ı N. N. Poppe bile son bir m akalesinde rusçadaki tiirma (hapishane) kelimesi h ak kınd a verilen eski h ü k ü m le ri şüphe altına almıştır. Tiirma kelimesi klasik etimoloğlara göre rusçaya alm anca turm kelim esinden alınmıştır. A lm ancadaki turm kelimesi de gûya lâtince turristen geliyormuş...îşte bu h ü k ü m Profesör Poppe'ye şüpheli gözüküyor. O, türkçe ve buryatçadaki tura ve tûrme [ (biz de buna başkurtça terme ( = b ü y ü k çadır) kelim esini ilâve edelim)] kelim elerinin pek eski devirlere ait o ld u ğ u n u anhyarak Lâ­ tin, Alm an ve Rus dillerindeki bu kelim enin k ö k ü ural-altayik ve türbe kelim esinin de bu kökle alakadar olabileceğine h ük m e d iy o r [1]. Îndo-Öropeen dil ekolü b ü k ü lg e n (flexionnelles) tesmiye ettiği Îndo-Öropeen veyahut Îndo-Cermen dilini d ün y an ın en m ütekâm il ve k ü ltü r yaratan bir dili olarak ileri sürdü.

G ûy a bu dille konuşan ırk çok yüksek bir ruha m alik olup beliğ İlâhiler terennüm ede ede H indistandan kalkm ış ve Avrupaya k ü ltü r ve dil getirmiş imiş... bu, indoöropeenizm in siyasetle karışm ış rom antik tarafıdır. İlm î tarafı ise bu rom antizim le taban tabana zıttır; evvelâ- dilleri tek heceli, biti­ şik ve b ü k ü lg e n diye tasnifin, son tetkikler neticesinde esas­ sız o ld uğu gö rülm ü ştür. İptidaî dil züm resinden sayılan ve "tek heceli,, o ld u ğ u kabul edilen İndo-Çinî dillerden Tibet dilinde agglutination’la yan yana dahili flexion da g ö rü lm ü ş ­ tür. En iptidaî sayılan Malay - Polinez dilinde ise prefixe (önek) m evcut olan lehçeler b u lu n d u ğ u anlaşılmıştır.

T ürk dilini agglutinat sayarak U ral-A ltay dil ailesine it­ hal etmenin de esassız o lduğu klasik ekole m ensup âlim ler tarafından itiraf edilm eğe başlamıştır [2].

Fonetik bakım ın d an dilleri tasnifte de klasik ekol dikiş tutturamıyor: [1] N. N. Poppe. K s lovarnom u izuç. B urgat-M ongol. govorov (Marr şere­ fine m akaleler m ecm uası, 1935, S. 334). İndo - Öropeen sayılan dillerdeki Türk kökleri hakkınd a m alûm at alm ak için b a k m iz : A hm et Cevat, Türkçenin H in t - A v r u p a d iliyle mukayesesi («Türk Dili» sayı 11).

[2] Prof, Giese. D il B ilgisinde eski m e fh u m la r telâkkisi («Türk Dili» sayı 12, B. 49-52).

56

denilen k a n u n u n “ural-aliay,, dillerine m ahsus bir kanun o lduğu ileri sürülüy o rd u . H a lb u k i şimalî İtalyada, Resya ırm ağı sahillerinde yaşıyan İslav - Resyan’ların dilinde ahenk k a n u n u T ürk dilinde o lduğu kadar, hâ­ kim görülm üştür. Klasik ekol indo - öropeenizm i kurtarm ak için Resyan’ları feda ediyor: “bunlar turanı kavim lerden islavlaşmış bir kabile olacak,, diyor [1].

Mogolcayı U ral- A ltay gru p u n d a n sayan klasik ekol bu dildeki şahıs zam irlerinden bazısının aryam dillerde o ld u ğ u ­ nu görerek hayret ediyor. M oğolcada biz yerine “ba„ (farsça “ma„ ile karşılaştır), sen yerine “ti„ (islavca “ü„ farsça ”tu„ ile karşılaştır) zam irleri gibi.

B ütün bun ları klâsik ekol, klişe haline getirdiği en eski de­ virlerde aryam kavimlerle temas lafiyle izah etmek ister, fakat buna kendisi de inanm az. İşte bundan dolayıdır ki G üneş - Dil teorisi b ü tü n dünya dillerinin m uhtelif ailelere tasnifine fazla ehem m iyet verm i­ yor. D ilin menşei meselesi halledildikten ve bütün dillerin kaynağı ve ana k ö k ü olan ağ elemanı keşfolunduktan sonra klasfikasyon şeması İlmî kıym etini kaybetmiştir.

"Ahenk

kanunu,,

Güneş-Dil Teorisinin ana tezi T ürk dilinin yeryüzü dille­ rine ana kaynak o ld u ğ u n u isbattır. Bu teoriye göre yapılan analizler, başka başka dillerde ve ayrı sayılan dil familyelerinde ayni m efhum a delâlet eden sözlerin orijinde bir o ld u k ­ larını göstermektedir. Teori b ununla, bir m efhum u ifade eden ve şekil itibariyle bir birine hiçte benzem iyen kelim elerin de bir kökten geldiğini isbat ederek dil bilgisini şekliyattan ve benzetme usuliyle yapılan etimolojiden kurtarm ış ve b u n u n la “A n a D il,, meselesini k ö k ü n d e n halletmiştir.

D ünya dillerinin tasnifi meselesi b u g ü n ancak dil bilgisi tarihine ait bir m evzudan başka bir şey değildir.

[1] Bu fikri ileri süren âlim

B aa d o uta de Courtenay'û'vc.

VIII. “GÜNEŞ,, VE “ATEŞ,, ANLAMLARIYLE BAĞLI BİR KAÇ SLAV (İSLAV) CA KELİMENİN ANALİZİ İslav - Rus d ilinin türkçe ve finceden pek çok sözler al­ m ış o lduğu klasik lenguistlerce de kabul edilmekte idi. Fa­ kat, onlara göre bu kelim eler T ürklerin İslav ülkelerini işgal ve istilâlarm dan sonra, yani tarihî devirlerde, Rus d ili­ ne verdikleri kelim elerdir. “Rus dilindek i türkçe kelimeler,, İslav filolojisi üzerinde çalışan dilcileri çoktanberi uğraştır­ maktadır. “Moğol istilâsından önceki Rus dilinde türkçe ke­ limeler,, m evzuu üzerine etüd yapılm ası için Rus Akademisi m üsabaka bile ilân etmişti. Rusların m eşhur türkoloğları bu m üsabakaya iştirak ettiler. Prof. Melioranskiy, Rusların eski m illî destanı olan “/for alayı hakkında hikâye,, de geçen türkçe kelim eleri tetkik etti. Zaten, bu destanın tam am iyle bir T ürk destanından alınm ış o ld u ğ u n u G .P o ta n in d e isbata çalışmıştı.

O n u n tetkiklerine göre “İgor,, kelimesi de “Uygur,, bozun­ tusundan başka bir şey olamazdı.

Rus Akadem isi azasından Prof. Korş’un “Eski İslavların U ral- A ltay denilen dillerden aldıkları bazı kelim eler h ak ­ kında,, adlı etüdü [1] bu m evzu üzerine yazılan m ü h im eserlerden biridir. Korş’un bu eseri Prof. Peisker’in D ie alteren Bezîehungen der Slaven zu Türko - Tataren und Germanen and ihre socialgeschichte Bedeutung [2] adlı kitabının neşri m ünase­ betiyle yazılmıştır. Korş’a göre Peisker’in islavca bık, vol, koza ( = boğa, öküz, keçi) kelim elerini öz islavca sayması

yanlıştır. Bu kelim elerin türkçe o lduğu şüphe götürm ez.

Bu iki âlim in ittifakla kabul ettikleri bir nokta vardır ki kayda değer. Bunlara göre islavca tvorog (peynir) ve eski yunancadaki Tüq6ç (tlros) kelim eleri de türkçedir.

[1] Sbornik v çest Q. Potanina (Zapiski I. R. O. O. XXXIV, 537-546) [2] Vierteljahrsschrift für Social - un d Wirtschaftgeschichte, 1905.

58

Yafesiloji araştırmaları ise İslav dillerinin ana dili olarak Çuvaş türkçesini buluyor. Prof. Marr ‘'Volgada Çuvaşlar - Yafesiler„ adlı eserinde bu tezi kat’î surette m üdafaa etmiştir.

Marr'a göre Çuvaş türkçesi İslav dillerine, klasik ekolün zannettiği gibi, yalnız kelim eler vermiş değildir, îslav - Fin dilleri ve hatta Cermen dilleri kök itibariyle çuvaş -yafetiktir. Prof. Marr çuvaşçanm bir Türk lehçesi o ld u ğ u n u u n u ­ tarak, Türk d ilini de Çuvaş -Yafetî köklerden tarihî devirde teşekkül etmiş bir dil saym akla teorisinin ciddiyetini ihlâl ediyor.

Klasik İndo - ö ro pe e n lengüistik ekolü m ensupları b ü ­ tün dil tetkiklerinde Türk dilini ihm al etmişlerdir. Bundan dolayıdır ki bu ekol karanlık çıkm aza sapmış ve yarım asırdanberi saplandiğı yerde kalmıştır.

Bu ekolün Türk dilini ihm al ettiğinden dolayı acınacak bir vaziyette b u lu n d u ğ u n u , m antıkî düşünebilen herkesin anlıyacağı bir surette, göstermek için bu g ü n k ü dersimizde eski ekolün halledem ediği birkaç islavca kelim eyi G üneş- D il teorisi bakım ından tetkik edeceğiz.

Tetkik edeceğimiz kelim eler islavca “Y arû„, “Yarıy - yarkiy = Y arek” , “Jarkiy = Jarek,, kelim eleridir.

Muhtelif lügat kitablarının izahlarına göre bu kelim elerin m analarını tespit edelim: Y a rû ; İlkbahar m e fh u m u n u ifade ettiği anlaşılan bu ke­ lim e m uhtelif İslav lehçelerinde vardır. Alm anca “Jahr,, kelimesiyle bir köke bağlıdır [1].

Y arıy ve Y a r k iy : Ateşli, hararetli, kızgın, sür’atli, ak, çok parlak, zıya [1].

Jar ı G üneş ve ateşten hasıl olan şiddetli sıcak.

Ja ra s H avanın çok sıcak derecesi.

Ja rı : Yazın en sıcak günleri.

J a r a v : Sibirya Rus dilinde ateş sıcağı ve alev [2].

Yar : Ateş ve sıcaklık.

J a re k : Parlak, (hırvatça sıcak hava).

J a r a k : Sıcak [1]

IV, 700-701; Franz Miklosich.

W ien, 1886, S. 100.

[2] Dal, I, 541 -544.

D a l K am usu,

Slavischen Sprachen,

E tym olog. Wörterbuch der

59

: Ateşin koru, alevli k ö m ü r [1].

Bu İslav kelim elerinin etimolojilerini eski ekolün âlim le­ rinden dinliyelim : İslav dillerinin etimoloji lügatini yazan Miklosich “İlkba­ har,, m e fh n m u n u ifade eden “Yarû„ kelim esinin m uhtelif İslav diyeleklerinde “y ar,,, “yari,, telâffuzlarmı tesbit ederek hepsinin de “İlkbahar,, veya “İlkbahara mensup,, manalarmda k u lla n ıld ığ m ı anlatm ış ve bu kelim eyi gotça “Jer„, eski alm anca “Jâr„, yunanca “ura,, (= İlk b ah a r, sene mevsimleri, sene) kelirheleriyle karşılaştırmıştır [2], M iklosich’in eserinden tam elli yıl sonra neşredilen Kluge nin eserinde ise eski hindcede “yürüm ek,, m anasına gelen “ye„ [yani " (güneşin) yürüyüşü,, ] olabileceğini gösterm ek­ ten ibarettir [3].

“Ateşli, süratli, kızgın, hiddetli, parlak, aydın, ak, temiz,,, m efhum larını ifade eden “yarek”, “yarkiy,,, “yarty,, kelim e­ leri için ikinci bir “yaru,, k ö k ü tasavvur o lu nu u y o r ve bu da eski hindce “irasjati” ve lâtince “ira„ ile m ukayese olunuy or [4].

“Sıcak, kor, ateş, alev,, m analarına gelen “Jar„, “Jarek,,, “Jarak,, “Jarav,, ve “Jarkiy,, sözleri için de yeni yunancadaki “zara, ziara,, (sıcak, alev) kelim elerini nakletm ekle iktifa olunuyor. C iddî olarak ilâve edilebilen yegâne seziş, bu ke­ lim elerin türkçe yaruk (ziya) kelimesiyle de alâkadar olabi­ leceği m ülâhazasından ibarettir [5].

G ö rülü y o r ki klasik ekolün b ü y ü k âlim leri bile bu ke­ lim elerin tek bir kökten geldiğinin farkında değillerdir. Şim di biz bu kelim elerin “G üneş - Dil teorisi,, usullerine göre etim olojik analizlerini yapıp bunların tek bir kökten geldiğini göstereceğiz. Fakat önce bunlarla karşılaştıracağı­ m ız türkçe kelim elerin m analarını tespit etmeliyiz: Y a rın s (D ivanı Lûgat-it-Türk, II, 198; Radlof, III, 123. “K ı­ rım, Kazan, U ygur, O sm anlı lehçesi,,) yarın, gelecek gün, m üstakbel zaman.

Ja rıy

[1| M iklosich, 409.

[2] F. M iklosich, Ety m o log . Wörterbuch der S la v . Sprachen, Wİen 1885, S. 100.

[3] Kluge, Ety m o log . Wörter. der deutschen S prah en , Berlin-Leipzig. 1932, s. 266.

[4] F. M iklosich, Etymolog. Wörter. sah. 100.

[5] Aynı eser s. 409,

60

Y a rin C arın Sur Ira n Y a rık

(Rad. III, 130 “Çağatay,,) = yarın.

(Rad. IV, 30, Kırgız,,) gelecek sene (nâchstes Jahr).

Yaz. ilkbahar [1].

Y arınki g ü n [2], (Radloff, III, 121 “Altay, Teleüt, Lebet, Küerik, Kom„) parlak ziyadar, nur, zıya, parıltı, dünya, âlem, Y a ru k (Rad. I I I , 132, “O rhon, Uygur, Çağatay,,; U ygur.

Sprachdenkm aler, 274; “Div, Lug. Türk,, I, 48, parlak, şua dağıtan.

C arık (Rad. IV, 29 “Kırgız,,) zıya, aydın, dünya. Ş arah (Ç. Uhantey “Çuvaş dili„ s. 135) sıcak, hararet, îslavca : Y a rû t (ağ -h ay + ar + uğ) Almanca: Y âr s (ağ + ay + ar + . ) Grekçe: (h)ur : (uğ + u h + ur + . ) T ü rk ç e : Y a ru ğ : (ağ + ay + ar -4- uğ) Y az : (ağ + ay + az + . ) Sur : (uğ + us + ur + . ) Y a rın ! (ağ + ay + ar + m ) B ütün bu kelim elerin menşei türkçe “Yaruğ,, (zıya, nur, ateş, ay d m iık = güneş) kelimesidir. İslav ve Cermenlerde ilkbahar ve sene m analarını ifade eden "Y ârû„, “Yâr„ Türklerin “Sur„ ve yaz kelim elerinde görülür. Daha eski şekli olan “yaruğ,, ise “zıya, nur,, m anasında hâlâ kullanılm aktadır.

Gelelim islavcadaki “Yârak,,, “Yârek„ ( = parlak, açık); “Yârıy„ (= hiddetli, kızgın, parlak, ateşin...) “Jare k„, “Jarkiy , (ateşli alev, sıcak...) kelim elerinde: T ürkçe: C arık : (ağ + ac + ar + ık) Y a ru g : (ağ + ay + ar + ug) Ş ara h : (ağ + aş + ar + ah) İslavca: Y are k : (ağ + ay + -Hr + ek) Ja ra k I (ağ + aj + ar + ak) Ja rıy ; (ağ + aj + ar + ly) Ja ro v : (ağ + aj + ar + av) [1] Paasonen. Ç u vaş L üg ati, s. 142.

[2] Paasonen, s. 18; Uhantey “ Ç u vaş

dili,,

s. 117,

61

G ö rü lü y o r ki bu kelim elerin de menşei türkçe “Yaru„ dur. Eski etim ologlar islavca “Jar„ ile “Var“ ı türkçedeki üç türlü telâffuzdan ("Y arug,,, “C a ru g ,,, “Şarah„ tan) alıp birini “Y aruk = aydm iık,, m anasma, diğerini, (“Jar„ı) hararet, sı­ caklık ve ateş m anasına k u lla n d ık la rın ın farkında değiller­ dir. Türkçede “Y aruğ„un çıktığı “a ru ğ „ , ve “arığ„ kelim ele­ rini hatırda tutm alıyız. Ç ü n k ü islavcadaki “Yarek,, kelim e­ sinde “temiz, ak m anaları da vardır. B ununla eski Germ en­ lerin “Yâr,,, ve eski şim allilerin “âr„ [I] sözleri daha iyi izah olunabilir.

[1] F. Kluge

Etym olog. Wörterbuch der deutschen Sprachen, S.

266.

IX. İSLAVCADAKİ “YASNIY,, VE “ZARA,, KELİMELERİNİN ANALİZİ B undan önceki dersim izde Türkçe “Karu^,, k ö k ü n d e n gelen bir kaç islavca kelim enin “G üneş-D il teorisi,, bakımmdan etim olojik analizini göstermiştik. Şim di de “ Yasm y=Yasen„ ve “Zara = Zora,, kelim elerini tetkik edeceğiz. Analize giriş­ m eden önce bu islavca kelim elerin m analarm ı tesbit edelim: Y a s n ıy = Y a s e n : Parlak, açık, vazıh, beyaz, aydın [1] Z a ra = Z o r a : Tan, fecir, ufukta hasıl olan ışık, kızıllık, parlaklık, [3].

Y asnıy = Yasen

M iklosich’in “İslav dilleri etim oloji lû g a t„ in d e izah e d ild iği­ ne göre Yasnıy ve Yasen kelim eleri “ Yasmü,, kökün d e n d ir.

Eski islavcada “ Yas’n,, ziya ve parlak m anasına gelir. Yeni islovence ve bulgarcada “Yasen,,, sırpça “Kasen,, çekçe “ Yasnı„ rusça ve okraynaca “ Yasnıy,, dır [1], K elim enin menşei belli değildir. Bütün İslav lûgatçileri bu kelim enin “aryanî,, bir kökten geldiğine inanırlar. Delil filân aramazlar... M iklosich bu kelim eyi litvaca aı>Â:u=(vazih) Kelimesiyle karşılaştırmıştır. Şim di biz bu kelim enin “Güneş ■D il Teorisi,, usullerine göre, etim olojik analizini yapalım: (1) (2) (3) (4) Yasnıy; Ay + as + ın + ly (1) Ay : K öktür. Burada doğrudan doğruya “parlaklık,, anlam m adır.

(2) As : Parlaklığın oldukça geniş bir sahada tecellisini gösterir.

(3) în : Ektir. Bir süje veya objenin bitişiğinde bu geniş parlaklığı ifade eder.

[2] Dal Kam usu, IV, 7 0 2 ; M iklosich, s. 101.

[3] Dal, I, 644 - 648; M iklosich, 401.

Sprachen.

E ty m .

W5rter.

der

Slavischen

63

(4) ly : G eniş ayd ınlığın bitişiğine gelen obje veya süjeyi gösterir.

Güneş - D il Teorisi nin sarsılmaz k a n u n u bize bu îslavca kelim enin türkçe bir kökten geldiğini ispat ediyor. Fakat, bizim teorimiz yabancı dillerde b u ld u ğ u T ürk köklerini tetkik ederken, yalnız etimolojik analizle kanaat etmiyerek tevsik için T ürk lehçelerinin geniş varlığı içinde benzer ke­ lim eler arar.

Bu yolda şu kelim eleri gösterebiliriz: Yas : Y ıldırım , şimşek [1] Yaşın : Y ıldırım , şimşek [2] Yaşık : G üneş [3] Ağ Ayas = Ayas Han; Parlak gök ilâhı [4] Ayas ■ . Açık, bulutsuz g ü n (hava) [5] Ayaz : Ay aydınlığı, aylı gece, parlak, açık [6] Yaşna ; Şimşek çakm ak, parlam ak [7] Bu türkçe kelimelerle islavcadaki “'Y asn ıy ,,, “ Yasınu,, ve “Yasan,, kelim elerini karşılaştıralım: İslavca sözler:

(1)

(2)

(3)

(4)

Yasnıy: ay + as + m + ly Yasınu: ay + as + m + uğ Yasen : ay + as + en + .

Türkçe sözler: Yaşna : ay + aş + an + ağ Yaşın : ay + aş + ın + .

Yaşık : ay + aş + . + ık Ayas • : ay + as + . + .

Ayaz : ay + az + , + , G ö rü lü y o r ki bu kelimeler arasında m ana itibariyle hiç bir fark olm adığı gibi, etimolojik analiz itibariyle de fark ancak son iki elem anın b u lu n u p bulu n m am asın d a ve ş / s / z [1] Radloff Lügati III, 213, Karayim lehçesinde.

[2] » » III, 264, D ivanı Lügat - it - Türk, I, 200.

[3] » » III, 248, 257 Çağatay; Uygur lehçelerinde.

[4] A. V. Anohin. M ate rali po Ş am a n stva u A ltaytsev Sah. 72: «Ey ateş, sen Ayaş hanın, G üne şin bir parçası, sen!» Verbetskiy. A lta g h la r 48.

[5] Radlooff, I, 214; D ivanı Lûgat-it-Türk, I, 111.

16] » I, 215.

[7J » III, 259.

64

seslerinin tebadüllerindedir ki b u n u n da kelim enin asıl ana­ lizinde b ü y ü k bir ehemm iyeti yoktur. İslav dillerinin etimo­ lojisini yazanlar bu “ Yasn„ k ö k ü n ü n nereden geldiğini kesti­ rem iyorlar. Y akut türkçesindeki ateş İlâhinin sıfatı, yıldırım ve şimşek ilâh ın ın adı olan “casın,, kelimesi [1] de dikkate şayandır. “ Vasn^ kelim esinin kökü, türkçe “Yaşın,, ve “Casın,, kelim elerinin k ö k ü olan türkçe bir söz o ld u ğ un d a şüphe yoktur.

Z ara , Z ora Miklosich'e göre bu kelim enin k ök ü “Zer,, dir. “Parlaklık, fecir, tan, ufukta görülen kızıllık, göz bebeği, görmek...,, gibi m anaları ifade eden bir çok islavca kelim eler bu kökten türemiştir. Fakat bu “Zer„ ve “Zara,, kelim elerinin menşei tayin edilemiyor.

Biz, bu kelim enin de “Güneş - D il teorisi,, bakım ından eti­ m olojik analizini yapalım : (1) (2) (3) (4) Zara: ağ + az + ar + ağ (1) : Köktür; doğrudan doğruya güneş veya aydınlık anlam ınadır.

(2) az : K ök m e fh u m u n u henüz oldukça uzak bir sahada b u lu n d u ğ u n u anlatarak bu m efhum u üzerine alır.

(3) ar : A y dın h ğın bu uzak sahada taka rrü rü n ü bildiren ektir.

(4) ağ : M anayı tamamlar, tayin eder.

Bu halde (ağ + az + ar + ağ = ağazarağ = Zara) = o ld u k ­ ça uzak sahada güneş ay d ınlığın ın tekarrür etmiş o ld u ğ u ­ n u n ifadesidir ki fecir zam anında da güneş henüz g ö rü n ­ m em iş ve oldukça uzak bir sahada kalm ış ise de gelen ışık­ lar onun orada tem erküz ve te k arrü rü n ü m eydana çıkar­ mıştır. îslavca “Zaro,, kelimesiyle karşılaştıracağım ız türkçe ke­ lim elerin m analarını tesbit e d e lim : S a r ık : (Pekarski, Yak. Dili, 2112) Parlak, aydın, şafak, fecir [2].

S ara ; Tanyeri ağarm ak [3].

[1] Pekarski, Yckut D ili [2] Pekarski, Y a k u t D ili [3] Aynı eser, 2110.

L üg a ti, L ü g a ti

s. 801 2112.

65

S a rı : fecir, tan, şafak [l]. Ç a rık : Zıya, aydın, dünyai[2].

Bunların ve evelki yazım ızda “ziya, nur,, anlam ına geldiği izah edilm iş olan ‘'Yarug,, kelim esinin etim olojik analizleriyle ‘'Zara„ yi karşılaştıralım: (2) (3) (4) (1) : ağ + az -f ar + ağ : ağ + ay + ar + ug : ağ + ac + ar + ık Sarık i ağ as + ar + ık Sarı : a ğ + as + ar + ığ G ö rü lü y o r ki bu islavca "‘Zara,, yalnız sem antik itibariyle değil, fonetik b akım ın d an da bu türkçe kelim elerin aynıdır.

M iklosich'ın dediği gibi kök Zer ise bu da, eski devirlerde T ürklerden k ü ltü r alan M ogolcadaki Zara “Sar,, (ay) [3] keli­ m esinin İslav ağzına geçmiş şeklinden başka bir şey değil­ dir. Farsçadaki “Zer„ (altun) kelimesi de bu kökten çık m ış­ tır. T ürkçedeki “sarr, sariğ„ kelim eleri de güneşin ve fecrin bariz rengi olması itibariyle aynı kökten gelmişlerdir.

Z ara Y a rn g Ç a rık

S.

[1] Pekarski, Y ahut D ili Lügati 2094.

[2] Radloff, IV, 29.

[3] B. Vladimirtsev. M o ğ o l yazı d ilin in mukayeselei 321.

gram eri,

Leningrad 1929 T- 5

X. TÜRKÇE “KUMARU,, İSLAVCA “KUMİR,, KELİMELERİNİN GÜNEŞ-DİL TEORİSİ BAKIMINDAN ANALİZİ Muhtelif diller üzerine yazılan etimoloji lügatlerinde izah edilemeyen ve menşei karanlıktır diye geçilen bir çok kelim e­ ler vardır. Bu gibi kelim elerin Güneş - D il teorisi usullerine göre tetkik edilerek, Türk dilinin zengin hâzinesinde b u lu ­ nan köklerini m eydana çıkarm ak ve menşelerini tayin et­ mek dil bilgisi alanında yapılacak İlmî vazifelerden biri olduğuna da şüphe yoktur. Biz bu g ü n k ü dersimizde, d ü n y a n ın m aruf dil âlim lerinin menşei karanlık o ld u ğun a hükm ettikleri islavca kumir kelimesini, bir misal olm ak üzere, tetkik ve Güneş - D il teorisi bakım ından analiz m evzuu yapacağız.

“Kumir,, kelim esinin etimolojisi üzerinde m eşhur islavistlerden Grot, Grigoroviç, Miklosich ve M ünchen Üniversitesi Profesörlerinden Erich Berneker uğraşm ışlardır. B ununla be­ raber kelim enin menşei bir türlü izah edilememiştir.

Bu kelim enin eski islavca şeklinin kum iru olduğu islavist1er tarafından m ünakaşasız kabul edilmiştir. B unun içindir ki bu kelim e etimoloji lügatlerinde kum iru diye yazılmaktadır.

Yaşayan İslav dillerinden rusçada bu kelime “Kumir,, şeklinde söylenir. Dal k am usunda bu kelim enin lügat m a­ nası şöyle izah olunm uştur: K um ir — Suret, mecusî ilâhilarının heykeli, put, idol, delicesine sevilen ve kör k örün e bağlılık gösterilen şey [1].

Grot ve Grigoroviç bu kelim enin fince “Kumartaa,, (hürm et ve tazim göstermek) kelim esinden a lın d ığın ı iddia etmiş­ lerdir [2].

Kafkasya kavim lerini ve bilhassa Osetin'leri tetkik eden Vs. F. M iller osetincedeki “gumiridör,, kelim esinin “dev cüsseli„, [1] Dal: Tolkoviy S lo v a r Velikorusskago gazıka, 1881, II, sah. 221 [2] N. V. Goryayev. Srüvnitel. etim oloğ. S lo v a r russkago yazıka, Tiflis 1896 sah. 174.

67 “iri yan,, m anasına gelen “gumir,, kelim esinden geldiğini ve bu ‘'gumir,, in de “K im ir,,, “Ahtı Atik,, teki Gömer, asurcadaki, G im irray „, greskcedeki Kummeria kavim lerinin adınm bir hatırası olacağını ileri sürm üş ve rusçadaki K u m ir'ın de bu kavim adiyle bir köke bağlan d ığın ı söylemiştir [1], F. Miklosich bu izahların hiç birini kabul etmemiştir. Grot ve Grigoroviçlerin fince “Kumartaa,, kelim esine bağlam alarını “6tı fik ird e isabet olmasa gerek, çünkü finceden bu kadar eski iktibas­ lar yoktur,, diye reddetmiştir [2],

İslav dillerinin etimolojisine dair en son eser yazan Pro­ fesör Erich Berneker kelim enin m anasını yazdıktan sonra ‘''Menşei karanlıktır (Dunkel) fince ‘‘Kumartaa,, dan geldiğini iddia eden­ lerin fikrini M iklosich h aklı olarak reddetmiştir.,, demekten başka bir şey ilâve etmiyor. M illerin m ütalaasını kaydetmeğe bile lü z u m görm em iştir [3]. * ** Dil bilgisi alanında yeni bir nazariye, Yafesioloji nazariyesi (dil meselesine dair yeni doktrin) vazeden Profesör M arr’ın da bu “Kumir,, kelim esine dair yeni görüşleri vardır.

O n u n m ütalaasına göre, bu kelim e üzerinde söz söyleyen­ ler içinde en haklısı M iller olm uştur. “Kumir,, kelimesi yunancadaki şehir ve kasaba m anasını ifade eden “Kome,,, “Bakus,, şerefine yapılan iyşü işret ayinlerini ifade eden “Komos,,, çuvaşçadaki “Keremet,,, G ü rcü dilinde “germed,, (Allah)., kelim e­ leriyle bir kökten gelmiştir. Çok eski Yafesî bir kavim -olan K im erle rin totemi ile bağlıdır [4]. Bulgar, Çuvaş, Kimer, İber gibi kelimeler de ayni kaynaktan gelmiştir [5].

G ö rü lü y o r ki Profesör M arr’ın izahı da çok karışıktır. *** [1] Vs. F. Miller. Osetinlere d air etüdler {Osetinskie etiid j, 1, sah. 125.

[2] Franz M iklosich. Etym olog. Wörterhuch der Slavischen S pra c h en , 147: vermuthet fin n isc h e n Ursprung: Kumarsaa verehren, schzverlich mitrechl, da es

M an so alte entlehnungen ausdem fin n . nict gibt.

[3] Slavisches Etym olog. Wörterbuch. Heidelberg 1924, I. s. 644: “D unkel.

Die H erleitung aus finn. Kumartaa «verehren» wird M EW . 147 m it richt abgelennt».

[4] M a rr K ü lliy a tı, III, 1 6 5 , 2 6 0 .

[5J C u v aşi - Yafetidi na Volge, Ceboksar, 1926, [6] Div. L. T. I, 371, III, 325.

S.

63.

68 Güneş-Dit teorisi bakım ından tetkik edecek olursak Kumiru kelim esinin menşei ve k ö k ü meselesinde hiç bir karanlık nokta yoktur. B unu n etim olojik analizi şudur: (1) (2) (3) (4) K um iru: (uk + u m 4- ir + uğ) (1) U k : Allah, sahip anlam ınadır. Ana kök yerine geçerek o n u n an lam ını kendisinde temsil eden birinci de­ rece prensîpal köktür.

(2) U m : Bir objeyi ifade eder.

(3) îr : Ana k ök m e fh u m u n u n bir obje üzerinde takarrü­ rü n ü anlatan unsurudur.

(4) U ğ : Kelimeyi tam am lıyan ve ifade eden ektir.

Yani Kumiru A llahın veya o n u n kudret ve kuvvetinin bir obje veya süje üzerinde te k arrü rü n ü n ifadesidir ki put (sanem) de öyle tasavvur olunur.

Güneş - D il teorisi usulüne göre etim olojik analiz bu keli­ m enin bir türk k ö k ü n d e n geldigini bize gösteriyor. Şim di biz bu kelim eye kök olan kelim eyi Türk dil hâzinesinde araştıralım.

“D ivanü-lügat-it-T ürk,, te bir “humam,, kelimesi vardır.

Babanın mirası, hatırası, ölen b ü y ü k adam ın m alından alı­ nan hatıra m analarına gelir [1]. Kutadgu Bilik te hahra ve tıhsım m analarm a "'Kumaru,, ve ‘"Kumartku,, kelimeleri vardır. Şor lehçesinde “miras ve hatıra için verilen şey,, m anasına gelen “Kumarkıs ,,, Sagay lehçeşinde “Kumartka,, kelim eleri [2], Başkurt lehçesinde h a tıra ve y a d ig â r m anasına gelen “Kumartkı,, [3], Codex C um anicus da “Kumartkı,, tıhsım (talisman) m anasına kullanılm ıştır [4]. Rabguzî de de “Kumarku,, tılsım m anasına gelir [5]. îslavcada put m anasına gelen ‘'Kumir(u),, ile türkçede m i­ ras, hatıra ve tıhsım m analarına gelen ‘'kumam,, ve b u n u n varyantları arasındaki sıkı m ana m ünasebeti din tarihi ile az çok iştigal edenlere m alûm d u r. B ununla beraber bu m e­ seleyi Ebulgazi Bahadır H anın bile anlayabildiğini göster­ m ek üzere “Şecerei Türk,, ten bir parça nakledelim : “O nlarda (eski Türklerde) bir âdet vardı ki b irinin bir [1] c. I, 371; c. III, 325.

[2] Radloff lügati, II. 1045, 1046, 1074: [3] N. Tahir Başkurt lü g a ti, Ufa 1926, sah. 85.

[4] Radloff D a s türkische S prachm aterial des Codex Cum anicus, sah. 30.

[5] Malof tarafından neşredilen İsmail hikâyesinde.

69

ogiu, bir kızı, ağabeyi veya k ü ç ü k kardeşi veya diğer bir sevdiği ölürse onun suretini (heykelini) yapar, evinde sak­ lardı. Ara sıra o heykeli ö püp okşayarak bu falanın sureti derlerdi... yüzlerini gözlerini heykele sürüp ö n ün d e yere eğilirlerdi. İşte böylelikle haberleri olm aksızın putperestliği meydana getirdiler,, [1].

Putperestliğin m enşeine dair söylenen bu safdilâne m ü ­ talaalarda eski bir devrin hahrasınm in ’ikâs ettiğinde şüphe yoktur. ‘'Kumara,, nu n eski manası şüphesiz ölülerin ve bilhassa büyük babanın, kabilenin menşei tasavvur edilen totemin hütırasma y a­ pılan tıhsım olmuştur. Daha eski devirlerde totemin kendisi “Kumara,, olm uştur. Vasiyet, miras, hatıra olarak verilen şey

m anaları ise cemiyetin ve tefekkürün inkişafından sonraki devrin m ahsulleridir.

“Kumiru,, kelimesiyle “kumara,, kelim elerinin etim olojik analizini yan yana yazalım : (1)

(2)

(3)

(4)

K u m iru : (uk + u m + ir + uğ) K u m a ru s (uk + u m + ar + uğ)

G ö rü lü y o r ki etim olojik analizde fark yoktur. ‘'Kumam,, eski m anası olan tıhsım m efhum iyle alınırsa ihtiva ettiği “unsur,, ların rollerinde de fark yoktur. İşte “G üneş- D il teorisi,, klasik ekole m ensup etim oloğların menşei karanlık saydıkları “kumir,, kelim esinin m enşeini aydın­ lattığı gibi, Profesör Marr'a da, çok karışık ve dolam baçlı yollarla aramakta o ld u ğ u kaynağa doğru kestirme yolu göstermiş oluyr.

[1] Abulgazi Şecerei T ürk (Rıza N ur tercemesi) s. 14-15; Desm aison neşri, s. 11. R u h ru k kendi seyahatnam esinde bir Uygur-Budist rahibi ile olan m usahabesini yazm ıştır. Bizim m e v zu u m u zu tenvir için m ü h im bir vesika teşkil eden b u musahabeye ait parçasını buraya aynen n a k ­ lediyorum; «U ygurlar bir Allaha inanırlar; onun insan veyahut başka bir cisim suretinde tasvir edilm esini kabul etmezler, «öyle ise niçin bu k a ­ dar çok putlarınız var?» diye sualime, rahip: «biz putlarla Allahı tasvir etmiyoruz; bizim kilerden biri ölürse oğlu, karısı ve yahut başka biri onun heykelini yaptırır ve buraya(mâbede)koyar. Bizde o n u ö lü n ü n hatırası olarak saklar ve hürm et ederiz,,, diye cevap verdi. Allaha bîr diye itikat etmek itibariyle Mogollar da b u n ların mezhebindedirler. Fakat Mogollar ö lü le rin in heykelini keçeden yaparlar. R u h ru k seyahatnamesi, Malein tercümesi, Petersburg, 1911, s. 108.

XI. İSLAVCA “ROK,., LÂTİNCE ORACULUM (ORACLE), TÜRKÇE “IRK,, VE “İR­ KİL,, KELİMELERİNİN ETİMOLOJİSİ Leh dilinde ve cenubu garbî İslâv lehçelerinde “R O K , RIK„ kelim eleri “sene,, m anasına gelir. Rusçada ise ‘'Kader, kısmet, kötü talih, kara yazı,, dem ektir [1]. İslâv dilleri üzerinde çalı­ şan lengüistler için bu kelim e bir m u am m a teşkil etmekte­ dir. Yeni dil mektebi müessisi olan M arr da bu kelim enin “sema - kader,, dem ek o ld u ğ u n u kaydederek tarihten önceki bir Yafesî kökten geldiğini kabul etmekten başka birşey söyleyememiştir [2]. “G üneş - Dil Teorisi,, ne göre bu kelim e­ nin etimolojik analizini yapalım : (1) (2) (3) ROK: (oğ + or + o k ) RIK : (ığ + ır + ı k ) Bu iki kelim enin bir yandan “sene,, ve bir yandan ‘‘kader, kısmet, talih,, anlam larına gelişine göre burada ana k ö k ü şu m analarda a la b iliriz : I. G ün eşin hareket m anası; II. G üneşin hareketinden doğan zam an manası.

Her iki m anaya göre etimolojik analizdeki unsurları tet­ kik e d e lim : (1) Oğ, ığ : ana köktür. “Güneş„ ana m e fh u m u n d a n çıkan “hareket„ ve “zaman,, anlam larındadır.

(2) Or, ır : ( . + r ) ekidir- Ana kök m e fh u m u n u n her hangi bir saha veya nokta üzerinde tesebbüt ve ta k a rrü rü n ü gösterir.

(O ğ + or = oğor) ve ( I ğ ı r = Iğır) kelimeleri hareketin ve zam anın m ukarrer bir şekil anlam ına gelir. D ilim izde [1] Dal kam usu, IV 104 Rusçadaki "RO K ,, fransızca "le sort, destin, la fatalite,, diye tercüme olunuyor (Th. de Veys -Chabot. Grand Dictionnaire Russe - Français) [2] Marr külliyatı, c. III, s 169

71

b u g ü n dahi “îyi talih,, anlam ına gelen ve eski lehçelerim iz­ de ‘'zaman,, m anasm a geldiği de yazılı b ulun an [1] “oğur,, keli­ mesi de b u n dan başka birşey değildir.

(3) O k, ı k : Y ukarıdaki elem anların m analarını tamamlıyarak isim lendiren ektir.

Bu halde (O ğ + or + ok = üğorok) ve (Iğ + ır + ık = Iğırık) şekillerinde ana kök kendisinden sonra gelen ve takarrür m anası veren elemanla kaynaşarak ve baştaki vokal de d ü ­ şerek kelim elerin son m orfolojik ve fonetik şekilleri elde edilmiş olur ki bun lar da (ROK) ve (RIK) tan ibarettir.

Bunların m analarına gelince, ana k ö k ü n 1 num aralı “ha­ reket,, anlam ına göre “hareketin herhangi iy ilik veya kötülük gösterir bir noktada takarrürü,, dem ek olur ki insan m ukadderatının kâinatın devir ve hareketile ilgili o lduğu k a kkınd aki kanaate göre “talih,, ve “kader,, de bu suretle anlaşılır.

Ana k ö k ü n 2 n um aralı “zaman,, m anasına göre de bu ke­ limeler “zamanın herhangi muayyen ve mukarrer bir parçası,, demek olur ki “sene,, de b undan ibarettir.

Geçen derslerimizde İslâv dillerinde “ziya, parlaklık, ay­ dınlık, fecir, ateş, sene,, m analarına gelen birkaç kelim enin Türkçe “yaruk = yaruğ,, kelimesiyle benzerlerine bağlı o ld u k ­ larını isbat etmiştik. Bu “R O K „ kelim esinin de yine aynı k ö ­ ke bağlı old uğnu g ö rüy oruz: R O K : (oğ + or + ok) Y aruk : (ay + ar -|- uu) “kader,, ve “sene,, m analarına gelen “R O K „ un eski devir­ lerde gök ( = güneş ve felek) m efhum lariyle bağlı old u ğun a şüphe yoktur. B ununla beraber biz bu kelim eyi T ürk Dili hâzinesinde b u ld u ğ u m u z “u rah„, “ırk,,, “ırıs,,, “ırım,, kelim e­ leriyle karşılaştıralım : U r a h : H ü k ü m , karar, emir, yüksek m ak am dan çakan ferman [2] Ir k : Kehanet, fal [3] tali [4] [1] D iv a n ü Lûgat-it-Türk c. I, s. 54 [2] Pekarski, Yakut L ü g a ti, s. 3064 [3] D iv a n ü Lûgat-it-Türk c. I, S. 45. A. Steinın M irana ve T unhuanga’da elde ettiği O rhon yazısiyle yazılan 104 sahifalık “IR IK B ÎT ÎK = îa\, ke­ hanet kitabı,, n ın adını da hatırlayınız (W. Thomsen. D r. M . A Ş te in ’s mss. in Türkish “r an ic ” script fro m M iran a n d Tun-H uang.)

[4] Radloff c. 1. s. 1370

72

Irıs,R ıst tali, baht [1] Irım ; Kehanet, fal, hurafe [2] Bu kelim elerin hepsinde “kehanet, tali,, m efhum ları vardır.

Etim olojik analizlerinde de ikinci u nsur “v. + r„ dir. Bunları ‘'RO K „ la karşılaştıralım : (1) (2) (3) R o k : (oğ + or + ok) U ra h : (ug + ur + ah) Irk : (ığ + ır + ık ) Irıs s (ığ + ır + ıs ) Irım : (ığ + ır + ım) B ütün bu kelim elerin k ö k ü “V. + ğ + v. + r„ dir. Fonetik icabı olarak ana k ö k ü n kaynaşm asiyle “v. + r„ şekline gir­ dikten sonra bu türkçe kökten m uhtelif dillerde mvıhtelif kelim eler türemiştir. Bu kö k b ü tü n Türk lehçelerinde “ır„ ( = yır, cır) halinde hâlâ yaşamaktadır. “/r„ (türkü), kehanet, tanrının sesi, söz, sihir, kader, tali, h ü k ü m , karar, zaman (güneş ve yıldızların hareketi) „ gibi m efhum ları ifade eden b ü tü n kelim eler semantik itibarile birbirine sıkı sıkıya b ağ­ lıdırlar.

B undan dolayıdır ki rusçadaki ‘'RO K „ kelim esinin çıktığı türkçe “ırk„ k ö k ü n d e n “narekat,, ( = çağırm ak, ad vermek, tekdir etmek) ; “narok,, ( = m uayyen bir m üddet, karar, h ü ­ küm , k aid e ); “reç„ ( = söz, nutuk) , “rek„ ( = söyledi) gibi rusça kelim eler de türemiştir. *

**

Eski Rom alıların “kehanet, istikbalden haber veren ilâh ­ lar, bu ilâhların hizm etinde b u lu n a n kâhinler, yüksek adam ­ ların kararlan,, m analarına olarak ku lland ıkları “oraculum,, kelim esinin sonundaki “um„ , lâtin dilinde isim lerin bazı hal­ lerini gösteren eklerin biridir. Bu itibarla kelim enin asıl şek­ li, b u g ü n garp dillerinde ku llanılan ‘'Oracle,, d ır . Bu kelim ede Türk k ü ltü rü ve T ürk k ü ltü rü ile gelmiş olan bir türkçe kelim edir. K ök ü “ırk„ dır. B u nu n türkçedeki benzeri “lrkd„ dır ki T ürk m itolojisinde m eşhur bir kâin, filozof ve h ak i­ m in adı olarak geçer.

[1] Radolf c. I. s. 1368 [2]

»

I. s

1370

73

“Oğazna/ne„nin[1] Reşidettin tarafından farsça yapılan parça­ larına göre "T ürk türe ve âyinlerini ilk koyan Bilge irk il hoca olmuştur.,, Ebulgazi Bahadır H anın gerek “ŞecereiTürk,, ve gerek “Şecerei Terakime,, adlı eserlerinde Irk ü Atanın T ürk bilgesi o ld u ğu yazılm ıştır [2]. ‘'Oğuzname,, nin uygurca m etninde ‘'irkil,, adı geçmiyorsa da İslâm dini çerçevesine girm eyen Y akut T ürklerinde ve O rh u n Türk k ü ltü rü tesiri altında yaşamış ve onların bazı ananelerini saklamış olan Buryat’lardâ “irkil,, kültü bugünedeğin yaşamaktadır.

Y akut’ların inanm alarına göre ilk “^am„ m adı A n Argıldır [3]. Bun dair şöyle bir y ü rü m (menkıbe) de söylerler: “An argıl pek g üçlü “oyun,, ( k a m ) idi. Ö lüleri diriltir, “körleri gözlü ederdi. B unun ü n ü Tanrıya işittirildi. Tanrılar “Tanrısı b ü y ü k ve g üçlü kam ı yanm a çağırıp: — “Sen bu gücü nereden a ld ın ? Yaptıklarını..hangi Tan“n n ın gücü ve inaniyle yapıyorsun? diye sordu.

An Argıl — “Ben hiç bir Tanrı tanım ıyorum . Her işi kendi “g ü c ü m ve kendim e inanla yapıyorum ,,. “dedi. Tanrılar Tanrısı kızdı ve An A rgıl’ı kargayıp (İânet “ederek) ateşe attı. G ü ç lü kam ın teni ateşin dokunm asiyle “dağıldı, gitti... Bir parçası daha çıktı, kurbağa kılığın a girdi.

"B ü y ü k kam lar bu kurbağadan türem işlerdir [4]„.

Buryatlarda Irgıl Böge (K âhin) k ü ltü vardır. B unu n a n ­ dacı olarak bir ongun yapm ışlardır. Bu “O n g u n ’un ön ün d e ırladıkları ırlar da (İlâhilerde) Irgıl Büğe yi anarlar.,, G ö rülü y o r ki Rom alıların “oracul (u m )” la n T ürklerin «Irkıh veya «Argıh ından başka bir şey değildir. <ı.Oraculumy>, «İrkil» ve «Argıl» kelim elerinin etimolojik ana­ lizlerini karşılaştıralım : O raculum (O ğ + or + ak + ul um ) irk il (Ig + ır + ık + ıl + . ) Argıl (ağ + ar 4- ığ + ıl -f- . ) [1] O ğu zn am e ve O ğu zlar hakkında bak. H. N. O rk u n O ğ u zla ra d a ir Ankara, 1936.

[2] A bulgazi “Şecerei Türk,, (Desmaison neşri) S. 25 - 26 «Şecerei Tera­ kime» (Yazma eserden fotoğraf, varak 32) de bu adın «Argıl» yazılm ış o ld u ğ u dikkate değer.

[3] Pekarski Yakut D il i L ü g a ti, 145 ; Potanin, Vostoç. M otivı, 569 (not).

[4] Priklonski Y akutistanda üç ydı> «Jivaya Starina» IV.) [5] Potanın O S Z M IV. 117.

74

G ö rülü y o r ki etimolojik fark ancak lâtince kelim enin son eki olan “um „ dadır, ki bu da, yukarıda işaret ettiğimiz gibi, lâtincenin isim lendirici bir ekinden başka bir şey değildir.

Bu analizi karşılaştırırken şu noktalara da dikkat edil­ m elidir : 1 — Türkçe “V. + ğ + v. + r„ ( = ır) k ö k ü n d e n gelen ke­ lim elerin Ortaasyada yaşayan Mogollara da geçtiğini g ö rü ­ y o r u z ; onlarda “istikbali bildiren alâmet ve işaret; rüya tabiri,, m anasına “ırağa,, kelimesi kullanılır. Halhas lehçe­ sinde b u n u n yeni şekli “yoru„dur [1].

2 — Ç uvaş lehçesinde “ın„ ve “zra„ kelimesi “iyi ru h lar ilâhlar,, züm resine verilen addır. “Irı kurı„ talili olm ak de­ m ektir [2].

3 — Yakutçada “ıra ve ırâ„ kelim eleri vardır. “Bir işi v u ­ k u u n d a n Önce sezme (hissi kablelvuku), kader, fal, tali,, m a­ nalarına gelir [3].

4 — B ugün m uhtelif Türk lehçelerinde şarkı ve tü rk ü m anasına kullanılan “ır „ , yakutçada “ıria ,,, kırgızcada “şaman İlâhileri,, ve yakutçada “hymn,, ve '"mezamir,, “ ilâhlara h am d ü sena,, m analarında da kullanılır [4]. Şüphesizdir ki “ır„ (ığ + ır) m eski m anası “ilâhın sesi,, dir.

5 — A vrupa dillerinde m ü z ik havası, m elodi anlam larına kullanılan “air, arie, arıa„ kelim eleri de bu türkçe kelimelerle beraber tetkik edilm elidir. B u n u n k ö k ü de türkçedeki “ır„ ve ‘‘ıria,, da aranm alıdır [5].

6 — T ürkçedeki “ırıs„ kelimesi de aynı köke bağlıdır, “ırı” sözüne - “ğ„ den değişm e olarak - “s„ ilâvesiyle “tali, baht,, ve “m„ ilâvesiyle “teşe’u m ve kehanet,, m anasına gelir.

Y unancadakî “hrizmos,, ( = kehanet) kelim esinin k ö k ü de budur.

Beşerin eski d inî telekkilerini ve iptidaî zihniyetlerini ifade eden kelim eler G üneş - Dil Teorisi ışığında tetkik edil[1] Vladimirtsev. M o ğ o l gazı d ilin in ve H a lh a lehçesinin mukayeseli gram eri 204.

[2] Aşmarin. Ç u vaş L ü g a ti, III.-61-64.

[3] Pekarski, Y akut Lügati, s. 3808.

[4] A ynı eser, s. 3823.

[5] Kluge bu kelim eyi «subst. Fem. des lat. Adj. aenus «zur Luît gehörig»: die Luft ist Trögerin des Klangs» diye izah ediyor (Etym.

Wörter. der deut. Sprache, s 23) S.

75

dikçe o insanlığın zihniyet ve tefekkür tarihinde geçirdiği m uhtelif safha ve merhaleler g ö z ü m ü z ü n ön ün d e canlanıyor.

Bu itibarla G üneş - D il Teorisi, yalnız dilin menşei ve onun inkişaf tarihini aydınlatm akla kalm ıyor, b ütün k ü ltü r tarihini tetkik için yegâne bir metod da oluyor.

XII. AKRABALIK İFADE EDEN KELİME­ LER VE “DEDE,, KELİMESİNİN ANALİZİ Akrabalık ifade eden (ata, ana, ağa, baba, dayı, teyze, ye­ ğen gibi) kelim elerin G üneş - Dil teorisi b akım ından tetkiki ve etim olojik analizi yalnız dil bilgisi için değil, sosyoloji için de çok enteresan yeni ufuklar açacaktır. Biz burada bir tecrübe m evzuu olm ak üzere, “dede^ kelim esini alıyoruz.

Dede kelimesi M ahm ut K âşgari’ye göre O ğu z lehçesinde “baba,, m anasını ifade eder [1]. B u g ü n k ü A nadolu türkçesinde “b ü y ü k baba,, m anasına [2] , çağataycada “dada^ dayı, baba, am uca m analarına gelir [3].

G üneş- D il teorisi b akım ından kelim enin etim olojik ana­ lizi şöyle olur: (1) (2) (3) Dede: (eğ-l-ed + eğ) (1) eğ: esas, asıl anlam ına ana köktür.

(2) ed: ek olarak faaliyeti ifade eder: (3) eğ: ana kök m anasının bir şahısta tecellisinin ifadesidir.

Yani esas ve asıl olm anın bir obje veya süje üzerinde v u k u u demektir ki “baba, dede,, de odur.

Bu analiz ile elde ettiğim iz “kök,, (eğ) ve diğer “unsur,, (ed) bize gösteriyor ki “dede,, kelimesi patriarkal devirden önceki m atriarkal ve hattâ totem devrinde “sahip, esas, asıl, küvet, kudret,, m analarını ifade eden “eğ„ ve “ed„ köklerinin birleşmesinden hasıl olmuştur. “Ed„ bu kelimeye girip kay­ naştıktan sonra “kök,, o ld u ğu devirdeki ro lü n ü kaybetmekle bir ek halini almıştır. Biz bu n u şim di bu kelimede ancak m uayyen bir rol oynayan “unsur,, olarak görüyoruz. Fakat “eğ„ g ö k ü n ü n d o ğ u rd u ğ u birçok kelimeler b u ld u ğ u m u z gibi, bu “ed„in de kök olarak kulland ığı devirlerde yarattığı ke­ limeleri buluyoruz. B u g ü n k ü türkçede kullanılan “ede,, ke[1] D. L. T., III, 166.

[2] Radlof lügati, III 1641.

[3] » » I I I 1640.

11

İlmesi de babaya delâlet etmekle beraber baba m akam ında görülen b ü y ü k kimselere verilen sıfattır. Allah m anasına ge­ len “idi,, de de aynı “unsur,, un ro lü n ü görüyoruz: (1) (2) (3) idi; ( iğ + id + iğ ) dede; (eğ + ed + e g ) Dede kelim esindeki ana kök olan “eğ„ eski devirlerde akrabalık ifade eden pek çok kelim eler yaratmıştır. “Eke,, (b ü y ü k hemşire) [1|; kırgızcada “eke,, (baba) [2]. Çağataycada ‘'eke,, (b ü y ü k kardeş) ; ‘‘öke,, (k ü çü k hemşire veya k ü ç ü k kardeş) ve saire. Çağataycadaki ‘'dada,, kelim esinin G ü n ü ş - D il teorisi ba­ k ım ın d a n analizi bile “ata,, (altaycada‘Wa„) kelim esinin aynı kaynaktan geldiğini ispat etmektedir; (1) (2) (3) dada; (ağ + a d + a ğ ) ata; ( a ğ + a t + ağ) İslav dillerinde “ded„ (büyük baba, ihtiyar erkek), “dede,, (am uca, d a y ı), “ tete,, (baba) “ tetka,, (hala, teyze) kelim eleri vardır. îslav etimolojisi üzerinde uğraşanlar bu kelim eleri sanskritçe ile bağhyam ıyorlar. Y unanca “theios,, (amuca, dayı) ve “ tithi,, (b ü y ü k valde) ve b ızı Cerm en diyaliklerindeki “daite,, ve “taite,, kelim elerini göstermekle iktifa ederler [3] Bu kelim eler arasındaki “ded„ kelim esinde G üneş- D il teorisi bir eksiklik g ö r ü y o r ; Dede: (e ğ + ed + eğ) ded; ( eğ + ed + . ) Filhakika eski islavcada bu kelim enin eski şekli “dedu,, o ld u ğ u ispat edilm iştir ki son u n su ru n “uğ„ old uhu görülür.

G ü n e ş- D il Teorisi’n in nekadar esaslı o ld u ğ u n u burada da g örüy oruz. îslav ve Cermen dillerindeki bu kelim eler ve grekçedek' “tithi,, ve “theios,, kelim elerinin de kaynağı türkçedeki “dede,, o ld u ğ un d a şüphe yoktur. “G üneş - Dil Teorisi,, bak ım ın d an yapılan etim olojik analizde elde ettiğimiz “ eğ „ k ö k ü ve h'undan türeyen akrabalık ifade eden kelimeler, “ed„ u nsuru [1] D iv. L. T. I. 81,84, III, 5.

[2] Radlof. I 676.

[3] M iklosich s. 44, E. Berneker, I, 191.

78

ve bu un su run akrabalık ifade eden diğer kelim elerdeki rolü kelim enin m enşeini aydm latm ağa kâfidir.

Bu ‘‘dede,, kelimesiyle bir kaynaktan gelen birkaç keli­ meyi de gösterelim; Tetik — (kırgızca) âkil danişm end [1].

Tedik — (uygur.) âkil danişm end [2].

Tedig — (lebed., şor.) âkil danişm end.

Tedü — (teleüt.) âkil, danişm end [3].

Tetey — (kazanca) b ü y ü k hemşire [4].

Dedek (çagatay.) cariye [5].

Tatay — (yakut), korku ve ıztırap ifade eden nida sözü [6]; “atak!,, yerine söylenir.

Tete — (karayim) hala, teyze.

Tete — (yakutça) baba: İçtimaî m evki sahibi olanlara hitap ederken k u llanılır [7].

Bu kelim elerin hepsi de anlam ve fonetik bakım ından biribiriyle bağlı kelimelerdir.

(1) (2) (3) (4) Tedü : (eğ + et + e d + ü ğ ) D ede : ( eğ + ed + . + eğ) T e tik ; ( eğ + et + . + i k ) Tete : ( eğ + et + . + eğ) D edek: ( eğ + ed + . + ek) Tetey : ( eğ + et + . + ey) M uhtelif dillerde “baba,, veya “anne,, m e fh u m u n u ifade eden bu gibi kelimeleri tesadüfler veya “çocuk dili -Lallwort, der Kindersprache,, diye izah etmek doğru değildir. İlk in ­ sanların dili de çocuk dili değil m idi? Tesadüfler de yoktur.

Menşe birliği meselesi vardır. B ugüne kadar arapça zannetti­ ğim iz '‘amca,,, “abu„ kelimesiyle türkçe “abağa,,, “ahu,, m ançuca “amuta,, (teyze) [8] kelimesi, türkçe ‘‘ömögon,, ile arapça ‘'ümmün,, sırbca “ced,,. U kraynaca “gid„ (b üyük baba) ile arapça [1] Rodlof Lûfati 111,1093, [2] » » III, 1095.

[3] » » III, 1095.

[4] » » III, 1095.

[5] » » III, 1683.

[6] Pekarski Yakut d ili Lügati, 2602.

[7] ayni eser, 1651. Japon D ilinde de «titi» (baba) kelim esi vardır (Polivanov, lisaniyete medhel, s. 56). [8] Zaharof (M an çu L ü g a ti)

79

“cet,, Tükçe ‘^dede„, rusca ‘W „ ( = d a m a d ) , alm anca Amme (sütnine) , türkçe ata, rusca otets (kök “ot„ dır), latince ve gotça atta ( = baba, ceddüalâ) sanskritçe atta (= anne), kadim

şimal dillerinde et/t/a (= b ü y ü k validenin annesi) gibi kelim e­ ler yalnız tesadüf m ü d ü r?

Klassik ekole m ensup âlim ler bazan çok garip fikir serdederler. K arayim cedeki "tete,, kelim esini Radloff “rusçadan,, diye yazdığı gibi, Pekarksi de yakutçadaki “tete,, kelim esinin rusçadan alınm ış o ld u ğ u n u söylemiştir. H alb u ki Radloff aynı sahifedeki kazanca ‘"tetey,, ( = b ü y ü k hemşire) kelim esini ‘‘kazanca,, dem ekle geçmiştir.

Birçok kimseler “baba,, (ata, aba, eb) ve mama[\] (ebe, ana, em, apa) kelim elerinin ayrı ayrı kelim eler olup m üstakil iki m efhum u ifade için m eydana getirildiğini zannederler. H a l­ b u ki bu iki kelim enin ve m üradiflerinin akrabalık ifade eden bütün kelim elerin menşei, diğer kelim elerinki gibi, “ağ„ k ö kün e bağlanır, bilhassa bu “baba,, ve “mama,, kelimeleri Güneş-Dil teorisi b akım ind an tetkike şayandır. Bu kelim eler­ den birine “m„ ve İkincisinde “b„ konsonu vardır. Fark bukadar. Bu iki konson ise ayni katagoriden olduklarına gö­ re, yekdiğerinin yerine gelmesi “k a ta g o r ik de ğişm e „d e n başka birşey değildir. Arapça zannedilen v e ‘‘e6„ (ebu) kelim elerinde ve türkçe ‘'aba,, (baba) ve “a;)a„(anne, hemşire) garp dillerindeki papa, kelim elerinde de vaziyet aynidir.

A k r a b a lık ifade eden kelimeler içinde en eskisi ve k ıd e m ­ lisi şüphesizdir ki türkçe “ağa,, kelim esidir. Bu kelim enin etim olojik analizi şu d u r: (1)

(2 )

A ğ a ; (ağ + ağ)

1) A ğ; 2) ağ: (1)

Ana köktür; “kuvvet, kudret, asıl, esas, hakimiyet,, anlam larındadır, B unun m anasını üzerinde tecelli ettiren suje veya objeyi gösterir elemandır.

kelim esi pekçok dillerde m üşterektir: G ürcü dilinde m a ­ Slavcada “mama,, anne, süt nine-, (baba ise dişi, kadm demektir) Japoncada m am a = çocuk yemeği; m uhtelif Türk lehçelerinde m am a = büyük anne, kacakaiı, anne, çocuk yemeği, meme; çincede m a m a = anne; latincede m am â = m e m e . “ m am a,,

m a . = baba;

80

a ğ a “kuvvet kudret ve hakim iyeti kendisinde tecelli

ettiren bir şahıs,, demektir. İlk devirlerde “ağa„ kelimesi akrabalık ifade etmiş bir kelim e değildi. Yalnız, şu analizle m aydana çıkarılsn m anayı ifade e^ayordu. “Baba„ “anne,, “ büyük kardeş,, “amca,, gibi mef­ hum ! ,rı ifade için kullanılm ası pek m u ah h ar devirlere, yani kab'\e ve ailenin teşekkülü devrine aittir.

"Baba,,, “papa,,, ve “mama,, kelim elerinin etim olojik analizi: (1) (2) (3) B a b a : (ağ + ab + ağ) P a p a : (ağ + ap + ağ) M a m a : (ağ + a m + a ğ ) 1) A ğ: Esas, sahip, kuvvet, hakim iyet anlam ına ana köktür.

2) A b : Ana kök anlam ını temsil eden suje veya objeyi gös­ teren prensipal köktür.

3) A ğ: K elim enin m anasını tam am hyan son ektir.

Baba (ağ + ab + ağ) ve mama (ağ + am + a ğ ) ‘‘kendisin­ de esas, asıl ve hakim iyet tecelli ve temessül eden şahıs,, demektir.

M uhtelif dil ve lehçelerinde akrabalık ifade eden birkaç kelim enin etimolojik analizini yapalım : (1) (2) (3) A b a î (ağ + ab + ağ) B aba ; (ağ + ab + ağ) P a p a ; (ağ + ap + ağ) A p a : (ağ-l-ap + ağ) M am r : (ağ + am + ağ) Ebe : (eğ + eb + eğ) Ö b ü k ; (öğ + öb + ük) E bu : (eğ + eb + uğ) Ü m m : (ü ğ + ü m + ü ğ ) Im k : (ığ-|-ım + ık)[l] B ütün bu analizlerde tebarüz ettirilen eski esas kök (v. + ğ) T ürk lehçelerinde akrabalık ifade eden birçok kelimem elerin başında b u g ün e kadar yaşadığı görülüyor. Misal olarak birkaç kelim eyi gösterelim : A ğa.

I B üy ü k kardeş, baba, amca, sultan, kabile reisi (b ü­ tün lehçelerde) A g as : B üy ük akraba (Pekarski, 18) (1) Sahalinde yaşayan Gilek dilinden

81

A g a l : Kardeş, dost, ahbap (Verbitski, 3) Eğeçi : Teyze, hala, b ü y ü k hemşire (Rad. I) O ğ u l = ı oğul (bütün lehçelerde müşterek fakat bazısm da “ğ„

düşm üştür: öl, ül) Ogo ; Evlat, tohum , yavrucuk (Pekarski, 1779) O goncur: İhtiyar adam (Pekar., 1872) Öge s Kalîlenin b ü y ü ğ ü , danişmet, ihtiyar (D. L. T. I, 11) Ö gey , ö ö y : Ö ğey (baba, anne, kardeş) Ü gey = öğey.

“ğ„ katagorisinden olan “k„ konsoniyle (V .+ k ): A k a = ağa Eke î baba, b ü y ü k kardeş (Rad. I) Eke s B üyük hemşire (D. L. T. I, 81) Öke : K ü ç ü k hemşire (Rad. I)

G ö rü lü y o r ki yukarıda analizini yaparken tebarüz ettir­ diğim iz (v. + ğ) k ö k ü "muhayyel,, bir unsur değildir. Arapça "üm ,, kelim esinin başındaki “ü ğ <-öğ„ yine “ana,, demektir[l], “üm „ un su ru o m e fh um u üzerine aldıktan sonra ‘‘üğ„ kay­ bolm uştur.

[1]

“ ö ksü z,,

kelim esinin ana kök ü olan

“ ök — ög,^

de bu mana barizdir.

İÇİNDEKİLER Sayfa

I. II. III. IV. V. VI. V II. YII I. IX. X. XI. XII.

Tefekkür ve dil tarihinde güneşin rolü .■ Güneş-Dil teorisine g ö re “ana kök,, meselesi G üneş -Dil teorisi bakım ından “O ğuz„ ke İlm esinin etim olojik a n a liz i.......................

“V. + ğ„ eki meselesi . . ..................

“V. + ğ„ ekinin etim olojideki önem i . .

Etim oloji ve onun t a t b i k i ........................

Dil aileleri ve ana dil meselesi . . . .

“Güneş,, ve “ateş„ anlam lariyle bağlı bir kaç İslavca kelim elerin analizi . . . . îslavcadaki “yasnıy,, ve “zara,, kelimeleri nin a n a l i z i .................................................

Türkçe “kum aru,,, islavca “kumir,, kelime lerininanalizi..................................................

“Rok„ , “Irk,, ve “Orakle,, kelim elerinin a n a l i z i ........................... ....

A krabalık ifade eden kelimeler ve “dede,, “ağa,, “baba,, gibi birkaç kelim enin analizi

2—8 9 — 20 21 31 38 44 52

— — — —

30 37 43 51 56

57 — 61 62 — 65 66 — 69 70 -- 75 76 — 81