Evrensel Bak›fl Aç›s› Gürbüz Evren
Avrupa Parlamentolar›nda Mustafa Kemal Tart›flmalar› Fransa’n›n, Osmanl› topraklar›n› ele geçirme planlar›n›n en somut örne¤i, 9 May›s 1916 tarihli Sykes-Picot Antlaflmas›’d›r. Daha önceki yaz›larda ele ald›¤›m söz konusu anlaflmay› özetlemekte yarar var.
F
rans›z Bakan Georges Picot ile ‹ngiliz Avam Kamaras› üyesi Albay Mark Seykes taraf›ndan haz›rlanan ve “Seykes-Picot Antlaflmas›” olarak bilinen bu gizli Antlaflmaya göre ‹ngiltere, Fransa’ya Musul petrollerini, Kilikya’n›n pamu¤unu ve Ergani bak›r madenlerini b›rak›rken, Frans›zlar da, Filistin’i ‹ngilizlere terk ediyordu. Fransa, söz konusu anlaflmadaki hedeflerine, Osmanl› Devletinin Birinci Dünya Savafl›’n› kaybetmesinin ard›ndan ulaflmaya bafllad›. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalanan Mondros Mütarekesi’nin 7. ve 10. maddelerinden hareket eden Frans›zlar, Kilikya (Çukurova ve Suriye’yi kapsayan bölge), Antep, Marafl ve Urfa’y› iflgal ettiler.
24
BD KASIM 2015
11 Aral›k 1918 tarihinde, Frans›z subaylar› yönetiminde 400 kiflilik yerli Ermenilerden kurulu bir Frans›z taburu Dörtyol’a, 17 Aral›k 1918’de ise yine ço¤u Ermeni olmak üzere 1500 Frans›z askeri Mersin’e girdi. Daha sonra da, Tarsus ve Adana’y› iflgal ettiler. 19 Aral›k 1918’de ise Frans›z iflgal komutan› General Hamlin’in Mersin’e ç›karak Adana’ ya, ard›ndan da, Toros tünellerinin kontrolünü düzenlemek üzere Pozant›’ya geçmesiyle bu bölge de iflgal edildi. Frans›zlar, Adana bölgesini iflgal eder etmez beraberinde getirdikleri Legion D’Orient’›n (büyük ço¤unlu¤u Ermenilerden oluflan alay) yan› s›ra Birinci Dünya Savafl›’nda göç edip, sonradan geri dönen Ermenileri de silahland›rarak, sahada görevlendirdiler. Frans›zlar, yabanc›s› olduklar› bu bölgede, Ermenilerin görüfllerini fazlas›yla önemsiyorlard›. Dönemin Frans›z Baflbakanlar›ndan Aristide Briand, iflgal bölgelerine iliflkin olarak gazetecilere yapt›¤› aç›klamada, “Adana Bölgesi ve Mersin Liman›’yla ‹skenderun, do¤al ve kusursuz bir körfez oluflturur. Buna karfl›l›k stratejik savunmay› sa¤layacak da¤lar, körfezden çok uzakt›r. ‹flte bu nedenledir ki, askeri etki saham›z›n s›n›rlar›n›, Ermenilerin onay ve istekleri üzerine, daha ileriye götürmek istedik” demektedir. Mustafa Kemal’in, 19 May›s
1919’da Samsun’a ç›kmas›yla bafllayan direnifl hareketinin büyüyece¤ini ilk anlayan Frans›zlar olmufltur. Mustafa Kemal’in baz› “Kuvay› Milliye” güçlerini güneye göndermesi, Frans›zlar› beklemedikleri bir durumla karfl› karfl›ya b›rakm›flt›. Çat›flmalarda, birlikleri a¤›r kay›plar vermeye bafllayan Frans›z subaylar, Paris’i, politikalar›n› gözden geçirmesi yönünde uyaran raporlar› ço¤altm›flt›r. Afyonkarahisar’da bulunan Frans›z Taburu Komutan› Binbafl› Jean Labonne, 7 Kas›m 1919 tarihli gizli raporunda, “Mustafa Kemal ve arkadafllar› Fransa’ya k›zg›n. ‹flgalimiz alt›ndaki baz› bölgelerde Müslüman halka eziyet edilmesinden flikâyetçiler” demektedir. Labonne raporun devam›nda, “Biraz fazla Ermeni yanl›s› politika izliyoruz ve Müslüman halk, gerek sivil gerek asker Ermenilerin kötü hareketlerini flikâyet etmekte haks›z
“Mustafa Kemal ve arkadafllar› Fransa’ya k›zg›n.”
Aristide Briand 25
BD KASIM 2015
de¤il. Antep’in iflgali için bir Ermeni lejyonu göndermekle hata ettik” itiraf›nda bulunmaktad›r.
S
öz konusu raporun ard›ndan geçen süre içinde Ermenilerin kontrol d›fl›na ç›kmas›, Frans›z subaylar›n emirlerine uymamas›, Afrika’dan getirilen Senegal ve Cezayir as›ll› Müslüman askerlerin, din kardefliyiz dedikleri Türklere karfl› savaflmakta gönülsüz olmas›n›n, camilere sald›ran
çekmenizdir. ‹stanbul hükümetini desteklemekten vazgeçmek ve ba¤›ms›zl›k için savaflan Mustafa Kemal’in ordusunun güçlendi¤ini, zafere ilerledi¤ini görmek gerekiyor” demifltir. Daha sonra kürsüye gelen milletvekili Antoine Bailly, aylar önce savundu¤u iflgale art›k neden karfl› ç›kt›¤›n› “Anadolu’da daha fazla kalman›n anlam› yok. Ermeni as›ll› askerlerimizin iflledi¤i cinayetleri gizleyemez, onlar› kontrol edemez hale geldik. Cezayir ve Senegalli askerlerimiz de, Ermenilere tepkili. Ankara’da Milli Meclis açarak Türklerin birli¤ini sa¤layan Mustafa Kemal’in art›k zafere do¤ru gitti¤ini görmek gerekir” sözleriyle aç›klamas›n›n ard›ndan sert tart›flmalar bafllad›. Baz› milletvekillerinin, “Mustafa Kemal’den mi korkuyorsun? Biz korkmuyoruz” diye laf atmas›n›n ard›ndan bir kez daha söz alan Bailly, “Korkmuyorum, sayg› duyuyorum. Mustafa Kemal’in ne denli büyük bir komutan oldu¤unu size en iyi Dardanelle’de (Çanakkale) savaflm›fl Frans›z subaylar› ve askerleri söyleyecektir. Bu subaylardan biri de, kardeflim Albay Sebastien Bailly’dir. Mustafa Kemal sadece Fransa’ya de¤il ‹ngiltere’ye de yenilgiyi tatt›ran komutand›r. Dünya Savafl›’nda yenilmifl Türkleri aya¤a kald›rmay›
“Mustafa Kemal sadece Fransa’ya de¤il ‹ngiltere’ye de yenilgiyi tatt›ran komutand›r.” Ermenilerle çat›flmaya bafllamas›n›n yank›lar› Paris’e de ulaflm›flt›. Konu, May›s 1920’den itibaren Frans›z Meclisi’nin Genel Kurulu’nda s›kl›kla ele al›nmaya baflland›. Baz› milletvekilleri, yapt›klar› konuflmalarda, Frans›z askerlerinin, iflgal edilen Türk topraklar›ndan bir an önce çekilmesini, Mustafa Kemal’in gücünün dikkate al›nmas›n› istiyordu. Frans›z Meclisi’nin 24 Haziran 1920 tarihli oturumunda söz alan Milletvekili Ernest Lafonne, hükümete seslenerek, “Sizden iste¤imiz bir an önce Kilikya’dan askerlerimizi 26
BD KASIM 2015
baflaran, onlara önderlik eden Mustafa Kemal ile dost olmak Fransa’n›n ç›kar›nad›r” yan›t›n› veriyordu.
E
rtesi gün, 25 Haziran 1920 tarihli oturumda ise daha sert tart›flmalar yafland›. Kürsüye gelen Milletvekili Maurice Daladier, “Topraklar›n› savunmaktan, ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmaktan baflka bir fley düflünmeyen vatansever Türklerin, isyanc› gösterilip, Frans›z askeri makamlar› taraf›ndan kurfluna dizildiklerini itiraf etmek gerekir. Bu gerçekler daha fazla gizlenemez” demektedir. 27 Haziran 1920 tarihli oturumda, Mustafa Kemal bir kez daha konuflmalar›n oda¤›ndayd›. Frans›z iflgalinin sürmesinden yana görüfl bildiren milletvekilleri, Yunan ordusunun Türkleri silip süpürece¤ini, ‘Kemalist’ dedikleri isyanc› güçlerin da¤›laca¤›n› iddia eden konuflmalar yapt›lar. Bu iddialara karfl› söz alan milletvekili J. L. Montfort, “Adana, Marafl, Antep ve Urfa'da Türk direniflçilere yenildi¤imizi unutuyorsunuz. Bu direniflçiler, Mustafa Kemal’in gönderdi¤i güçlerdir. Birkaç gün önce bu kürsüde, M. Bailly, Mustafa Kemal’in Çanakkale’de hem bizi hem de ‹ngilizleri yendi¤ini anlatt›. Gerçekleri görmenin zaman› geldi. Ankara’da Milli Meclis de açan Türkler bizi atmadan, biz çekilelim” diye konuflunca
salondaki tansiyon yükseldi. Gerginlik sürünce de, görüflmeler bir sonra ki çal›flma gününe b›rak›ld›. Son tart›flmalar, Frans›z gazetelerinin Haziran’›n son haftas› boyunca ç›kan say›lar›nda geniflçe yer al›yordu. Bu gazetelerden Le Figaro, Meclis’te yap›lan konuflmalar›n özetini verirken, Le Petit Journal ile Le Matin, özellikle Ernest Lafonne, Antoine Bailly ve J. L. Montfort’›n sözlerini ön plana ç›kar›yor, “Milletvekillerinin dilinde Mustafa Kemal var. Çanakkale’de Frans›zlar› ve ‹ngilizleri yenen komutan yine ortaya ç›kt›. Frans›z askerleri için Kilikya’dan çekilme zaman› geldi. Mustafa Kemal’e ba¤l› direniflçiler iflgalimizi k›rd›” bafll›klar›n› kulland›klar› uzun haberler yay›nl›yordu. Frans›zlar için beklenen son yavafl yavafl gelmeye bafllam›fl, iflgal ettikleri Türk topraklar›nda tutunamayacaklar›n› anlam›fllard›. Bu konudaki kesin kararlar›n›, Türk ordusunun 13 Eylül 1920 tarihinde kazand›¤› Sakarya Meydan Savafl›’n›n ard›ndan verdiler.
“Ankara’da Milli Meclis de açan Türkler bizi atmadan, çekilelim”
P
aris Hükümeti, eski Bakanlardan H. Franklin Boullion’u, yeni Türk devletini tan›mak ve bar›fl yapmak için Ankara’ya yollad›. Bir süre Ankara’da kalan Boullion, birkaç kez de Mustafa Kemal ile görüflmüfltü. Paris’e döndü¤ünde, görüflmelerine iliflkin Frans›z D›fliflleri Bakanl›¤›’na 27
BD KASIM 2015
“Gördü¤üm kadar›yla, dünya sadece muzaffer bir komutan› de¤il, büyük bir devlet adam›n› da kazan›yor.” Mustafa Kemal, Franan›n eski Bakanlar›ndan Franklin Boullion ile verdi¤i 12 Aral›k 1921 tarihli raporunda, “Dilimizi gayet iyi bilen Mustafa Kemal ile Frans›zca konuflmak, ço¤u zaman iflimi kolaylaflt›rd›. Gördü¤üm kadar›yla, dünya sadece muzaffer bir komutan› de¤il, büyük bir devlet adam›n› da kazan›yor. Tarihte önemli bir yere sahip olacak. Fransa’ n›n böyle bir liderin dostlu¤una ihtiyac› var” diyordu.
F
ranklin Boullion ile yap›lan görüflmelerin ard›ndan, 20 Ekim 1921 tarihinde, Fransa ile Ankara Antlaflmas› imzaland›. Antlaflma, yeni Türk Devletinin Fransa taraf›ndan tan›nmas›n› sa¤lam›fl, güney cephesindeki savafl› bitirmifl, ayr›ca güneydeki s›n›rlar› da belirlemifltir. Ankara Anlaflmas›’n›n askeri alanda da büyük bir katk›s› olacakt›r, çünkü Fransa uçak, tüfek, üniforma baflta olmak üzere Türk ordusunun 28
gereksinim duydu¤u, malzemeleri de b›rak›p çekilecektir. Ankara Anlaflmas›’n›n imzalanmas›n›n öncesinde ve sonras›nda, Frans›z Milli Meclisi’nde yap›lan konuflmalarda, tart›flmalarda Mustafa Kemal’e iliflkin de¤erlendirmeleri, gazetelerde yay›nlanan haberleri, yorumlar› zaman zaman yazaca¤›m. Konuya iliflkin çok daha ayr›nt›l› bilgileri, Kurtulufl Savafl› y›llar›nda, Avrupa’daki parlamentolarda Mustafa Kemal ile ilgili tart›flmalar› konu etti¤im ve halen üstünde çal›flt›¤›m yeni kitab›mda bulacaks›n›z. • gurbuzevren@butundunya.com.tr
"Ne kadar zengin ve müreffeh olursa olsun, istiklâlden mahrum bir millet, medenî insanl›k karfl›s›nda uflak olmak mevkiinden yüksek bir muameleye lây›k say›lamaz." M. Kemal Atatürk