Türk kökenli Rus soyadları - N.A.Baskakov.

ATAT ÜIlK KÜLTÜ II, Di l. ve rxntn YÜKSEK KU I W ~1U TÜ RK u il. K U IW ~1U YAYINLA RI : 68';

N.A. BASKAKOV

l Üil ll ll ÖIl ENl i 'lUS· S·O.,II0lll,ll Prof. Dr. Samir KAZIMOGLU

filillfiRfi. 1997

m

•

c

5846 ~a)l h b uurla gtire bu eserin btlrün yay m, [erdimt' Ve lktiba.• hnklan

T ÜRK DiL KURUMUna ailtir.

SORUMI.UEIJiTÜn : E.R. TF.N i-SF.V

DASK AKO V N.A.

jnceleyen a Prof. Dr. tsmaill'ARLATIR TüRK KÜ KF.NtJ RUS SOYADLA RI Ünlii Sovyet TürkologUflun bu k;i lab! T ûrk kekenli Rus soyadlanr un yarattlma taribine hasrolunmusnrr. Kitap geni~ tarihi ctimolojil; gtrtsten ve 300 Rus Iarnilyasmrn analizinden olu~yor. A)"oc a her bir ad secereden ahnan bilgtlerl e lakip olunmakt30thr.

ISBN : 975· 16-091......3

4602010000 M 656-92

I>il.gi- B ask l

Tol

Bizim Hüro Basrm evi - AN KA RA (0)1 2) 435 82 07 ' 4.'3 36 36 ·43 18881

@ Dugu cdcoiyau ba~ redaksiyasr.

"Nauka-Him" Yaymevi 1979 @ "Y:llI CI", 1992

S UNU~

Rus T ürkcl ojislnin êndc gelen bilim adamlarmdan öla n Nikolay AlcksandroBASKAKOY...Orta Asyn Türk diyste krlcn ijzcri n~ ki yogun çalumalan ile lamnm l~llr. Bu konuda öncc 1928 yrhnda Karakalpak Özerk Bölgcsindc çahs ruaya ba~lamli ve hu çahsrnalanmn ilk ürü nünü 1930 y rbnda yaYllnla(,h~j1 Ka m Ka /pak !)il!! lekJillill Gmmer; ilc vcnnis ur. Sonraki yrllarda alan çahs malan m Kaza kistan, Klrglzistan, OrYOI Ö.lClk ll ölgcsi, Oag,slan ve Kuzey Kofkasya yö reJcrindc sürdü rmüstür. Aynca Altay Dölgesinde de dikkate deger çah ~malar yaprmsur. ~iç

Türkoloj i alanmdak i çahsmalanm yasaya n T ürk diya lektle ri üzenne yogu nlasuran Baskako v'un bu akmdaki csertcnntn bashc alan ~u n l ard l r: Noga )' iJiya/ekl ve Aglzfan (/940), Kam Kaf{fflk Diyalekli ( / 951-52), Altay Di)"ald finill AglZ!an ( 1956 ), Alta y Vi yalek/ ; ( 1958), Bnskakov, bu çahsmalanm gene aym ala mn s özfüklcnnin yaz rlmasmda da surdörmus. Uygurea, Karakalpakça, Hakasça, Altayca, Nogayca. Türk mence vb. lehçclcr iu s özlüklcrinin ha zn lanmasmd a emegi geçm tsur.

Prof. Dr. Samir Kallill ogiu tarafmdan Tü rkçcyc uktanlan Tiirk Käkenli Rus Soyndla n (R/lsskiejmlli/ii syurkskogo proisxojdeniya. "Nunka- llim " yay m ev i 1979) aJ h escr, Baska ku v'un e n öncmli escrlerinin bas mdo ge hnc ktcdir 'Ie bi:!.! de Rusçadn kullam lan 'Ie kökcni T ürkçc olan özet aJ larm varh gm l i~1c rnes i bakr mmdan bëyu k ö lçüJe ilgilc ndirmckt cdir. 300 Rus ene admm T ërkçe kökenli olarak gözJe n gcçinlmesî lürkoloj i çahsmela nn a büyük bir katkrdrr. Ustclik hu tan m m l~ bîlim ada mmm Rus soy ad lan nm Türkçe këke nti ofusunu diller 'IC lehçclcr arasi kar ~l la~llnnah bir yöntemle i~ le mes i 'IC bejge lcmcsi ese rin degerini bir kat duha arunnakrad rr.

Uzun bi r emek 'IC sabrrh bir ça hsmanm sonunda hu öncml i ese ri T ürkçeye çevirc rek haytrh bir i~i gcrçck jcstircn Pror, Dr. Sa mir Källlnog lu'nu yûrekten kutluyorum. Tü rkoloj i dunyastnm böy lcsinc öncmlî bir cscrinin Tür k Dil Kurum u yayi nIan aras mdn yer almasmm da aynca bir kaza nç olJugun u bcl irtmc k istcrim.

Süpbesiz Tü rkoloj i d ünyacmn hu önemü ese nnln 'IC buna benzer bilimsel ça hsmalarm T ürk Dil Kurumu yaymlan arasm da yer almast bizleri 50n derece mutlu c unc kted ir.

Prof, Dr.l srnail PARLATlR

ç Evi Ri ci uEN niRKAç söz Tiirk Käkel/U Rus Soyadlan adh bu kitap , Tü rk d ünyasr için önemli ve degerfi bir cscrdir . Orta çagtarda Allm Ordu, Kmm . Astarha n. Kazan, Sibirya ve Nogay hanhklanm idarc eden üst düzey yöncricilerin Iarihî kimlik1crini ögr cnmck bakurunda n da son derece öncmli b ilgilcri içinc almakla beraber gerek me tin ola rak gere kse

çc viri kuraJ1an bakrmmda n da old ukça zor bir kitapur. Çc viri sirasmda ortaya çikan zorlu klarm en ön cmli ncdcni cscrdc bes ten faz la alfabc nin kullanrl masr yanmda bütü n Türk lchçelerinde ve on yabancr dilde meti nlerin ventmts olmasrdr r. Zorlu k çrkara n ikinci önemli sebep ise meti nlerin büyük bir krsm mm Es ki Släv dilinde ventmis olmas t ve hu dilin kompozisyo n bakrmmdan çagdu§ Rus dil inc uymamasrd rr. Bnska bir güçlü k isc cski arsiv kaynaklarmm fazlalJgl yanmda bug ün anlas rlamayan orta çng Sfûv vc Türk saray hayauna, savaslura ait tcrim lcrin had din den fazla kullarulnus ... olmasindan ilcri gc1iyor. Kiril alfabcsindekl X, Ji, IQ, ll , ha rflc rinin Türkçc kar~ lhk~a- :' n nm bul uumamasr da çcv lridc ayn bir srkmnya yol aç nusur. Çünkü adr gc çcn kttapla bu harflor ik baslayan vc bitcn soyadi saY1SI oldu kça fazladrr. ' Bütün bu zorlu klara ragmen bir yrh as km çahsrnadan sonra eser Tu rkçeye çevrilehildi. Ancak bu çe viridc birta krm yen i çcviri kuralla nru uyg ulamaya çahsuk.

Bu du rum , T ürk vc Rus dillori arasmda aktarma srras mda ortaya çrkan farkhhklardan kaynaklan rynrdu. ls te hu nedenle kitabm T ürkçcyc çcvirisi gcrçcklestlrilirke n apgldaki düzenicrncleri yap mak zurunda kaldik : I . Çeviri srrasmda, üç ayn alfabcnin harflcriy le yazrlnus aym anlamh bir süzün Arap harflcriyle yazrlnus biçiminin yerine ü ç nokta (.. .) konu lmus, Arapça alfabe oriji nali yazrlma rr usur. Örnegin, cep... karman s özund e 01dugu gibi .

2. Il, Ji,

KI harûcr inin Türkçcdc tam ka rsrhklan ulmadlgl için tcrcümc strasmda çift harfle gösrerilmisür. llYPllKOB > TSURiKOV, llMllHcKHlt > YAM iNSKIY, IQc Yn OB >YUS UPOV...

YC suyarllannm basmda H harf ile kansunlrnasnu önleme k için X harfi dcgi§lirillllcdcn yazilmrsur: .:wtya;nsev, xudorhie v, xanikov vb.

3. Türn mctinl erdc

4. Üç yüz so yadntdan un yedis mde, tekrarlardan ve jüzumsuz tasvirlcrdcn kaçm mak amacry la küç ük krsahmalar yaprlrr usur. Kualulerak çevrilen

makale lerin s tra numaralun s öyfedir : 11, 12, 13, 14, 18, 22, 29, 30, 33, 36,38,39,49,50,5 1. 57.

5 . Metinde gcçcn Rusça sö z vnrhklanm vc cklerj italik, söz ferin anlamlanm isc siyah diznk ; boylece anlarn karl ~ln asHll önlcmeyc çali~ttk.

6.

i çiNU EKiLER

U RZN~ kls;lll.lm asJ ~u ~e k i lJc açtklarur: UmumÎ Rusya Zedegen Nesli'nin Scc crcsi. (Hu klS.,hmOlllln orjinalindc bir ~g e r huv n i k" kcfimcsi de buhnuuuktadrr. Rusca-Türkcc sözluktc hu kclimcnin rorcumcsi "arma"

.

S Ul1U,~ Çc viricid cn Bilk :lç Önsüz .

•. .

ola rak gÖs lcri l m i ~ l i r. La kin armn gereken anlarm lam olarak ihtiva etmedigi için onu "secere" kclirn csi He C\'C/. euik > 7. Kitabm g iri~ krsmmdo bah is edi1cn hir ço k soyadmdan eserin esas krsrmnda Ja aynca babts edilmektedi r. .su nedenle giri~ krsmm da da ihtisarlan gcrckli buld e k.

8. So y adlanmn mcc jeume si srrasmda isim, lakap, soy adlan, tarihi snhsiyetIer, cografi adla nn yazrhs mda tahriflcre yer vcr itmistir. Ö rncgin kny az Oleg bir yerdc Olga, ha~ ka bir yerdc Olcg, Sal axm ir bir yerdc Salaxmir, baska bir yc rJc Solo xmir, Pafno uy blr ye rde Pafuotiy , bil' baska yerd c isc Pafnuny gibi Y:ll1 l m l ~t l r. Bil , kitabm astm a sadik kalmaya tcrcih euik.

Te rcumede rastladlg lllJZ hu lürlü yanhshklar orjinalden kaynaklanrnakt adIr.

Gcrçckten çok degerli olan bu kita bt T ürk di linin yayg m kuraüa rma uygu n ola rak çevnmeyc çahsuk . Kuskusnz hu kar ma ~lk kitabm çc vrisind e güçlü klerde n knynaklauan, g özdcn knçan hir tnknn kus urta r olabilir. Kitapraki mctin lcri n karma~ l k h gll1 da n do gab iJcl:ek hu gibi hrnulan mc ktuplarla vcya bizzat hana iletccck hcr kese, hu nazrk hizmctlcrmc k a r~lhk ~ i llld i Jc n ~ti kran lamJ1l SUIlUYOIUIJl .

T urk Dil Kurumu nun s i pari~i ile çevrilcn hu kita p. Tu rk dü nyas ma ve on un kühürunc büyük katk rda bclunacakur kanaau ndeyim. Bu ncdcnle kurumun baskam Prof. Dr. A. B. Ercilasun'a. cscri bastan sona g özden gcç irc n Pro f. Dr. lsmail Parlanr'a vc raslnh j ~leri nd e bana ya rdrmct o lan Scrkan Pehliv:ln'a te ~e kkürler irn i bilJ iriyo rum.

Prof. Dr . Smn ir KA Z JMO GLU (faglzade)

"1 11

. !jij.':

.

. .

Gl rJ~ Scyadlannm l;lrihi- clillloloji k analiz i I. 2.

3.

4.

5.

Kura kin Bulgak ov D~ko v-Da~ko v

Il.

Buturlin Dm ilriev-M arnonov Çeglo kov Sa buro v Mansuro v Tarbee v Tahzm Xaru kov Tu tolmin Skn peev Koznakov Soymo nov

16.

U~akov

6.

7.

8.

9.

10.

11 .

12.

13.

14.

17. Sa blukov 18. Korsakc v 19. Kartasev 20 . Turçaninov 21 . Sanburo v 22. Gogcl 23. Tyufyak in 24 . ~:l}(ovs koy 25.

M c~ers ki y

26 . Çc:rkas (s) kiy 27. .s.ercmelev 2Jl. Suvorov 29. Salt lkov 30. Ta l i ~ev 3 1. Ve lyam inov 32. Ko ltovskoy

.

..

VII )(111

1 35 33. Kohçc v 34. Golcnijcv-Kuruzo v 35. [zmaylov 36. Y uskov 37. Apraksin JR. Dnvrdov, Daudov 39. Te!!:lev 40. Baxrncle v 41. Koten in 42. Nan ~ki n 43. Kommin 44. Sonin 45. Kusele v 46. Knrobanov 47. Surikov 48. Muano v 49. BUlin 50. Çemesov 51. Dedenev 52. Argama ko v 53. Kablukov 54. B al a ~o v 55. Kulaysov 56. Em irov 57. KanJalintev 58. Yusupo v 59. Arak çeev 60. Bib iko v 6 1. Korobin 62. Çirikov 63. Poliv<i nov 64. Merli n

•• ..' ., e-

...'

.,0,

;.

..

' C

105.

106.

10 7. lOR. 109.

65. Çc modanov 66. Kar armsc v 67 . Bakla novskiy fiK . p.,k* l inu v

69.

70.

71.

72.

73.

74.

75.

76.

77.

Çuba rov Tatarinov

78.

T cl cgin Yam insk îy

79.

80.

81.

82.

83.

84.

85.

86.

110.

111.

112.

$ i~kin

Tin kov Koç ubey Ma nkosev

113.

114.

115.

116.

117.

118.

A hmo v

Arxa rov Kirecvskiy

119.

120.

121.

122.

123.

124.

125.

126.

127.

128.

129.

130.

131.

132_ 133.

134.

135.

136.

137.

138.

139.

140 .

14 1.

142.

143.

144.

Kozlov ~a rn ~e v

Kozayakov Savançee v Aznnçc cv Makscc v Kopdov

87. Kat sarcv 88. Çerkeso v 89. Se limov 90. Uvakin 91. Samin 92- Serapov 93. Bulatov 94. B an ~ n kov 95. Romoda novskiy-LoJijcnslc iy 96 . Ak sakov 97. Sct nev 98. Musin -Puskin 99. Sama rin 100 . Xotyaimscv 101. Myuçkov 10 2. Bcklcmi scv 103. Ogurkov 104 K urandecv

x

Baranov Elçaninov Narbc ko v K araulo v

8 0llin Tû rgcnev Mosolov Aleev Ze nbulatov

145.

146.

147 .

14K. 149.

ISO.

TÎ ~ n Î nov

Alab in A hn azov Tixmcncv Basma kov Çankov

151. K U1CPOV

152. Arnautov 153. Galeganov

Timasev

154 . Kunnan alee v

Beklesev

155. KOllubi15kiy

Bekerov Oorcc kov Arapov Buhgin Ap seito v Burna se v Ogun-Dogonovskiy Karaçin skiy

156.

157.

158.

159.

160.

(61.

162.

163.

164 .

165.

166.

167 .

168 .

169 .

Art yux o v

Rohmaninov Xud orbiyev

Banus-Kamcnskiy Laskarev

Sclexov Ogarcv Osorgio Ennolov Buxann

Axmatov Bakae v Berdyacv Çag in Karam zin Lnçino v Kurzako v T ursuko v Kara çar ov Batase v Bcxtee v

170.

171.

172.

173.

174 .

175.

176.

177.

178.

179.

180.

18 1.

182 .

183.

184 .

185.

186.

187.

H18.

I HIJ. 190.

19!.

19 2.

K oudakov

193.

.s i~marev

Tolbuzi n

Çulkov ~uk li n

Kay saro v

Tvcrogov

Burtlukov Kcnmazov

194. Kalakutskiy 195. Tancev 196. scbano v 197. Xilçevskiy 198. Bugacvskiy 199 . Te vyasev 200 . Tinury uzc v 20 1. A rsl lJa~c v 202. Konakuv 20 l Abc scv 204 . Surmin 205. Se lexo v 206. Muratov 207 . Kurdyum ov 208. Simanovskiy

Uruso v Tapukov Tytçe v Bek oryu kuv X cncnc v Tu lubcv Kulomzin Bazanin Kis en ski y Anteçeev Suma kov Buzo vlev Çiçagov Mantum v Tekutev Mal ayev Kori tski y Bar kalo v

209. K askarcv 210. $uhi n 2 11. Tornar 212.

213 .

2 14.

2 15.

2 16.

2 17.

2 18.

219.

220.

22 1.

222 .

223 .

224.

A~itkov

Çe bo lare v T umansk iy Bars uko v Si~ov

Tuxaçe vsk iy Stcrlcgov Kojcvuikov Kobyakov ievlev Brko v

xr

Çcv kin Borko vskiy Aipo v Mamaev Bakurinskiy Çaadayev Çck marc v Çufarcvskiy

Avdulov Tarakanov Xoduc vskiy

Alahkin B uçmanov

ÖNSÖZ' Türk Kökenli Rus Soyodlan isimli bu kitap , Krzrlord u Hanhgr'ndan öncc hayat sürmûs vc TUrk dil ini konusm us ola n dcvlcr \IC topl uluklar ilc, Krz rlordu Hanhgl'mll dagllmasmdan sonra orta ya çrknus ohm Kazan , Astarhan, Kmrn, Sibir hanhkJan döneminden Rus hak imiycünc kada r ya~annll~ tarih içcr'isindc, dogu kökc nli Rus isimlerinin ortaya çrk ma sr mescicsine hasrolunmustur.

Arasnrma, g iri~ bölüm ü ik üc yûz makaleden meydana gelm ektedir. Makalelorde . SOl kon usu setnut isim lcrin gcnc ltarihî ctim olcjik izalu yaprl rmsnr.

Bastangrç krsnunda, TUrk dilli S.S.C.B. halklan ile Rusla r arasmda yasarurus ohm uzun surc li iliskilerin ya m stra, elc alman soyadlanmn esasuun dayandm kh ib Tü rkçe fûkaplnrm tasnif vc analizi yaprlnusur.

Omegin. her bir soyadmm tarihi, kay nak lara dayarularak. gcçmiste bir zamanlar ya§adlgl gcrçck olan tarihî sainslar göz önü nde bulund urula rak arasunhr vc o soyadm m, Ksztlordu Han hg J d öncrninc rastlayan ilk örnek biçimi g östcrilir. Bi lincn digcr soyadlan iJe o lan münascbct i vc nesfin Rus tarihi rarafi ndan ispat lanan Jevamcrlan takdi m cdilir.

Bu esc rdc, Rus tarihinin soyadlarmdan bahsc dcn çe§itli kitaplar. csas sayrlabilccck knynak lnr vo yarduucr rolü oyna yan bir tukun makalelorden de s öz edibnistir.

Son böllimde ilk olarak Rus soyadlanrun sirneuk tasni f vcrilir. Kazan, Aster- : ha n, Kmm, Sibir hanhklan dä ncmlcri ilc ilgiJi olan rus soyadlartrun iliskileri arasu-

nhr.

Ayn ay n birer soyadr uzenne yazrlnus olan makalelorde bir kaide olarak, KIzrlord u dönem indcn Rus ha kim iycline kadar geçe n sürc içindc hcrhan gi bir nesfin csasnu koymus sahsiyctlerin ncsil sece relori tarih i kaynakla rla tasdik edili r. Aym zamand a, hilin on soyadlannm digcrferi ile olan iliskileri incelenir. Söz konu su suyadrDm gerçek kaYllagJ takdim cdilir. Eger soyadr 'Iürkçc bir s öz varhgmdan dogm u§ ise, o s öz Arap, Pars vc Mogollitcratürlcr i ilc karsrlasunlarak öz kaynagi tespit ed ilir.

Bu kitapta. Tü rkoloj i arasuunala n için kab ul olumaus ulus lararasr Lûtin transkripsiyon har flcri kulla r uhrusur,

Bu "Ö"-'öl- ün su" ullda yawnmn ad, bu!umnalllakla birtikt" Prof. Dr. N.A. Baskakov laraflO d"" ya1.lld,g , bilinmcklcd;r. Çcviride orijinat mei"" lIIiidahale edilmemi'itir.

a

GiRi~

I Sovyet [ttifakrm nlu sturan halklarm konu~lug u d iller arastudaki karsrhkh j[i ~­ kilcri arasurma gir isimlc ri içcrisinde en dikkat çekici ve aktif yer tutam, Rusya'n m Yakm Dogu ik, özellikle de T ürk dünyasr ilc ya~am l§ oldugu kültürcl iliskilcr üze ri-

ne yaprlan çahsmalar olmustur.

Türk ve Stäv ha lklan arasmd aki dil iliskilcri tarih boy unca 0 kadar SJk ve devam h olmustur ki, bu ah§ vcris ve ctkilcsirnin izlcri daim sonralan söz konusu dilleri n söz varhklan, birlc§ik kelim ele ri, kisme n de ulsa fonct ik ve gramerinde derin izIer brraktmsnr.

Bu gün dil bilinuudc. Turk dillcrfnln lcksikasmda, gramcr vc fonc tikusmda "Rusizm" konusunun analizinc yc r vcrmis pck çok arasurmaya rasthyor olmanuza ragmen. Rus vc digcr Sláv halklunrun mil1i kühürterinin birbirleri nc yaklasma olayrm aulama k ba krmmdan çok gcre kJiJir. Türk dillerinin özelliklerinin Rus diline geçmc hadiscsinin hay ret ed ilece k de reeede çcsitli olmasma ragmen. ~imd i ye kadar gramcr, fonet ika ve frazaloj i bakumndan yeterinee arnsuntmamrsur.

Rus dilin lin birçok lehçesinin fonet ik ve gramatik kurulusu na, Türk dil1erinin furietik ve gramatik kurulusunun gözle görülür etk ilcrinc dair bu güne kader h içbir atasnrmanm or raya konrnadrgrm söyJeyebil iriz. Rus dililnin s öz yarnncrhgma Türk . dilini n e tkilcri (mcsclá, "kalka usulü" ile almmis "gel g idek, gel ot urak" gibi Tûrkçc kelimele r) arasunbp ögrenj lrnem i~tir.

Yeterince dokunulmarr us sahalardan bir isi de kuskusuz antropoloji alarudir .

Bu alanda yaprlacak arasurmalar ne dcnli çok o lursa , d il bilimci ve tarihç ilcrin ilgisini 0 derece çekcccktir.

Rus antropolojisi ve onun T ürk unsurlann m ögrenüm esi, Um u mÎ Rus A ntr opoloj i s özl ügün ün haartamnasi bakumndan da önem tasimaktadrr.

Neyse ki, Rus c limoloji sözliigünün hazrrlanmnsr mosclesi, birknç akudcmik akadcmi dl~l yayuun sayfalan nda müzakcre cdilruistir. Ama eksiksiz bir sözlügün hazulannbilmesi için yogun bir çahsma sürccindc n baska, Rus soyadlannm öze l YC

TURK KÖKENLI RUS SOYAl>LA RI

N,A. llAS KA KOV

2

grupla nntn tes pit cd ilccegi akadcmik monograryal ar gcrckme ktedtr. T urk kökcnli Hus snyallb rllllll ar'l)l ml maSI i ~i ncnccs i dik cdilcc c k bulgulnr, gclc ccllc )'a7l1I1las. mulucmcl 01:111 ëmuml Rus snyaJlan $ii/.1 ügü gihi hir cserio o IU::illiIUlm;lslllda kaynak rolü üsucnc bilcccktir.

Enmo lcji saha smda yarl11ml::i arasutmular genet ola rak ihtimaller uzcnn e ku ruhuu stur I 'C um um iyct le subjekrif karckt cr 1:l ::il lllak t aJ IT. Rus dilinde T urkizm mcsc lelc ri ilc ilg ilcncn Slavls rlcnn YC Tiirko log l:um vazifclcrin dcn hah scdc rkcn , N.K. Dmlt ric v yazrr usur ki, "Tü rk sözlerini n larihinc dair kcs in. i sralla nl1 H ~ ve hcrkes larafmdan kab ul cJ ilm i ~ kaynak bulmak ZOf hir i~t ir. Bu sahaya u;1 ilmî kayna klar hipe reatere ve ilnirnallcrc daya nmaktadlr. Nctic ede , su veya bu mesele nin halli. soyut ve kcs in olmayan muha kcme lere dayamr . Burada llim, kcnd i kendure guzcl san ata dönüsü r. Hu durum, hekimin hastaya koydu iju bir çes it tq hise be nze lnek ted ir, fuka t he kimin d urumu etimo logunkinden da im iyidir di yeh iliril . Çënk i hasta, ke ndi bastaIlg llltn sC)'rinde n vc gcçmi~illoe n hekimc hahsedc r, ona ya rolllicl o lur, bóylece de mûaliccnin he m suhjd.li hem de ob jekt! ulur ...

N (]

I. s.é)

Nirekuu, aym yazar ~ U IlU ua kayoedi yor ki, Rus d ilinde Türki l.m konusunu somot kaynakla ra dayanara k ögren mek için yetcrince obje kt meVCOllOL Örn ek o larak , somut tarihi ~crail i kapsayan i l:or I' lliku lI a kkm d a Inslan, Ev kura n adh c scrleri göstennek tcd ir.

Rus tarihi Îsim1crln i üg rcnmek, hell i elimoloji k kaynald ar bak unl ndan önce lik (ll u~ tu rm ak tao lr. Çünkü bu isim lerin tcmc!ini atanlar be Ui be Ige ve c vra klarla ispatla nmak tao ,r!nr. Birçok dllrumda nesil sel'c resi ilc ilgili kaynaklar 0 sÖTleri n ma naSllll açlllakta. bu söl.lcr de ba~ ka bir SOIll Ut ismi ll eSnSllJl tc~ki l ctlllckledir. Blinla r isc, isimlerin birl,ok funclik nÜShaSllJ l oJtaya çlkarmakta ve Türk muhitinde dogmu~ ohm b ir ism in temclini alan nesi llc ili ~k i le rin i aç lklalllaktadlr. Böylcec bu gibi SOTll ut isimlerin temelinde yalan NTürkil m N kavramllli kökten ögre nme mese les i v alanda~­ 11k huk uk u ka unmakt adl r. Evraklara ve ar~ i v belgcle rine d ayamlarak yapll an ara~­ tm nalar, lemcl i olmayan Ru s isimlerinin ögrenilmcsinde yardlIllCl o labi lir.

Bil ara~tlrmalarum l3, telllelilllie etimolojik kaynak lar o lan Rus isim leri nde n ba~la(h k ki, hepsinin bir er SOlllut temeli vard ir.

0

Türk kökenli

11 Rus isim leri ni içine ala n me vc ut sö zlük vc ara~lI rmal arda bu soy adlann m

Dogu, ü lellik1c de Tü rk elimolojisine )"elcrinee dik kat çekilmellli~lir.l I,

Bak. 55b, 55v, 55g, 62, 63. 78. 83, 91. 93, 94, IO()~ . 1 06~ . Snn Ylt lnrda, Rus ~~imled n i n me~daml ç.l k . nl"Sl ve biçÎn,tenmc$ine d~jr çok '~Y ld~ n~7.~ri vc ijzet ~r"'1!trlnn gerçcktqllrlllnlillr. Ru. mmlcrm m kmulu~un ~ vc wsnifine n~llh k vermi~ hu rsc rlcrin <abiplcrindcn balilan ~u n l:lf(h r : A.V . Supemnskn' yn (86. 87), VA Nik<mov (65. 67), I.V. Be'lujevn L:l<h i20). AD. U~beg nu n 0 25).

Ru cscrlerde VÇ bir lakml b<l~b. çnh~ lnatardn söz koousu meselcyc da" 8em~ blbliyogmfyn veri lnll~' li r _

J

'rurk köken li Rus soyadlar mm hadd inden faz la otm asm a ba kma yar ak ~u pm hlcmc hu g ünc kader aynhms öze l hir nrasunna bulu nmnmaktadrr. n u mesere terde n ilk dc fa bahsed cn E.P. Kamoviç k ay det lll i~li r ki, Rus t:trih i isimlcri içindc Türk tabakast ëzel bir yer tuuna kradu. Bir ycrdc ~öyle yazmaktadrr: 'Tater soy lu Ru s knyaz lan bilde 0 dc nli Iazladir ki, simdile rdc herkes so ka kta rasllaJ lgl her T alara knyaz diy or," 150 ]2 Karnov iç' in eumolojik mül ilh,17<J larl, özelfiklc de Tür k vc ya lMIKI soyadln n lmkkm da ki düsünc elcn yanhsur. Engehcev, A ke u ri n, Hu lu ~ c '" Utcsev, Kuda sev gibi scy adlan r un "M ordo v fa milya lan" sckli nde takd im edilrncsi de yanhsur. Fakat yin e ayru älirnln , soyndlannm k ökeninc dnir Jogru intimaller üzcriuc durd ugu ua

rastlamak da mürnkündür.

Tü rk k öke nli Rus soyadlan ilc ilgili en Jegcrli bilgiyi A.rvl. Scliscv vcrme ktedlr (78 , s . 137-141 ). Mese là onun lákaplar uzenn e yapllgl dogru hir tcrc ümes i di kkal çckm ektedir, Bu lgak [rahats tz, akh m kaçlnm ~ insan], Su nrga (kötü adam ) ve buna benze nen ... Scliscv'in, T ürk dunyasmdan geçip Rus lar tnrnfmdc n ku llam lan AI;u', A xmat, Balaban, KUIl, Kasim, Kapc a k, M alllay,l\Iansur, M urat, Sauda k, Kililbay, Romoza n, ~e n'mcl , Ur us ve buna ocn zer ad larla ilgili oJtaya koydugu fikir1cri de ilginçtir.

Tü rk kök enli Rus soyad lan nm varlIg lIla dair yelerincc kaynak bulunm asllla ragme n, bu güne kadar Rus àlim leri tara fllldall bu lllesele ülerine ge n i~ filoloji k iuhal ve an ariz yapllmallll ~tlr. Halb uki bu konuya hil;tllet edebi1cce k ço k miklarda ka)"n" gm bullilldligu hakk mda kesin bilgi veri lrnck tedir.

Türk kökenli Rus soya dla rlllln varltgma da ir kaynaklar içcrisi nde zeng inligi ve hütün Rus ala sÖl 1crini kav rayabilmek hak llllmdan diger 1crinde n farkh olan N .l .

Tu pikov'un (94 ) E., ki R us Özel Ad la n SÖ1JÜ[:Ü ad ll kitahmdan ba~ka, V .K. Ci eagav'u n (104) ve A .V. Supe ranskay a'nin (85) monografi vc bibliyogra fyalarmdan, el yazmalarmdan, hukuki ad lard:tn, di nÎ ka ynaklardan . mukavelclerd en , feodal lop rak sahipligi aktlarmdan da fayda lan mak mümkü ndür.

Adlan geçe n ar~ l mnalara ilhe ola rak bi bliyo gra fyalarda ve ad göstericilerinde Rus soyadla n na ye r veren A .V. EkT.cmplyarski'nin ( 108) kitabmm ve a \lm t 3 ma nda birç ok san de vir hi limsel çah~malarlmn, çe~itli bukuki aktlan n. Rus a~lropo­ nomikasmdan bah sede n oleki kaynaklarm da isimlc rini anrnakta fayua varUIL T üm ho ese rlcrue binde n fazla Rus ism i yer allllaklathr. Onlan n çog unlugu llu ise Tü rk kökenli isirnler olu~lurmaktadlr.

2.

Aynl 1.aIll<llUIa Klya. laym : (15, 16. 8J) ve bn~kn çall~lIIa l;lrI .

0,

'"

4

N,A. BASKAKOV

Kaydermck gcrekiyo r ki. enmolojik urasurm alnr için en önemü kay nak sadccc kcnd i isimlc rimiz ucgi ldir. Aym ~ck ildc, onlann orta yn ç rkmasrm, ncsi l ba ~ 1 vc nesi l scce resl ilc ilg ilene n ötcki ese rlerin V3Tlrgl da ço k müh irndir . Bu manada. Kadi feli Kilap3. ncs il scccrcsinin Sinod siyahis i (VrclIlcnnik)4, Rusya Zcdcgcn Ne sli'n in ~eccresinin IURZN~J krsa kaynaklarmdan ve ba~ka kaynaklardan faydalanmak ge reki r (34. 38 , 113, 119, 123). Bu kaynaklar m eürnolcjik arasnrmalara oe derecc yararh otdugunun ölç üsü. nes il bas mm bir kaide ol arak hang i y öreden geld igi ve ha ngi soydan or raya çrkug mm g ösrcrifmesiy lc ilin lilidir. Aym zarnanda. bir ncsild c n gelen soyadlanmn farkh okunmasr ve onlann kaynaga yakJnhgl. lam Io ne nk çekillcr! gëze çarpiyor.

Hu gibi arasnrrnalann smmm tay in edcbilmek için, temel i olu sn r ren Um u mi Rusya Z('d l'~l'n Neslinj n ~cl'resi (URZN .}, I-XX) ad h ese rde kaydoluna n soy ad lannm VI' nesillc rin tatkik i yete rlidir . Gere kli hûllerdc, arajtrrmalar su rcstnce her bir TUrk kökc nli soyadmm nesil scce resi bakkmda cld c cd ilen bilgilcr, diger ncsil sccerele nne da ir bilgilcrle ka'1lla~lI n laçak li r.

-5imdi, tarihi ctimolojik arasnrmalara yönclik HÎm Tür k k ökenli Rus soy ed lan , ad l gcçe n kayn akla rdaki meydan a çlk ma larihle ri ve onlara da ir cfsanclcrin köke ni. "U mumÎ Nes il -5cçe res i'''ndck i m a ile ögrcni lecek tir.

Ge nel ha~hkta loplana n ve say ~ecc rcsi lle da ir bilgi ler lam11k, gc ni ~l i k VI' klYmellilik ba klm mdan, R usY3 i mp a n llorlu gu' n u n l\1oskova CI'IIlÎ}'l't i'ni n R us)'3' m n T arihinl' \ '1' Es kililiginl' Uair VrI'mc n iki (M .- 185 1) kitablnm o nuncu ci ldiode top lanan mal cryallerlc muka yese edildiginde, sanuncuda yazlmlanml~ soy adlan nm nesil ~ceres i ndcn dah a degerli old ugu gö rülür.

Hu kitabm ön sö7.ünde VI' an a ilàvelen verHen her bir say ad lnm kcnd ine özg ü sa y ~eccrcsi iizcl bir liste ~ekl i ncl e takclirn cd ilmekledir (Vre mennik, s.2) , Hu ö l,c1 lisleierin birincisi ça r Vasi liy Ivano"iç .}uyski'nin. ikinci si ça r Fetlor tvanov iç'in. üçüncüs ü isc çar IV. tva n Vasilye viç'in (G rozniy) hakimiyct Ylllarlllda tertip olunmu~tur VI' hcpsi Uç adeuir. Muhtcme1en Iistc!cri n hcr üçü de XVII. yUzYlhn ilk Yllla n dö nc mine aiu ir. Hu da kaynaklar m bilimsel deger ini VI' öncmini yUzde yOz arllr· makladlr. Çü nkü hu lislclerde csk i Rus soy lularmm, kynazlan ntn ve boyadannt n ncsil temclleri olclugu gib i kayda ah nm l~ l l r (Vre mc nnik s.3). Ay m yerde huluna n bir ibar eyc göre: "Bu nesil ~çere si, her bir neslin kökcnini dogr u biç imde tayin cde bil i r. ~ Bu da her bir làkap ve soy adm m tcmclini ara~lmnaya yard rm ed iyor. Hundan ~k a . adl geçcn "DinÎ Li ste'd e ~, cski Rus soy adlaflmn T atar Knyazlan ile alakah olcluguna da ir degcrli hi lg ilcr va«!Ir. Mesel 5. ~Ce n g i zhan sülàlcsinin ve birçok TalM 3.

Ull1ullli R u .y~ Knyazlafl'n ,n, Zetlcgenleri'nin ve Göçme n1eri'nin Nesi l SeC<'resi kiltlbl. XVII. ""111.0l\lInda 101'1J ' l1m ~ cse,re, (43) .

4.

aÜ)'uk RUI [)e"lel i'nin Nesil Sece'c si ~i. abl . Ncsil!>at' kilabl. ( Ol~ Il lcri li3 an lt~"nln Modova

",,'vÎ bak. 281

1~Ic,i Kollegiyasl''l,1n ""i'''i "c DI ~

TORK KÖKENL! RUS SO)" ADlARI

s

çar lannm ve Knyazlar m'm S moel Listes i'nde yc r vcnlmis nesi l seceren ( Vremen mk s.a)".

Her bir amroponimin bilimsel k ökenini bclirl eme k içiu (~u dur umda soy adla . n g ëz önündc lut ulur) gerekli bir Iaknn sartlar dikka le ahnmahdrr On/ardan binnel . s.i".i mkän dahi linde soyadlarmm sül51cile ili~ k ileri ni izlemek ve c a larm cski sah iplc . rm m mahlasrm (Iakap/ an nr) bulm ak. ay m zam anda digcr akraba isimlerle cla n tar ihi iliskilcnni samamakur. .

lkt nci si, armal ar m üze rindeki akisle ri, resimleri "herald ika kam mlan" yanhVI' sahibinin Dogu n ürk) kökcn li oldugu nu kesinlc snrmek.

mi ile ayd mla tma k

Ûçünc ü yol, ~u vcya bu soya dmm, mahla.~mm sagh kh tran skri psiy onun u bul ma k iç in sû fälenin ku lland rg l tüm Ionen k varyan tlan bir araya toplama k ve ilk asamad a en eski funet ik deg i~lc ri g öz ënü nde bulund urmak su retiylc arastmn aknr, .

Dördün cû yel isc , s özu u ortaya çr k l~l hakkmd a hi lgi verme k. çe~ill i Türk d ilI: n ndc ycr a lan sÖ7~ ük ler le adl gcçcn sözü karstlasnrmak, alrnan neticcye gö~c lakabm, soy admm etlllloloji sine kcsinlik kazandlmlak.

Sülä ledc soyad llllll eSaS1l11 koym u~ o l.ln k i ~i n in geçmi~i göstcrilir. bi r k~ide olarak da ilk ataslIlm Dog u'dan m r yo ksa Ball'clan n H a rdugu he lirtilir. Bali kö ken li soy ad lannm yalJll~lI1da sünüiligc slkça ra Sllarnak lI1 üm kUndUr, ÇUnkî oJllan n b ir klsmlm n T ü.rk kö kenli ola bilirl igi dalia sanralarl ispal! anml~ llr. Fakal Oogu kök enli soy ad lar vc ön adlar, nesirba~ 1 \ '1' sUlàlc tarafmdan tasdi klenmektedi r.

S~l5Ie _kitab mdan a ldlg lmlz bilgiye dayanara k, çogu defa hir takr m soyad lartnm t.ek h l ~ sagda ~ ortay a çlk lrgl likrin i sav unma k mürnk ÜndUr. Bunu dogum armaSl ilzenndckJ hcr aldl ka almnCl1...ri de d(lgrulam aklndrr. Hu, TUrk sUliilc leri aras mda ak. mba olan nesi lleri birbirine bag lamak için kulla nrla n bir i~arcltir. Halta T ürk ha lklan ara.~ mdaki akraba hk ili~kilcri n i savuniin bu s istem Ekim De vrim i'ne kadar ya~lm ~ ­ llr.

TUrk kök en li Rus ai lelcrinin çogu nun ilk alaSI KllI lo rdu'dan ç l kmr~lI r (X IV.XV. as rrlar). Bu ndan da im ö nce orla)'ii çlk ml~ TUrk kökenli Rus soy acllarrna rasllamak da müm kündilr. Ol1larsn lem eller ini ~üphc siz Polo vc!>, Pcçenek, Uz, Tork top lu_ luk lar mclan almakl;ldrr.

11I

. . .T ürk dUnyaslIlda mc vcut lüm soyadlan gene l o/arak dört gruba ayn hyorlar : UlrmCI gr u ba OgUl VI' Poloves nc!>il birliklerin i tem siJ eden say adlan da hilJ ir ve hu nlan n esas ml da TOrk sözlcri lc~ki l etmc klcdir. Ay m ~e k i l cl e bu gruba, kö kcnl erini KlzJlordu'diin VI' nispe len soma lan dtl~mu~ o lan K37.an, KlfIllI. A slarhan, S ibir, Bü-

-

6

N A BAS KA KOV

yük Nogay hanh klarm dan alnus 0 1;10 soy adlnn da da hilJ ir. Bu grubu dah il o lan soy ndlartum tnma nu TUrk këkc nfidirle r.

i kill ci gril ha , sunt bir biçimdc lJ ugu A vrupa sülûlclc rmc hag lana ll T Urk k ökenf soy adJan dah ild ir. Bu tip soyad larmm ilk mafannm Dog u A vrupa koke nf olmast ihtimali vardrr (Yunanistan, ltelya.fsviçrc, Almanya. Ingiltere. Fra nse). Halbu kj hu neslin nümayendcl cri T ürk soyad r tasunaktadrr . Bu gibi isimlcr ya Ruslar tar afmdan verilmis TUrk me hlas tandr r. ya da soy un TUrk kékc nli olmast ile ilgilidir.

Buna 'l'u tcev VI' Cicerin gibi ciddi örncklcri göstcrebiliriz . Yani hu gibi soy adlannm kökü. uniarm Ccnova ve Italya kûkenli olmasrm gösrcnr . Halbuki her iki öme k ~ü rhcs iz Tûrk kökenlidir, Tllt u v örnegi. Km rn-Turk ya da Ccnova k ökc nlidir. Bir Tür k sö z ü olan (genetik bak rmdan Pars söz û) lu t ... Je~i l mcta l [Budagov- I. s.3861 latun 111 2. 11, s.

407 ), Tue Tmli T ürkçe bronz, tune [Rodloff-Hl. s.1498) senct affiksi -éll, .e; T ürk-

<Tc fl/ L'ClI./udzéi , brom: üzcnnc islcyc n veya bronz tienroti ilc mesgul olan dcmcktir [Radlo ff-Hl, s. 14981, Tutccv-tutéc soy udrnm temeli sayrlan /Iltee, lIispelen sonraki dönemlerde görülc n bc nze~m euir. T utee l' $oy admm Rusça söy l e ni ~i ll i ll son hcçcsine dikkat edelim: "lItt:~J-tlfèèy- e'l'.

Nihayel. T utcc vler suJálcsin in ilk ala.~ I. sonralan Türk mahlasl kahul c tmi~ olan hal ya n köke nli Ccnova h olabilir. Türk kökenli Ccnovah da olab ilir. Kln m'da ya ~mn l ~ ve bronz urünleTi tü.:arelÎ vc üretimiyle me~g ul ohllu~ gcrçek bir T urk de ulabilir.

Tu leel' suy adl hakkmda daha inanU lrlÇ1 ihlimaJ tl/léy sözü ile b.1glantlhdJr. ( 112, 1, s.399 ). Manasi isc yahanel aJam. ba~ka sulä lc demeklir. S u da dogrud an dog ruya T ürk ailelerinin kökcnine l'e ortaya çl k l~rn a baghdlr.

-Si mdi de Cîccrin is minc geri dö nclim. RadJoff a göre IR::nJloff-lII. s. 1987J sözünucn IIlc ydana gcl l1l i~tir vc IIwrl<lSI hUYllmak, dagihlluk, sc r pmck riillcrine c ~ ge lrnektedir. Eger èd: kelimcsine er artïksini iliive edersek. geleeek zaman kipinde harekclin adiligini b i ld i nni ~ uluruz. Ortaya çlkan c:ecer sözü, aym zamanda ~cecc rc ~ sözü ile de baglt olabilir Ki , 0 lakJ irde güzel k onu ~llIa} a ça ba göstem lek, st'çme söllu Je kOflu~lflak, gurur d U)'flHtk, kendini larif elm ek manalan na gclir IRadlo rr-lII, s,19891. Buna gOre (h 'u lä kabmdan onaya ç l k m l~ olan Cecerin suy adl "guze l" manasmdadlr. Düyük ihtirnaJlc Cicerin-Cieerov, T urkçc mi ohm tic-èue (cilemck) siizlerindcn ve harekct in adiligini göslercn gdece k zaman eki ·er'de n olu~ ­ rnu~tu r. Ci(,,.r, hayaU:t bir defa ugursu;du kla k ar~ l l a ~ml insana denir. Iiu háldeki nlämeline g6re Ciar-Cicem . Cicerin ... eya eicel'OI' oluyor. Rus sözü d eer-cicero ~'e c

TO RK KÖKENLI RUS SOYADU. RI

7

Tula, ?,"It~v , Tam bov, Ryazan eyalerlc rindc kullamhr ve keskin stJguk. yagl~h veya karl l ruzgar manasmr rasrr. Ayru zamanda, aUI geçen fiillcrlc kokcnce iliskilidir.

Bu tip soy adlan arasmn Kutuzov ismini de dahil cdcbüinz. Tlirkçc këk cnli glf /llz-gu /ur vcya gw u::"gud/lz, çJl d l rm l ~, klUIll~ manalanndad rr. (Budago v H 3.

71)

•

•

Nueklm, Golemje vlcr-Kutuzc vlar sut êlesinin soy ~ee resine dair kaynak larda g österiliyor ki, Kutuzc v soy adm r tasrya nlar, Rusya'ya gelen Gavril ad h gerçek bir Alma n'rn. Büyük Knyaz Alcksandr Ne vs kl'nin tebasr olmasmdan so nra meyda na çrkmrs lanhr. Kutuz ovlar, Gavril adh ~a tlJs m torunu clan FeJor Alcksandroviç Kutuz'un oglundan türcmisl crdir (URZN.')-V, s. 17). Fedor Kutuzov'dan türcmis And rey Mihailo viç Kusuzov'un to runu c lan kadm , Kazan Çan Simconun kansr olmustur.

Bu kadi run kardcsi olan Ananiy AJeksandroviç'in Vasiliy adh bir oglu ohn ustur.

Hcrkesce GoJOTli~ diyc çagJTIlan bu çocugun devarru c lan ncsil, Rusya hanedanhglna hizm cl e lm i~ cla n Gol on i~e v- K u lu zovlar'd l r (URZN ~- II, s.3 1). ÜÇÜIlCÜ gruba, Turk soyundan gclmcycnlcrin la~ldlgl Türkçc kökcnli scyadlan dahildi r. Rus tarihinin çok ünlü birka ç ismi bunlara öm ektir. Kura kinlcr (munasr cÎm ri , h01 l'e hasis ada m olan Türkçe gum g kelimesindcn gclmckl cdir) soyadl. LilOl' Knyan Ged im'in vc Kiev Knyazl Vladimir'in sü1àlesinden gdmckledir. Bulgakovlar (Türkçc hU/Jag , )'ani gururlu. cezbfllid) soyadl isc, kOken olarak yinc Gcdimin vc Vlooimir Svyat oy'a bag!anmaktad lr.

Dördüneü gru ha, Rus kökcnli olan soy adlan Jahildir ki, onlarm tcmsilciler i yinc de Türk kökenlidir, Bu lllesele içinde iki ayn d urUlllla kar~J [a~abiliyoruz. Birind dunlmda süläle nin ilk atasJ gÖslcrilmiyor. sadec e soy oomm T ürk (Talar) kökenli olma.~ma dair ~asit bir i~arel veriliyor. Mcsclä , Slroganol' ve Ros topcin soy adlanllJn suy ~ere­ lennde bu söylcdiklcrimizc rasllamak mumkün. i kind d urumda isc. soy adm m esasml koyan Türk'ün somut adl vc sonrad.1n a ldlgl Rus adl gÖslerilir. Du lür soy adlanna örnek olarak PClrov lar-Solovo vlar, Lconyevlcr, Maly u~k i n l cr , Plcmya nniko vlar, Zagralajskbl cr, Svistunovlar, Uvarovlar vb. göstcrilebiJir. Slroganov ismi Rusça stroga / (kJpJrdalmak) veya w-trog riillcri ile aläkahdlr.

Du kan u hakkmda ~u bilgiler vcriliyor: "Baron Aleksandr Sergeyevi ç Strogonov Ruma Imparatorlugu'nda Graf, Tafar sül:î.lesinden gelmektedir. O'nun babaJarl Hrisliyanllgl kabul ctt ikten so nra Spridon adm l ahlll~tJ r. Tn:rü bcsi vc cesa relÎne, ha lkm itimadlnJ sagla masma kar~ l l lk, BUyuk Knyaz Dmilri l vanoviç Dan5koy tarafmdan O'na Rusya ordusu llda yaple r bir rüthe verj[mi~t ir. Spridnn 'un lorunu Anikiy Fcd ~)~o­ vilj Stroganov, dalia sonralan Solil'iccgutlsk ~e hri n e yerlc~lIIi~ vc burada tuz fabrika SI aç m l~ t l r. Rusya im paratorlugu larafmdan S ibirya'nrn bazl bölgdcrinin i ~ga linde O'n un fevkaJadc rolii olm u~lur~ IURZN-S-L s.33-34 ve H. s. 16J.

NA BASKA KOV

8

Ros topc mlcrin sece rosinde. bu soy aduun Kmm -Ta tar k ökenli oJrnasma dair

bir Jipnot vardrr. Pa kat suy udnun tcmeli nî olu stunm mahlasm (Iäkap) Turk «cgil.

Tarnbo v vilûyctinin bir Ichçcsinc ait bir SÖl gibi kullumluigl J a açrknr. Rus vit êyct SÖZU olan w5tol ' c(f kl. Tambov'du r oteeey, razi nya , "luk manasmda knl lumhuu kra<J u (Dal.I V, 5.78): " Kont Fcdor vasilycviç Rostopci n zeng in 'Je ünlü bir soyd an get . mckt edir. Güvenili r arstvlc nn kaynak larm da gós teriliyor kit Ros ropca lakabr ile me~hu r o la n Kmm Tatan Bori s Pcdoec vjç Büyük Knyaz vasily Ivanoviç'm yanm3 Km rn'dan get misti r. Onu n torunl an Rostopcin lcr, Rus ha ncdan hg ma hizmet crmis-

lerdir" (URZN!'; -lV. $.12).

I'ctrov-So luvovlar, I'lcm ya nniko vlar, Za grajskilcr, Svis tuno vlnr, Uvarovlur gibi Ru s köke nli so yadlan tse kcnd i secerclcnni Turk ad lann dan olusrunnus. bu adlann esasi m koya nlar isc k ökte saklanmrsur.

Ncsi l~m ln

svy aduu tasdiklc ycn T ürk adlan nm sece re tennde n krsa ömeklcr

verelim.

Petro vla r-Snlovovlar: Scccrclc ri. knyaz Fedur O lgoviç Ryazanski'ni n knyaz11k d önemin de . Büyü k Orda'd an O'nuu himaycsine gel en Mir za Banr'dan bash yor: "Va fuz torenind en gcçip lurisliyan hgl kabu l etu ktcn so nra. 0 Mcfod iy athm alnus ve onun og lu Glc p Batc rov iç, Büyük Knyaz Iva n Fedoro viç'in hü kümdarlrk dü ne minde yü ksck hoyarl lk gilrev ine !e lÎril mi~tir. lsm i geçe n G lep Baturo viç'in toru nunun og lu Mi haylo Pet ro v 5010vovo 15 Yl1lOOa Ce rn(.gov pol kunun kOIl1Ulam ol m u~tu r. Dn un klZl Proskofiya M ihaylovna Ça r lo nn Va.~i lyc: viç'i n ogl u i van Ivano viç'lc cl/ le n m i~ tir ( U RZN~- II, SA7). Petro vlar-So lo l/o vlar' m gerblerinin (arma lan nm) üze rindeki o k, hilal yc sckiz kö~cl i YlldlZ, hu a ilenill dogu kö kenli oldugul1 un ikinci ispatld lr".

1'e lro vlar-So lo vovlar soyona akraba olan Leo ntevlcr, kl' k1crini bir kaynaktan almaktad lr. O nlarln soy ~ece rc lc ri nde yaz lyor ki, " Büyü k Onla'dan , Büyük Knyaz Fed or O lgoviç Ryul.ansky'nin himayc:sine MUl7...a Batur adil bir ki~i geld i. Va ftiz meras iminden sonra O'na MefoJiy ad l yerildi. O' nun og lu G le b Baturiç. Knyaz Iva n Fe doroviç RyaLan sky'nin ya mnda boyar gü rev i aldl "l URZN~- IV , s.30 ).

Bu kay nak lan n ispallud lgl gihi, Pclrovlar-Solul/ovlar vc Leo ntevlc r'in Büy ük O rda ile haghhklan, onlar1l1 urnumî armas mda scmbo lik o lam k soy nip nl gih i kaydedi hn i ~l i r. Bu n i ~ n m ta.w iri ~öy l ed ir; ~ Dört hisseye bölü n m ü~ kalkan ve hu ka lkam n ol'tasmd a ba~ ka bir küçük kalka n vard ir. 0 da bi r hat ile ikiye ayn l nll~tlr. Yukan klSlmda yer al::l n mavi satlh üze rinde sckiz kö~ l i pirinç )'l ldlZ ve pirinç hilà! vardIr .

Hilál , uç lan )'u kan halar biçim dcdi r. A~g lda kabn allll1 sal lhta ise haça benzer iki o k yc r le~mi~ l i r. Ok iarm uçlan , alt iki kü~eye dol1ru yönel m i~l i r. Birinci ve dörd unc ü klslll1J a ma vi (Le o lltev k r'in arrnas l) vc klrl111Z1 (Pclrov lar-So lovovlar' m ilrmas l) salIhla r1l1 her bir inde tabiat tasvirleri ve bu 1cvhalan sag elinde tutan pirinç bir sur et vardl f. Ikinci vc: üçü ncü h ,lmd a klnl1l1.1 (Le ontevlcr'in) ve m avi (Pctrov lar5010vov lar'lI1) sallh larda arka aya klan Ozerinde d Urmu~ iki altm as lan figiiTÜ vardl r

TÛR K KÖ KENLI RUS SOYA DLAIl. I

9

ve yanlan nda y ukan kaldlfl lrl1l ~ krhç g ötü nme ktedir. Kalkam iki ~ i r ( Petrovlar, So tovovlar'm armasr) ve ik zc nci {Lecntcvlcr'm arm asr) Iutmn ktadrr" (URZN~-IV s.

30 ve 11, 5.47).

Mal u~ k i nler'j n ~cçcrcs i nde söylc kaydedil iyor: " Mil tu ~ k i n l cr nestm in tcmcl ini aten Arbau~. dini vaûiz meresimmee n sonra E vsevie m ad uu a l ml~ ve 6768/1260 yrllar mda Orda'dan Büyük Knyaz Aleksa nd r Ne vsky'nin yamna gelmis nr. Büyük Knya z O'n a malikane vermi s ve vali tayi n etmistir. Arbaus'da n Hiremi ~ clanlar da ha so nrala n Matyuskinlcr ismiylc arulnus ve Rusya tahu na hizm ct ctmislcrdir..." ( U RZN~ - I V,

s. 24).

Mntyusklnler soy adrnm kökü Arbaus. Çagaray sö zü arbay-arbag -d an meydana gel m i~ lir. Bunlar, al da lm ak, yala n, suikast, mecbu r etmek, maslahat, Itsrlda ma k gib i mana/ara ge len sözfe rdir. Hcyecan, i~ ve h areket ifade ed en I..'u-c;, iu-ü . ckleri ila ve ed ilirse arbaJiu , arbagsu. arba H'iu biç imleri ni ahyor ve d ola n dl nCl , ma slaha lçl, s u ikas lçi anla mtanm kazamyor. Bu SÖZ, Rus difi nc ad aptasyon asam a.' . smdan gcçmis ve arbmvsuf hälin i alnusur.

Aym kabiledcn ola n Plcmannikovlnr soyunun sece rosinde gösreri hyo r ki, "Büyük Knyaz Konsta ntin'in hàkimiyeti yrllan nda Saltane iç Yandougand T reg ub, D lula nov \ 'e Aspa g b~ta o lmak üzere bin do kuz yOz ad amrna yer veri ldi. Vasm y'in And rcy Vas ilye viç adm da bir og lu vardl ve herl.:es O'n u Plemyannik ismi yle ça glnyordu. Bu k i ~i n i n torunla n Rus tahtma hizme t elm i~l c:rd i r~ ( URZN$-IV. s.3 I). . ~ ~1ta n.e iç Yand ougand Trc gub soyunu n en büyük atas mlll ad l çok lOr an la~ l ­ lan blr ISHnd lr. Saltaneiç rütbcs illden , özel Yandougand adJl1da n ve Rus 1.1kabl ola n Tregub'Ja n ol u~mal.:tad lr. ~ecercde bunlara il;ive o larak bin dok uz yüz ask er in isimIcri de verihn i§tir.

Sa lta nc:iç rülbcsi ArapÇ'a kökenlid ir ve su lta n, pad Î!jah, h ük ü md ar manaSl11l l~ lr. Ald lg l -eir ek i ile Rus telaffüzünc uyg un hale ge liyo r vc "vatilna ög ül ve nn e k~

gib i ozel bir man a kazam)'or: So{lan+ tir. Öze l YanJou gand isrni, Türk (Og uz) kö~e n l i iki keli menin b i rl e ~m esi ll den dog111 u ~t u r; Ya/III (yen i, ycniden ) ve dogwl (d oga n, m e,}'d ana gel en) , y a llU dol an l)'cn ide n d oga n , ,}'en i d ogan ay) biç imin i a hr...

IBudagov. /s. 748].

D i)'/all ve Aspag asker rut bclcridir. D iyfall kclim esi, tahrif c:di lmi~ da ve II/a ll sözlerinde n ol u~ m u~lu r. (fatarca'w Il /a ll. ç agatayca'da OY/WI ~ kli nde k i SOZ,

gcnç , hiz m ct çi ma nas mdad lr. At oylall, at baklClsl manasma gelir. Diy lan süzü KInm Tat arcasl'na dil ay {ul/ biçi l11 indc geçmi § olabihr.) Ba~ka hir ihtimalc göre, diu lall, dl1ld ya ll sözlcrinin lemel anlaml b a~hk , ba § gi)'im i, dehil gc süz lcrindc n gelmektedir (Budago v. l, s.404 ). Biri nci illlimal daha inand lrlCld lr. Aspag isc, Farsça'da ispah, sipa" ya ni al. a th a sker mana Slna gcl mektetlir...

NA BASKAKOY

JO

Plcmyannikovlar soy unun Dogu kökenli ulrnast ihtimalini, üzcrinc o k ve hilál i ~ le n m i ~

arma Ja kuvvetlendirrnektedir.

Zagrujsklcr soyunuu seccrosind e yazry or ki, "Büyiik Knyaz Dm itry ioannoviç Don skoy'un yanma Orde çannm güvcnilir sahs r Isaxa r gclmisü. Vaftiz mc rasiminden sonra Büyëk Knya z'tn yakuu olmus, Onvrij admt atnus YC ona toprak saltast verilmistir." SÜI.Ü ed iten Gav ril'in oglu Anton Gavrilov iç valifikte çahsmrs ve Knyaz'm val isi Dmitricviç, onu n soyadmm Zagraj sky yazrlmasm r emretmisur. Zagrajsky so yundan rureyc nlcr Rus tahnna hizmc l eumslerdir (URZN$- JV, 5.33),

Zagrajsk1cr scyumm atast lsakar'm ismi, incil'dcki (Bibl iya Iyakc y'un ogullanndan birinin isminden gcl mektedir. Iukov'<Issa xar". Jis's'akar. [branice'de crncge göre emck hakkr geurene dcnilir. (S'akar, yan i cmek hakkr, m ük afat.) Bunun ben zcrlerinc Hris tiyan ve Mü slümanla rda da rastlamak mümkündür. Arap lat . Farslar, Türkler vcya Arap-Fars kökenli ha... (hu-sh. gaza p h) ve Fars kökenli xwar, .. xor... imxor .. (hrrs h), Kazakç a'da izasor, yani öfkdi (Budago v-I, s .I92).

Bu gruba diger soy adlaruu Ja ilávc edcbilir iz.

13ogdanov ism i içiu, "Dogdanovlar soyu, Touzak Nc1yudov (BogJanov'un oglu) 7088 /15RO yrhnda sefur suylula n nm mans eervelind e . maasm mik tart ile göstcritm i ~ tir" ( U RZN ~ -IV ,

5.3 I ).

II

TÜRK KÖKENl.I RUS SO YAlJLARI

Goroves'rcn türeyen ncsil, X, s.22). Gotovsovlar sülälesinin sayfaya bakrrnz] ve öze l Asmet Arapça asrtlt Ahrnad... (mcshu r )

zamuula Gotovsov soy adr i1e umlnusur ( U RZN~­ atasuun adr, Murza rütbcs i (bu konu hakkmda 14. isminden olusmaktathr. Büyük ihtimailc Axmct, isminin tahrif ohmmus biçimidir.

Timasevler ailesi , Rus tahnna çcsitli rütbelcrlc hizrnc t vermi s, Zadcgan rütbcsi de alm rslard rr. 7122/1614 yrh vo sonr alan. hükümdar rarafmdan yüksek vazifelerIe mükûfatlandmfmrçlurdrr (URZN~ -IV, 5.75).

Timasev soyadr. Rusça bir özcl isim olan Timofcy'dcn dogmu~ olabilir. (Samimiyet belirten "aziz" sözünün anla mdast olan Timosa..) Pakat hu ihtimal zayrfur.

Su du rumda. söz ün somma bir -in cki ilêvc cdiliyor ve Timesin biçimini ahyor. Beska bir iluimal ise, bu sözün esastnm yabancr oldugudur. Bcnirn düs ünceme göre hu Türkçe bir söz olabil ir.

I Sonuncu ihtimale göre. ctimolojinin csasmda Tatar köke nli tiyma - azizim , b irkanhm sözcügü yatmaktadrr. Samirni mana katan -s cki ilavc editmee IUYll1as,.

yani arizlm anlamnn kazar unaktadrr. Ta tar antroponomindc bu soy adimn degi§ik biçimlcrinc srkça rastlamak mumkundur. Mcsclä Tumasev, Tuvmascv vs. Tatar kÖ- • kenli Tima~ev'in, Rusça lelaffuza uygunla~llfllml~ 0lrna51 ~a~lftlcl deg ildir.

T o u1-a k ismi, ya Türk söz û olan tozak (~i~ , lüle, gül , bitki ü zerindeki Iüle), ya da Tatar vc Çagalay SÖ7.Ü olan ... tusag kclimelcrillden dogmu~tur (Budagov-I, s.392). Klpçak 5ÖZÜ olan IlIsag... (ik i ya~lII da ko)'un) kcl ime silldcn de gelm i~ ola bilir (BuJagov- l, 5.394). Du versîyo lllanl an her biri özel soyadllllll lemelini atabilir-

Uvarovlar sülálesinin ilk atas l Mincak Kasaev, knyaz Vasily Dmitrieviç'in yanma KlZII Orda'dan gel mi§, vaftiz olduktan soma Simeon ismini ahlll§ur. On un David, Z ioba, Orkan isimli ogullafl olmu~lur ki, daha sonralafl Onlara Orinkoy ve , , Uvar isim leri takl lml~tl r. David 'Jen Davidovlar ve Mineakovlar, Z ioba'dan ZlobinIer, Orinkoy isminden Orinkinlcr, Uvar ismindense Uvarovlar lüremi§!ir ( URZN~ ­

di .

V, s.33).

~crbac ev soyadl , Kmi Orda'dan Rusya'ya gelen Pcuor Salta adh phslIl de vami olan soyuan gclmcdir. ~erbacc vler Rus lahtllla hiz.rnel e tmi ~, hükümdar tarafm-

dan 7122/1 6 14 Ylh vc 50nralan çe~itli ~ek illerde mOkáfallandlfllml~lardlr (URZN~­ lIl , s.97).

Saltan sözû, Arapça'dan bildigirniz sultan .. (h ijkü m d ar, p ad~ah, !iah) sözünde n gelmektedir. Sa ltan sözü, Svislunov soyaJmlll teme linde yatmaktadlr. Yine KJZIl Orda 'dan aYfllma bir ~alli s olan Sa ltan Svistun'dan türemi* olanlar, digerleri gibi 7 114/1 606 Ylh ve daha sonralan Rus tahuna hizmel elmi~lerdir (URZNS-lll, s.4R).

Go to vsov 50yadl, Bi.iy ük Knyaz Vasi ly Vasilyeviç Temnin'in yalllna gele n ve daim sOllralan Yunan-Rus Jinini kabul ede n, vaftiz lllerasiminden sOllfa Pctr adllll alan Murza Atmet (A ~lllet) adh ~alllS tan kayn aklanmaktadlr. On un And rey adlllda og lu ülnlU~t u r ve ona Gotoves làkabJ l akl li m ~t l r.

Erkek Öl.eI ismi olim Mincak, Karluk ve Klpçak dillerinde yaygm olan bir süzcükten türem i~tir. Mesalá Özbekçede muncug·muncag ... kl )'ll1etli ta~ bo yu n bagl, ta kl demcktir (98-1, s.99 ). Oagls tnll Kumuklan 'nm konu~tugu dilde de mundi,agmuncag aYlll manaYl ta§lr (Budagov-.Il, 5.268). AYlll anlamda Kazak, Karakalpak dillerinde mO/lsag, Tatarca'da ise mijilléaq kelimelcri vanhr. Burada mijyun boyun sözüne, qyanlll adm l bildi nneye hizmct euen -cag eki getirilmi~tir vc boyu nbag l anlaml yarat llml~llr. Buna bcnzer türeme ekle rine , digcr sÖ7.lerin ve soyadlanllln olu§umund a da rastlamak mümkündür. Gol -cak örnegindc, soy admm kökü ·cak ekidir ve ncticede Go lcak aJI dogmu~tur. Bu duruma harp terimlerinde daha çok rastlalllr.

Mese lä Gon, GOllCak dizlik. Rusça bir soyadl olan Ko!cak , bir terim ola n go lwk sözünden Lüremi~tir. Poloves knyazl Koncak 'm ismi ise , Türkçe bir terim olan goncak sözcügOnJen kayn agllll ahm ~t l r.

NA IlASKAKOV

12

Adaptasyon sonucu. munóag-myncag söz ü, Rusçada minenk kclimes ine dönüs müstür. Yukanda göstcri1en Kolcak ve Kon cak isimle ri ile karsrlasnrtlmca. hu soyadmm da K1l1J Orda'dan R us knyazmm hizrncunc geçen bir kisinin sülälesi ile

deva m etligi anlasr hr.

Minca k isminin T atar kökenli olmast ihumali de yükscktir. Min-xa l, xa l lekesi de mektir. Sonuna -cag ek i gctirili nce aziz lemc biçimi otusuyor (sami miyet ifade eden hitab) ve mincak adr ortaya çrkryor. Bu bic erke k ismi dir vc öze l sekilleri vardrr. (Yüzde veya elbise ilc örtülmemis digcr uzuvlardaki leke.) lkinci özel isim Kasay , Kasaye v soyu nun ternefini olust urma ktadrr ve T Urk kök enlid ir. Bu olus umu n iki ihtirnal i vardrr. Kazak di linde asil ka hraman rnanasma gele n gasa-betyr kelimesi vardrr. (Arapça'da xa~ ... ya ni terniz, öeel, hakikî 'Ie batur Mongole a bahadur-bogahr..) Bu kelimeler Rusça s öyleyiste Kasay seklinin es asmr olustura bilir 'Ie özel adm meydana gclmesine sebe p ol ur. Öze l er kek ism i KlYS.. Füzulruin eserinde de vardrr 'Ie Mecn un'un adidrr . [kinci etimoloji k fikre görc, Kasay sözö nun esas mda Ara pça qavs ... kasun ay mda meydana gelen 'Ie burçlarla, yrldrzlarla ilgili bir ter lm sözc ügü yatmaktad rr (Budagov- Il, s.80). Bu rçlar 'Ie yrldrzlann isim leri, daim öncelc ri T ürklcr tarafmda n özcl insan isirnlcri §ekli nde ku llamlrrusur.

Mcselä , bueawly, Buzcv bu rcu, qozuly, K oyun burcu. Buna göre, qaws sözune bir sexlenis. hitep eki o lan -ay ilave ed ilince ortaya çikan Qa vsay sözünün, Kasay isminin baslangtç varyann oldug u anlasilryo r. Bu ismin devammda Kasaye v soy ad l olu§uyor. ~eccrede ras tlad lglrnlz Orkan crkek ismi, Mincak Kasaev'in og luna aitti r.

Hel1eyden önce ken di ism i ile abartma an lam l ta§lr. S u söz ya T ürk, Km m-Tatar kökenlidir (árkäll, ya ni ev li olma.)'an, bekar ) ya da Türk.Arap kökenlidir (a r ka n, à r kà n.•• yani da yanak, direk). Su sözcük, so nralafl Rus söyleyi§inc uygu nla§tlflla-

rak "Or kan" §cklini alm l§tlr.

Ork an ismi nin kökenine da ir ba§ka bir ihtimal daha vardJr. Karma§lk bir Tatar söz ünde n o l u§m u~ olan, temiz, iyi, kutsal manasmua ki aruw.. çagalayca'daki ~ ekliyle aryy ... (Iemiz, ho§, iyi kutsal) (Budagov-I, s.33) .. Xan, xap... sözc ügünün manas mm "hükü muar" oldugunu biliyoru z. Aruw Xan tabiri, Rus uilinde Orkall §cklini alml§tlr. S u ihtimal, Kasay ismin in esaSl ile be nzerlik tc§kH ediyor . Xa§... sözü, AralXiad a temu , hakikî an lamlanndad lr. Çok öne mli bir ar§ivdcn edi nilen bilgilcre göre, Büyük Orda'dan Rusya'ya geIen Iztvela t isimli §ahls, vaftiz merasiminûen sonra Karp ism ini alml§tlr. Onu n i van Sova isimli ogl unun devaml olan lar Sovinler soy adllll la§lmaktadl rlar (URZN~-X, S.88).

13

TÜRK KÖKENLI RUS SOYADLARI

Savinler sülälcsinin ilk atasmm adr, Rus dilinde tab rif edilmistir, Aslen, lzzaiDavlat scklinde telá ffuz edillr. Arapça'da bat... hürmet, itiram manasmdadtr. Davlat kclimesi de Arapçadn 'Ie zenginlik, sa llana t anlamlanna gelir.

Nihaye t dö rdüncü vc sonu neu gruba dahil ola n soy adla n T ürkçe köken li isimlcrd ir. Bun lara be nzer soyadlan nm 'Ie familyalann Ruslar tara fmdan tasmmastna rag men soyadlarmm esasuu atmrs set nstenn büyük bir kisnu, Kizrl Orda'nm çöküsünden so ma ortaya çrkan Türk hanh klan r un 'Ie Türk soylu halklarm uns uriandtr.

A§agJda gen is aç rklamalan yapr laca k ola n soya dlannm ternelin de Türk unsu rlan yatm aktadtr. Analiz1er srrasmde , yahu z temelinde Tü rk unsuru olan soy adlan üzer inde durulacak nr sülálenin sece rcsi 'Ie 0 sccercyi devam etti ren aile ler g öz önü nde bulu ndurulmayacakur. )

IV Arasurmatann birinci maksadr, suyadmm öz ünü 'Ie ikine i anlarrum tahlil etmektlr. Aynca bu islmlerin Türk kökenli adlar 'Ie lakapiar ia olan müna sc bcrlcri incelcnecektir. Bundan baska, arasurmular kend i suurlanru asip, he r bir somut soy admm ' tarihî kökc niylc ilgi1cnecek, digcr soy adlan ile olan akrab ahk ilis kilerini göst errncye çahsacaknr .

Nadir olarak, su veya bu soyad rm temsil eden salus lar ikinc i ayn bir köken e de sahip olab iliyo rlar. Sahip o lunan birbirin den farkh bu kök enler arasm daki akrab ah k il i~ki leri de aç lklanacak tlr. Geçmi§te öyle §eyler ya§anlyo nn u§ ki, feOOal (de rebcyÎ) ismin i kend i nesline verdigi gibi, sa hibi o[d ugu köyün tüm sakin1crine de vercbi~ liyorm u~. Örnegin me§hur Rus soya dlar mdan Go lisin, Gaga rin, Kurakin, Kropotkin gi bi isimler , feodallerc ait soyad lafldlr. Bunlarm dl§lIlda bazl eks ik Rus soya d lan, geç mi§i ded n olmaya n ye ni Rus soyadlan ile bcnze§cbiliyo rlar. Mcsclä "Bas ka kov" soyadmm tarihi Kmi Orda'ya kaûar uzamr. Daha so nra ortaya çJkrnl§ lfikaplan da vardir. S . Darm ispatma göre, baskak sözü nün sadece tar ihi bir önemi olmaYlp, "Ha n'm göste ri~i ile T atar müvekkilligi ni yapa n, vergi top laYlp nezaret i§leri ne bakan" manaSI da vardJr. Bu söz Vyatsk eya1ctinde cesu r, eevik manasmda kullamlmaktaûlr. Aym zamanda olu mlu veya olumsuz insan ili§kileri ni de ifade etmekted ir (Dal-I, s.52).

So mut Rus tarihi soya dlan mn kökenlcrini deri nde n, ayrmt llar la 'Ie devam h biçi mdc ara§tlnnak, baljka soyad[an ile akrabahk ili~kilerini ortaya çlkannak geleeege hizmet anlam mda bit i§tir. Tari hî analîze örnek olarak biz, Baskakov ismini n kökcn ini, akraba hk ili§kilerini, zaman içindc geli§imini, hangi kökten 'ICsoydan türedigini ara§tlraeaglz.

-

14

NA. rlASKAKOV

Baskakovlar, kök enlerin i Zubov 5 ismi ile aym sece rede n nlmakrad rr. B u scce renin tcmc lini isc, Krzrl Orda baska ki Amuxan atnnsur (Turk, Mogol özcl crkck ismidir, A I/IUT YC xan sözcüklcrindcn tcsckk ül ctrnistir. Ahayca'da A mur sözü, dünya , ba rrs, bans scve r, sa kinlik, isfiraha t, muvaffaki yet, sa ki" anlamlannda olup, amarxan SÖI.Ü, sa do ve ha fif manalarma gelmek tedir. Epik kahraman adr Amursanaa ilc Mogollardaki amar· sa ki n, olullliu kcl mcsini kryaslaym. Rusçada tahrif ohmmus scktücrt vardrr; Amragan, A mraga l, M iraga n gibi..). Anurxan isirnli ~ah ls, XIII. yüzyrhn ikinci yansmda KIZIl Orda Ham Berk e (Bu rgay) vc McnguTcmirxan'm Vlad irnir scluindc yesanus vc hizmct c tmistir. i ~ b u hizmet Alexand r Yarosla voviç Nevskiy'nin ( 1252. 1263) hákimiyeti yrllannda vc orta nca kardc si Yarostav Yarastovo viç (1264- 1271) i1e küçük kardesi Vasily Yarosla voviç'in (1272 1277) knyazh klan dönc mindc gcrçc klcsmistir. Bu dönem de Vladimir ~ehri Büy ük Knyazhk'm merkezi sayrhyor, schrin knyaz r isc "Bëy ük Knyaz " kabul ed i!iyordu.

Bunun yam m a K1Zl1 Orda'mn elçisi, "vladirnir'in Büyük Baskaki'' unvamm ta*lmakta idi (64, s.22-23 ), Rusya'nm kuzeydogu ve gü neybau eya let1erini n tüm baska klan , süvari kara kuvvetleri. feodallar vc soylular onun egemc nligi ve reh berligi altm -

da faaliyet gösteriyordu.

Vladim ir Bas kaki (Amargan) "Büy ük'' srfanyla amhr, 'd igcr baskaklar ona "Büyük Bas kak" ~ek l i n de hitap ederdi. Diger baskaklar çqitli ~ehi rlc rdc "Baskakçllar Te~ kil átl" ol u~turlllu ~lu . 1284 Yllmda Kursk Knya7-hgl'nm Baskakçllar Te~ kil átl ik Axma t'm i li~k iler i olm u ~ , bu i 1i ~ ki1cr 0 Ylllann salnamcsine k ay dedil m i ~tir. RostOY vilaye linin Vladimir baskak ma verd igi bir raporda tesadülÎ bir kayda raslhyoruz, Kay nakta, Rostov bas kaki Kullubuga'm n ö lümü gösteril lll i~t i r (64, s.20) .

Km I Orda Baskak Tqkilátl'nm kcndi tarihçesi vardIr. Cengizhan'la ilgili eski Mogo l hikàyc1eri vc dcy imlcri ispal cd iyor ki, Mogo llar KmI Orda Dcvle ti'ni i~gal ctt iklc n sonra, buralara kendi valilerini tayin c lm i~ lcnJ ir. Bu valilere "ta nmaCl" veya "daru x.aCI" de nilmek teydi. Her ikisinin de harfi manasl "müh ür sahibi, mü hürcü" dcIllcktir. Tereümed c isc mana "müh ür vuran"~c kl i ndcdir. Kim mü hür vurursa, ona mühür sa klaya n dcniliyordu. (Tanma sözeügü mühü r, (amg a veya daruya sözeügü ise mü hü r!e ye n anla mltla ge1iyor), Sözü n sonuna -CII ek i get irilincc , sanalla mc ~gul olan ki ~i yi ifade ede n yeni bir söz türemi~ ol\lY0r. Tanmacu, daruyaclI ya ni m ühür '''u ra n, m ühü r cü.

Arxm. Palladiy, tanmaci ve da mxaci kelimeler inin manaSllll ~öy le izah ediyur: "Ogooaem ta rafilldan yaratllm l~ idarenin ismidir. Tamuaellar yabanc l milletlerden, meselá Türklcr'dcn ',Ie Kidanlar'dan ibare t alay lara komUlanh k eden Mogol habereilcrinden tayi n cdi liyordu. Alaya lanmaCHun tayin edi lmesi muharebe .m asmda 5. !lak. " ~ uss kaya Slarina- 1876, eylül, •. 173-174, Aynca 149,

~.65J ,

T ÜRK KÖ K ENL! RUS SOYADL AR I

IS

o luyor, Mogo l ordusu ter kisilá h eUigi orduya kendi ordus u g ibi baktyordu. Rusya'da isc Ianmaci knvranu, Das ka k kavrat m scklinde tarif cdilmlstir. Da ruxu cr, metinde t ..m macr sözündcn ayn yazrlmrs, ay m anlarnda verilrnistir. Daruxae r, Cc ngizhan'm bir idarest olm ustur. Çin ta rihçileri bu kelimcyi Çincc kab ul ediyor, cj a n-ln guau kelimcsindcn rüredigin i iddia cdiyor1ar. Manast m üh ür sa hib l, dam ge er de mck tir.

Gerçck ten de Çin'de rnühür sahibi, gcrckli evra klan mü hürleycn kim sclcr va rdr. Asrl görevlcrinden bas ka bu safuslar, nüfus sayrm ve kayda alunt , yaba ncrlarda n ord uya askcr toplama islemini, posta islcrini ve topla nrr ns vergilcri saraya ulasnrma yü kümlülüklerini ycrine gctiriyorlerdt''. (70, s.255-256), Du r ug (damga) meslegi , Rus di n ada nu M itropolit tarafm dan üç kavra mda tarif edilmek tedir. Schir, köy ve nahiyeler de Tokta rr us'm göçmen feodal BekXadj i'ye buyrugunda ve 794 yrlmda (bicrî 139JJ92) nahiyele re ait müracaaua (l9, s. 15) isbu kavram lura rastla mr.

Tim ur-Kutl uk'un kent feodali M uhammcd'c hicrr 800 yrlmda (1397/98) m üracaau va rdrr. Burada da hili köy daruguuun isminden bahscdilir . Saadct-Girey'in yer li fe odale buyrugu nda isc dahilî sehirler darugu hakkmda malu mat vardrr ( 19, s.JüI I ).

Da r uga -darga görev i ve bu terimi KIZII Ord a'da ço k meshut id i. Bu XI V, yUzY II belge lerinde ve fermanlarda, 1432 Ylh na kadar olan sa lnamc!crde kayded ilm i ~lÎ r (PS RL-XIlI , s. 15). Bu terim XVI. yüzy J1a kadar Kmm 'da da rnuhafaza edilm i~, ajan memur ma naSI ta~ lm l~ tlr (5, s.468 ve 534) . lJ a l'll ga .daru ga ve lal/man -tUn mac u lcrimlcri iran'da da m c ~h u r o lmu*tur ( 120, s. 64 -68). Daha sonralan KIlII Orda ve Rusya'da tanmal:: u-darugal:: u terimle ri Türk ( Klpçak, Poloves) kelimcsi baskak ~ekli nde ku l1 a m lml~ t l r. Bu Kalka usu lü i1c _ iera cd il m i~ti r, yani Busgag-Baskak (Bas- mühür vu r ma k anlammd adlf). Mogollar için de aym manaYI ta*lyan darugacl ve lWIIIWCII sözlcri yard!.

A.A. Se myonov, bask.uk tcrim inin Poloves ktikenli old ugunu söy1üyor vc PafnUliya sa lnamesinde *öylc diyor ; "o.. kàfir Ayaryan lar birbirlcrini Poloves di linde ba skak d iye çagm rlaro.," A.A . Zimi n, baswk sö zünün Polovcs kökenli olmad lgml iddia ede rek Pafnutiya Cet yi-Minei salnamesinde yer alan bilgiye göre , (b u sc1 name Vassian Sa nin tarafmdan lel'tirlcnmi~tir) bask ak tcrim i Poloves deg il, bir Talar-Mogol sözüdür.

Nitek im, da ha sonralan A.A. Semyonov'un iddiasmda hak h oldugu ispa t cd iliyo!". Bc1li oluyor ki, KIZII Drda Hanhgl'nda saray nüfüsü Klpçaklar'dan ve Polovcsler'den olu~mu~ tu r. KlZlI Orda'nm hilkim d ili Klpçakça olmu~tur. Mon gollarm yük sck vazifelerinde J e K lpçak vc Poloves ler bulunuyordu. DaIm sonralar, Dogu Avrupa'YI is!Îlà e ttiklcrindc hàkim d ile sahip oI 111 u ~l an.hf.

, ~

16

N .A .IJ ASKAK OV

Baskak teruni. Krpçakiann Polovcs-Kuman tanhl eseri clan Codex Cuma nieus'da da kaydcdilm i ~lir. K. Gry onbckin , yazdlgl s özlükte baskak s öylc t ürcümc etmckteJîr: BtlJKllK! U IIs.~ka cmü rgf'rmeist(>r. Gou verneu r (rector), veya mer , vall, guhl;' r1llllur ( 116. s.52). Du sü,lüktc has fiilinin izalu da yaprhnaktadrr: llas-b asar, drucken, tretc n, yani mühürlemek, basmak ( 116, 5.51-52).

Uask ak rcrimi (Baskak, ...bir knY3ZI" idare sisteminde hanm komi seri ).

Pars dilinde J e yayg m kullanrb msnr. Baskak lerimine eski Ukrayna (Siruc psis, 120f'. Bulgat baskak . Polyak baskak; Çe ~ baskak: d illerinde de rastiamak m ümkë n-

d ür. (Fasmcr-l'dc. fcnmin yan h~ tcrcümesi venlm istir.]

Krzrl Orda HanlJgl'na air yarhklar. Baskaklar'm yüksek Mongol 'Ie Klpçak aristokratlannda n tayin cdildigini, gëre v bakrrnmdan knyaz 'Ie harbî komutanlardan daha yukan scviyede olduklan m ispar e tme kted ir ( 18).

Baskaklar'm Rusya'ya tayin editme ten 124crh yrllard an soma b~lan ll ~ur .

S.M. Solovyov' un verditi bilg iye g öre, onlarm Rusya iç islcri nc pek az et kisi olmusIUr. Aym dururna i ~gal edi lmi~ digcr ülkc lerdc de rasrlam ak mümkü ndür. " Rusya Knyazhgs'm kcndine baglaya n" Krzrl Orda Hanh gl. daha sonr a öze l savasçr-bas kak destelen otuuurdu. Komut anlan ise Mogol savasçr aristokraûan arasmda n seçildi, Tüm Baskak tc~k il allan , Vladimir Knyallgl'ndaki Büyük Baska k'a bagl lydl (40 s.6 1-65).

Baskakiar'm görcvleri ~unlar idi: t ~ gal ed i1mi ~ araz inin ahalisinin c mniyclini sag lamak, kanunlan savunmak ve korumak, nüfusu belirlemck. yabancilardan orduya asker toplamak, vcrgi gclirlcrini mcrkcze aktann ak. posla i~lcri ni ko ntrol ctmek (64 , s. I3 I).

1290 Ylhna kadarki Rus salnamelcrinde Baskaklar'm faaliycllc rine dair gc n i~ bilgi vardIr. Baskaklar'1O faaliycli kuzeyde. özellikle de Rostov Knyazhgl'nda daha sÎstemli vc dc vamh ol mu~ l ur.

Nilck im, Rusya'nlll ba~ka vil:îyellerinde de Baska k. Baskakovo, l.Iaskac ismini la~ lyan birkaç kö ye rastllyoruz. Yaroslav vilayctindc Uaskak Uaska cn ovo, l.Iaskak gibi isimler la ~lyan o n köy bulunmak tadlr. Yaroslav vHayeli, tarih içindc e n çok Rostov Knyazllgl'na bagh kahl1l ~llr.

Daskako vo köyüne Tvc r vHayeli 'Ie Ka~insky bölgcsi de dahil edildiktcn sonra (Uglicskiy traklinua), bu zincirin halkalafl tüm Yaroslav vil;1yetini kesip, Uglicisky bülges ini, Romano. Boriso-Gle bskiy, Danilovskiy 'Ie Lyubimskiy bölgclcrinc Ul amr. KUlcydoguda'ki Baskakovo, Vologodsky, Gryal evsky vilàye llcrindcn dc 6. G.I. X~limoncn k o'non bildiri,i

TÛ RK KÖKENLI RUS SOYAOLA RI

17

eç rck, Yaros lav'm suur lanna ya km olan Baskakovo, Totem sky ve Suxo n bölgc lcrinde son bulur. Rostov Knyazhgt'nrn bu bölgclcrinde, Baskak tugay lanmn yerlestigine dair bilgile r içeren çokça kaynak me vcunur (64, s.S8).

AA. Zi min, Baskakhk hareketinin XIV. yüzY lhn birinci yarlSma kadar yasadlgml ispat eunisur. Aym yazann yazdrklanna gore, sonuncu salna mede bu tarih 130S kabul edilmistir (40, s. 6 1-6S). Bu durum, Rostov baskak i Kutlubuga ve onun ölümüne dayandmhyor.

Rosto v Knyazhgl'nlO çev resinde ve Tu la'da XIV. y üzyrhn ortalan na kadar, baskaklar 'Ie yüebaster hàkimÎyet sürmüsnir. XV. yûzyihn onalarmdan sonra, arttk onlann ismine kaynaklarda rastlayamtyoruz, Baskakhk sistemi, kcndi Iaaliyetlenne kendisi son vcrmijnr . Baskak larm, kuzey Rus cyalctlerinde hüküm sürmemis olmalan dikk at çe kicidir ( 19, s.43) .

Nihayet, Baslmk scyedmm tanhl gcçm i ~i Kizrl Orda Hanh gl'nlO valilerine kadar uzanmaktadrr. Yukan da kaydcdildigi gibi, Baskakov ve Zubov soyadlan mn mevcu t soy scc crclc rinc dayana rak ~u karara gelebiliriz ki, Büyük Vladimir Baskaki. KIIII Orda yö ncrimi nin tayin ellÎgi Amirxandrr (Rusça söy leyi ~lC Am ragan. Amra get, Mi ragan)_ I.N. Elcanin ovlar'm (37. s. 10- 16) ilk atast Anur xa n. va ûiz meras iminden sonra Martin ismÎni alml ~ll r (I:ikabl isc Zax:lliy idi). Bu p hSIO Iva n MartlOo viç isminde bir oglu ol mu ~1U r (inokax Pafnutiy). i van. 147S'de öl m ü ~tU r. Ollun ismi, ~m u kaddcs­

lerill" SltaSlOa 154O'da kaydcdi l mi~ lir. Ollun oglu olan ivan i vanoviç'in (bu $Oyun sürdürenin ) de iki oglu ol m u~tu r. Baskak läkaph Nikila ivanoviç'tclI Baskokovlar soy a<h tü rem i ~ti r. Nikita Ivanov iç'in karde~i Yakov tvaroviç',en ise (Iakabl Zub 01m u~tur) Zubov lar soyadl türemi ~t ir. I.N. Elcanino vlar soyu nu sürdürc n Baskako v 'Ie Zubov soyad lann m ol u ~u mlan na dair bilgÎlcr içeren kaynaklarm büyük bir klsmlmn yanh~larla dolu oldugu. ba~ ka kaynaklarca ispatlanmaktadlr (49 , s.6S)7.

Bu soyadlanmn ilk atalan na, öl.clliklc de birinin ortak soyuna uair dik kar çekici bilgiler mcvcullur. Vassian Sanin. hu ncslin ~ccercs i ik alakah olarak PafllUliya adh bir salname yal.lm ~lJr. Paf1/utiya, Volokalam Patcrkin 'c mal edi lmi~t ir. Dosifey Toporkov tarafllldan XVI . YÜlYl1 ua yaz l l Jl ll~ olan hikaydcrdc PafnutÎy hakk mda bilgilcr vardIr. Borovsko manastlflmn Pafn utiy'i anlalan (jilyclcr csas mda yazllm l~ ­ tir) hikayelerden de an l a~l hy or ki, Pafnuliy kökcnini Km i Orua baskaklan ndan almakladlr (44, s.98-9 9 'IC 45, s.125-160, 225-231).

Dosifey Topu rkuv lanlf muan, Volokalam Palcrkill'dc kayda ah nnll~ Pafnutiya hikàyelerinu en , daha sonralan Vassian Sanin ue istifadc e l ll1 j~tir. Yan.h klan arasmda Martin isminc de dcgi n mi~t ir.

1.

Rossk~y~ SI~rina

dergi.i , Eyliil 1876, s_ 113· 174..

N A BAS KAKQV

18

TÜRK KÖ KENL! RUS SOY ADLAR I

Pafnutiy. hu hilgilcri bahast Martin'dcn alnusur. Martin, Borov ski'ni n es ki has kakla nndau dn. Bu konu yla ilgili olara k. Pafnuti ya jit ycsindc de bilgi vardrr.

Scccrede , Pafn uriya hikàyelcr inde vc on un gü ndc lik1crinde bürün tarihî kayitlar d e g ~ t i rilmÎ ~t i r. Gu ndeu kten vassian Sa nin terl ip etrnis tir.

A. A. Zimin, Maniu'in uugulll tarihini tahmint de olsa ya7.1)'nr. Martin'in toru-

Bnsknkov vc Zubo v soyadln nnm kükenine yönclik bilgilcr arasmd a gözc çarpan en karmasrk kaynlara gö re. vaftiz mcrasnninden sonra Amirxa n bir tara nan Ma rtin aduu ahrke n (i .N. ElcanÎnov 'un yaYllllaolgl secere tari hi), di ger tara ftan da Zaxu r läkabim a hyor. :;iayet ötcki basr mlart dikk ate ahrsak (N.M. Karam zi'nin Ru sskaya Sta ri na dcrgisin de ya)' lIllalugl secere tar ihi), Amirxan'm vaftil ll1crasimi ~dl,'n so nra Zaxar adrm ald lgl ortaya çrkcr. Bu duru mda n, soyun sece redc yer ala n bir kolun un un ululd ugu anlas rhr. Unulula n "dahn" sahibi, Amrrxan'm oglu Mart m'di r.

O nun da Ivan Marun oviç ismin de bir og lu elrnustur. Bu ki ~i tse Pafn uty'nin dcdesidir. Pafn utiy'nm gündcl igindc bu konuyla ilgili çe~itli bilgî1c r vcrilme ktedi r (44. s.I 18,119) ..

nu I Mayrs 1477 yrhnda ÖI1l1 Ü~ lü r . Yani I'afnutiy 1394 yrhnda, Barovski yokmlann da k i Kud ino vskiy k öyünde. 0 kad ar da varhkh olmayan bil' a ile nin çocugu o larak dog mu~tu r. Yin n i ya~ ma gelmee (14 14 Yllmda). lIpkl bir monarx gibi sa çtm kesnrmist i, Bu bilgile re dayanara k söytenebilir ki Martin, babastrun söz icrmi XIV . yUZYIh o senlau ve X V. yüzYlhn ba~lar mda i~ilebi lird i. Bu yrllarda Mart in'in ya~1 doksanm a lnnda ola bilirdi. Oysa XIV. yuayitm yin n ili yrllannda n önce dog mu~ olamaz.

Derne k oluyor ki Mart in. Ivan Kath e'mn çagda'ilarmdan birid ir. X IV . a..rm y innili Yll1armda n ënce dogmayan birisi, 0 y dlarda bas kakhk gö revmc de getinlmis 0101' m azd t (40, s.64).

Buuta ra regmen. Pefnutiya'mn bàbasr Marti n'in vaftiz merasiminc dair A.A. Ziminï n lakd im etl igi tarihlcr gerçekle uyu~mamaktadlr. Pafnutiya jityesindc mev c ut clan Martin'in vnfuz merasiminin Ilaun'in öliimündcn sonra gcrçck lc~tirildigi ~klindcki bilgi lcrc göre. Zimin'in verdigi tarihler kusku yaratmaktad rr. Bati lse biIindigi gibi 1255 Ylhnda ölmli~tür. Bclki de adl geçe n vaftiz merasimi. Martin için degil de , unun h1\oosl o lan (Pafnuliya'nm dedesi) Am lfxan için yapllml~tlr. Bu saVI, vaftil. mcrasiminin gc rçcklc~tiri ldigi larih ve AnHrxan 'm gÖfCv yarlgl 1250- 1290 Ylllan dOl tasdi Uemckledir. Bu dönemde, A mirxan gerçe ktcn de bir vaft iz merasi · m inden geç mi~ vc Zubov lakab lOl alm l~llr. Bu nu a'iag1da yer ala n cümleler de ispat· la rnaktadlr: "Zubov soy lulan , ya ni Roma Imparator lugu'nun kontlan, Amlrgal 0011 eski ve me~hu r bi r familyadan gcl mek tedir. 0, vaft iz merasiminden son ra Zax ar ism ini a l m l ~ vc 123Tde Vladi mir'de vali görevinde bul unm u~l ur. Onu n loron lan olan ilya ve Afanasiy Zubovlar çar M ixa il Fedoro \'iç tara fmda n, gösterdikleri sadakal ve hizmet kaI1lllgmda münasip ma kam larla mü kàfall and mlml~l af(h r" (URZN:):-I1.

So nuçta ula'i"glmlz nokta. Pa fnuliy'nin babasmm Mamn. dcdcs inin ise Armrxan old ugu gerçegidir. Bëylccc 0 devri n lüm larihi olayla n kronolojik bakun dan gundelikte kcndi yerini a hnl~ oluyor.

Küçük ogl unun varis olrnasuu ve tüm topraklann, ara yurdunun ona kaldtgrm anlata n Mogol söylcncelcrine dayamrsak, Baskakov ve Zubov suyunun daha onccki üstünlüklc rini hipo tez usu lü ilc lespil e lll1i~ o luyoruz.

s.25)

Bu soy adl an nm temelini alan iJk ki~i Amlrxan olmu~tur (Am lragalM iraga n). Am lrxan 1237 Ylhndan dogm u~lur. Bliyük Vladirn ir Knyallarl dC\"finde, 1254-1290 Yll1ar l aras mda (Ya roslav Vsevoldoviç'in ogul1an A leksandr Yaroslo vovi\, NC\'skiy'nin (1252 -1263), Yaros lav Yaroslovoviç'in (1264- 127 1) ve Vasi ly Yaroslavov iç'i n ( 1272- 1277) hàkimi yel Yll1an) nÜ)'ük VI.a d im ir Da ska khgl va1'ifesinc ge liri l mi~lir. Rus yJl1lklannda n da an la~l ldlgtna go re Ami rxan 1257 Yllmda Bü)-ük Vladim ir BaskakJ olmu~tur. 1268 Ylh na gc 1i ndi~inde arllk Yaroslav Yarosl avoviç ile birl ikte No vgorod 'd adlr. 1255 yl!mdun son ra (B atl Han'lII ölümünde n son ra) vaftil olmu~ vc Znxar adllli ah m~t l r.

Plalon A1cksandro viç Zu bo v'un ~eccrcs i noe ~u bilgiler yer almak tadlr: "A dl geçc n Plalo n Alehandrov iç Zubov 7 ~ ubal 1793 larih inde, Rom a i mparaloru ikinci Frans tara fmda n Kont ünvalll ill,' mü k äfatl a n d lfl l ml~\lr. 2 Iiazira n 1796 1arihinde ad lna knyazh k dipl omasl d Ü7.c n 1cn lll i ~lir. Bu dilllo llla lllll sureti bu gün ar~ ivdl,', Gem l-

.5eccre'Jl,' A min an'J an sonra, O'nun en küç ük oglu olan Mart lll'in aUI gl,'çme kted ir. Mar tlIl 1290 Yllmda dogm u ~, XIV , asrm yirmi li Ylilannda Boro vsc ~l,'hri n­ de bas kak ol lll u~ tur. Bu had ise lerin gerçe kligi ni O'nun torun u ola n Pafnut'y Boro vskiy'nin g ündc1îgi de ispallamaktathr.

di' de saklanmak tadl r" ( URZN~- V I, s.4)8, Adl geçc n ~ecercue hir tala m a n 1a~ l l l11 a z lara fiar va rUIL Öy lc ki, Anllnan'm (Alnlrg at ) Vl adi mir'e vali olara k gclmcsi vl,' Zaxar ism ini almasl 125 7'de deg il, 1237'de olm us gihi göstc r i hn i ~ti r, Bu kaYlt YIlhk larda da vardlr.

I.N. Elca ninov'UII yaYlmladlgl ~ccc rl,' dc M artin'in oglu ivan M arl ino viç'in ismi geçmek ledir. Du k i ~ i , bilindigi gibi Pafnul iy'nin J ed esi îtli. Aym ~cccrc d l,' ivan M art llloviç'in Borovsky'de , Kutlino v köyü nde or la tlerl,'ccli bir m ülkün sah ibi uldug u da gÖsleri lmc ktl,'d ir.

8. Z"bovlaraile, i ile Hgili <.b haknp_.u mh b i l ~ i i, in bk~. 41. 115.1 18.

Martm'in og lu iv an îv anoviç, 1345 YIJ llldan lincc dug lll u~ lu r. Bü yük bir ihtimalle unun bir dl,'gil, iki og lu olmu~lu r. I'arren lvanoviç vc Ivan i vano viç isim leri

20

N.A. BASKA KOV

TÜRK KÓKENLI RUS SOYADLARI

I.N. Elcaninov'un yaY1l1 1auIgi secc redo yc r almakmdrr. Par fen lvano viç dalia 50nr313-

yrhnd a AG, Orlovla , P.B. Passekle, F.S. Baryatisns kiyle, Ropsi nskiyte bekcilik c trn i ~ . lir)9 lvan Adam o viç B. ( 1799-1SO I, I. Pavel hákimiycti dönemin de amiral ol m u~ tur), vb...

n Pafnutiy'nin rahibi olrnustur. Günócligin aym bölümündc Parfen'in rahip olmasryla ilgili genis açjklamalar vardrr. On un hayann m gcnçlik yrllan hakkmda gu ndelik te s öyle hir ii r i~ vardrr: "Pa rfcn rahip hayan yasryonl u.." (44, S., 119)

Bas kako v vc Zubov soy adlannm kükenfcrine dair bir takrm heraldika kay, naklan ve e vraklar vardrr. ~u veya bu ann arun kalkam dördc bölünmüst ür ve aym renkred ir, arka plànda ise sagd an sela ycrlcsim ~ kli lakdim cdilmistir. Ann amn gcnel e1eme ntleri ~un lardlr: Krhç, hiläl. kolçan; Zubovlar'a air armada zambak, Baska. ko vlar'm armasrod a isc maviye ça lan moe rcnklcr h äkimdir . Armalar m bas ka çe~ i lle . ri de vard rr, Zubovlar ve Bas kakovlar'a alt bu arma lar arasmda beiirg m Iarkl arda vardlr(URZN~-XV IIl, s.5 vc XII, s.48 ).

Pa fnutiy. Ivan Maru noviç'in ag lu. Martm Zaxarov jç \IC Za xar'm ( A llllrxan) torunodur. 1394 veya 1395 yrhnda dogrnusrur. Dogurndan yinni YII kadar sonra ' 13 14 yrlmda gündcliktc de kaydedi ldi gi gibi rahip gibi saçuu kes l j rrni ~ ve Pafnutiy ad m. a lm l ~h r. 1 MaYls 1477 tarihinde, 83 yasmd ayken ölm ü~tür. (Bu tanh I.N. Elcanino v'a göre 147S'dir .) 1570 y rhnda "mukaddcsler" ci lllerinc ismi dahi l editrnistir.

Ivan Marnnc viç'in ikmci oglu o lan Ivan Ivanoviç'in de iki og lu olmustur.

Baskak läkap h Nikita lvanov iç'ten Baskokovtar scyedr türemistir. Zub läkaph Yakov lvanovjç'tcn isc, Zubovlar sc yad r türemlstir.

I.N. Elcaninov'un secere analizlerinc görc Baskako vlar sülalesi ü ç kolda takip ol unuyor : Amman sülálcsi (nispetcn eski oland lr), Zaxar sülälesi ve Aleksey sülälesi. A mrrxanlann b~langicl XIII . y ûzyrla kadar uzamrken. d igu ikisi XVII. yuzyuda ortaya çlkmal..ladlr. Baskakovlar soyunun tanmrms isimlerindc n ~u n lalm och çokca bilinmek tedir: h 'an Seeres B. (Roslov soylusu arxiepiskop 146S), llya l vanoviç B. ( 1549 Yl hndaki Isveç sefcrinc katlima), Vladimir Ivanoviç B. (1550· 1554 Kazan scfe rinin komulam), Ivan B. ( 1550 kl ~uJda yapllan Kazan seferinde öl m ü~, ismi Mosko va Uspensky Kiliscsi'nJc ki mukaJdes bir zemi ne yazl l m l~tl T), Andrey Ivanov iç B. ( 1611'dc Po lonya krall S igizmund'un sarayma c1çi olm u~lu r), Evdo kim Ivano viç B. (1633 YIIJnda Kuznc lsky'ue ve J aha so nra Pclme'dc ko muta n ohn u~luT), Andrey Pe triviç B. (163S'dc Krasnoyarsky'de ve 1652'J c Narim'de komuta n ol mu~· lur), Mihil Mihailo viç B. (1669 'J a Smolensky'de atlcllar m baK lsl olmu~tur) , FeJor EvJ okimo viç B. ( 1648 Yllmda Borisoglebsky'dc komutan, 1650 Ylhnda Pokm vsky vc Sav ve Zve nigoroJs ky'de, 1651·1 652 Ylilarmda ise Kuwetsky'de komulan ve çann sefe r d am~malll), Ermolay Mihailoviç B. (I 667'de Valuyka'Ja kom ulan, 1667'dc bi nha~l ve Moskova allcllan nJn ba}Çlsl), Slan islav Vasilyeviç B. (fobolsky'nin yaz l' h ba~kanr, ça r Iva n ve Pcl r Alckseyeviç'in gözdesi), Grcgury Ermolayoviç B. (1696 Yllmda AlOVyakmlan nJa öl dürül lll ü~ tü r), Alcksey Petroviç B. ( 1720 Ylhnda Iran'da aja nllk, 1723 Ylllllda iki bin a.~kerl i k bir kuvyetle Güreü krail Vahtang'Jn Ozerinc gönd e r i h n i~ yine l 72)'le yüksek mahkcmcnin üyesi Ol lll U~, 1724'lc mana stlrlan n ge· lirlerinc rch ucrlik ctl11i ~ ye Sinodlar'm o ber SaYCISI ol mu~ , 1740 Yl llnda Anna Lcopol· doy na'nrn ha kimiycti slraslIIda Reyiziya KolJegiyasl'nlll idarecisi, 1741'de ise S IIIU Icnsky' nin yalisi (ll m u~ t u r) , Vasiliy Uregoryeyiç B. (Sud islav dyoryan larlll,111 millet 'IC' kili, yal lflmlar Uzerine Ekalrilla Büyük KOl11 isyollu üyesi-l 767), Mihail EgOfO Yiç B. (I' robrejensky alaYlnda görcv al m l ~ , 11 1. Pelr'in hapscdilmesi o laYllla kafl ~l nt ~t l r , l 762

2J

v A p gJda analizle ri yaprlacak olan ü ç yüz farkh soyadr, gene! armalardan seçilmis o lup, kay naktak i siralemaya uygun biçimdc arasunlacaklardrr. Bu scyadlanmn analizlcri, ctirnoloji ve ihtimaJlerle srmr luhr. Her bir soyaJ mm, Tu rkçe ve Ji ik r Dogu dillerinden al mml~ kö kleri uzennd c Iikir yürutülecek. ili~kileri genelde Tür k dili acssmdan yaprlacak nr.

Tür kçe kökenli soyadlan en çok Kw l Orda, Kazan, Astarha n-Kmm banhklanndan ahn an isilllierle veya vaftiz törcnlerindcn sonra ve rilen yc yayg lll o larak ger.;mi ~ i Tü rklcre dayanan Rus ailele rindcn alman l1ikaplarla baglan llhdlrlar. (Farkh ka. vimier aras lnda yapilan c vlilikler sayes inJe Rus, Peçenek, Polo\'es, Tatar ailelcri ka· n ~ml ~lardl r. ) Aym zama nda kom~u cografyalardan ve kühürlerde n aklarJlllll~ T Urk kö kenli soyadlari da göz önUndc bulunJ urulacakllr.

Köklü Rus a ilelerinden g.:lcn biTinsana \'crilecck bir Türk çc lakap, 0 ünlü h~iyle cbedîfe~ k, onJan lüreyen insalllar için bir soyadl olarak kalacak, söylen i~lc

ufak tdek deg i~ i k li k lc rc ugra~a da 0 soyadl , kaynagl o lan Türkçe làkapla her zaman yarhg ml sUrdüreceklir.

Verile n lákap, ad l geçe n p hsm ~u vcya bu baklmdan varhhgrna olumsuz'elkide bu l un m u~lu r. Verile" lakaplar çog u hallerde grarnalik ma na bakimmda n ~u vc' ya hu ceheti gösteren isim, kcyfiyct bilJiren slfat ..eya fiilden tü re m i~ slfat ol m u~t ur.

Rus soyadlarm m ancak bir slfallan ol u~ lUgu fikri, ihlimali yc tasa vvuru (67), es ki Rus soy adlannm anali7.1cri s lrasmua isp.tl edilememektcd ir. Halbuki soy adlarr. nm her biri herhan gi bir lilkaptan t ü rel11 i ~t i r . Bir takrm can lr kaynak larm ispat e ltigi gibi, Rus làkap lan çe~ it li gramatik hiçimlcrdc I..c nd ini g östc rm i ~ , slfm gibi güsleril9.

Kapsamh bi!gi için bl<. 31, '. 1{}.16 vc %,

$ . 190..192.

l 'üIl.K t- Ü KENU Il.US SO Y A UL AR I

N A 8A SKAKOV

"

mi~l i r. Aym sekilde ad bild iren stfal biçirninde, say. ve fiilin halle rindekt hiçimlere J e ractlamr . Bu c ürnlcnin hir tak.m çcsulcri ve manala rr dik kate atmrnazsa, bu söylediklc rimit- daha J a kcsinlik knznnacaknr.

lf crhan gi bir soyadnun etlmolojisim ara~ ll mkc n lákabm hang i s özdcn Iüredigi ni belirlcmc kte zotlu klar ortaya çrkaca knr . Daha son ra soy ad lan d irekt dcliil. geni ~ kapsamh bir yünlcmle arasnnlu ve soma kullantllr. Bu ~ kilJc sözun gcrçck vc rnccazl manalan ortaya çtkar. Mccazt mana birçok hiç imde kcnd ini g ëstcrebilir.

Böyle durum larda t äkabm hangi mccazr manadan lünx!ig ini helirlcmek kola y olmaz. Üleriode ça h~ ll an sözun tüm meeaal manaten bir araya gctiri lir. Lä kabm otusumunJa manalarda n hangisi nin ctkili olJ ugu ancak tahmin ed ilebilir. Bu 'iCkilde oluson rahrn ini d urumlar tarihi kaynaklar ta da birazcrk uy u~abiliyorsa gerçc klik kazanabitiyor. Eger clde bu tip kaynaklar versa..

Bir takrm Rus soy adlannm ya zjhs mda mevcut olan ve bizim de secere kitaplnnnd a rast ladlg llnlz lákaplann analiz terini vcriyoruz. En cs ki üç kay nak olerak, bir ~ecCl'e l ilal)] vc iki lisleden Iaydalundrk . Sinedal Kütüpha nesi'n dc , 860 uumuruda saklunan vc XVlI. yü zyilm ba ~ 1ar m da. Vasih ~uys k i 'nin çarhkh zamanmda knlerne a h n m l ~ bir kitahm rhsm da. r. Fedor lvanoviç'in çnrllgl dö ncmindc , ikinci si isc Ivan Vusilycviç'in çarflg l dönemindc tertip eJ i l l1li ~ vc XVI. YÜ7.YI IJa kullauûnus olnn t\ ve B listelerinden yararlamlrms trr. Bu kaynaklnr, cski JI~i~ lcri bakanllglllll1 ó1r~iv in ­ de (Vremeonik), ~i md i ki SSR I devle t ar~ i v i nde sa klanmaktadrr.

Adl geçe n kaynaklan en aL al mamizi ~u noktalara dayandlrabiliccgi z. Ou kay naklarda n (arldt olarak, tüm boyar vc knyaz hî kaplarl. onla rm babalarmln ve deJ d crinin lakaplan , soyadlan 1787 Yl lma kooar tcrlip cJ il mj ~ digcr ~cere kitap lart nJ a kaydcdi lmi~ti r . Ama ad l gcçc n kaynak lan n hiçbi ri 1787 y'l md:m so nra d üzcnlc nmi~ rapor larda bÜlünüyle kaydcd i l melll i ~lÎr.

TUm Rus lfikaplan , yani eski Rus ~ccTe kitapiar IOJa rastlOOlglllll z listelerde gUldügümü1. Rus Iäkaplau anlam bilimi bakllluodan apgldaki g ruplara bölünüyoT:

2J

7.

Gü nlük yasaenla il gil i csyalnr, i~ malzemeleri, giyim kusurn gibi kunü rel materya lle i li ~ ki l i fûkaplu r.

8.

Kisinin rnizac r, güzlc takip cducbucn bare keuenn e ya kl ~ l 1(l lrOl ~ läka plar.

I. AKRABALIK ILlSKILERI, IIERIIANGI S iR MESLEKLE M Ü NA S E8 ~"'1 BILDIREN LÁKAPLAR.

A, S ilk, tabaka mensu biyeü, ekra bahk läkaplar:

il ~ki leri,

clogum yer fcrt ile i1gili

a) Çe~i lli këke nlere dayah Rus lákaplaru v nuk (1 10)10, Odi ncs ( 1OILS irota' (188) , Mesamn (18 1), Tvereun (1 13). h) T Urk kökenli lfikaplar: Buldir (26 1), Konçey ( 190), Xa ramza ( 116), Ad;'~ ' (243 ), Kitay ( 117, .samaxay~ ama lm ~ a max aya (56, 148), Sa xov, ~a xa vs koy (53 ). Me lik ( 114), J\.Ielixov, J\.lIyukov- ( 168), Sk ripcy (69), Koenbey (1 13), Kere nbey ( 113), Tas hk (170) , K uda~ ( 128), Kante mir ( 127), Bazar (1 18), Kor çma (127). l.I. Sanatja ilgili Iflk:lp ve suy udluru

a ) Rusça kökenli çe~ill i lfi kaplar: Kuznes (45), .lelda (99 , Dal-I s530 j~ldak, sohak), Kologriv (lOS, Oal-II, s. 138 Kologriv : Hizmclç i, u~a k ). Buniar arasma di n aIlumliin vc d inlc iigi lcnc lllcrc ail isimler i de ek leyebiliriz: l\1it ro polil (87). Dux (53). Ol)c()iya ( 173), Cud o ( 181), Ce rt (95), Ver iga (256 ). Rusal ka (183).. b) Türkçe kökenli läkaplar.

8 ar~ : (69, Dal-I s.48) Çalm CadlrlOl kuran hiLmclÇÎ. Ayn ca Baranov'a gÖle, Türkç ede barG/, Ara pçada [a m ll'" hizl11elçi, çöpçü m anaL.m Ol la~l r.

llaskak: ! 17, Da/-I s.52) Hamn crnrinde çah:tan. \'crgi luplaYlp sa raya ula~lJT- . makla yükümlUvaii veya Talar ja ndarmasl.

I.

Akra ballk i l i~ kiler i, hcrha ngi biT i ~ ile miinase beli bildire n läkaplar.

2.

K i ~ i n i n iç düoyasml, olumlu ulumsuz larana rtm an lalao làkaplólr

3.

K i~i n i n dl~ görünü~ üne. vUcul yaplsma y a kl~\I n l m l ~ làkaplar,

4.

Herhang i biT hayvaOl n veYil insiInlIlbedcninin bazt ktSlllllann l çag n ~ll . rilll làkaplar.

Ratrak : (9 1. Oa[-I s.54) Batrak, para karylhgl IUl ulmu* hi,.mclçj dcmck tir.

Ballr-Volga nchri sahille rinde, gcmi lerin bo~al ltlmas l ve yüklenmesi ile tI1e~g u l olao i ~ç i l e re Ba/"ak adl veri lirdi. 11jrkçcdcn gelen ~ kcl imcsi Kazak, Klrglz, T Ölkmen d ilkrinde ~CC S U T, kahrama n" ma nalan nda da kullalllltr. ~G üç l ü " rnanaslOda ki SÖl C Rusça -(Ik eki ilá vc cd ilirsc maklak, mastlak kclirncleri ortaya ç lk.ar (f asrner).

5,

Hay vanlarm, Yl rllcdan n, ku~larm vcya hap rMII1 aJ lan ilc ilgili IOclofo· rik isimlcrlc bcnzqen làkaplar.

JO.

6,

Bitkilcrin adlan ile ben zc~cn làkaplar.

l'nmU lcz!crdc )"cr a]a" baglln<l ~ "u mnralnr. "Glindclik"dcld ~cccre snyfalan m göslcflllcklCdir. 13u I ~bpla r, i,mi g~ç~n IdUpln Ö" isimicli ilc bcr"bcr ,·~rillllckled ir. tv"" Vnuk, SCInt"n Sim l" . Pelr Mq nni" giN .

.

N,A. BAS KAKOV --"'==="-

26'-

8 . insanm özü ndek i olums uz özelli kl er in i gcs tere n lakapla r :

a) Fark lt kökcnlcrdcn ge len Rusça Iûkaplar: Xoluy (43), Glupoy (48 ) Jila (49), Kisloy (5 2), Glazatoy (59 , ~e rra r ohnaya n), Neucka (65 ), Dunya (Dal-I, 141 )...

Go rd oy

(67), Nely ba (71), Ryuma (69, Dal· IV, 123), Suüxa (72. 243. Dal· IV

TÜ R K KÖ KENLf RUS SO YADLAR I

27

Kokor, Kokera (69), Ko kor (159): Rus vilàye tlc rinde rasrlamr sözcü klerdendi r: kokara. kokor, ko ko riga (Kokor ev).

.,' '.i' ··' ,

.'

.

•

,

'I

Dal-U s.594), Zioba (92 ), Neveja (92) , Zajiga (1 14, Dal-I s.578), Bezobraz (114).

Kohba: (146) Kökeni ni Türkçe galoba, galahahk: sözc üklerinde n ahr.

Ya roy (96) , Koloma (9 1. Dal·1I s. 140) Kutixa (96. D al-U s.22 7). Yrl o (98, Dal·I V

Koplrya: (4 9) Ku gucad aki kopiryala sözcugüyle i l i~k i lidi r.

s.(68), Istoma

(109), Bezum (1 17), Golodnoy (14 3), Obumal ( 1907, Dal. Il

da (259) , ~ u kol (254).

~ uka l (96), Xod ir (237, Dal-IV s.557)..

Ou Iäkaplar arasmdan l\tuxort (59),Yarov (50) , K oloma (91) , Yurlo (9 8), Durek (235) ve Xod ir (237), Tü rkizm'e ait kabul ed ileb ilirler. Fakat bunun için ge rekligi kadar ispatlay tct ka ynak yoktur. b)

T ürkçc kökenli lákaplar:

Ba hm a t (38) Beleutov (17 1) Iákaplan Türkçe k ökenlid ir. Ash habe rci, söz ge zdiren anlamlarmdadn (Batamarov, Beleutovï.

Bol va n: (94) Tü rkçe pa/wan, Farsç ada pilhtawan seklin dedir (Budagov-l, s.323) ve "dögü~çü , asker'' anlamlan na ge lir. Rusçad aki totvan sekli ise tahkir anla mma gelir (Palivancv).

Daxd : A rap çada

baxd. T ürkçcdc baud, "basis" rnanasi ta!jlr (Bax rlov , Ba-

kulev).

I

Ko lokuta : (189) T ürkçcdckl qalag sözünde n gclmckrcdir (Ka/akutskiy, Kata'. ' ~ kutskiy], .

s.650), J ox (92 , Dal-I s.536), Baba (85 ), Xitr oy (86) , Durnoy (88 ), Oblyaza (9 1,

s.628), Durak (235) , Lyanun (2 37), Dolba (24 1, Dal s. 460 ), Cer lo k (254), Rezfa-

.

Kuraka: (81) T ürkç edeki gurag-kurak s özc üg üyle

i l i ~ k i l id i r

',I

'. '

(Kurakill ).

Kutuz: (186) T ürkçedeki , gutut-kuduz sözc üg ûyle iliskilidir (KutIlW v) Telelyasr (65) Türkçedeki rilla-i s özcüg üyle iliskilidir. Birbiri yle "kavga et~

mek, söv üsmek" manasmdadn [Radle ff'a g öre).

•

Sn vor: (179) lsviçre'dc kull amlan svar (aglr, güçlü), Rusçada sroVl)'(sog u k~

sen, siddetli), Kirgrz ve Kaza k lehçclerinde suvony-savar (sen, acrkh ), Farsçada ·se: var-sevor-su vor (enr . sü vari) s özc üklcrind en geldigi tahmin edilmektcdir (Su ~·orov).:

,U~a k : ( 152) T ürkçe sözc ükrur (Ui akov).

CegIok, Ciglik: ( 108) T ürkçcdeki cegoloq (asabi, hrrsü ) s öacugü yle ili ~ki lid ir (Cegfokov) .

,,

~ a rap : (9 1) Arapçadaki

.. ~

farab sözcüg üylc Hiskilidir. Türkçeden Rusçaya geç-

mlsür (~arapo v) . Rus cyaletlerindc sarap • saru fursuhk [Dal, IV, s. 62 2]... Arapeeda sarap... "Içki" anlanu ndadrr.

ll uhga, Buhxa ( 104), Bufaga ( 17 1): K öken i T ürkçe bulquy sözc üg üd ür

"Uyusrnaz, hareketsiz" gibi manalar la~ l r (Bulug in). Rus vil àyctlerinde buldtga söz ü "vurdumduymaz, cuhi!' anla mla n nda kullarultr.

11I. K I ~ I NJ N DI ~ GÖRÜNü $ü NE, VüCUT YAPISINA YA K I$ TI R I LM I~ LÄKAPLAR: A. K ökündc çiçek ism i, çlçekle i1gili ka vram bul unan làkaplar:

Bu lga k: (8 1) Kökcnini Türkçedeki bulyag sözcügündcn ahr: Kururlu, issev-

mcz, gerizckah ma nas t vard tr (Budagov).

G od un : (93) Türkçedeki gödiin s özündcn gelmektedir. "Akrlsrz, d üsünceslz" anlam muadlf (Godunov).

Da~ l k: (66) Türkçed ck i bafug, lafyig sözcükleri ile i li ~ ki l i d ir. Kötü niyetli ,

kcnuini seven, ba ~ kal a r ln a dege r vermcyen zararh gib i man alar ta§lrla r (Da§kov, Daskov).

a) Rusça lákaplar: B1ednoy (44 ), lleI oy (48), Pestruxa 67 ), Sin ey (86), Ru. dak (87 ). Dal, IV s.108J, Cerl eniy (96) [Dal· IV s.590J, K rrs anoy ( 100), voronoy ( 100), Zelen oy ( 106), Sivko (106), Ter nno y ( 109), G olu boy (142), Temn osiniy (235), Pestroy (250). h) Türkçe kökenl i läkaplar: BIII·es T ürkçedeki-boro'-boru l-ça l, beyazbaj söze ükleriyle

i [i ~ ki li d i r

(Bursev);

NA

28

B. Kêk ünde buluna n là kal'lar:

ya ~ Sl nl rl,

RASKA KOV

beden büyü k!ügü. hesep jfade eden söacü klcr-

a) Rusça liikaplar: Bol~oy (53). l\fen!jik (56), Volgoy (64). M olodoy (67), S laroy (86 ). Vclikoy (9 1), Prunmoy (10 1), Vitya (1 15), Mates (92 ), l\Iolod ka (99 ). Xrul (2S0. Dal·I V s.5(6).. b)

Türkçc kökcnli lála plar: Kocubey Turkçede ki ba la bey , kü cük hey

tahiriylc aym nnla rm

A- Însan bedenmln htsselert UI,' i1gili laka pla r: a) Rusça làkaplar: No~otok (47). Glov a (59), ~ey a (94), Glaz (94), Zu bko (99), Res nitsa 599), Zub ( 100). Us (104 ), ~epo t (113), G uba (183), Jilka (200 ).

Broda (202), Golenya (229), Nogol (228). lI os (236), Golovka (237), Dryxo (256), Slez ka (70), Slelll (1 13), J es t (183). b)

a} Rusça lákaplar: Bl1'uxaloy (39), Od nook (46), Krtve rot (48), Krivonog (48) , Suxoru koy (49), Belogla.tiy (49), Krivoy (56), Xripun (66). S i."iey (56) (Dal. IV, s. 188...) Xromoy (6 1). Zubatoy (62) , Slepoy (72), Visko l-ati)' (1) (Dal, I. 207] Dolgayabo roda (13), ~ e\'lyaga (Dal. IV, s. 626...l Loban (85). Gorbatoy (86) . Dyudk a (87), Beazube ts (88). ~adra (9 1). (Dal. IV. s. 6 18...l S UlOY (9 1), Visloux (937). Gubasloy (94), ~i(oy (93) [Dal, ~itoyJ, Tryasogolov (95), Tregub (96) . Ku drevaëoy (99), Krlvocelyustnoy (100), Levas (109), Tryasova (1 15), MJBsnoy (1 16). Nag oy 5 117), Osera ( 122). DolgorukiJ (143 ), Krop otka ( 146) [Dal, 11. 198...l. ~t'rba loy (143), OxlJabina ( 153), XudJak ( 153), Xilok ( 154)/Oal. IV. s,548 ) DlgaJlo (104) [Dal. 1, s. 506...) Migu n (164), To lsloy ( 172), Kosoy ( 118), G luxoy ( 116), Kila (18 1). Nozd r un (188), U-ilItoJ (225), Nemoy (226), J trvoy (235), Borodatiy (237), Guzey (24 1) (Dal, I, s. 406.. ,J, Tonkoy (254), PI ~ey (259), GoI I)'ay (87). IDal.1$.267, 366): Ba r ma (Da l-I s.50):

Türkçe kökenf lákaplar: Burun (122) Rus vilayetlerinde burun- fark h

manalard a kullamhr:

B- Herha ngi bil' ha yvamn bed en hisseJeriy le ilgili là ka pJa r. a) Rusça Jäkaplar: Grim (63). La pa (97), Kh k (100), Kop nn (104 ) X"osl ( 185). b) T ürkçe kökenli läkaplar: Kurdyuk (116) ismini ömek verebiliriz. T ürkçcde ki quduruq s özcügüyle i li ~k.i l idit (Kurd)"lfw v).

V. HAYVANLARI N, YIRTI CILARIN, KU$ LARI N VEYA HA$ ARATl N ADLA Rl lLE ILGIU METOFORIK IS IMLERLE BENZES EN LÄ KAPLAR :

A- Ev hayva nla rmm adlan ile ha gdap.n la ka pla r : a) Rusça läkaplar: Soba ka (47). Kezlina (507), Ovtsa (64). K~ka (86), J erebets (86), ~ak (87). Kozlya (%), Kobilka ( 107), Koaet ( 108), Kolnj a (159), Koreva (169), XOYTa (89) . [Dal: xovra : DomuzJ, Da rq (69), baran {I2 7. s.459).

Yukardakîlcr arasmda, Turk. kökenl i oJabiliriigi hakkmda tarns malar m deva m e Uigi lákaplar: Kozlina (SO), Kozyol (96), Kozol ( 108), Losak (87) VI,' Xovra (89).

h) T ürkçe k ökent t làkap lar:

b) Türkçe kökenli läkaplar:

BUlurl)"lI. Dutu rlin: ( 163) Turkçedeki blllurly -b jçirnslz, berba t, eyrl sëzcu -

Bik (64), Bico k ( 142): Her ikisi de Türkçedek i buga sözcugüyJe îl î ~ kil i d i r, K~kar: ( 122) Türk Özbek grubu lehçelerdeki qO[qar, toekar sözc ükle riyle

guyle i l i~k ilidi r; Kerl u: (56) Türkçedcki kenw, t enir -ienmek; kesmek; tz ocmak s özcüklcriyi l i ~k i li dir:

Sa lhk: (174) Türkçedeki saltaq. saltyaq sözcukleriyle bag[anllhdlr... Talar ve Kam k Ichçclcrindc yayglO kullamllrlar (Sa Itikor); T u~a:

(92) Rus viläyellerinde tu~a

~ekl i nde

kuHamhr. Türkçede "sine, gögüs"

anlamlan na gele n /Ö~ sözc üguyle i1 i ~ ki l i d i r. ~ i~ ka : ~u IKa :

29

IV. HERHANG I DIR HAYVANIN VEYA INSANIN DEDENININ BAZ I KISIML AR INI ÇAGRI $T IRAN LÁK APLAR :

1~lr:

C. Kökünde. insa n bed enmln muh tehf kasnnlarem ya da liimünü çagn!jllran sözcükleri n bu lundugu là kapJar:

Ie

TÜRK KÖKENLI RUS SOYADl.A RI

(86) Türk-Çagalay sözu olan i YiYQ ik i1i~kilid ir G;i~kov $ijk ill );

( 124) ç u va~çada ki su/axa)' sözcugu ile ili~kil idir ($ulgiIU: Kazakcada solga -sol derncktir.

ili ~k i1 id i r ( Ka~ka fOv,

Kockarevï:

Telils a (65, 87). Telets (9 1), Telcak (122): Tür kçede ki tel -anncs inden aynlml ~ hayva n ba last sözcü güy le i J i ~ki 1id irl er; Rus vilayetlerinde tetitsa -genç hoga, bogaclk anlammda kullamhr: B- Vah~ i hayvanl ann adlan UI,' blli:d a~an lä kap lar: a) Rusça lákaplar: Medved (64), Zeyets (98) , Bo b ri~e (105), Vepl' (106), Slepoy volconok ( lO6), Dobr (1 18), LIlskIl (142), Lev ( 18 1), Boso ~'olkov (146), Ma tyu ~ ka ( 115). [Dal, ~I. s. 308J...; b) Turkçe kökenl i làkuplar: Bu)"no~

(39) Turkçede b O)'ll (u) as- anlammdadlr...

JO

N ,A. BASK A KOV

C . Kil' lsimlcs-iylc

lJ agcla~ a n

I:ika p lar.

a) Rusco lûkaplar : Koro lyuk (48), C uplyn (49 ), Bele ya guz its a (64 ), Goga ra (65). Se lezen (10) , 50 ' -3 (88). Soto vcts (9!), Rya bcik ( 101), Kuritsa ( 109). Ka sa tka ( 142), I' li lsll ( 143), G IJS ( 171J. Le1Je(] ( I HS). Gaga (233), So roka (235 ), CCCf~t· ka (86)Vo ro ba (89), G uzitsa (249), Xorxura (242)...

b) Tür kçc kükcnli Ijk aplar: Gogel ve Gogol T ürkçcde ki gögii/ Krrgrzcada kügöf. Yakutçada köyöiilfil wzcugüylc i li~k il id i r (Gogcl. Gogo i):

a) Farkh kökcntcrc J ayah Rusça lakaplar: M€II (95)... ~lIka (117). SI/dak {I 15), Sudok (100). Som (236). Ell (263) , Babanka (S7)...La skar (176) ...

Törkçc kökenli läkaplar.

O tbuga ( 199) Türkçede alabuga ... anlammdadlr( Budagov-I s.78) .

D- Sürüngen ve

ha ~arat

lsfmleriyle

bagd~ n

Meis et q ya lau ilc bagd a~ a n lûknplnr: Ve.\0l ,{a (62).... Z veni tsn (69 ) Me tcvtJo (g9) ...• Pe r ina (237). Kev er ( 239). l\I e~ok (99). Su ma ( I [6). Kvasnya (92). Koro b ( 189). K uvsln (97). Loj ka ( 174), lIa kJaj ka (237 ). Dud a (49 ). G u bka (39), Skrya ha (180 )...• Tya pka (19 1), Lopat a (47 ), S kupa (44 ), Rolt (94), ~il o (41).

Gwczd (38 ). Kryvk (25 1)• .$elina (24 1). v erjga (256);

b) Türkçe k öke nli läkaplar: ~ i f1ik (95) T ürkçede ki svunvug sözcüg üyle Î li ~ · kilidir.

Si läh isi mleriylc oo gd~a n láka plar: Tugoy lu k (46). Du lo (61). Sekira (85), ( 104);

(92). I'u~ka

Par a isimlcri ilc

(38 ).

al Rusça lákaplar: Osi na (74 ). üereza (74 ), h a (74), E lka (86 ), Kisliba (45 ). Re pn)"a (48). Tra va (107). Kr aplva (245 ). Xr en (44 ). Zcrno (93). Kost ilsa (96). Llka (247 ).... S mola (47). Ko pot ( 170 ), l.I u ~lIla ( 147 )...;

b) Tür kçe kokculi läkaplar:

läkaplar: Cetverta k (89). Poltln a (1 16);

Yenrek k üh ürü nc ( 115)...;

ili~k in

làkaplar: Suslo (45), Ka sa (49) . Penka (73 ) Bibika

~ urok

Yukarda ki lilkaplar arasindan C u r ka (93). V l d a (251) . Ke ver (249). Cu lak (59). Cebctov (168). Basm ak (91 ). Mis)'ur ( 118). tamsmah lürkizm ko nulular srrasma da hildir.

b) VI. Ç~ In.1 T ARLA ÜRÛNLERI VE BITKI ÖZLERIVLE BAG DA~AN LÁKAPLAR;

i l Î ~k i l i

G iyim eqyalanna anneye. ayakkabrya, kumasa vb, Î Ii~k Îll lá kaplar: O vclna (47). Culok (59). Cebctov (168).... Rogojka (90), Basmak (9 1), Samara (92 )...• .$ap ka (96)...• Koja (172), Koja n (235). Golotsa (249).... Du r noy ktver (253 ). M isJur (l 18)...;

làkaplar:

al Rusça läkaplar: Bucen (45)...• Ptoshsa (49). Svereok (93), Ulim ( 104).

M uxa ( 107). Zme )' (258 ). S lizen ( 102);

31

Nak liyat la iliskili gündel ik unsurlnrla bagd a~ a n läkaplnr: Plot (IlO). Drov nl, (94), l.Io lx (243)...• O boda (GO )...• Uezda (25 1). Knut (233);

Pi'j3l

ç. Dahk isimlee-ijle bagda1au làkaplar:

b)

TÜRK KÖ KENLI RUS SQY AI) LARI

Türkçc kökcn li lêkaplar:

C lblk: ( 113) T ürkçedek i cubuq s özcügüyl e

Î l i~kiI Îd i r.

Ko r nus: (148) T ürkçedc ki q?ru sö zcügüy le iliskilidir.

Kozak : (88 )...• Bor dyuk (238).... Ber dyuk (16 7).... Kal ita (202).... Tokmak (156)..., Kohc (87)..., .$uw a n (42)...• Tulup (67) .... Epunca, Yapa nca (88 )..., Mon~o k (225)...• P ir og ( 118)...

K indi r : ( 116) Türkçcdcki kendir sÖleügüy le il i ~kÎ lid i r.

Su nb ul r ( 190) T ürkccdc siimbiil, Farscada sunbtu.: anlammda kullamhr.

VII. G ÜNDELIK V A ~A MLA JLG1Ll E!:i VALAR, I ~ MALZEMELER I, GIvIM. KU$ AM OIBI KOLT OREL MATERYA L ILE ILI$ KILI LÁKAPLAR.

a) Rusça lûkaplar.

Ya~nnilan yerler , evler. binalar ya da mimariyle il i ~ ki l i k[ittürcl unsurtaria bn gd n ~n n

15kaplar: Kol l~ka (8 J), X ~· orost ina (63), ~ cp)' a (8 I), iJranil sa (28 4), Ro· j on ( 104). C llr ka (93).., .$cst ( 109), Pleten (44), Visclits a ( 110), G nezdo ( 118);

VIJl. Kl51NIN ~IlZACI , GÖZ LE TA KJp EDJl. EBILEN Il ARE KETLE RINE YAK J ~ T IR [L~1I 5 . r tn. TE MELLI VE FORM ALJ !'II LDEN TÜ REM I ~ ADLAR:

a) Rusça 15kaplar: Sko k (49), Zcscka (58), Sosu n (58), Sa tllll (56), Vp ryagay (1 17). Boday ( 165) , Ruu cts (92)..., Skrya lm (56). Striga (66) .. b)

T ürkçc Iákaplar: Kusu r (253) .... Tl/kun (15 4).... Su b ur (96 )...

Nihaye t bütü n bu analizter ispat cd iyor ki. cski Rus ~cçcrclcri ndc n alH11ll3 bu isimJer ister biçim VI' kur ulu~ bakllTll ndnn, isler gm rnalik )"' 1)1 ve çqitlilik baklmllldan di gerlerin den farklJdJrlar. Babsctl igimiz vc iirnek lerue kullnnulgl m17. i ~ iJn listc-

= 32

N,A. BASKA KOV

leri bu kadarl a s uurh deg ildir. Rus ars ivlcri ode ye r alan knap ve listd cróe bu lunma ya n, T ürkçe kö kenti eldugu kcsin pe k çck Rusça isim vardrr.

VI Dog u kökc nli (yayg m olarak Tü rkçe kökcnli) Rus soyadlan nm esaslanmn daçe~i t lere bölmek mümkündür.

yandlgl sözcüklere bakarak. o nlan farkh lip \IC

Birinci tip: Vcr isimleriyle bagdap n soyadlandu (50, 5.28). Meselá CertasTyumenskiy, $irinski)'. Nu~·ilski)'. Sibirskiy, Pd mu kiy. Ay m zam anda haik. kavim , m illet isimler i ile baglanllh olan soyadlan da vardn. Meselá Tatarinov, Arapov. Cerkasov, Turcaninov, Kozarskiy. Bo/garsk;)', Kazakov. Unuov..

ki)', üj~nskiy. C~al1Ski}'. M Cf Cn ki )',

lkm c l tip: Rütbe ve dcrecelerl e baglantlh soy adla ruhr. Me selä S knpcevr..., Kocu bey, Xudorbi ev, Tarbeev, Tolubee v, Bektab ego v, KVllubitskiy. Babice v, Bacu-

rin, ~axo v.

~axa vskoy,

Emirov, Karamzin..

Ûçüncü lip: Ölcl isimlc rlc ilgili soyadla rnhr. Mcsc1á Saburov..., MUXOlIOV, Dav ïdov, Apseitov. lzmaytlov. AlmlOv. Narbek o v. Raxmanin, Ermoio v, Kunnonale ev; Temiryarev, Murat o v, A vdulla v, Na rÎfkil~ Zeabulatov, Bakuv Berdyaev, Mamaev.

Dörd ündi lip: Sa nar ve sa natsal tcrim1crle bagdap n soyadland rr. Mcselä b acmonov. Bt'klt'mif t'v, Ka raulo v, TJ /Ct'II. Koj evniko v, A zanct!t'lI. S<.ITa nCt't'v, Aple. cuv. Arakuev. TlUa cevskiy. Mosoio v..

Be!jinci tip: Hayvan isimlcriyle bagda!jan soyad lan. MeseJ.à Argamakov. B,ko l'. ArxarOIl. Baranov. KOl /o l', Koz.in, Bogat'l'ski)·. Tl'vyo f l'V, As/ano~·iCt'v. Konako l', Kob)'Oko v. Bars ukov, KOfkarol'. KU fl'kv. w cino v. Gogel. Baklan o vskiy, Tarakanov,.

Alunc l tip: Kültürd meleryalle (elbise , ayaggabl, harbi malzeme) bagda!j3n soyad lan. Meselä $ubim l, Do/onrano v. Bafnrakov. Culko v. Cl'oo tarev. Con kol'. Bo r· ko vskiy. Cuprasov, CenwduTO v, Cekmarev. Teglev. KOleni" . Kabluko v.

Yedinci lip: Astrolojik terimler ve bun;laria ili!jkili soyadlan. Meselä Buzo vft'v. Kuz.ovlt'v. Kasaev., Se kil inci lip: Ay isimleriyle ili!jkili soyadlan . Meselà ~abatlOv. RvmadaJio vs·

ki)'. $e vd ev. Radjapov. Safaro v. Af /UOV. Ba ratov, Bararillski)'.

Dukuwncu tip: En yayglrl suyadland lr. Daymmklan çe~ i l l i insanlákaplandl r.

Bu tip soyad lan mn ta!jlYJCllan , yani, Türk kükenJi Rus soyadlan nm ta!jIYlcLlan Rus ya da T ürk ulab ilir. Fak at buna bagh ohnayarak ismin esasmda lIlutlaka,Dug u köke nti bir sözc ük yalar. Bu durum ya direkl ya da dolaylt o larak insam n keyfiyel iyle ilgilid ir.

TÜRK KÖKENLI RUS SOYAOLA RI

lJ

Mesdä Ku rakin isminin ternel inde T ürkçe bir SÖZ o lan gu rag yalmaklaJ lr.

Birinc i anlarr u, insanla rla i1i~ki l erinde tulumsuz \'C ~ ta vrrl ar se rgileyen de. mckur. fbnci anlarm ci mridir. So n ucta mel ankolik, keyifs iz, dü~üJKeii gibi anlam, larda tasrr. Bulgal ism i de: T ürkçe kökcn libu)'ak söz ünc dayarur ve bu prcnsi be uy, gun luk gös terir. Bu tip soyadlan na sunlan da öme k gösterebili riz: lJolko v. Bu/ur/in, MamOlIQII, Sabfukov. Ta rbeye v, Abako ~', Talqin, Turgene v, Apraksin; Kon asov:

VII Kurulus ba ku m ndan bülün T ürk soyadlann m ve lêkaplan nm esasmda yatan sö zlcr iki kanuna tabidir.

I. Sadece kök morfemle rindcn , ya ni türetÎci olmayan ekterdcn olusan s öz yaratlcJ!lgl, 2. T üke rici e:kler vasua sr ile: olu san s özlcr, ya ni eklcr..

Sö z yaratlc lhgJ modelin de en çok rastladrgumz mahsüldar usul, flil k ökü ilc ekin bir lcsmcsind cn ortaya çrkan s özlerdir. Kurat in.... Bulguk oll... , Komakov .... Sa bluko v..., Xamko v, gibi isimlcr bu sekilde olusmuslardrr.

Mahsüldar usulIerden bir baskasr, fiil kökünün üzertne -ma ekini iläve etme k sureriyle ortaya çikan soyadlan mn olusm a biçimidir. Ko rkllraz.ov... Kanma zov, Karalllaz.oll... Alma z.ov soyad lan bu usulle olusmustur.

Söz yarallellJgl modcl indc isim ve eklerin birlc!jmesi nden ol u!jmu~ soyadlarl' na fazlaca rastlamak mümkündür. Burada, - 111 -in eklerinden iSlifade erlilir. But/u · lin.•, l1)'ill... gibi isimler bu duruma örnek tir.

NÎsbelen zor olan anal ilik söz yarat lclhgl modcline de rastlamak mümk ünd ür.

Iki veya daha fazla morfem bi rle~rek bir soyadl ol u~turur. Kocu -bq . $kri-bey. Ad ju-bey ömc klcrinde oldugu gibi..

Türkçc sözc üklcrc Rus kallbl giyd innek iç in SÖ7.cügün sonuna Rusça -011 e ki ilàve ed ilir. Bu/gako v. lJolkov. Kov w ko ll, Ufalov gibi. Aym }Ckilde -el' e kinin kullammma da Sik raslh yoruz: Ta rbe)'e ll. Skripc )'cv. KartOle II.. Bunlardan ba~ ka - 1Il- in e kle ri ile ol u !j lllu ~ soyad lan ör nek olarak Ru/ur/in. Ta fizin, KUflJi. in gibi is imleri ve· rebiliriz. Türk köke nli birçok soyad l, her !jeyde n önce iki köklen ibaretlir. i kinci kök bir kaide olarak da ima Türk lilullarml bildirir. Büylc hällcrdc soyad l herhangi bir ek kabul etmez. Mesclà Kocl/·bey, Adj u·bey..

VIII T ürk kökcnli larihi rus soyad larma gellc1 bir ba k l ~tan so nra, so mut soyadlan nlll larihÎ-elÎmoloji k analizleri ül-crinde du racag lz. Ara~tUll a n her hir soyadl hakkm·

3

,.

N A BASKAKOV

34

SOYADLARININ TARiHi ETiMOLOJiK ANALizLERi

da öucc krsa bir bilgi sunulacak ve bu krsrmda harfl kaynaklnra isnat clmege öncelik

venlo rek. secereden almulnr gÜslcri!cccktir. Bu gibi hällcrde ortak anna ~cccresinc YC kontr ol edihnis kaynnklara basvu rulocakur. Soyadnun ortaya çlkllgl dcvirlc, ta~l­ YICISIIlJll Kil t! Oda'dan rus UlbiJiginc gcçi~i gibi mcsclclcr aydmlanlarnk. cski Ggu!. vc Po loces birliklcri ilc ilgili hilgi1cr ver iJeccktir. Klztl Orda'nm ç öküsündon sonra ortaya çrkau dcvlcrlcrc de dcg inilccektir. lmkànlar dahilindc, clc ahnan soyadmm ve nesfin baska ailcler ve soyadlan ilc olas t münascbctlcrini ög renmeyc çall~açag1Z. Dalia sonra, csas olan Türk S{}ZCÜ günün analizi yaprlacak, digef lchçclcrdcki söylenisine ve benzet sözc ükler ilc l11Ukayescs ine yer vcrilcccktir. Böyle hällerdc, leksik bakrmdan analizi yapihms olan etIlonima, fone tik , gramnuk vc morfolojik bnknndan yakm söxlcr göz önundc tutulur, Böylcce, üzerindc çahsrlan somut soyadmm csasmda duran sözün dili vc tarihi , pek çok benzcrlik1crin yardmuyla muaycnc cdilir. Eger snyadrmn esasmda, Türklcr tarafmdan kullurnluus olan bir arap vcya Fars s özü duruyorsa, on un rranskripsiyonu, orfogra fyasl kaynak dil yardmuyla göslcri1ceektir.

Soyadnun csasmda duran sözcügün anlarrn arasunldrktan SOJ1ra uygun làkaplar sunulur, soma da soyadmm sonUJ1U ilávc edilen Rusça ekler göstcrilir ( -v v, ev, -sk, -iy, ·ill,

- 1/1

vb.) .

J.

~ahsj

fikir1cri yer almaktadlr.

Nihaye t anali7.1eri yapl lan üç YÜL soyadmm ortak yönü ~öylcdir:

KURAKiN

Secereden cdindigimiz bilgi1cre görc Rus knyaz soyads olan Kurakin, kökeniru "Büyük Letonya Knyazt Gediman'dan" almaktadrr. Gcdiman ise, Büyük Rus Knyaz r Vladimir Svyatoslavoviç'tcn türemistir. Büyük Knyaz Gedimanm tor unu Patriky , Zvcnigorodskiy'nin knyan ulmustur. 1408 yrlmda Moskova'ya gelerek B üytlk Knyaz Vasiliy Dmitrieviç'in yarunda çahsrnaya baslunusur ' (URZN-,?-I s.3). ûnun uglu olan Yuriy Patrikccviç'in l van Vasilyeviç admdaki tcr unu Bulgak läkabrm la~II111~ ve dör t ugul sahibi otmustur. lkinc i oglu Mihail lvan oviç. Golitsa läkabr ile amlrmsur. Bir knyaz soyu ohm "Gofitsinlcr" onun soyundan türemislcrdir.

Ivan Vasilyeviç'in üçün cû oglu olan Andrey lvanoviç isc "Kuraka'' lákabr ile amlnus, ondan da "Kurakintcr'' knyaz soyu türemistir (URZN-,?-I s.2-3 ).

Nitckim, Mihail Golitsa ve Andrcy Kuraka bir takrm evraklarda bnbalanmn adr ik andmrslard rr: i van Bulgak. Bulgakovlar. Mese lá, Milmil lvanoviç ( 1579 yth, vremennik-Ia, s.3) vc Andrey l vanoviç Bu lgakov. [van Bulgakov'nn toruntan olan Yuriy Mihailoviç Golitsin (s . 16~17), Gregory Andrccviç Bulgakov (s.11 ) için de ayIII durum SÖZ kotlusudur (bk . 104, s.43-44 ve 72-7S).

En sOJ1unua bu kitabm ·y a7.aTlllln, hcrhallgi bir soyadlllln esaslllda uuran SÖlcügü n kökeniy le ilgili

35

TUR K KÖKENLI RUS SO YA DL A RI

-,?ccereden ahnan bilgilere göre Andrey jvanoviç Kuraka, çar III. ivan Vasilyeviç (1462-ISOS) ve çar IV. Vasil iy i vanoviç ( 150S-1533) saraYlnda boyar görcvînde çah~ml~lardl r (URZN-,?-I sj).

b)

Ba~ka

c)

Esas olan Türkçe sözcügün analizinin yap tlmas l, ba~ka dillerdcn örnek-

Nihayet ~öyle bir karar vennek gerekiyor ki, Gedimanovlar Rus sülálesinin dcvamlt takip edilmesi, iki Türkçc kökcn li làkaba baghdl r: Vgak bulyag ve Vuraka gurag-g uryag. Bu lákaplarm ta~ IYlcllan arasmda akrabahk il i~kilcri de vardir. Andrey Kuraka, ivan Bulgak'll1 ogluduL Eger bu ak rabahk bugl ohnasaydl, Kuraka Ifikabll1ll1 Türkçe kökenli olmaSl dü~ünülcmezdi . Fakat bulyag sözçügünün Türkçe kökcnli oldugunun kes inl igi, bunun bir ispaudlr. Bu sözcük, Türkçe gurag sözü ve

Ier ve tercümelerle klyaslamalann yapl lmasl .

Rusça-a ekinden

a)

Soyadt hakkmda ~ecercdc yelerli bilgi bulullmamasl Mlinde, öteki kaynaklarda yer alan soyadlafilldan yararlamlmasl vc onlara dayamlarak bilgi vcrilmcsi ..

d) c)

soyadlan ilc ili~kilcrinin ara~tlfllmasl.

Tahminî etimoloji.

Neliec.

Mukayese için kaynak olarak a~agldaki iki di lli sü zlüklerden yararlalllhlll~tlr ( 11, 12. 13, 54 , 57, 59, 60 , 6 1, 68, 92 , 95, 105). Ban durumlardaokuyucu, i~arct ed ilel} TUrk di lindc y alllrlll~ kaynak lardan istifadc edcrken , baz l duru mlarda da Rad-

olu~mu~tur.

Iki ayn îhtimal ort aya çlkmaktadlr. Birincisi, Gcdimanovlar sülàlesinin KmI Orda'dan ayn hll1~ bir nesille kadm tarafmdan akrabahk baglannm olabi1ecegi ihtimalidir. Bu olaslhgm ~ecerede de yeri vardIL ikinü ihtimal, baba ve ogulun sahip olduklan Vgak ve Vraka lakap lan, KIZll Orda'dan nüyük Rus Knya lt Va~i li y Temnin 'in (1425 -1462) vcy a lIL ivan'ln yalllna

çall~maya

gelen Tatarlardan biri ta -

lotrun (75), Budaguv'un (23) vc Vcb itsk y'ni n (25 ) söziüklerinden yararlana caklardir. Bu kayn aklar temel olarak göstcrihni~lerdir.

I.

Knyaz Vas iliy Dmitrieviç (l 389·J 425), Dmilry D<Jn. koy' un ogludur . (1362-1389).

,

36

N.A. BASKAK OV

TÜRK KÖKENLI RUS SOYAIJLARI

37

rafmdan veri l m i ~ olabi lecegidir. Tam bu yrllarda Kizil Orda Hanhgl'ndan Rus knyazla nmn eg ilimine geçcn Taartarm sayrsi mn fazla, geçislcrin s ürckli oldugunu belirt mek gere kir.

gUfax) fikirli, arzulu, morali bozu k olan.. Demek ki, Kuraka l êkabmm olu jrnasma

Kuyaz Kurakmlcr soy unun arma smm. Goliuiulc r'In genel anunsmdan c iddi biçimde farkh olusu d ikkat çcki cidir. 2 Armanm a~agl tarafma ç izi lm j ~ clan hila! ve aln k ëseli yrldtz, bu soyun temsilcilcrinin Kll ll Orda'dan Çl lml l~ ola n soylu ak rabahk jJi~ki lerin i ispatlasa J a. Golitsinlcr soyu nun arm as mda aym ~yc rastlamnamrstrr.

Bundan dolayr pe k (jok e vrakta Golitsinlcr armastrun Kurakinlere ail arman m aymst olan örnekleri göslerilmek tedir. Bu durum, sü lale lerin akrabahk i l j~kilcri ni n bir baska ispandrr (90. s .IO).

rav ,gufllall (üç) keli mes imten olusmustur. 0 halde Kurakinler soyunun i1katast o lan

Gura g-guryak sözü

çagda~

Tü rk lchçe lcrinde iki manada kullamhr:

Gurag -gnryak (Radloff-Il s. 922), Kazakça ve Ku grzcada "parça. anne pa rçaSI, parçalardan ol u~m u f anle mlar mdadrr. Fiilde n o fusmus ad gura·g uT)"il (Rad lo ff-II s.9 2 1).. I. Parçalardan ol u~mu~, eklcnmis. 2. Top lamak. 3. Bulmamak, öldünnek (So nuncu anlar n ku~kuludur. ·N .B ), Kazakçada "çe~ i t l i parçalardau d ikmek, roplama k, süpürmek ." 2. Te skil ermek, tcplarnak. olu smrm ak, bidesnrm ek, Knguca'd a "parçalardan te~k il e tmek". 2. Ylgma, binknrme.joplame..

Gu ra .gurya fiili , gur ilk tûre mc fiilinden, kcndisini görüntülü tekrarla nan veya fazla form ah g ibi g ösreriyc r. Gu r fiiiinin ~ u anlamlarr vardi r: Koy m:lk, dikmek, h a llrl a~ ak, )· e rl e~ti rme k. Kazakça'da koy ma k, yerle~ lirmek, itelem ek, dikmek, kurmak.. Klrgnea 'da koymak, d ik mek, l e~kil elmek, ilelemek. )'a ra lmak (RadluIT·1! s.9 19).

Gurag-guf) 'u (Radloff-I s.92), aym zamanda Osm. gurag ku ru , kummu ~ . 2.

Ku m hava. 3. Arzulu, morali bozu k, tehJik eii. dü ~ünceli. Klrglzea gUfyag kuru, kuru m u ~ .. Gur yag Id~i, dö zü me yiiz adam.. Türkmenee gurag korn , kuru lll u~ .

2, Fakir, 3, Pinl i, ha sis, xUf)'g (xuf)-'ag) Kazakça gury (Curuy·guf)'ag), "gort!. oJ u~ma söz, -g a flïksiylc ol u~mu ~tu r. Harekelin neticesini belirliy or, EI/rya (guwu rya, Rad loff-II s.940 ) fiilindcndir. CI/rulllag. g l/rullu umag. Kazakça gUf u·g l/T}'a ylt , mt'k. k u ru ma k C uwar.guru mag (bitki için) sa ra r ma k, ag a r ma k, gUWIlf klUIT' mak, k lzartJlmak. Klrglzca k u m ma k, çÜTÜmek, ca n~ lz la~m ak .. Gur)'o kuruma k, ku ru msama k. .

C urag-guT}'ak sözünün hu anJamlanna Tür k d illerinin çogu nda rastl amr. Ku · fuk i' l soyaJ I ve onun esk i biç irni Kuraka lákabl. ikim:i bir gi lrag ol1lonimi k uru, kllrulllu~

2.

ile de i[gilidir,

Uo~,

içi

bo~

(iMlIn iç in), cömert olmayan, (T ürkmc needc

Hernld ika kanunian na g~ birinc; ve ...l laran"" seyirci le.., I...-af olmuyor. He r 1.amanlas "ir olunan iah11.. d in<lel"h~ w kalkan 11IlInaltad'l .

L_

ned en, onun tastysc rsuun öze l hususiyetlcrind en biri ol m u~tur.

Nispeten az inamfa n bir ihtimalc g öre Kurakin lêkabr Mogolcadaki gu· Andre y ivanoviç Kuraka'nm, Ivan vasilyevlç Bulgak'rn uçuncu oglu old ugu fikri gerçege daha yakm bir hal ah yor.

2. BULG A KO V Bu/gakDv scyadr, Rus taráhinin en esk i ve en yaygm k ulla m [ml ~ lsimlerindcndir . Ama bu ismin ortaya ç l kl~ l, Kurakin soy admdan daha sc nralanna rastlar. Bulgak läkabmm t~I Yl e I St, Patrikiya'mn türemesi , Zven igorodskiy knyazr, Gedim'in torun u, kö kenini Vlad imir Sv yato'da n almak tadrr. Aym zamanda Goli tsinlcr ve Kurakinier adh iki knyaz süläl esin in tcme lini de aumsur (URZN$ ·I s.2-3).

BulgaJi.ov scy aduun iki e n eski kolu. kökence BIdgak ismiyle il i~kil i o lrnayabilir . Ç ünkü Kurakinler ve Golits inler soy lan nrn temellerini ata n Bulgak. nispeten daha senraki d öncme. KIZII Orda'dan senraki gÖÇ devri ne ail bir isimd ir. Bu , Aleksey Mihailo viç'in tarihinde (164 5- 1676) kaydcdilm istir . Her iki kolun da aym k ëkten olmast ihtimal dahilindcdi r. Zalen bunu hcraldika arametten de g östermck tcdir. Bulgakovl ar sülàlcsinin annaJaki ortak özelliklcri ve öleki özcl ligi ~uJ u r : Sck iz kö~cli haç alribütü. Bu adl geçcn soyaulllln Kmi Drda ile ili~ki s i ni ta.~ i kl clll ek tedi r. Daha do~ru su bir an naJa iki o k, ba ncuk \'e yalaga n, diger armad a ise iki o k, ga bi ve kaman ~ ki ll eri söylencn leri ispa llamakta dlr.

Bulgakov soyad lllln ol u~mas mm Tü rk sözü bU/Ka.Y ile i li ~ki li old ugu kesindir.

Bu sö z bU/)'a-byfya m lindcn lürem i~tir. Fiitdcn tÜre m i~ isim kabul ed ilebi lir. Bi rinci anlalnt kar~tlrma k, ça lkaJa ma k ~eklinde larif ed ilebilir. Ikinci anlalnt "bulandlr· mak", üçüncü an[allll ise kol al ma k, itekmck, vur lllak (Radloff-IV s. 1848) ~c k 1in· dc tarif edilebilir , B utya · ... I. Ka fl~ tl rnlllk, bul andl rm ak, ya ra tm Olk, yellenmek (?). 2, E lilli yeJlcmek 3, Bulama k (Budagov-' s.290). Klrglzca'da yt'lIemek (cJilli sa lla ma k), basrn ak. 2. Bulamak. 3. Bul~llrmak. Kazakçada bU/Ja. ka n~h rma k, 2. Bulamak. 3.Ya ga basClrma k. Altaycada bu/ya, kan~lmnak, bo lamak, çalka la ma k. 2. Deg~ti rnlek. Digcr Türk dilleri nJe de benl.er manalar ta kip ctme kted ir.

Bil /ya fiilinin köküne.q affi ksi ilàve cdi[ irse bll/ya'IJ SÖZÜ ol u~u r (Radln ff IV s. 1848). Hcyecan h ve kibirli gibi iki aYTl anla m kazalllr Kata kçada bll l)'lJTl-bulyag, i~siz güçs üz dola~an anlanu ndadlL Ahayeadaplllyag, herd em h iyal a da m anlallllna gelir (24).

-

p

38

TÛRK KóKENL! RUS SOY AlJLARI

N .A. 8ASKAl(OV

39

cüklerle ilgili bir d urum SÖL konusud ur: d(l~yg ·tahg -(/(/~ ir-ta]ir I. Su b:uma , suyu n nrnrrhnass, 2. Kii~cdc n. srmrd un gcçe n [Radiu ff-Hl, s.936-(37), geçic i rnanas t kemljnden raZI ol:m adam, ha ta ka r-.. Kazakça'da ta~Aglln , s uba sma . 2. Fig, kendlni d ev ayuasmda giirl;'n ki~i , Yinc Kazakça'da l~gwICJ(/. k cnd ini ~ ~i rfc n . oyu n Çl_ ka rta u. tasgun, ha m ahlOlkh (Radloff-Hl s.938). t~llg, SllIJri a~a n. öf1u:lene n. hl;'. )'ccanIOina n ( Budagov- I s.725).

T ürkçe fiil ola n bulya . Ru s konu sma diline özc ! isim sc klinde girm lstir: Bil/ya rahatsrz, hcyecanh, fJlI/I:l1/l1 ik. Bulg aten h lrl lllcl, en r ikac. ad nm, Bulgaçll iy, BI/l garlivi)'. Blllgalit. Bulgaçu, Bula mu tit rahatssz et mek, ha ya canla mhrma k, ktp trd a tm ak, bu land rrmak, sapërr mak, (Da l. 1, 5.140).

Bütün bunlardan ~y le bir karar çl kar labi liriz; BlIlgllko v soyadi bulyoq tûkabm dan türemis tir, k ih ir li, ka r a es rz, va elp gibi anla rnlar ta ~ l y ab i l cc cgi gi bi, ~. slz, aylak anlnnun a da gclc bilrnckrcdir.

Dnsek Iak abmm Ahay lar'd a stkça ras tla nan dosar-tasar la kap lan ile srkr ili'j-

kisi o lma ihumali de vardrr.

J. DÁ ~KO\'-DA ~KÛV

Nihay et Dasek sözü nun cmiir-têiir-tesir lckaplan ile de ili'jkisinin olu ugu söylenebilir. D~i k. bo sfuk , ara, a ra h k; Ihlin m i~ d ellk a çl lnll~ .. Pe k ço k jehçede hu s özun varya ntlnnm gêrüyoruz. Mcscla (/ä;ik.-tciik, I. Dellk , bo~ l lI k , arahk.

2. Geç it. 3. D di n m i~ (Radloff-III s. 1679). Kazakça'da tesik, d ell k, del ikli .. Nogayca'da tesik, dellk, dl;'li nlll i~ , bo~ lll k ..

Bin nci heeede vurgu alan D~kov soyadr, knyaz Dáskovlar'a autir (URZN$. I s.7 1). lkinci hccede vurgu ala n Dask öv soyad r isc zedege n Dnsk ûvtar sulales ine airtir ( URZN~-I1 s.71).

Du soyadlan mn Türkçe kükenli olabi lirtigine iki noden im kan vcriyor. Biri ncisi , Dvoryan neslinin kurucusu olan Da~k'in Klzll Orda'da n çl kml~ olmas ma da ir ispatla rdrr . l kincis i ise D;4kovlar vc Dask ûvlar'a ait annalarda ycr ale n heraldika ele mcntlc ridir. Mcr kczî kalka n üzerinde hilal, alti oklu yrldrz, haçva n islenmisrir. Bu arma. Islam d ininde n hrristiyanuga gcçcnlere nit bir annadrr. Bu çc ~ i t armalara Rus heraldiknsmda çok sik rastlanrr.

I Da~ köv lar' m ~eres i nde

dc gös lerildig i gibi bu soyadl , D~ k adh ~allls m 8üyük O rda'dan aynllp Büyük Knp l Vasiliy Ivanoviç 'in yamna gclmcsindcn sonra l üre m i ~t i r. DOl~êk , Rus knyazlJgma geldik ten soma vaftiz rneras iminde n gcçrni~, DOl' nil adm l a [ nll ~tl r. Bu ~ahsm dCV1ll11'l lan saray hizmetlJ isi, mahkc me neza relçisi, saray rnCllJuru, ordu ba'jçlst, vilayet hakimi gihi gürev lerc getirilmc k suretiy le Rus ha· neda nhg ma h izrnel etm i~ lerdi r (URZN-S-ll s, 7 1). Aynl zam anda bu armada Da!jkov knyal familyasl (URZN-S-I s.IO), Smo lenskiy knyaz larma da ait göslerilir. Du knyaz neslinin eSilSlnl isc , be lli oldugu gitti kny·az Vladirnir VsevolJoviç Mono,"a,; ( 11131125) alml'j/lr. Bu ki.'ji. Rus topmgtnJ "haçlayan " knyal Vladi mir Svyal oslavov iç'in toru rlU nun torun udur. Vlad imir M onoma,;'m lürcmesi olan knyal Alck samlr Svya. toslavo viç'in, "Da'jkov" adlnl ta'jlyan Dmil ri Mihailoviç isimli bir torunu ohn u'jlur.

Unun torunlan olarak bilinen knyaz Da'jko vlar sü1 alcsi. Rus haned anhgllla birtakun yiih c l vazifek rde hizmet e tmi~lerdir (URZN$-I. s. IO).

Ortak hcralJ ika kaynaklan ve ~cçtrenin birbirin i SIk! ~e k i ldlj takibi bir defa dnha sonralan ortaya çlk<tll çc~i ll i akraba lJl ili'jkileri v~ soy agaem a kayded ilmi~ de lilIer, D ä~ ko ll soyaulIla ayn ca bir ge li ~lIl e vc öle lle~ll1c imkäm vcrmi'jtir. ()a~ k

lakabl, Oguz sü1alesi Icm sik ileri SlraSlna dahildir. OniaTdaha son ralan I'olo llcsler ik ili~ kiyc g i rm i~ ve Kll ll Ord a'nlll tcrJ... ibinc dah il ol m u~ l ard n. -Su SÖl-

Bûtün bunlara dayanarak, Dasek Iakabmm ve Daskov soyadmm kökcnin ya

- dafllq'lofyq sözcügü nden (kjbl r ll, dikba'j'h l, ya da dè~ir-Ic~ ir ( I. dclinmis, de~i lmi~ 2. dq ik, bo~luk) sözcügün den alJlgl sonucu na ulastyo ruz. Gogol' un "Evlcn me" adh

esennde. bu sözcügün delik ve dcl inmi'j ma nalann a gele n sckline rasthyoruz (birinci bölü m, on altlllCI PilSaj): Jevakin.. ama bir rnk man vc iyi mieman sadcee fam ilyasl Dirka idi. Ve bir kapEan vardl, "hey se ll Dirka. buraya gel"..

Da!jek sözü nün da}äg- l3'j'àg kclimcle rinc yak lnllg) tla ihlimal di r. (H usJ f', h a . ya a nJarn mdadl r.) TOri< Ichçclcrinin çogunda ltlfOg/I/ ... meeaZÎ ma na la!jlr DaJa. m kh, t r ke kce, ce5u r dÖl·Ü ~Ç Ü gib i (Budago v.1s.786)..

4. BUTURLiN Bu soyadl kökenini eski Sla v soyadlanndan almaktadlr. tsmin lemelini alan Rad~ adh plus, 67061 1198 Yllmda SemigraJskiy bölgcsinucn n üyük Knyaz Alek. sandr Nevskiy tlönemi Ru sya~lll a gllçm ü~ lür. Pu'jkinlcr l soyu dOl hu nes ildcn tUre. mi~ lir. O'nun IOrunu nun toru nu olan A kinfiy, 6845/1337 yrlmda Büyilk Knyaz M ihail Tvers koy' un yanmda boyar gärcvi ndc hulu nm u~tur. O'n un lüreme leri ise, "Bulurlinler" ismiyle büyilk hükümdara hiz mel ctlll i~lcrdir (URZN-S- I 5.22).4

Annanln ikinci cildindc, DUlunlinlcr isminin kökeniyl e ilgili pck ço k kcsin kay nak lakd im Cl!i lmek tedir. Bu ara'jllmla lar güs lcriyor ki, Buturl inler'in umum i BUlurlinkr'in M ak ccdad mdan. PU jkin ismin Jcn ba\b,. Potuexluvb r ,or u d3Iü,."mj~l ir. aun u O n. lar'", ij««es;r>den ve hcraldi ka ala",c ttermdcn anhyoru r.(URZNS· I • .22 \"<: IJ 11.29-30) , 4. Bur3da kronoklji k bir yan, lg. yan!lr. AlC"k sandr ~'~iy'n;n knyu .ht, I J96 Yllm" dcj!il. 1251. 126) )'!larma rastl amakl""" . 1196 Ylhnda lil. V""",,\odhitkiimdar iJi ( 1176- 1212), ),

'

N.A . BAS KAKOV

40

TÜRK KÖKENLI RUS SOYADLARI

41

cedd i sayila n R3ida'nm. "Ivan Andreye viç" adh torun u olmus. O'nu Buturul isrniyle çaglrm l~ lard lr. O'n nn türemc1cri olan Buturhnlcr Rus hnncda nhg ma hiz met etmisler-

bitirlo fiil i sealen mek, uguldamak. ya da Talarca'daki putuléu u gu ldama. mu-ildanma SÖLCÜgÜ ile i l i ~ k i l i di r (Rad joff-Iv, 5. 1316).

dir ( URZN~ -Il 5.29).

Etirnonim ola rak hutur kelimcs i de hizmet edehi lir- terb iyeslz , l äub nlt an':" lamlarma gclir (Radloff-IV s. 1837). Budurlu g sözcugü , krsa boylu olma anlarrun-

Bütün bunlar ispathyor ki, Buturl inlcr ismi 1337 y rhndan önce onaya çrknus. lam o larak ilk de fa Ivan Kalue ( 1328-1340) dön eminde amlrr ugnr . Bu soyadmm ilk tems ilcisi ~cercde ad l geçen Ak inliy olmus.Jvan A ndreye viç Buur rul ise O'n u izlemisur . Buturinler nesli Ilu iki ~hslll devarmdrr. Lakafun ilk ~ek1i ela n ButurlinButrul ya Tatarlar'la arabahk iliskileri kurulmasr netjeesinde edinilmis. ya d a Km i Orda'da n ge len bilin meyen bir sahrs terarmdan veri trnistir.

8ulurli nicr lsrninin tarttune dair pek çok merak uyandmc r de taya deginrnekte fayda vanhr. Bunlardan birincis i, But urlinler isminin yayg lhgl ilc ilgifi deli llcrd ir.

Bu isme lsvcç dvoryanlan listosinde bile rasûryoruz, Öylc ki, 1755· 1807 tarinindc Sroc khot m'dc bas l l m l~ olan matir kullarda 'Ie ann alarda kaydedilenlere gü re Butu rlin (BuUerlin) 1614 yrlmda lsveçhler tarafrndan esir ah nml~ bir Rus'du r. Bu kay naktarda ~t lda ki Rus soyadlarJ da gct.Wmcklcdir :

dadrr (Rad lo ff-IV s. 1677- 1857) . Baz r Türk lchçclerindc çe~it li anlamlara sah ip Türkçe sözcükler de bu g örev i üsûe nmis olabîlir. Bu s özlere çagd~ VI.' eski Türk dilIcrinde rast lamak mümkündür. Bu kelim eter liberal 'Ie bozucu eüüerdc bul unab iliyor lar: Budur - bUlur - biidilr - bÜtÜr. ya da budur - bu/ur • bidir - bitir .. Eger -lul-ti a ffiksi üave edihrsc ad- sl falltkli rneyda na çrkar. Mcscl a Kazakça'daki bidur bush , kendin i oven ve on unla aym manalen la ~ l yan bidurfu sözcükleri.. Kirg rzca'd a büdur . sivitce gen ç. b az en de k üç ük, ya vru, bildilröy pürüzlû 'IC on un anlamdasr bu-, dur (Rad loff), vb..

So nuçta Butu rlin soyad r. ya Tü rkçe kökc nli Rus lakabt ola n buturia bcsbo Aaz sözünc. ya da y ine Türkçc köken li olan buturul • b üdür - li PÜCÜ1.. püriiLlü sözüne dayanmaktadrr.

Aminov (A minofO Gregcry Am inov Fo n Ratsen ; Apo llov (Apo lloH) Go lovic (Go lov iIL), Haso kin (Nassakin-Nassokin), Peresvetov-Morat (pe resveto ff-Mo rath ).

R(llhdin (Ros ladin), Rubtsov ( Rubwff). Ikincisi bu soya dmm tem silci lerinden biri· nin t<Jru nuno n pek de ko lay olmaya n ismi geçcr. Du, Dmitry Petrov iç Buturlin (17 63- 1829) Pote rnkinin adyotan u olmu~lu r. Daim sonra ise, yedi ço euk babasl (ikinei kans l Barones De Magveys Kar valo ), 1812 Yllmda Mosk ova'da ya nm l~ Jlle~­ hur kütü phanen in sahibi . ennetaj m müdürünün ismi geçcr . Kaynakta bun lardan oo.~­ ka pe k kolay lcl:îffuz etli lmcye n birço k isim de geçmcktedir: L Pctr · A vgust· Mariya _ losi f _ Slanislav - Koslka - Lydvig - Go nz.ago - Frans - Ksavcriy - Ioan n - Dorilto-D mitriy Drnitriev iç; 2. Mariya - h a bel1a - A vrOTa - Jorofi nna - loanna - Terc z.aMagda lina _ De Patsi· Elizave ta-lz.abella - ~targarila - Mart~elin i Dmilrievna; 3.

Mariya-Iosif . loann - Dariy - TseLariy - Av gust-DllIitriy . Pct-Frans - Flipr - Aûa Ignatiy _ Stanislav - Lyd vig _ Anion - Alexandr Drnitrieviç . 4 . Mariya - Elena - Jow· fina • An na-Ig natiya Luiza · Fransiska - l1.abella - Eva Dm ilrievna ; 5. A vgu st-Filir ' losof _ Pelrîgnaliy • Lyud vig - Slamisiav - Frans - Kaz imir - Mari ya Dmilfievie; 6.

Ma riya _ Fidel ya - Ionn a - A nna · Jozofina - Luiz.a-Fransiska - Te reza · Piya Ekalfi na Dmitrievna : 7. Aleksandra - Mariya - Jowfina-Anna Tcrez.a - Antonina - Lu iz.a

Buturl in scy admm. Arapç a old ugunu bildigirniz vc Tü rk dilletinde de kulla mlan bir sö zcut lc i1i~kisi ol ma.~l da muhterncldir : Badr, çok luk hali budllf.. (Dolu nay, gü zd YÜL, res mcd il llli~ lIr abcsk figü r gibi anlamlan vardlr -Budagov I, 5.

247.) Kaz.akça'da bedermühür. nak l ~h el i ~ i gibi..

Buturlin sOyatllll1ll Türk kökenl i ol u~un a dair ba~ka bir ctimoloj i daha vardIr .

(Yabancl dillcrden geçmi~ o lma ihtimali de vardIr.) Pi/ir·bitir (Budaguv'a göre Tü rk pant olo nu) sözcügüne sahiplik affiksi -lul-Ii ilave edilerek bitirlu-pitirlu pantolonlu ltkli Ycrilebilir. Budagov'a gö rc, Mac aris lan ci van nûa Islam'l kabul etm i~ Inristiyanlara pitirlu ism i ve ri l m i~li r. çagatayc a'da ki b/dur, bu söz le îli~k îIÎdir. Uta nm az. lä obali an lam larma gelir (Radloff). Aynl zamanda Rus vilayetlcrinde bUlurla bo~ .

hogaz, yalancl ~ckli n e de rasl hyo ruz (Dal -I 5. 145).

5. DMiTRiEV-MAMDNDV Meveut nesi l k.aynaklarma göre Dmilrie vler-Mamonovlar, Smolen skîy knyazl Rostislav M islisla vo vîç'len lü rcmi ~ lerdir (U RZN-S -l s.30). Daha dogrusu Onlar Da~.

Dmitric\'na (37. 5.218).

Buturlin soya d lllm terndi olarak takd im eû ilcn söllcr araslllûa, nispe len bize gerckli olam Rus vHayel SÖZÜ olan bllturia ,h r. Ge reksiz ye re kOllu~an. ya la ncl gibi anlamlan vardIr (Dal-I s.145 ). Türk ses azizlerncsi tipine örnek olan putura - putur " ses , ugul lu ile hirbirJerine yakmlh rlar. Bundan ba~ka, plIll/rda pUIl/d a - bitirda +

kovlar i1corta k ecdada sahiplirler (bkz. s.50).

Armamn ikinei cildindc Drnitrievlcr-Mamonovlllr ncslinin geç m i~ îzahl veril_ meklcd ir: "Dm itriev-Mamo novlar nesli . Snmlenskiy kynaLlarmdan türellli~ Alek· sa ndr Nel~i' ni n dcvalllldir. Ale ksandr N(' t~i'n i ll og lu Omitriy'nin, Andrey ve i van

,

".

N.A. BASKA KOV

TU RK KÓKENL.I RUS SOYAI>l.AR I

43

isimli iki og lu olmustu r. Onlar. Büyuk Knyaz Simion Ivae oviç'in boyan ofmuslardlr.5 And rey Dm uneviç'in Gngcriy ad ll oglu olnrustur. O'na Marno n lakabt l a k ll m l ~ ­

6. ÇEG LOK O \-,

nr. Marno nlar sülalcs i Q'nu n de vamc rland rr. Küçuk ogul Ivan Dmitricviç'in ise iki

Seccrenin veru igi bilgiyc göre Ce gfokovlar nesli. Prusksiya'da eesu r ki ~i 1igi dogruluguyla tanmuus Mihail'in Büyük Knyaz Alcxnndr Yarostavoviç'iu (1252126 3) yamna gelen nesüde n turcnustir. O'nun torunu [van Pil unonov Çeglokov'du r.

O'n un da rorunlan. yani Çegloko vlar Rus hancdanhgma bizmct etmislcnh r (U RZN-S-I s. 40). Çcg lo kovlar'm Türk köke nli olu~larllla dai r seceredc hi ~- bir bilgi bul unrnasa da soyadmm Türk kökenli o ldugu kesindir . Buna seccrcnin lümünde ras tlamak mumkündür. Nesi l, leme lini atan kisiye kedar takip edilir, hang i ülkcden çi k -

og lu olmu stur. Danil adh oglundan Dnuilovlnr, Drultriy udh og luntlan isc DmitricvIer iürcmisur" .. 7 197/1689 Yllmua 6 büyü k hükümdarm em riyle, Ale ksandr Netsi'den rüreyenlcr Vasili y, llya. Afanas i, Miha ilo viçler-Dmitrievler-Mamonovlar isimlc riyle yazl l m l ~ lard lr

(URZN -S-II s.2 1).

Baska bir versiyo na gore Mihail Dmitriev'in, sarayda yükse k bir görevi ola n ordu bap nm ogu llan, hükürndann kans r Sofiya'dan soyad larmm son una ikinci bir s özün. Marn e nov isminin i1avesi için izin istcmislerdir. Böy lece hanedamn hizmetçi-

lcri olan Dmitricvlcr, ba ~ka Dmitrievler'dcn serefçe farklanacaklnrdrr (97 s,5(0). Bu ikili Dmnricvler-Mamonovlar ismi ortaya çrknusur.

~e k i l de

Scyadmm ikinci krsmt, Mo ngolca Ilomgon ·/I0nUOII ve Türkçc mo mu n .momin sölcüklcriy lc et imo loji k bakimdan

i li ~k ilid ir.

Bu sözcuklcr se kln ,

ba r~ çd ,

kssa gi-

bi artlamla r la~lr. Kazakçada IIWIIIUII krsa , sa de , sa kin ve Krrgnca'd a momun tutu mlc, sn de, b ar~ seve r, Allah'lan ko rka n") ~k li ndedir. Rad loff, Kazakça'dak i rnomun sözc ügü altmda eU aç lk. misafirpen ·er gibi anlam lar takdi m etm i ~t i r (Radloff-IV s, 2 1-29). Fakat hu marmlar mü bahiscl idir. Buna ilavelc n f\lo ngolca 110/1/01/ ~ÜlÇügü vardIr. O nun Türk çe kar~lh g l asimi latif · fonet ik k aTl ~nndan sonra 1/10mltll gibi te laffüz cdi l m i~t ir. Alta y di linue de aym manaYl t~ lr. Bundan dolaYI

VI'

11g1 göstcrilir, daha sonra ise secere bc klenmed ik bir sekilde kesilir . jsnadlar neslin ternefini atana, ataya vcya umnm atasma bnglnmr. Bu gibi hallerde soya dr VI' iakap lar ortaya çrkar ki, onlar da bir kaidc o larak adr gcçen nesfin soyad unn kökü roiünü oynar lar. Çeg luk.ovlar'a air sccc rede de görüld ügü gibi bu soyad r, Çcg lokov 'un oglu Ivan Pitimono vd an ba~ lam ak ladlr. ' Ccglokov soyadr kökenini Türk çc ëog-tog kefirnesind en almaktadrr: I. ~1Ip­ kasr pon penlu. 2. Çinli mcm urlann sapkasr ûzermdek! dü gm e (RaJloff Ill, s.2oo5 ). Kazakça'da 10g sözcügü: I. Yanan kü miir. 2. Sü p ürgc. flrç a ; Yine Klrglzça'daki cog SÛ /.cügü ile ilgilidir: I. UUlovun k uyru gu. 2. Fln;;l. 3. Oglan \·oc uklan -

mona _ acgoz kelimesini bu süzlere baglayan (embel, dalgm. tluymmtl (Dal-1I s.296 )..

m ba ~lI1 da ki küçük kekil. 4. Çin ve Kalmlk lllemUrhlflll1ll ~ap ka l an nd a ki ki içük ~i~. kinlik. 5. Çi n VI' Kalm ik cin ovn iki (gcç ici malm). Bu söwcn olu~an l ar Slr:asllla i.simleri de dah il cdcb iJiriz. Ku gw :a'da éogéo sözc ügü. lIüeudun dl~ llld a o lup rahat hareket ettirilebilen hayvan ULVU bOJn uz. kuy ru k anla mma gclir. Kn gw. a'da éogo)·éoco)' sözcügü sa lla n ma, sa Ua lllr gi bi ol ma anlam lanna geJir. Klfgrl ca'da éol oléogo labiri : I. Dik enl i bilki. 2. Elrafllla s;ata.<j3 n. d a l a~n (geçid IlIana). Cogul SÖ7.cÜgÜ haberci anlanu ndadlf. KITglzca éogol sözc ügü ise kü se)·cn anla tlun dadlr. é oglug sözc ügü Kal rmklar'da yüks{'k b ir rütbeJi ifade eder , Klrglzea'da éog lUg SÖ7.cÜgÜ bcdcnin ark. a klsn ll anlamllldathr. CoglUll isc , flr ca ile, ~ i~Ii an lal1l1 t a~ l r (Fasmer-IV , s.3 23).

Malllono,·la r soyad lnm Türkçe kükenli olu~un u hcra lJi ka alarnetleri de ispa tl.1ma ktad lr. tki tane sekiz kö~li Ylldlz. hilal, ok VI' kaman , Dmitrie vler-Marnonovlar

11k kciimelerine de bag lanma ktadlr. J(üçü k

kcli me nin climo loj ik baknnda n Mongolca'da n çlktlgm l söylcyeb iliriz:

II01lUon -

momuIl.

MOlllon ovlar soya dl umumiy ct le M.1mon-mom un mahlasmdan türemi~tir: Saki n, cidd i .1n lamma gclir. Soy aJ mm, Rusça nUlnlOIIQ kelim esindcn türemesi ihtimali de vard ir. Bîrinl.:i manasl zengin lik, hazi ne , Ikinci manasl Ur yuxo. mide VI' ma~

sülalesinin armaSlIl1takd im elmek lcdir.

~,

Kesin "!nr~k knyaz I'"s(i~!nv Mi'lisl~vov i{lcn> Vladilllir Vsevuldoviç MnnormU·IIlIQrunumbn

({11.1-112.5).

6, I, Petr·in <J(;ne",inde (t68 2. 1726).

7. Bu 'Mn~ iki rad ll sözdc:n otuimu~rur: MQf1lUn (Mongolca·da mum ~O". w in, lwli oever) WO Arapç:>'da nlli '" in,

Ge ncl climolojidc éog-éo)' sözc ügü Rus vilaycllcrindc kullamlan a g/og, cog~ahi n , ~ h in in erkcgi, ~hin Fako Subb\lleo (Dal -IV), s. 586), tepesin de ib igi, k ek ih olan an l.1mlllJaJ lr.

Çeglokov soya dllllll Çeglok lakabilldan tUrcd igi ihtimali hakkmd.1 görü~le r yayg mu rr, Bu söz lcmelde éog-évq :çcg lok .söl-Cüklcrinin çokluk ifade eden -lu, ·Ii, .

I)'g ek a1t11l ~ ~c k l i nc dayandlfl hnakt lldlr éog/lig- éog/llg- tog/u , éoglu: I. Tepesinde per çcm ol.1n ogla n çoc ugu. 2. -SapkaslIlda pü skül, 'lIkm Il ola n M ogol )·iik""t'k meilium. 3. na~ lllda glglrtl\ l ola ll ~a h i n.

••

44

NA. BAS KAKO V

Çeg jog soz ü kökenÎn Î baska bir rëre me sözden de alrms olabi lir. Ru rëre me s öz cog-coq. cogQ/·cogooi ola bilir . Ru sözcü kler hers h, bfkell, vuruska n, olay çlka ra n anlamlan ta'jrr. Sözc -og küçültme c kinin ila vesi so nucu col olog>cogolok> eeg /ok hali ni ahr.

7. SABURDV Saburo v scyedr. 683811330 ythnda KllI I Orda 'dan Büyü k Knyaz loann Daniloviç'in ya mna gele n Knyaz Ce li'de n türemisur. Knyaz Ceti, vaftiz merasirninden sonra Za xar ismini ahmstrr. O'nun tonmlannda n birinin çoc ugun un ad l Fedor Ivanc v Sabur olmcs. O'n un tiircmcleri ise Rus lahtma hizmet ennistir ." ( U RZN~. 1. s. 43).

O rda'd an Ivan Kulitn'nin ( 1328. 1340) yanma gele n Knyaz Ccta-Co ta-CentCoui-Saburovla r'm ort ak atasr olm ustur. Aym 'jekilde O. Rus taribindc nispeten daha meshu r o la n Gedunovlar ncsfinin de ecd adn hr (42 ), Bilindigi gib i Knyaz Ceti'nin jürc mcsi ola n Boris God uno v, 1598-1605 y ulan aras mda Rusya Çan olrn ustur.

Knya z Çeta, ay m zamanda velyaminc vlar-Zernov lar ncslini n ce lemeli ni alan ki~id i r. Bu s ülaleye ail sece rede ~y le yazmaktadm "v elyaminolar-Zemovlar sü talcs inin ecdadr Knya z Cel, Büyük Knyaz lea nn Daniloviç Kalue'nin yanma KII II Orda'dan gelr ni ~li r vc vaûi z törcnindc n so ma Ona Za xari ad! veri l llli~t i r. Du knylll,larlIl Dmitri Alc ksanJ roviç adh lorunu Yardl vc O 'nu ä rno ismiylc çagmr dllar, Dmi tri Zern o'nun Ivan Dmilricviç adh og lu vardl ve O'nun da t van Godun adlllJa çoc ugu o lmu\tur. lkmek oluyor ki, ivan God un'dan God unovlar, R d or Sab ur'da n ise Sab urovlar l ürem i~!i r. Dmitri Zemo'n un torunu o lan Andrey KOIlstantino viç'i O la7. ismiylc çagrrm:lllar. O 'nun Velyamin Andre yeviç isminde og lu vard l. Vel ya. minler-ärno vlar süla lcsi Rus tahlma yakm pek çok yüksck görevde (boyar, saray komulani, ne1.arelçi) hizmct et m i~, hükümdar larafmdan ödü llcnd i ri hJl i ~l i r~ ( U RZN ~ - I V , s,26).

Ba~ka

bir versiyona g(irc Vclyamin ovlar sülalcsi, Zc mo vl:u 'da n ayn olarak (N.!l) farkh bir kökene dayanmaktadlr. ~653 51 1 027 Yllmda, Varyajsky lopragmdan Kiev'c. Büyük Knyaz Yaroslav Vlad imiro...iç'in yanma (1027 - 1054), Af rika'mn ogl u. Slepoy Yakup'un agalley i, -Si. mon Afrikanoviç ad h ~ahlS ge l m j~ti r. Vafliz törenindc n sonra Simo n adml al ml~, O 'nun himayes indcki üç bin ki ~ i de aym isim allmda ka y dedi lm i ~tir. Simo n'un tor un çocuklan vardl. Birinin ismi Fcdor Vas iyeviç Voronels (O'ndan Vorontsovla r lürc· mi ~l i r), digerinin ismi Yuriy Vasilyeviç Grunka idi. O'nun Vclyamin Andreyeviç aJ· h lorunu o hnu \ tur. Velyamin Andreyeviç'in lüremeleri, Velyam inovlar ismiy1e Rus lahtma uzun Ylllar boyar görevinde hi1.mct et m i~t ir~ (URZN-S·Il, s.22, V. s. 16).

Tü RK KöKENLI RUS SOYAOLAR t

Her ü ç scyadr, yani Subarov, Godunov ve Vel yaminov-Zernov umumi -Sark kökenlidnler.

Birinci Sab urov soy admm kökünde yatan sa/JIj' sözü, d ayamkh, sa brr h anlanu tasrr. Bu söz Ta terlar tarafmdan Arap ça'dan alumusur. Sob ûr... [c klindcdir. Taterca'da erk ek özcl ad l gi bi de kul1amhr. T atar k ökenli Sab urovlar'm heral dika isarct-

Icrinde de kay ded ilm i ~ lir: Ok, rmzrak ve yatagan sekillen varde. Rus vilayet söz u clan sobur, elee bitkisi anla mmdadtr (Dal ·IV, s. 127).

Godunov soy ëdr, T ürkçc gOOän.goot" -gooO,,·ri.idiHI-rödu,, s özcüklerinden türe mistlr. Bugün T ürk lehçelerinde rast iamak mümkündür: GOOt " . dire k baglrsa. gm krsrm . 2. D üze nsiz , aptal (geç ici manasr), goden odam... "Ein un vemünft ige r dummcr Me nsen" (Radlof f-l l. s.1603) ya da Altay d ilinde röa ön-ródun arka , aym zamanda ö zel ad, örnegin Ködon-piy "KOl/eli biy " (Vcrbitskiy, 5.18 1). Bu Türkçe s öz Mongolca'daki godon·godull ik birdir ve "den , k U tlla~ soyulrn us hayvan pos tu" an-

la mma gelir.

Godu nov soyadrmnremef sayJlan God en lakabt gooön-gOOün sözu nun geçic i rnanas t ile baglantlhdl r. Aplal, a krlsrz a d a m... Dolayrsryla birçok T ürk halk lannda, örncgin Ahaylar'da çoc ukJarrna "k ötü" isun vcrme gelenegi vanh r: RiJdiill-ifiX/ü/l arka , sun ba gln ak... Eger çocuk On iki Hayvan Slra~l y l a Domuz Y1II'ndu [ 13, s. 3 103 11J dogmu ~sa ki, Allayla r'lIl inalll~llla görc çocuklan için çok kötü bir Ylld lr (bu Yllda dog an çoc uk "görün mez güç" larafllldan çahlllr), çocugun çah nmas llla e ngel olmak için ona olumsuz manah sc manlik bir ad taklhr.

Bize göre, Godu nov soy aumm Ukray na DiIi'ooeki goduIl doyura n sözünden türemesi zaYlf da o lsa bir ihtimaJdir. (Uk ray na Dili'nin Sózlügü 1821 ad h kitaptaki godun godul/f's yuz ruh godUl'U V konlekstinde n al man ma na.) Yemek pi~i ri 1en kap an lammd-adlr. (Aym ~c k i lde , Godunov soy adl ik ilgili bkz, [40]. i van Godun, Fcdor Snbur, Dmitri Zc rno, Anurey Glaz lakaplarmm var hgl, Rus.Tatar nikahm dan dogan çoc uga iki1iisim verild iginin kall1udlr. Birinci isim provoslav din i geregi vcr i1i rken, ikincisi cs ki d ini kural1ara, inanea ve aUele göre veril· m i ~tir. iki nci isi m. aile içerisinde dl ~da n sakh bir biçimde kull all1hflnJ ~ . tkili lakap lan n var hgml bu gib i esas lara baglayabiliriz. Kullarulan ikinci adlar her zaman Tatar ism i o l m u~tu r: God un, Sabur, Vc1am in... Bunlar gencl1iklc Rus dil ine uygunla~t lrl l m l ~ biçim1criy le kul l a1l1 1ml ~llr: ä rno, Glaz vb...

Ara~tlrucagl1luz

üçüncti isim olan Velyaminov Mlyadl J a a~ lI nd a Dugu kö-

ken1idir. (Bun unla ilgil i a ~ aglda bkz. 89, n.3 l. )

-

46

N .A_[l.ASK AK OV

Te krar Saburov soyadma d ö nclim. Bu sülalcnin çe~ i ll i kolfar mdan bizi Hgilcndire ni Dafgovo-Sabarovlar koluJ ur. (Fedor Dolgovo-Saburovun türcrncle rt.)

Dolgo vo-Saburo vlar'm dood cri 71 3711629 y rhnda, gös lenJikleri iyi hiz mctlcrinc

liJRK KÖK ENLI RUS SOYADL\ RI

47

gibi. ikincisi ise T ürkçe an-tan sö7..cügiidür. Kazakça'da an ·lan bol, aklla gel me z, te«üplü anlam mdadrr . Yine Kazakça'd a mUM (j) an-andaytun -anday lugun-, a kh ba~lIl1la a nlamma gclir (Radloff J, s. 194).

kar ~ l h k

Büy ük Knyaz Mihail FcJoroyiç tarafmdun görcvine uygun rnaasla leltif cdil(URZN~ - V ll, 5.75). Saburovlar s ütalest üe Dolgovo-Suburo vlar siilalesinin armala n aymdn. Bunu armalar ä zcrind eki etemcn tlcnn hcn zcrJigi de ispa tlama ktadrr. Ok, sm et YC yatagan lïg ürlcri Sabu rovlar'm nrmast üzerinde karsrhkh ola rak )'crlc~l i ril m i~t i r. T tpkr bir cism in ayn a üzert ndckt aksi ilc 0 1311 benl.crligini haurlunr.

SaouTO \'lar'm armas t üzcrindc isc d urum ters ined ir.

mislerdir

Dolgovo-Saburovlar sülalcsinin, Fed or Sabur'a dayana n ba~ la bir kolu daha vardrr. Bundan J olayl Saburovtar'm esas scceresinde çok {ark vardrr: "DotgovoSaburovlar sülalesi, Büyük Knyaz Aleksanor Nevsky'mn yanma Büyük Orda'dan gc hll i ~ olan A tuna mc rza A nda noviç'te n turcmis iir. 0 , va ftiz rner asimin dc n sonra Boris adnu a l m l ~ vc Büyü k Knyaz'm sa raymda boyar o hn ustur. Boris'in Pcdor Matvcycviç Sabur adh torun çoc ujlu olm us. O'nnn dn t ürcmclcn olan Dol govoSnburovlar Rus tahtm a hizmet ctmislcrdir'' ( URZN~ ·I I - s32). ~ece re daha sc nra, Ord a Knyazr Ccti'de n türcmis olao ve Ivan Kalite' nin yanma hizmct içjn gelen Dolgovo-Sa hurovlar'II1, Suhurovlar'la mukaycsc eJ ildigillue w h:l eski kökene sahip olJu kla.r ml göstermektedir. lI albuk.i DoIgo yo-S:loorovb r k6kenlerini Aluna murza ATKlanoviç·len almaktadlr. 0 da, Mogol hilcumlarmdan so nra ( 1252- 1263) AleksaTKlr Ne\'sky'nin yanma gel mi ~l ir.

veya hu Saburovlar'Jn kökence kronolojik farklarma ragmc n aym ceddc sahip ol u ~ lan dikkal çckicidir: Fcuo r Sa bur. Ama ~ccc rede Saburovlar Fedor i vanov. yani Sabur'un oglu Knyal Ceti Zax'lriya'nm lorun çocugu, ~cc c rcue Oolgo vo.

Sa hurovlar - Peuur Malvcycviç Snbur, Buris'in torun çocugu, Atlilla murla Andano· viç'tir. ~u

Bununla ilgili Dolgovo-Saburovlar'1I1 familyasmda ~axe lemned c J ikkali çeken Murza Atun Anuonoviç'tîr. Bu soyadl ise, ku ~kusU l ya T ürk. ya J a Mongol köke nlidir. Alun adl ya Mongol kökenli Odon yJldiz ya da adap tasyon so nrasl rusl a~. ml~ olan Türkçe Q)'du1/-uydllll sözcügünJ en l ürc m i~l ir. I. I~ Ik, pa nlIl, ~ u a . 2. DI~ gör kl'm, göz ah n hk . 3. 1~lk için açllm l~ bo~luk. 4. Mane,·i 1~ l k, 5. B~, ina nÇ>lz,

6. E rk~ k özel a dl (RarJ loff. I, s.52).

Andanoviç isminin eSaSlnd,1 yalan andan SÖ1,ünc gelillee iki ayn versiyonla ka r~ lla~ l m: . Birincisi Farsça CJI1dw lI•.. sÜl cügiluiir bu)'lu poslu , .... d CIlIi. Biallda m : I'nda msll, diiulISil, cmdam lt "0 )'111 1'051u (BurJaguv, s. 1003) örneklcrinde oldugu

8.MANSURO V

Anna kitabmda

~öyl c

yazmaktadir: "Moskova Büyük Knyaz r Ioann Daile viç Kalue'nin yamna Orda'dan. Mansuro v og utla rmd an Alivtey ~igeldeev lq rif buyurd u vc vafuz toreninden soma O'na Boris aJI venld i. O'nun türcmeler i 702 1/15 13 yrlmda ve ba~ ka dcvirle rde Rus tahun yatak agahgl, Mosko va vîlayetinde ordu ba~ l hSJ , valilik, Çargrad'da ve Letonya'da e1çilik, saray hadimligi, mahkemc nezarelçi ligi. vekillik gibi gc re vlcrle hiz met etmislerdir ( URZN .}-I, s.15).

Mansu ro v, Sa burov ve God unov Rus soyadlan nm ortaya ç lkl ~ l ari Ib kz. s. 56, n.7) Iva n Kalitc'nm hakimiyeli yrllarma tesadüf etmektedir. Daha dogrusu bu soyadlaruun esasmt koya n ki ~i le rin Ktzrl Orda'd an hizmet maksudr ile Rus knyazf annm yanm a ge ldikleri dö ncmi chute ediyor.

Munsuro v soy ad r, Tntnr ÖI.e1 adr elan Mansurdan tûrcmistir. S özüu k êkünde Arapça mansûr... kclirn csi yatma ktadrr Iye ullme z, ga IiJI ).

Mansurovlar sülales inin lemelini alan pilis Aliveleya .}igiJdeev'dir. O'nun ismi îk.i klslmdan ibaretlÎr. AliVley ad l, Arap alfabesinin ilk harfi olan t/i/' ilc T ürk • mecazÎ ckleri lay- tt)'~da>'-dt)' Vasltasl ik aJif+tey biçimin i alm l ~ tlr elir gibi ' ·e)"a gör kemli, yak l~ lkh . ~i gi ldee v soyadJlllll lemelinde aym zamanda kaml a~ l k T ürk sözciîgü singel yalmak taulr, ~illgel KUI.akça'da nolm tluk, dikenli (Rauloff.IV, s.I069).. Kazakça ~ellg e1 sözcUgü; l. Avuç, cllyna k. 2, Pençe, Ilrna k, 3, Dikenli ka lll l~, ~e kc r kllml~ I. Klzgll.ca'da da van hr; I , Ylrticl k u ~un pençesi. 2. Djlll~ i l , dikenlÎ iirelici . 3.

Tabakla ct çn ir me)'e ah ~llla. 4. Ca)'nak, II\'U Ç. ; Karakalpak Türkçcsi'nJ e de var· dir: I. Osok a. 2. VUSlla CI affiks -da)'l de)' ile beraber si/lgd+ dej, yani )'Irt lel ku~un pençesi, '·ah~i ve )"lrt ICI. Fiil köklü OO\1:.:a söl ler: èirilde. ~irî l dc, s igilde..• Klrglzca'w kü çü k. za)'1 r olma k. ·r affiksi ile beraber huh olma k gibi manalar la~l r. Tabial taklidi sesler yardlllli ile Slfat ol u~ulll u (6, s.25 I. S I, s.50-51), sïgilda küçük, za)'Ir. Hllh sözcügüne azizlcme affiksi -gayl - rey, -ayl - ey ilavcsi ite iigifde + rej > sig ildcgcj > si gildcej > sigildej (6, s. 179), yani a la k, hu il..

~ig ildej SÖ7;Ü ses Yllnsllama m li éillrilclt sözcilgünucn Je IÜrellli ~ ol3bilir.

KJrgllcu'ua hayklnnak , )'iiksl'k scslc kOllu ~m ak anlamlllJ aJ Ir. Karakalpak Türkçe11. Amr h:.. rl ( l, oo k s> k ~i if(k j:lizeltik. Iloecarl llk. J'OOi klik ", ,,h ad l ite Lulbmhr.

"

..

N.A. BASKAKQ V

48

sl'noe c rvrldamak anlammdaki sinrilde+r ( ëzel ad 'Ie siral elusturan affiks), ku vvetlt 'IC nazik, lnce Sf'S~ anlanundadtr (6, s.25 1). Bu ~ k i lde azizleme-azaltma affiksi • gayz-rey, -ay/.ey ilave cdilir se i inrilde - r- ey > Jinriidtt • R - ey > l inriide -tg) sinritdey, ya ni Ince 'IC aclkll btr CIvIlh nularm kaznmr.

9. TARBEEV

684811340 ytltnda Merdulat biy mirza Tarbee v Kurl Orde'dan. Büyük Knyaz Se myon [vano viç'in yamna çahs maya geld i. vaûiz merasiminden so nra O'na Sem eon adt veri ldi. O'nun türemelert ordu kom utanhgr, mahkem c nezaretçiligi, vekillik 'Ie bas ka birtaktrn önem li görevlcrde Rus tahtm a hiz rnet etmis lerdirvlyi hizmerlc rine karsrhk hukurndar tarafmd an 70 12/1504 yrhnda ve daha sonratan büyuk rütbcler ödüllcndirilmiqlcrd ir ( URZN~ .I. s.47), -Seceredcn anladJglmlz kadanyla bu soy admm lemelini atan lar Krzrl O rda'dan, Iva n Kalita'nin (L328 .1340) hükümdarh g lnln so nlan ve Seymeon Oo rdr'mn (1340-1353) hükümdarhg mln ilk yrllanna rastlayan d önemde aynlrmslardrr. Dernek oluyor kt Onlar, Sabu rovlar, Ma nsurovlar, Godu novlar nesillerin in temeller mi atanlarla aym zamanda KIl:11Drda'dau aynlrmslardrr.

Tarbee v soyndr kokeninde anlasrlma sr zor nla n T urk-Mogo l sözleri muhafaza etme kted ir. Du söz ler ta rbay.ta rbuy-tnrbey gibi fiillerdir. A nma k, a ra la ma k anlamma gele n kd imeyc , faaliyettc bulunan phsm ismini olu~ tura n affi ks ve Slfat birle· ~i m i -ge)', -ay, -q ilave el mck sureliyle tarba (y,-yay/tarbc (y)-gey aç ma k, a rala· mak ha line gClirilebilir. Tarbay sözü Türk ve Mongol dille rinde kann~lk biTmanaya sah iptir: I. Ö lkelenme k. 2. GUllIrlanmak. Kltgll.ca'da tnrbay aç mak., aral a· mak ve larha y açJl m l~, ara la n m l~ ~ki lle ri vardlr (Rad loff-lII, s,87 1), Karaka lpak T ürkçesi'nde larbay aç mak (ayag l), yerll'.1tirmek, yerine koyma k (e li) anlamlanna ge len ta rbay a ç l l m l~, aral a nm l~ anlammuaki tarba(y)+gay sözcüklc ri vard ir. Kazakça'da a ra la m r an lanllna ge len tarbuy sözc ügü van.ltr.

Ay m söz Mogo k a'da da tahminen aym manaYI vermektedir. G e n i~ aç llm a k., kal m dudakh ya da ge n i~ broenli olm ak anlam lanna gelen darv ay açlk d onna anlammdaki derviy sö zcü kleri vardlr. Butyat DiIi'nde darbay aç lk olma , derbi a çtl. m~ olma k derbeger al"al anml~, gen Ï!i k ü rf'k1i sözcükleri vardIr, Tarba(y) + ga y, tarbe(y) gey, tarbi(y)+gey sözeukleri fonetik ge li~ me so nueu ~u ~eki lleri a l ml ~ur: Tarbay(y) + gq tarbe(y )+(g) ey> tarbcy, Nihayet Rus afli ksi -a~/-t~ ilavc ed ilincc Tarbeev

~ckl i

ortaya çlk ar,

Klzil Orda'da n gelmi~ ve Ta rbcev soyadJnJn temelini attm~ olan ~l e rd u1a1 biy mi rza adh ~ahs Jn ismi üzerinde durahm. Kelimen in birinci kompone nti Arapça'da

TORI\. KÖKENLI RUS SOYADLARI

49 ·

yÖndici. iist a nla mura gele n mir.., Uil/ir.., sözfen nden (Budagov] ve y ine Arap. ça'da ki Dulat- davlat d evlet ll, va r h, seç ld n, zengin sözfcnn den türe misrir. Rus tela ffüzü ile tahrif ol mus biç imi Me rautat'ur. Tatarca'da yine ayr umanayr tastyen Mirdavlat lsml vanhr. [smin ikinci komponenti ola n Türkçc biy SÜ1.Ü , salie feedal rütbc, sid ir. Sülale nin yasça en büyük olamna vcrilen bir rütbcd ir. Ûçüncû kompo nent Arap-Fars k ökenli bir kelimed ir. Arapça amir ve Farsça zode (ogul u) söz lcrinin bir araya gelme siyle ol u~mo~lUr: Amir .wdt>(a) mina (da» mirzo han çocugu, 5O)-lu bir alleden ola n, a kd h, yet enekj! ve ok u r-yazar-ola n ki~i ... Neticede Mi rdulat biy mirza Tarbeev bir miraa lsmi , e kur-yazar ve ilim sah ibi mernu r anlamma geImektedir.

Tarbeev soy adr Buryat lar arasmda da kullarulmakradrr. Fak at Buryat varyan nnda "t" ye rine "d" sesi kullam!rr. Darbcev.

Tarbeev soyadmm Tu rk-Mongol k ükenli olusu hcraldika kay naklan nda da kaydedilrmsrir: -Sark askerinin kaman ile silahlamms haldc ki res mi. Tcr bccvler'm armasmm so l al t kÖ:iCsine i~lcnmi~t ir.

10. T ALI ZiN Tahzin soya dJ ba~l ang1 c m l 694411 436 YJlmda Klz1 1 Or da'dan Mur'a, DUyük Knya z Vasili Vasily eviç'in yanlna hizmet için gcl rn i ~ olan M urza Kucyuk Tagald lri n'de n alma ktadlr. Vaf tiz IÖTeninden soma O'na takov adl lak ll m l~t l r. Geli ~ i ndé n dola YI O'na M uromky vilayetinde mUI k de ve ri l m i~l i r. O'nun türemeleri Rus tah tma saray hadim ligi gäre vinde ve ~ka vazifelerde hizmet vcnni~ti r, Iyi hizmet!erimJen i.ic urü hükümdar tarafmdan 7 11411606 YIII \"e daha so nralan beylik ve yiiksek rtitbe· lerle leltiCedilm i~lcrdir (URZN-S-I, s.5 3).

Ta hri nlcr sü lalcsini n tem elini man TagaluJzin'in ismi, kökenini T ürkçc Taq sözc ügündcn a!maktad lr. Tatarca'da te k, bir tane ola n an lammd ad lr, Yulduz> (y) ylduz söz.cügnden-lu afliksi daha son ralan Rus suffiksi · În ile söylcn mi~ t i r; Tag (Y) 1l1d llz (+/u', çifi o lmayan, lek yJ1 d lu sa h ip ola n lek da mg ay a sa hi p ola n.

Türk-Mogo l göçme nlerin in kültürel özelliklcrinden birisi de dogum tari hini belirlc· yen i~etlerin, damgalarm hayvanlarm belirli )"erlcrine vurulmasl i ~ id ir tamga . Du Ylld lzm i~le nmes i ise sülalenin adma i ~arct (llabilir . Bu ihtima li güçlendiren birlaklm argumentlerde n birisi, anna nm sol all kö~es i ne sek iz kö~ l i bir Ylld lzm i~ l e nm i ~ o lmas ld lr.

Damga formasmda sülale i~are l i I..kabl ise Tü rk göçmenler aras lnda son zamanlara kadar bir adet gibi geçerli o l m u~ t ur, Mesel a Tü rk-KJpçaklar'da (Nogayla r, Kazaklar, Karakalpa klar) hlz ayaklu.. yan i Kaza)"akll süla lesinin adl " kaz ayag l ~e k-

NA . UASKAKOV

somi;'i,

linde (da mga ) harf", ya da yani Sömisl i sulalcsim n ad l "ns paga scklinde (da mga) har f" gibi geçrnc ktcdir . (48. s.78O-787. 9).

Tahz in-Tagaldrzin soyad l kökcncc hir Mogoi-Buryat söz ünc dayamyor ola bilir.lJi.lgaft/l', la kip et mek, iz s ûr me k anla mma gelir. Tagda/u l, adrmlamak, cg iler ek harek et et mek [krsa boylu insanlar için) anlanu ndadu. Bu sözcüge hare ket halinde olan k ikseyi ifade ede n -uy affiksi ilavc edilirse. tagdldvl - taga/dI/l.Il)' > tayaldul. (uy) seklmi altr . Mogol a ffiksi .uj Rus suffiksi -in He kan ~m l ~tlr.tl

51

TURK KÖKENLI RUS SO YADlA RI

Xamk ovIar ve Xitrovlar arasmda slkl a krabahk i li ~ k i1eri kurulm ustur. Her iki sulale de KILll Ord edan ayn l m l ~ iki kardesin birer devamcurdrr. Xitrov lar'm ~e re ­ sin de ~öy lc yazma ktadrr: "Büyük Knyaz Oleg Ynrosla viç Ryazanski'nin ya nma Büyük Orda'Jan Sala xmir VI.' Edugan ad lannda iki kard es gelmi~ti r , Edugan'm türcmeleri Xitr ovlar. 7 13011622 11 yilmda ve daha sonralan çesitli göre vlerde Rus tahu ua hizmet eumslerdir (U RZN$-I. 5.57) .

Ge leli m Kucuk ismine ... Bu SÖl.Ün kalrmkc ada kicg , taiarcada kiicük... gjbi

Xanikov soy adr ik Salaxmir ve Edogan özel edlannm esas tanm olusturan sëzcükler üze rindc d uracagrz.

çe~i lle r i vardrr. Bunlar T ürkiye T ürkçesi'n dck i kiif iik sözc ügünün varyarulandrr: I.

Salaxrnir T atar öze l achdar 'Ie Arapça'da n ah nrms iki s özden lbarenir: Salih ._.

K üçük, krsa boylu , genç, 2. Mi nik (Budagov-Il. s, 146).

T ürk, Oguz ve Kipçak sülalelerinm crkck öze l adlan içerisindc, "kun" ik akrabn olan çcsitli hayvanlar m adlany la ih ~ k ili olanlan Iazladrr. Mesela Pcçenek krah Kucyug (99 1 g.- PSRl -IX, S. 64)... veya Polo ves hanlannm orrak adr Kobyak ( 1\70, I 183, 1186 vc r SRI-1 5.355, 11 s.632 ) Türkçc'de köbek. köpek, köhiik, kijpiik lt. 1)011 ya k (1 107 , i'S Rl-I s.282, s, 140), Türk çc'dc hajnu (j~> bOjll(II){1f?, harf manada n k boyu nlu kd pek (Türk lcr tarafmdan köpeklcrc vcrilen vc gcni ~ bir sahada kullamlnn isiru).. Bara k ( 1185, PSRl -I s.395 , 11 s,632 ), harag Turkçe bir köpck cinsi nin ismi, pudel kÖIJck IIcsli... (Budagov- l s.250).

d urusr dini inançlara sayg rh, berabc rlige, mülkü amir - k nyaz, ce nab, a mir...

IIIn li.~t sol klsm mda ise siya h bir a~ker $a rl e1biscsi giyd igi ha lde \'e klhc lO lO ucu ~agl bakar ~ k ilde dunn akLadu . Anna nlO aym yerinc sckiz kö~ 1i bir de YIIJ IZ i!ilenmiitir.

Xam kov soy aduun ternelinde qannq sözc ügu yatm aktudtr.., Bu s özc ük birçok çagda~ Tü rk lehçesind e halen kullamlmakradrr. Xa niko v soyadr oanuq-xanuq sözlerin dcn türemlstir (q-x seslerinin birbirini kar~llamasllla çagJa~ T Urk lchçeleri ve Mongo l Ji l1erinde rasllaya bilmek teyiz)...

Xllro v soy ad l Xa lllko v soyaJ lIllll Rusça Icreümesi gibi görünmc kted ir. $ec e red en de a n l~ llacag l gibi Xitro vlar VI.' Xalllkovlar ikî IIlk isimli orta k bir köke sah iptirlcr (<qan uq ).

m i _~fcrd i r (URZN$ -l, $.56) .

Xamk ov ve Xllrov soy adlarllllll lemel illi atan SaIaxmir adh

W

H u s y~'",n Pskoy Vilayeti agl1.1 aflnJ a "'<lil,}" s/l1.ünc r"..tlamak mümkünd ür. Bu söl"e munl;k bakllnJ~n t al uy . t~l u'l

Hl.

Türk.Mnngol SÖ11eri ilc ~lakah J Ir (lladloff-III, s,886), Bn.is Godu noy'un (1 598- 1605) ö lümündcn sunr". Vasihy ~uysk)' dcvrinde ( 1606 -16 10 ) ulJ ugunu sllyk ltl<k doha d ogru olur.

de vamcJlan olUp Xa -

~hslll

aym za-

manda Apra ksinlcr 'Ie Kryuko vlar'm da es.aSIIll koym u ~ olma..sl J ikkat çekicid ir. Scctrede bu mese leye da;r ~u n lar yazm akla(h r: Ap raksinler lIesli, Büyük Orda'd an Büyük Knyaz Dleg t vano viç (Sic! Xalllkovlar $e<:cres indek i olgu Yaroslavo vic yerinel Ryal.ansky'ni n yamna ça h ~ maya gelen Soloxm ir Mir os la vo viç adll d ÜfÜSt bir adamda n Iürerni~t ir. Vaftiz töre nindc n so nra O'na ioa nn ad l veril m i ~t i r. Büyük Knyaz, klz karde~ i kllyajlla Na.~tasy a lvano vna'YI O'nunta c v le ndi mJi~t i r, bcrab erinJ e O nl:lr'a mülk de vc rmi~l i r. So lox mir Miroslavoviç'in, Andrey lvano viç Aprak sa ad ll lorun çoc ugunda ll Apraksinlcr lürc mi~, Rus tahlma hizlI\cl ctmi ~ l cnl i r "

(URZN$ - 11, s.45).

9,

kardc~in

Xalllkov soy adllllll Rusya'm n baLl \'ilayetlerilld e kullallllan xam k ve xam kat fiil1 eri ile kökence i1i~kili olabilttegi ihlimal dah ililldedi r (Fas mer -IV, s.222).

IJ . XAN IKQV "Xalll kovla r sülalesi, Büyük Orda'Jan Rusya'ya, O\cg Ryaza nski'n in yalllna ge1mi!i o la n Saial:: mir ad h ~ahlsl an t ij remi ~t i r. Va ftiz töreninJe n sonru O 'na Ivan ism i ve r i hn i~lir. Büyük Knyaz, klz karde~i Knyajna Na.stiyan'l O'nunla e vle ndirm i~, berabcrinJc büyü k bir mülkü dl.' Onlar'a hcdiye et m i~ ti r. Iva n'm T imo fey Konstantinov ad h torun çoc ugu ol m u~, O'nu Xanik ismiy\c ç ag l nn l~ l ard l r. Xan ikovlar Rus lahtma çe ~ i ll i gürcv\c rdc hizmet ctmii lir. 7 114/ 1606 Yllmda lO yüksck rütbclcrle lelli f cJ il-

pol ilik kanu niara inanan ve mir-

Edugan da T atar özel adtdtr ve zor anlasrfan bir sözd ür. Büyük ihtim alle eski d ëncmlerde ve ortaasrr Türk dilierinde "BÜy ÜkaYI" burcuna bu isim verilmcktcydi.

Hcrald ika göstericilc rine göre Tah,.in soyadl Türk-Mogol kÖkcnlid ir. Amla mn üst sag lö~s;nde ki süva ri, elini yalaga nla yukan kald l nn l ~ vaziye UeJ ir. Anna-

V I.'

11,

Mihail FM o.-oviç'in de"ri ndc ( 16 13·1645).

. ,~

"

NA BASKAKOV

Apraks inlcr'e au sece rede de gö rüldügü gibi .}ccerenin birinci krsrm Xamkc v-

lar için yenlanlann tckrand u . Soloxmir'in üçüncü neslinde ayn lmalarm

ba~vc rd ig in i

T utolmin soyadunn Dogu kökenl i olmasuu ispatlayan beraldika i§aretlcri sunlardrr:

gör üyoruz . O'nu n torun çoc ugu olan T imo fcy Koustamtnov Xamk'ten Xamko vfar,

a) An nam n sag üst kii§csindcki be i tauc sckiz köscli yrkhz..

Andrcy [vanoviç Apraksa'dan lso Apraksinlcr ncsli ntrcmistir.

b) Anna nm sol üst kÜiCsindcki

Aym seyi Kryuko v soyadr için de siiyleyebiliriz. Salaxmir'in torun çocugu T imofey Grlgoreviç'ten, yani Kry uk'tan

Kry ukovlar nesli türcmistir

m i~t i r.

Xa mko v, Xit rov ve Kryukov arma lan mn ortak figürlcri tse

Y 1 1J 17~

yatagan \IC

krhçur.

Sayet Kryuk lakabmm esasuu olu gu ren sözün Rus kelimcsi oldugu dü§ünül ürse. bu sü zün öncele n T ürkçede, so ma len Rus tclaffüzünde de~ i ~i rne ugram li h }"lfk kelimesi o labilcreg i ihtima linc de mamlmahdrr. Ama Ap raksa ismi k ökcnce kesinliklc 'lürkçc'dlr. AU:'Iplasyon nerkcsi Rusça'da c idJi biçimJc tahrif cui lmi ~lir (bh. 94. n.37 ).

12. TUTOLl\Ü N Tut olm inler'in sec eresinde bu neslin ternefin i ata n kisin in Krzrl Orda'dan çrkIlgma dair hiç bir yaz r veya isare t bulunmamaktar.h r. Yazryor ki: "Tu tolmino vlar s ülalesi Rus tah ltna saray hadim ligi, orcJ u komutanh gl, valilik ve baila gÖfevlerde hizmet ctmii, hükü mdar tarafmdan 707 811570 12 Ylh vc haika tarihlerde yüksek ruIbe IcrIc Iduf edilm iil erdir (URZNS-I. 5.62).

N itekim sa)' adlllm kökünde kesinliklc T ürkçe bir söz ya lmaklad rr: tutulma veya tula/m a. [)c mek ki sa)' adl umumi tut kükünde n geli)'o r ve esas md a ya w w 1 kelirncsini ya da Mal kc1imesini muhafa /,a edi yor (Budago v-l, s.74 2), Tüm elimoloj ik fikirlerd cn bu say adl ile ilgili aiagldakilcr üzerinde d unnak fayrJahdlr.

I . Türkçc'de tut fiil kökünden türemii bir IUfUm fiiJi vardrr... IB udagav I, o ndan da lIIIurn1u SÖlCügü lürem ii lir. TUlulmi n soy ad r kök enin de mfUm1u '>'cya me latel fonnasi ohm ftftr ,lmll sÖlcügü nü llluhafaza ctmck ted ir.

2. Birçok Tü rk Ichçcsindc (mesc ta Ku gw ;a'da) wIJ/i fiili vardlr. Tutrlfll /1J kclirnesinden T Ulolmin ism i lürcmi§ olabilir...

12. h an Va'lil ~viç Grozn i'nin döncmindc t1513-15S4).

üç

tanc sckiz köscli yrldrz vc hilal.

c) Armanm all krsmm da ayak lan üzcrinde k a l km l ~ bir asla nm elinde tuttugu kamana koy ul mu~ baska bir kaman ve ok .

(URZN~ · IJ .

5.46).

Xamkov, Xürov \IC Apraksin isimlcrin i birlestiren umumi heraldika i~ctl eri vardrr. Her birinin armast üzcrinde taç, yatagan ve klhç figürleri aym formada isfcn-

"

TU RK KÛKENL! RUS SOYADLA RI

IJ. SKRIPE EV Bu soyndmm geneologccski Kolo kohs aovlar family asr ile sik! ilis kisi vnrdtr .

Skripeevler'in sccc restndc Onlar Kolo kohs ov soyadm m tcmelini aten iki kardes gibi g östcrilm ektcdir.

Armada göst eri ldigi gib i Kolokohsovlar sülalc slnin tem si1cilerini Klz.1 Ordadan Rusya'ya gc l i~ lcri . Bëyük Knyaz [van Vasilye viç'in hûkümdarhk yrllarma kadar dcvam eunisnr. DcreceJi A'liv'in SuzeJal'da muha faza edilen kitabmda. bu nesil den iki kanl ei in rërcm eleri c lan Sknpeevler'm çoc uklan Vasiliy ve Boris Kolokolt sovlar 70811 1573 yrhnda onbasr etarak kaydedilrnistir. Onlar'dan türeycn Ko lok oltso vlar Rus tahu na asilzndc. zedege n hizmctlcnnde kulluk g östermis lcr vc h ükümdar tarafmdan yüksck rütbel erlc te lrif ediimislerdir (URZ N$ -l. s.63) .

Dola ymyla Kolokonso v soyad mm tcmelini atan Sk npeev ilk de fa 708111573

yrhnda, ivan Grozni'nin (15 33-1584) dö neminde haurla r ur. Ama ie ce rcdc yaz llan la· ra göre Sknpcevler'in Kmi G rda'dan Rusya'ya gcJi§i, Büyük Knyaz Ivan Vasi l}'cviç'in hak iJniyc ti diinemindcn ö ncesine ra stlamakta(hr.

Skn pcev soyadl kökeni nde iki Tü rk sö zünü barmJ lnnaklad lr: Soqur vc

b~)'.

Sogu r-sogi r sözü ve onun çe~ itleri soqur-sogllr Si bir T ürk lehçclcri nde, soxo r isc Mogalca'da fark h farklt ma nalarda kulJamh r. Bey·biy SÖlÜ ise Klzll Orda hanhk larmda bir çq it rütbed ir. ÇCiilli bölgderde savaij terimi gibi kullalllian bu sözc ük, aym zamanda zedege n. knyaz , saray aydllll anlamlarr da ta~ l r ... 1l Bunda n do la)'1 Sahr.lN.v lakabi le k gözJü, kö r, ia~ 1 gibi mana lar ifade eder... 14 Sknpeev soy adlllln kökeni nc dair nispeten az inandlflcl bir ba~ka ihlimal da ha vardir. Tü rU cr'in Km i Orda'da kan ui lugo Tü rkçe'dc. Arapça'dan al mma sdHr... sa r h,'i ke limcsi kullanl hm i tlr (il uJagov -l, s.630). Bu kclime karrlla~ lk Skrrpccv isrninin kökünü t c~ kil edebi lir. DolaYlsly ta sqrllpej < stUir btj sa rho~ rnanasln daJ lr.

(J .

R il' v;I3.}'et "l1-Ü (l'l.l ov Vilayelil . Skrir ar '-Ö7,Cülli il~ ":U~lla~unn, z ( Dat· IV, •. 209).

14.

Ril' vilayet $Ö1ü . kripey t .kri pon) ile kar~"a'jlm ", l. (l)al.1V.•

20'.1).

j4

NA. BASKAKOV

14. KOZNAKOV

" Koznako vlar sülalcs i kökenini KI1.1I Orda 'dan Rusya 'ya hiz metc gelen vastIiy Kozn akc viç'tcn ahna kux hr. O'nnn lülclllclcri o la n Kcznakovlar Rus tatnma saray hadirnli gi g ërevinde hizrnet etmi~. 711 811 6 10 Yllmda l5 çqitli rütbeler je rnükafatlandmlmqlardrr " ( U RZN~- I, 5.69 ).

Ko znakc v scyadr lemelinde ~ u sözlen mehafaza etmcktedir: QaZ/laqqamayaq-oazanaq. Bu söz ler Bski Uygurca'da ve K l l tl Orda Hanh gl'nm resmi C\'· raklannda "ha zine, hazinc sahibi" anlamlannda kullamhmsur . Köken ce bu söz kesinlîkle T ürkçe'dir ve qaz. qazyan fiilerindcn türemlstir. Büyük iht ima1Je bu sö z Araplar'dan ah nml~ ola n xa;:.illo kelimest ile bag lanllh olup göm ü manasmda jdi. Bilindig i g ibi K il t! Orda'da ayd mlann islerini Uygur "vergty azarlan. piserler" icra ediyordu. t Ik dcfa ola rak Onlar devreye Tur k s özünu sokmuslar. bu s özden xan cinovnikleri birçok baska Uygur e1ement leri ile birlikte faydalanrmslardr r. Bel ki de Esk i Uygu rea'da qamak ke limes i fo netik tclaffüzdc özet bir terim gibi knllamlrrus. "gi:!. mii" manast t a~lml~ 'Ie ondan lakap gibi istifadc edilmlstir. iv an Kalite'nin ismi ni örnek olarak güs tere büi riz: Kalita < qa/ra T ürkçe'de cü zdan, eep...

Nihayet. Kozn akov snya duu Türkçe q 0 1.U sölCüg üne baglayabiliriz. Buna karma ~ lk kü" üllme eki · /loq affiksini de ilave ooer sck qozuga - qowgall . qOZllga/laq form alan ol u~ur. Genelliklc çoc uklara hilabc n kul1amh rlar: Gûlyatlaq, qOl.)'a-

ss

lÜRK i .üKENLI RUS SO YAI)LAKI

16.

U~A K O V

Usakevlar familyasr armada birkaç sulale ile birlik te lakdim edilm isur. Gene t

hcraldika ip rctlc rinc

ba~vurursak

bunlardan ancak sonuncusunun ismi gcçcn jlk

U~akovlar

neslinden aynldlglnl görilrüz. Dalia dogrcsu. bu Upkovlar'm digerleri ile akrabahk i1i~kisi yoktur ( U RZN ~.X, s.36).

Usakevlar neslinin nispelen tam ve ge n i~ olan secere si, Kosog skiy KnYaLI .

Pedegi (URZN~.yIIl. s.9) ile baglanan akra bahk i1i~kiIerine day amr. . Pcdegi' Pek .

. .

ço k kahra man Ru s sü lalesinin Icme1ini atan kisklir (URZN~.VIIl. 5.91. ,seeereden an ladlglm lz kadanyla Knyaz Kasuyskiy Ordi Rcdege, BüyOk Knya z Vladi mir Mistisla vovjç ile (bu isim M istislav Vladim ir de o labilir) ay m saves ta öld ürül müstür.

Vafliz türe ninden so nra O'n un iki ogluna Yuriy ve Roman ad r venlmis rir. Büyük Knyaz daha so nra k uiru Rom an Rcdeg ic'le cvlcnd irmis tir . O'nun torun çocug u Orego ri Slc poy 'un bir og lu olmus, O'na J a U~a k ismi verilmisti r. Usekovlar süfa lesinin

tü rcmclerinden Nemi r Yurcv Usakov'un og lu 1557 Yllmda l6 Bulzuke (Buzluk~, N.B.) c rdu komment otm usrur. Dmitri Kali'nin , Usakov'un ogfu 7 1301 1622 ythüda 17 bir malikano vc gö revine görc r naasla öd üllend iri lmisti r (URZN,s. VIII, s.9).

Usa kov soy adr ilc ilgili ilk bilgilcr 7 13011622 tarihinc tesadtif etmek lcd ir (1

s.76, X s.39) .

U~akov lar'lll

koll ara ay nl masl biraz sonrak..i döneme raslillr.

U~akov·

lIaq...

lar'm Iürem esi olan Vas ili Vasi lyev iç (IX, s.80 ) hakkmda ilk bilgi 7 14811640 Ylhnda vcri lir. Daha dogrusu bu olay Mih aiI Fedoroviç'in (16 13· 1645) hOktimdarh gl dö ne-

15, SO YM O NO V

mine rastlar. Upkovlar'm ~ka bir lüremcsi o lan tvan Mih ailo viç ise 720011692 YIh nda, I. Pe tr'in devri n de haurlalllr (16 82-1725 ).

Soy monovlar'm ~eresinde bu neslin Klzll Orda'dan çlklJgma dair lIir kamt veya bilgi olmasa da soyadlmn TOrk·M ogol kökcnli oldugu kcsindir. & ymon sözü h!Zh yüru)"tn, kll'ra k insan an lalmna r c1ir. KrrglZ.c a'da soynwm/o ha nkel d me, klvnlma sö zeügü vard ir. Yelcnek kaslede r. Do laYlslyla bu manaYI kasteden bir la· kap, insa na yak l ~l mnak suretiy le takllabilir. Sojmo n adam a tak. ktvrak insa n an lammdadl r. Bu lakap!.1nSoymonov soyad l lürem i~ti r. Bu isim larih sahne sine Çar Mi· hail Fedoroviç'i n hükümdarhk döncm inde (7 113/ 1622) çl k ml ~tlC ( URZN~- I . s.75).

Aym zamanda bu soy admm Rus vilayel sözü soy mellll ik, soyme n il da~ (Da l·IV, s.262) \'eya soym sey m, küy lopl anhsi kdime lerinden türemcsi ihtima li de vllnitr. (Pasmer-lII . s.707).

Upko v soyadmJn kökü Türkçe ujak,u.Jak sözc ügüne day anm aktadlr: I . K ü· çük 2. Octa boJlu 3. Kü çü k ada m (gcçici mana) 4. Genç hizmelçi. ogJa n çoc ug u paJ (Rad lo IT-I. s.773) kelim esi b izc yardlm cl olabilir: I. K üçük. m in ik. 2. Ya Hu, og ul. k ü çük ogla n çocu gu (Buda gov. l, s. 137).

Rus vilayet lerinde kullalllian ( vilaye l sözü hcsabcdilen) ulak sözc ügü de etimo loj ik bak lmda n usak ün 'y ogul. ( Dal-IV s.526) ... T ürkçe u ~ak sö zcügü ile bag lanllh dlr. Vcr ilen manalardan da an la~llacagl üze re, ulak sözcügü kücük boylu adamlar ve çocuklar için kulla nllan, isim 'IC lakaplarm lü reyi~ i nde ro lü olan bir sözcükWr. Öy lcysc ul ak sözcügü ilc Upkov ismi aras mdaki i 1i~ki ço k bllrizdir.

16.

15. V""lli y Suy. ki <kvrinde (1606·1610).

17.

Ivu V""ilyev iç Grozni devrinde { I B3· t584), Mih~jl Fedorov iç dcvrinde (1613·1645),

N,A.Il ASKA KOV

so

rr, SADLU KOV kllJany la Subluko vlar sû lalcs i Polonya zedegenter neszedegentcrin linden l ürcmi ~ tir (URZN.';-I, s.1I0). 7 163/ 1555 yrhnm 2 1 Eylül günü Ale ksey Mihai lomömünlük silkine J ahil editm istir. Bu di ni mö münlü k merasimi viç'in (1 645- 1676) h ükümd arhk yrllanna rastlama ktadrr.

Secereden

n n l a~t1 J l g l

edcr . f on eSablukov soyedrn m ternelin t Türkçc salbiq-salbuq sözcügü le~kil tik mctatez manada 'Ie telaffüzde sözcük ~u ~ k1 i ahr: Sablig-StJblug.

diSaibiq-s albuq sözdJgü surcr takl it edici sözlcr srrasma dahildir 'Ie r nanaca 1. k: sarka safbuq k, ma rka sa Salpuy ger fiil 'Ie ad kökleriyle sikl bir iliskisi vardrr. grzKu ff).

Radlo ( k /pu salflu-sa Sa r k nus, sö lp ü k. 2. Dikka tsiz. Solpan sarkmllj. k, za)'lf veya ca'da salpay siilpük olmu k, ya ymak, uyu suk , sûn epe. salp uy sa rkma sözcükje ri lnsan uyu suk olma k, satbag-s olpog bosa gelen, satpayag ya ra maz, bo~ giyi m li, salvanhr. Ka rakalpak Türkçcsi'ndc sa/pllY sarkjk. salpaq paspul. öZl'nsiz r ka ma k s özpal/ sa r k rk, asJ1 nu'i, ave ee dolasm a k, h eceriksi zlik . salpu-sa lpuq sa SÖLCÜgÜ paspal asakh, p psul, sa ilbax sulbax-s cükleri vardrr. Hakas Türkçesi'nde hnca k, sa f.rCII·, salban ca'da vardrr . Yine Burya t Dili'ndc sa/bi; aç 11m l'i ve Mongol vard Ir kelimesi ortak dma sözcükleri vardir. A Yfl ca salbul. daldan as lla kah veren gi söza.<jlsl göz (Da l-IV s. 127). Bil kcl ime Kazak ve Kara kalpak lchçe lcrindek i sabuw lr. Sap fiilini el e cüg ü VI' "a/ma a)'aSull sabllw" clmaya göz a ~ I SI ya p m a k tabiTi varu -:abiliriz... alarak göz a~ ls l ya p mllk sab-ul-ug göz a~ l-sl ya p llnll'i 'iekline u la yan. bcce Sablukov soy adJ temel inue zay. f. d ikkatsiz, dalgm, bi r i'ie yara ma lüreünden sün:üg riksiz, sarkik, aç lk g ihi bin;:ok mana ta ~l y an Türk çe sahillq-.Wl blllq m i ~ bir lakaba dayanmaktaUlr... .lür. KlrBu ism i kökence bazl fiil1e re direkt o lara k dayancllm lak da mümkilm ak, )'oru.lm çok ek m ct hareket l gJJ.:ca salm I gay r et elmck , fazl a ist em ek, maksatI türk· lpak ka Kara saba /a cidd ilclle h a r ck et elmck , Ulbi;la heyccan lanm a fiilleri ve çesi'nde ki sab ut u sanma k, ezilm i'i hal l' gdmek fiili gibi...

18. K ORSAK O V Le ton ya'dan ~c( e rcdc gö sterilu igi gihi Korsako vl'lr sülales i lcmel ini

Mosko-

O'nun türcmcva'ya gelen Vcntscsla v Jegmullt oviç Kor sak ad h 'iall1stan alma ktauJr. görev lcrde bulunIcri ola n Korsa kovlar 7 18711676 Ylhnda ve ha~ka tarihl crde çe 'iitli s.83). , I (URZN~ ir crd mu'i, iyi hizllIcllc rine ka~r hk le ltif ctIilmi'il

Tü RK KÖKENLI RUS SOYADLAR I

"

dd nem lere Rimskiy - Korsak ovlar'm hu sulaled en ayn lma lan nispe ten senra ki nin ay nf, sülalc bu gibi lgl la'illd an de ras tlar. Rimskiy -Korsa kovlar 'm secerosin den eri türcmel i'nin gor Gri cviç Jigmunt must XVI I. asra teseduf et mcktedir. vcn tseslav De. ve cttikleri kdim ta ovlar'm ve Korsak ovlar'm çoc uklun Pcdora ve Voina Scmyon bas lang rcrm receli A~iv'de muhafaza ed ilen ~rede yazila nlara g öre bu sülale di top rak. kcn sëlalesi ar Rimskiy çe vresi nde n alrms nr. Pridrix ve vcn rsesla v Korsakl slerdir , mû gëç a onya'y Pol lanm ve sehirlerini ba akarak Rim ski y'nin çevresin den nda Ylh 677 v entscsla v J igm untoviç Ko rsak eradan tckrar Rusya'y a gelmis ur . 718511 viç lekscye A or mukadd cs ve c bedi hükü mdann serefine , Çar ve Büyük Knyaz Feed Korna ve Voi lara fmdan ad l geçen v cnrsesfav Korsak Grigori'nin torunlan Fcdora -Knrsak ovl ar skiy Rim ismen etarak afat mük . nsuplan me sa kovlar ilc nesl in bütün s.52).

-II, sektinde yazdmh msnr (URZN$ ad n . Bu Bu süla lede n aynl an ikinci kol Dc ndu kc v-Korsa kov ismin i rasrmakt 15 mistir. türc den evliligin ile km n ovu kol Nikita Korsako v'un knyaz ion Donduk vkc Doudu ismi mn ilya fam ikili ile ri Haziran 1802 tar ihindc I. A jcksandr'm em Korsak ov se k hudc lastlik edilmist ir. halk t içcr iKnyaz Donduk ovlar neslin in scccrcsi ndc yazil an lara g öre, Kalmik yrh nda 1737 . lmustur e sinden Rus devlcun in himayes ine sahip ola n ilk han Ayka Yllm1 174 ur. nmu'it olu Ayka'mn roru nu Don duk-Om bu, hakiki Xan TÜ tbc.siyle tell if J' blrakt kansma da ölmü-'i tür. Vasi yelinde ha nllgln idares ini on yap nda ki og luna ve Kal( 'dan Kabarda gm l bclirlrni'itir. 1744 Yllmda hamn karlsl çoc uklan ilc birlikte ilerek yeni dere· ed ftiz va ile istekleri kendi mi'i. gel rg'a Petersbu nkt m lk'lan, N.B.) Sa ism ini ah m 'itlr. ce ve adl ar alml~ lardlr. Ha mn kansl Knyaj na, çoc uklan ise Knyaz ipretlcr iKors akovlar'm ö nccleri lek bir aile olduklan arm alar m ve hera ltlika için nesil1er li köken ogol l\l ve ürk T nin birbiri ile bcnzerli ginden de a n l a~l l m a ktad l r.

Bu Jdlr. ispal bunun ti re ip n yataga geçerl i olan o k, hilal ve haç ~klini anllllsat an iki sahadlr. bo~ içi n buluna a üç neslin am lala n aras mda ki fark arma mn yukar. kJsmmd ~ b ir kthç i'i1enSag tara fla "bulvi" resmi i'ilenmi 'i' so l tarafl a ise kuundan slyn lml r ( URZN ~ - I X. m i'i1ir. Bu. süvari Korsako v-Dun dukovlar'm amlllSml bczemc kledi s. 133)... bÜ)'ük olKorsakov soy aJmlll lemelini Rus SÜl Ü korsak ol u ~t umla ktad lr vc .I, s.385).

Fasmcr· ve 0 s.17 (Dal-I1. sahiptir l1Ianaya bir i gih ma)'all lil kin in görkc l1li l'itlr... almm undan grub ak Klpç Bu söz T ürk Iehçelerinin ad lr.

Donduko v-Korsa ko v ismin in b irinci tarafmJ a bir Mon gol sö zil yatmakl I1lmÜ llamak ras 'ieklinde nt'a la or , Bu sö zün bugünki Mongol di linde dudaxi orta kullahitabcn karde'iC büyük n gele a kündü r. BUrya tca 'da dtl lltUuay. agabcydc n som

mIIr...

-

N,A. UASKA KOV

58

Rusça'da ki, Kal nuk ve Tatar lchçelerinden al mmadunduk kehmesi di kkal çe kiciJ ir. Yctcncksiz ya da krsa boylu ~i~rn an kimsclcre verilcn isimui r (Dal-I, 5.50 1).

Kclirne kökencc ilk olarak büyük ihlim allc Tibetçe'ye «Sanskril) daya nrnaktadi r.

Ou konuyla ilgil i, o. LyvSJudordj'un ma kalesind e ~ u bilgitere rasthyoruz: "Dongrub sölünden ehn udn. Sa nskrit'de harfi tercümcsi \Öyledir: cupbaa-pmxacuddxa h er islen en i ye r-i ne get b-en. Dolayrsryla Budda ~ak i yam u n i adma (65, 5.135. 136).

Dond ukov-Dundoko v so yad mm Me ngel kökcnli olmast J a ihtimaldi r... Don dukov lur sülalc sinin csas uu olu stura nlarda n hiri kabul edi len Om bu'nu n ism i, terne linde Türk ve Men ge l sö zlcri muhataza et mck tedi r: DII/ bu (Kazakça ), omhu qar (Karakalpa kça) vc omb u-do mb u (Krrgrzca ).., Do nduk-Ornbu sözcü klerinin uyusmasr, "rum islcklcri yc rinc ge nre n hük ümdar" man ast ile kend ini g östenyor. Bu ay m zamanda tuul-rü rbe ye rine de kullamlml~, Kal nu k ha nlan nda n biri nin rüt bcs i olm usur (50, s. 181),

19.

K A R TA ~ EV

Kart asevie r sülalcsi ( U RZN~ ·X ,

(U RZN~- I,

s.99) ve T ürk soyunda n gele n Kan ase vskiy

s.147) son d önemde zêdeg anhk rütbcsi ala n familya lardand lr. Birinci

sülale Elizavc ta Pctro vna dc vrindc (1741 . 176 1), ikinci sülale isc 11 Ekalrina'm n hakimiyc l Ylllan nda zad cgan lik rülbesi a1rnt ~lIr. Bu soyad larmm kökcnl erin i Türk çe sÖl.diklcr Iqkil clm ck leJir: Qarda~, qardcs, qu rd('~, qarullda~, qarrmdaI. Gm ym da~

vc gardnj sözl eri garYIII ve -da§ ek inin GarJlfIda~,

bi rl e~m esimlcn olu~mu§ lu r ga rt nd a ~ ...

gardaj sözç ükleri Tü rk lehçelerinde b irbirine yakln ma na larda

kull a mlllll~\lr. Karde~ kadar ya km gÖfÜle n dos la hitaben yine bu sözcü gun kullaml-

masl on un lakap ~ kl i n i ala bilmesine yardlmc l olmu~lur. Daha son ra bu Iakap soy ad l

TORK KÓKENLI RUS SOYAOLAIl.I

59

T urca ninov soya d . kurulusça esk i adla r ile bcnzerlik gösrc rmckted ir: Kr eu i yanin, mesanin; dvo ryauin. Bu dUTUm êzel adla rm ol u~ll1asmda bir model gib i Iorm a l a~ml ~, edm kökence hcrhangi bir bölgedcn veya sehirdcn çlktlgllli bclirlemeyc hil.mCI cunistir: Mesels orla vcanin, miIU'ullill, b i)"COIIÎII (suasryla isim lerin snhip lcrlnin Ortcv, M insky, Biysky ycrtcsi m yerle rindcn ç l kmr~ o ldu klanm anhyoruz)...

Darcanin, Ang lica nin, T urcanin, Grecantn isimlc rinin sahiplcrinin aslen hangi mil lelle n o klu kla nm anhyoru z. Aym prensiplc ol u~m u~ soyadla rma ~u n l an da örnek gös tcrcbiliri z: Veleanin ov Vols k'da dog mus. yasay an kisi. Gr ecaninov [Yunan milletinde n olan}, Turcaninov (Tûrk milletinden ohm, turcanin > tyrklturok ), Tur canin ov isrninin tcmelini turcanin < tûrk: turot: ctno nim i olu sturdug undan hu soyedrm Tü rk kökenli soyadlan srrasma dahi l edebiliriz, Daha dogr usu bu ad T ürkler, A zcrbay canhlar ve T ürk halk lann m hcpsi için ay md rr.

Turk s özunun kes ln ctimolojisi hala bclli dcgi ld ir. Aym za manda bu etncnimin köken i ile ilgili oldukça Iazla hipolcz mevcunur (52). Bu emo nimin nispelen bi-

zi ratmin eden cli moloj isi emonimin 1f ogol sczu löpxiim kelimcsinc dayandmlmasrdrr. Manace vell, dog ma t1 i olan, ('rl i kadm demektir. Buryatcada turxem. çogulu turxemuä (kansm m akrabalan sözcüklcri vard lr..Bu ad, Mogollar tarafmdàn ka n ukrnba hgl o lan sülaleye degil, sadcce ke nd ilerini saydikl an sülaleye ve ril m i ~tir. Mogo llar ke ndi lerinc kadm ald lkiaTl sü lalcyi böylc gö rüyorla nh . Türkçe'deki törküllliirglÏlI kadlnm babaSlllln c vi ilnlammdadlr. Tärklila tab iri, karm m gcldigi e vi ~arap vc ba~ ka hcdiyelcrle ziyar cl cdip, kar~lrgrnda birtak llll ~ey ler istemck anl amllla ge lir

(Rad loff), Bu söz ün kökün dc J uran törk·türk, Türk iSlllinin lur,..

Tu rcan ino vlar'lll ecJaJ laTln rn Türkler ile

i li ~li lcri

olu§lll a~rn a

hc raldika

vcsilc o lmu§-

i ~arclleri nde

de

kend ini gös tcrme kledir. T urca nino vlar'a ail armada pieinç bir cati vc altlllda haç i ~- .

gibi kul lamlmay a ba ~l ayacakur, Ni leki m sözç ük rus adaptasyonuna uy m u~. Ru s-

le n m i~l ir. (Haç hlristiyanl lga geç i~ i n i ~rcl itJ ir). Ayn l l.ama nda, or la klSlmtJa ve ha-

ca' mn lalep eUigi ek leri kabol ederc k Ka~ v (-ov) ve K~v sky (-('~', .skiy ) hah-

çm altmda üç hilal ve dasm, kanat lan m n her bir indc iki hila l Vardlr. Bunlarm hersi

ni al ml ~tl r.

annallln ka lkalllllln alt kls mmda i~1cnmi~ti r, Be ~ hilali n varhgl. Turcaninovlar'm soyunun köke nce mü sli man bir cedada dayandlgmlll ispattdlr.

20, TU RCA Ni NO V 21. SAN8UROV Yeni R u~ ncsil1cri S l ra~ lIl a dah ildir, ~eceredcn an la~IIJ l gl u/.ere A le ksallJr Tu rca ninov isimli ~alllS , hükümdar 1lI. Pat r'in c lllriyl c 22 Oeak 1762 Ylh nda n itiba· rcn albay rÜlbesiylc telti f ol u n m u~ l u r. Obcrk amerdinerlik m akammdan , Umumi Rusya Imparól lorlu gu dvaryan ltg ma lay lk g(jrü lrnü~ lür ( U RZN ~- I. s. 105),

$u nburov fUlll ilyasllllll ~cçcrcs i ycn kh r. )ju ismin temel i 1789 Ylllllda, Çariçe Il , Ekatrina devrinde"(1762- 1796) a!lllll t~l lr ( UR ZN ~-I. s. 128), ismin csaslIlda Tü rkçc salbur-solbur yatmak lad rr. ASlh halde sall a mlll sa lllll r. da gllll k , dÜ'.t'lIsiz insa n solbir gibi man a lan vard ir (Radlo ff IV , s.555). Klrgl1.c a'da sa/bu l' kcl imcsi bunn ör-

N.A . BASKAK QV

60

nek tir. Kclimcni n kökû satöura fiilidir, in mek ,

bu~ ahll a k

anlurmn a gclir (Radloff-

IV, s.555), Sm" ,;r < salb ir-solb ir diss inulaeyonu Rus J ilinJc hu sözü n tahrif zamam kcudi ni güs h::r lHi~li r. Sanhurov soYOOt ijk Ioncuk tahnfrc n J e urlilya çlkahiJirJ i. Daha J ogrusu sab ur-sob ir, Arapça l ab ;r... daya mkh, möhkcm kclirncsinin tahr if ne tieest Saburov scyadr olusabihrdi.

22. GOGEL Gogel scyad r Polonya Ç l k l~ h olup son dcvir Rus isimleri srrasma dah ildir.

Umumi armada ~u c umle vardrr: "Ge nrix Ga gel i ~ hizmetin c 1775 yrlmda baslarrus\IL..' (U RZN ~- I, s. 14 1). Gog el-gogol söz!crinin etimolojisi halo arastmlmanusnr.

Ama "Anas clan gula" kusu ( SUI13 , karabatak ) anlamma gelen hu kelimc ye Slav dillerinin birçc gunda rastla yabiliyoruz. Ijk rayna, Çek. Polon ya, Es ki Polo nya, Leton ya.

Litvanya, Rus ve birçok Ionenk çc~icl iy lc Eski Rus dilinde bu kclimcye rastlamak rnümkûndür (Fasmcr-I, s.42 5).

V. Dal, bu Rus söz ü ile ilgili çesuli anla mlnr takdim enncktedir: Gogol, iribashlar ailesinin ndrdrr vc hu rürfu sumal. dnirc vi ördekler ncslinin gogol. gaek, dnng, ee rnet isimli çe~ i t lcri vardrr.

Gogd.Gogol söz ünün köke nce Türkçe olmas t ihnmalini. bu söz ün "selezen. utb , nirok" gib i mana larda gen i ~ alana yaYl l m l~ ol ma~ ma Jaya nd lrabiliriz. Çe ~i lli Türk lehçclcrinJ e hu süzün ku lîk, solovey, golub gib i fonetik vuryan tlan vardir : Rö· gd/ ( Klrglzc a), röyiillä: x (Yakutca), rögiiliJs (~or) , ,.ügü/q ij (Barabin), rügalëi ll [[oOOI-Ta l), rögusi" (Karaka lpak, Noga y), rügiirc iill ( Kamc. Balka r), riigiirsill (B3i kurt), rögezill-rogebuga -xtrrü/ü (Tuva)...

Bu a nlamlarm hepsi ctimolojik baklmdan sözün köküylc baghdlr: Rör·gör. gü r:,. < raval tlrügiil - gi!gii/ < hivural- y t'~i1 . ye~ i l i ms i, boz· bozumslI, m a vi· ma,-jmsi vb. Yukanda iSffii gcçen k u ~lardan sclell1ya, utki, kulika, solovya ve go· lubya nm yc~il, bOl: renklerini belirleyen çe ~ i ll i renklerlc ilgilidir.

Türkler'in bu söz ü Ruslar'dan al m[~ olabi leceg i de ba~k.a bir ihtimaldir. Fakat Çu va~ dili ndcki söz le rin ilgili çe~ i llcri bu ihtimali zaYlf1atmakl<\l.hr. Özd likle utk oJ ulimy m:maslIlJ aki kavaral kelimesinin çe~ ill c r i: Kavaral asi , kum ra f Wll i dcJiklerimizi ispatla r. Egcr gogo /-gogel kclimesi Ru ~ veya digcr Slav dillerinden ahnma ise Çuv~a'daki fonelik uy u ~ma kögöl-gögö/ sözlerine de uymahd lr. Aym zamanda hu k u ~un adlO lO eski Çu va~ dilindc Çuva~ yazl h~ I vard lr: Ka ~·a raf. /un'ar ,' ~i1, ma vi, f:.öy rtn~ i , bOl..

61

TÜRK KÖKENLI RUS SOY ADLA IU

Bütün bunlar bir daha ispatlryc r kj, kusun Rusça aJ I go go/, binrok alimin yaz-

dlgl gibi ancak kusun çlka rdlgl scsle ilgili Je gil, kesinlikle sözün Tü rkçc kökü ile baglan llhdlr : Gök- klik < kavar ve bundan i ûreycn gög iil.l:.iigü f<l:.a vara f ye~iJi m s i, m.nilllsi, bo zums u.

Gogel soyad r ile Gucun adl arasmda ki i li ~ ki ni n Gogel ler'in umumi annasmda olan rasvirterlc Je isp atlamyor olm ast dikkat çckicidir. Genel armanm sag a h tarafmd a, kalkarun ucu hizasmda ma vi sauh üzcrtne akscdl hn is bir "gogcl kusu'' resmi vardrr . Sol tarafa bakmee . aglz krsmmda yiyecck ya da ganimeli [fade ede n bir i ~ l cllm i ~

nes ncyi tastyan "an resmi göze çarpmak tadrr (U RZN ~- I. s.14 1).

Hiç supbc yokurr ki, bir Polonya-Ukrayna ismi olan ve bûyük rus yazan N.V. Gogol'e n J a l a~ I J l gl soyadr, kökencc Ongel ismi ilc aym soyda n gelm ekte. Türkçe gäg ii{·kögül s özc ûgüne dayanmak tadrr. Aym sckilde Gortalov soya dr kökence Türk-

çe'deki qarta l... sözcugu ile il i ~k i l i dir (Budagov-II. s. 49).

23. lYFYAKi N Tyfyakin ler sülalesi kökenlcrini Büyük Knyaz Vladimir Svyatoslavoviç'm (980-1015) torunlan Çcmiko v Knyazla n'n dan alma ktad u. Vladi rnir'in og lu Büyuk Knyaz Yaroslav VlaJimiroviç kendi og lu Büyük Knyaz Svyatoslav Yarcslavoviç'i Çernikov'a göreve layin ct mi~, O'ndan dOl Çerniko v Knyazlan lürcmi~t ir. Biiyük Çcr niko v Knyazl Vladimir Vscvoldm·iç'in, adl gcçc n Büyük Knyaz Svyaloslav Yaroslavoviç' in tOTun çoc ugullun Knyaz Yuri auIL bc ~ i nci çocugu ol m u~ tu r . O'nu Toruskiy ve Obolenskiy isimleriyle ç a g l nn l~lard l r. KlIyaz Yuri'nin Konstantin Yurye viç Oho lenskiy adh üçüneü oglunun Knyaz Vasiliy Borisoviç Tyfyakin adh toron çocugu ol· mu~tur. Knyaz Tyfyakinler'in IOrunlan Rus lahtma saray hadimli gi vc b3ik a görevlerdc hizmcl

e Un i~ti r ( U RZN~. II,

Bu klsa

~eçerc

sA).

almtLs muan

~öy l c

bir ihtimali

dü ~ünm c k

mümkünJ ür: Tyfya-

kin soyad l Çernikov Knyazla n 'ndan birinin lorununa nispclcn soo Ylllarda vc r i l m i ~ olan ïyfyaka ~ lakabmdan gelmc kledir. Ku~kusu z bu lakap tJfyak söz ü ile bagla nu. hJlr: I . Pa mukla, yünle dold uru lmu~, sa de usüle d ügü mlcnen n açila bilen di). !jek ya da )"orga na ' ·erilen addlr, 2. Hu )"suz ve lembel , ag lr ve yorgun adam gib i gcçici manaya da sahiplir. Eski Türkçc de tNak.l)'fya k (Fasmcr-IV, s. 138 ve 452).

Bu süzü onun a nonimi ile kafl ~tl rmam al I Y l l. Çün ki kelimc ~u ma naY l ta~ lr: Savun· ma silahlann da n to.... ailesine dahil olao falkonCI ate~ silahl. bir defaJa fazla a te~ açabi le... ve büyük ftiu ler fnl alabileo silah çe~id i (Dal· )V. s.452).

N.A . BASKA KO V

V.Dal'in söz lügü l1C cklcdigi ma kale sinde. In ak. s özcug ün ün nispe ten eski telaffüz1crine isnaua r ver ilmistir . Bu ise genelde Ta larea kabul edilen tiiiäk s özc üg üue fO llclik bak tntda n yaklas maktadi r d csck , yo r ga n. Harckc tin nctic cs ini bild ircn fiil fll~'{j sii/-cügÜJ Ür. Se r mek, }'nlma k için yer aç mak, tahta d i;!jcm ck anlamlanna gelir (Budago v-1. s. 39 5). Daha sou ralart Rusça'd a yerg u n, tembel geçici manalen ilc kullall1 l l111~t l r. Tyfyak<tii f ä+k s özcü klerinin cli rnoloj isi N.K. Dm nri e v tara ûndan da tasdiklc nmektcdir (3 1, s.33)...

'Tyfyakinlcr'in sülalc armast birtakrm hera ld ika iprelieri ile far klamr . Bu Î'iarellcr nesli n Dog u kökcnl i old ugun un ispaudsr: ~ark ça dm ve kus, ok rcsmi ilc bölünmü'i biçimde i'ilcnmi'ilir.

U . ~AXO VS KO Y

Secereden ög re ndigimiz kad an yla Knyaz Saxc vskücr sülalesi Knyaz Yamslavskilc r'in neslinden gelmekt edit. Büyük Knyaz Vlad im ir vsevoldo viç MonomU'1lI (1 1 13- 1125) lorununun torun u kn yaz Fcodor Ros usla viç (d aha soe ralar Cor ni ismiy le anl lrlll~ur) bahnna Mojaysk i'nin idar ec iligi görevi dÜ'imü~, krsa z.aman so era da Yaros lavsk iy Knya zl olmustur. Mukadd cs Knya z Pcocor'un lorunu knyaz Vasiliy Da vido vic Yaros laskiy'e de knyazhk riitbcsi vcrilmi'itir. O'nun oglu knyaz Glcb Vasilyc viç'in üçüncü oglunun ad l Knyaz Konslantin ~ axavskoy olm u ~t ur.

O 'nu n lürcmele ri o lan Knyaz ~axavskoy lar Rus Iahlilla çe'iitJj gÖfe vlerJ e hizmet etm i ~tirler.

Büy ük rulbc lerde gösterdi kler i iyi hillnetler kaql hglllda hükümdar On lar'l

öd ülle nd inn i'ilir ( U RZN ~ -II, s. 6). ~axovskoy

soyadillm köke ni Farsça'dlr, Tü rkçe arael hglyla Rusça'ya geçmi'i-

lir. $at... Farsça'da hü kümd a,. pa di'ja h, mona r x a nlam ma gelir. Budago v'a göre "cins bild iren bu isme ilave ed ilen süz , ba~ka e'iya lar ile m ukayescde layin ed ile nin üstün lügün ü belirtiyo r" (Budagov. l, s .663). .sax lakablllda n tü re lll i ~ olan ve men sub iyet bildire n ~a.x sö zünün ~a.tov­ ilUo\.'O fonnasl, sah ip karhg m adlm bild irir. Aym zamanda ~a.x adllll ta'ilyan k i ~ i yc aiu ir. .saxo vskoy soya d l isc -skoy suffiksi ile y ara n m l~tl r (URZN~-X , 5. 146). nu soyadllllll lakaplan ol u~tu gu nu tasdi kleyen herald ika alemctlcri yo ktur.

Smalen in ar tnaslllda nazarda tululan Dogu ile baghh k i li~kilcri ve gene tik bagllh k bulunmamaktadJr.

63

WRK KÖKENLI RUS SOYADL ARI

25, MF4ERS K i y Kadife li Kitap'm da g östcrdigi gibi Knyaz Mesc rskilcr'i n kökü knya z

~i­

rinsky Baxmet Uscynov'a daya nma ktadrr. O'nun oglu 12911 yrlmda Km l Orda'dan ge lip Meçerun'u istila etmis ve o rada ycrlc ~m i~t i r. Burad a Knyaz MC'iel"1>kiler türemistir (URZN $ -I1, s.8). Mq crskîlc r'in köke ni ile ilgili lakdi m cdilcn küçük d uyuruda n ortaya çrkan ve Mese r'in i'igal cd ilip Büyük O rda'mn burada hükümranhga baslam asr, bmaku n anoxrani ile baglanllhdu. Biz kesin bir karar verebihriz ki. bu özel ad T ürkçe kökenhd ir ve on un te mel ini ~irin s ky Ba xmet Use yino v atmrs nr . Bu sat ns özcl bir Türk scyadma, ön adrna ve baba adma sah iptir.

E.P, Kam oviç'in yazdr klarma dayanarak 'iunu söy leme k gc rckîyor ki "M urza $ irins ky Km m Ham'm n klZI ile evlenme hak kma sahipti ve bu olayd an soma Onlar XVI. asn n ortalannda Rus tabeligine geçmi'itiric r. Knyazlard an birisi vcya M urza ~i ri nsky ~rs kiler

Ba xmet Büyük Ord a'dan Meser'e geçmisrir, Baxmct Usey n'de n Knyaz Me türemistir" (50, s.174- 175)

~iri ns ky

soyadi k öke nlndc T ürkç e firi" sözcügünü muha faza et mek tedir. As-

len Fa rsça bir sö zcü ktür: I. ~i ri n , tarh, i)"i, lezzeall, 2, Kadm ya da er kek (N.B.) özel ad r (Budagcv-I, s. 680 ).

Usey n ismi Arapça hüsn keli mesine da yan makta..h r: I. Güzellik, hO'igörii, 2. Öz el erkek ad.. (Baxmet ism i için bh. s. IOO, n.40).

Me'jCrsk iy soyadl ve o na ya km o lan MC'jCrinov

(U RZN~- llI ,

s.3 7), yer ad l

Me ~cr'de n Iürem i ~ti r_

Me'icr, Oki nehrinin orta havl.3SllIda yerlc'iir. Mef era e tnoniminden ad lanml'illr. Birçok ara 'itm na veris ine daya narak söy lcnebilir ki, bu keli me Besumefl ct no niminde n türelll i ~tir, Daha sonra Tür k adaptasyo nuna uymu'ilur_Nc tieede eski Finno-Ugor kavm inin ismi ne yak l a~ nll ~ tl r. Eski evraklarda ve scln a melerde bu kelime nin ~ u g ibi y a n h~ forma lan na rasth yoruz: Macar·"Ulzar-masar. BugOn bu sözcük Ma car ism indc muharaza edi lmcktedir (56 , s. 138) .

Miiär etnonimi bug ün T atar etnik grubunun ad lllda muhafaza ed ilmeklcdir.

M e ~c ra

loponim i ise Prioc ya'da bölge ismidi r.

Rus vilaye tlerinde kullam lan meju iy (d ikka ts iz, tel"biyesiz , uyu~maz) kelimesi de aym kökcne sah ip olabi lir (Da l-II, s.324 ).

Mqersk iler'in armaSI birçok Dogu atributu ile bc zc nrn i~ti r. Annan m üst kö~es i n d e iki bro nz ok, sag alt kÖ'icsi ndc ise el indc ki kll lCt yuka n ka ld lCll1l~ bir süva ri rcsmi i ~ l en m i ~ ti r,

., N.A. BASKA KOV

64

26. CERKASJSJKÎY Sece reden anla<!lglrnlz kadan yla , Knyaz Cerkasskiler sülalcsi Cerkasskiy toprag mdan gel me jnal'da n Iürem i ~I Îr. l n a l eski dönemlenJe Murr sultam olmu stur. Çar loan v asite vjç, Astar xan'i i ~ga l eUiktc n sonra Rus hükümeti tarafmdan Cerkasskiy Hükümdar hg r da zaptcdildi, 0 srrada hakimiycue clan ki ~i lsml geçen lnal'm torun çocu gu olao Temiryuk ldarov idi. 0 ke ndi oglu Saltema n'r ve k l l l knyaj na Manya'y r tabeligi kabul isnrcti olara k çarm huzuruna gëndcrmistir. Daha sonra knyaj na Mariya çar ile cvlcnm istir. Sallaman ise vaûiz toreninden so nrn Mihail ismini alnus ve ze dege n rütbc si ilc tcltif edilmistir. Tcmir yuk Knyazlan 'nm yakm akrabas r clan knyaz Boris Kambu lato viç. Çc rkassky Boyan r ütbcsi alnusu. Onun kan sr Marfa NikÎti~n a

Rom ane va. patirarx Flore t Nikitic'in krz kardcsi idi, Bundan dolayr, Mls lr

sultam Cerkasskiy Knyaz r lnalm, hmstiya n tabeliginde yetisen ve terbiy e ala n turcmetc ri. Rus lahtma zedege n ve baska yuksck rütbelerde hizme r etmis tirler (URZN~­

11. s.9).

CerkesJslkiy soyadl VC bu soyad mm ba~ ka bir çc~ id i ola n Ccrkaso v... (öncck i madded c geçe n Mc~rinov soyad l gibi) ismi. cuk~s-cuAo.s etnonimi ile sl kl i1i ~ ki1id ir. Daha dogrusu, köke ncc Cerka sskiy ç l k l ~ h olan ~ a hs m ismidir. Türk elnonimikasmda dikkat çeke n meseld erden biri de halkm ad mda n ba~ka , aym kelimeden lü rcmi ~ ba~k a bir tûremc sÖl.ün dc ortaya çlkmasllla rasllanmasld lr. Örncgin l-Ialklll mhm bildircn cerkes ... Ikind yarallhna cakes/ik sÖl-eügü ile ckono m i, tul um lu anlalll ianna geliyo r (Budago v). Bu ad Türkler tarafllldan Çcrkczler'e, Onlar' m birtaklm öl.cl hususiyelleri vc gelcncklcri naz.ara almarak ve ri l m i~tÎr.

Cerkasskiy soyadlOdan ba~ka dikkal çckcn ad, bu soyadm tcmelini ata n ~ah­ s m özcI adldlr: Iflal-ftJar-Tt mrüA-Qambufat -So/tnlan. MISlr sulta m, efsancvi kahraman vc bu soyad mm temclini alan l nal'm adl, nadir terimler Sirasmdad if. i nal sözûne Mahm ud Ka~garfn in SÖLlügündc si k rasthyoru1: ve burada hu ad m e ~hu r kadmm og lu, Sadalovin san anlammda kullanl hyor ( 112, s,122). lnal... terimi L.Budagov'un söz lügünde ~u lIIa naya ge1mekledir: "Klrglzlar (çagd Ui Klrglzlar-N.B.). vahsi kayalan bu adla ç ag l nnl~ ll r lar han, hükûmdar"...

"Temryuk", kökeninde k arm a~l k bir Türkçe söz olan (fonelik telaffüzün Tatarea olmasl ihlirnalidi r) temir uq sözcügünü muha faza ctme klcdir ve lemir ok anlamma geJir.

TÜRK KÖKENLI RUS SO Y" OLARI

ldar isrm Türkçc ajdar (oglan çocuklanmn ba~hg rn rn repesi ndeki keki l) s özeügünden türc misur . Kazakça vasttast ile Parsça'dan allll m l ~ uyJa gar >ajdar, ejde rha... kelimesindcn de türemis olabilir (Budagcv-I, s. 183), -" Kambulat ismi ise kerm asrk Türkçe xun·bulat xan (hUil) bula t, polat, buJa t sözc üklerinde n türe misur .

Nis pele n kolay enmolojis i olan bu adlardan farkh ola rak Saltma n isminin köken! pek belli olm aya n cidd i fonetik dcg i ~ i rn l c r l e ilgilid ir. Bu s özû Arapça sultan vcya Kazakça sauagta Iiili ile bagda snrabiliriz , Buna day anarak SÖ1.Ün iki ayn cumoloji sini takdim cdebiliri z. Temryuk'un oglunun mh. Sultan ismi ile alakah olabilir.

Saltman bir özcl ad gibi sahsm beden yaprsmdc çaus mayan taraflara isaret olarnk ortaya çrkn us olabilir.

Ce rkaslslkiler'in armast birçok Dog u kökenli heraldika isare ti içermektedir .

Biri nci krsun da, kmmzr saüh üzenne ciynindc alun yapmc r, kalcmli knyaz sapkasmda agzll1da kmI yüc n ola n bcyaz alun belende hasret çeken Çcrkez rcs mi islcnmi stir .

Ikinci krsunda mavi sauh üzen ne ü ç ayn alu kö~ li gümüs yrldtz aras mda haç ~k~ linde iki gü mü~ o k vardrr . Oklan n yukan kalkrms uçlannda k1Zl1 rcnkli gü m ü~ i kal: ka n ve o nun üzcrindc de hilal vardir. Üçüneü gü mü~ sallhta ise real rcnkl.i ~ i r ,iin ayaklan ilc yuk an kaJ d lT1 l ml ~ laman ve ok IUllllaktad lr.

27,

~ EREfl.1ETEV

•

~crcmc lc vlcr sülales i ba~lall glCll11 Prusya korolu Veydcvut'lan l üre m i~ olan Kobili lalaph Andrey tvano viç'ten almakladlr. Bunun böy lc oldugunu Eski Prusya ha kkmda mûclliOcrin takd jm ettiklcri kaylliardan, Prusya'nm annasmdan ve O I ~i ~lc­ ri Bakanhgl 'nm aqivinde verilcn bilgilcrdcn anhyoruz. Annada ~öy le yaz makladlr: "Korol Veyde vut kcndi çarhgllli on iki og lu ara.~ mda böl ü~lürd ü. O'nun dörd üncü oglu olan Nedro'nun torunu Glanda Kambi1a Divonoviç, Krijakov'a kaI11 ncfrcl beslemektcydi. Fakat ne tiecde Una yenildi. Ycnilgidcn soma 0 , oglu ve tebas l olan birçok ki ~ i ik birlikle Rusya'ya pcnah getird i. Büyük Knyaz Aleksandr Yaros lavo viç Nevskiy tara rmdan kabul editen Gla nda Kambila Divono viç, vaftiz löreninde n soma toann ad ml aldl. Ogluna isc And rey Iva no viç ismi verildi. O'nun Kobila la kablyla çagnlan oglu Andrey Ivano viç'ten, Su.\ovo- Koblinler, Romano vlar. ~ere metevler, Koliee vlcr, Yakovle vlcr vc daha ba~k a ünlü sülaleler türem i ~ ti r" ...

~ecere ~ ö y lc

dcvam etmektcdir: "Andrey Ivanov iç'in, Andrey Konslantinoviç ismindc bir lorunu olm u ~tur. ü 'nun torunlan saYllan ~e rc11lc te Y 1er Rus larihinin de gösterdigi gibi Rus lahlllla zcdcge n ve diger üslün vazifclcrdc hizmcl e tlll i ~l ir ler ( U RZN~- IJ , s. IO). ~crcme te v

!

$i NA. BASKA KOV

Bu bilgi lere daya nàra k ~rclJlele ... sutalcsmin Tü rklcr'!e tlcgil. Prusla r ilc ili!i' kisi o lJ ug unu söylemck ge rekiyor. Giirüld ugü gibi And rcy Koh ili la kabi, O'n un bûyükhabas l Glanda Kambila Divo no viç'in isminin Rusça adapt asyonu ndan olu~mu~­ rur: Kmnbi la< Koh ila. AnJrey lvanoviç Kobrh'nm türcruele ri nc vcr ihnis b ir isimd ir.

D'nun torunu A nd rcy Konsra nrinoviç'in ta~ldlgl Screme t lakabt kusku suz T ürkç e kö-

kenlidir (26, 5. 140-161)...

Seremet lakabmm Çuvasça kükenli i eremel sözcügunden türemesi ihlimali yüksc klir. Bu s özû n, T ürk dilinde rastlan en iki s özün koma mi nasiyasmd an otu sma sr ihlimali de vanhr. B ir raraûan Çuv as-T ërkme n OOZ b i r le~im lcri fuc mcl-iii rlllfärmiillde, d igcr tara ftan T urkmen-Pars söz birle~imi i tremetq;r màrd... Buna ilavele n, $eremet lakabmm kökcnce atlara ven ten T ürk epite rlori ile ay m ol mas t ihumali J e vardrr. Çünki, Sc remerevtcr'm ulu ba nis inin lakabt Kobila olm ustur. An drey Kobila'nm karde~i Pedoru n lakabt ise Sevlyaga idi. Öy leyse Andrey Kobüa'nm büyuk og lunun lak aln Daylak idi (26, s.4 1)...

N ihayct bir haska ihtirual d aim vardrr . Scrcmcrcvlcr sülalc si vc Scrcmct Iaka bI Türk çe kökenli ~eriJllbel özcl admd an I Üre lll i ~ olabilir (4 8, 5.776). nu lip ad lar T ürk ler aras mda yayg m idi: Ay imbc t. Beknn bcr, Oilimbet, Dosimbe t, Erimbe t, Janmbe t. Zarimber. lzimbet. Kazimbet. Kahmbcr. Tili mbe l, $ ilimbe t... Bun lann ay-, bek-, d il- e kle riy le olusan lam varya mlan Ja vanh r: Ay-M axumbcrt , Bek Maxambel- D i\-M a l am bel. .. Bu tür adlara Türkçe'ni n Klpçak grubunda Kv ..ak, Ka · raka lpak. Nog ay Iehçelerinde rastlamr (46. s.772 -777)... $eremele v ism inin olu~u lll u na J air iki vcrsiyon vard lr. Bir inei si. bu soyadl Çuva~ça i eremet sözeügünde n l ü rem i ~l i r. Ya zlk , zavalIJ anlanll la~ l r. ikin ci si, bu so· yud l Tü rk-Far s sö zü i eremet kelim esimJen dogm u ~lur. lIafif aya kl l a t manasl vard ir. $ere me lc v ve Kol iee sülalclcrinin annalan nJan Dog u kökenli olu!ju ispallayan hera ldik a ip rctl cri vard ir: Ok , klhç bo ncuk21. Ok ve klh bro nz h ilalin ya mnda haç biçim indc ycrle~tiri l mi~tir. Uç lan yukan ba kar haldedi r. De fne yaprakh çelcnk içinc ah nml!jtlrlar.

Buna benzcr $arki e1ernemlc re Yako ...le\ lcr süla1esinin armasmda dOl rastIa mak müm kündü r. SUlovo-Kobl inlerin ann as i cok eskidir ve ancak annanm Icmeli ni koruyu p saklarnaktad lr. Üzerinde ise boneuk, ok, ki hç, h ilal ~c k i lle ri bul unmakladlr.

--- - - -

21 s..n.:me lc ......e K... h, e...armaI annln las ... iri 1..anla91 arrn.3da gÖl"ülc n ooneuk ~tUi. yaml gl}'3 dü~üJerek "boya r fil' k:><, - gi tri lakdim edi lrnip.ir.

67

TÜRK KÓKENLI RUS SOY ADLARI

28,SUVDROV Su voro v-Rim niksky sece resindc Suvorovl ar sülalcsinin köke nine d air su iba-

relere rastby oruz: "Suvoro vlar cski ve ünlü bir lsvcç sülalcsi ndcn türcmis nr. ON lar'm S uvor adh b üyük babasr (Kon t Alek sandr Vasilc viç Suvorov- Rrmniks kiy , N .B.) 1622 yrhnda çar Mihail Fed oro viç'in hak imiyeti düncrninde Rusya'y a gelmis vc Rus tabeligini ka bul elllli!jlir (URZN$ -I! s. 14 VI' IV s.7). .sece red e Su voro vlar hakkmda lb~ k ad a sunlar kayd edilmistir: "S uvo ro vlar sulalesinden Iloris S uvorov 7 13611628 yshnda ma likane sa hibi olmustur. 719 4/1 686

yrhnda isc göslerdigi kahram anh klar kaf!jlhgmda Çar ve Büyük Knyaz loon Ale kseye viç ve Petr Alek see viç tar a fmd an fahri fermante te ltif editmisur. Bu prensiplc sü-vlalen in J igcr fenten de Rus tahnna yüksck rurbeü g örevlerde verdi kleri hizmc tle r kar~l ll gmda öd ullc ndiri hnis, köy sa hibi olrn uslnrdrr (U RZ N$-VlIl, s.67. S uvo rov Sülalesi ik ilgili geni !jaçrklamalar, blz. 115).

Suvoro v soyadr, mukayesede XV II. asnn biri nci yansma ait ycni b ir lsim kabu l ed iliyor.

Suvor ism inin ilk hali kökence Isvcç dili nde ki .!"I'or ( 117, s.326) VI' A hnanca

schwer kc lime lcrinJe n t ärcmistir, a glr , JükJü. güç lü, lulu r h , sert. chJdi, h UJ s uz, m uois, u )"sal anlaml ar ma gelir. Ru s vi layel agl zlannJa bu kel imc öze l ad gibi kuIlamhe.

SU ~'or')',

sert. kJzgm, h oy ea t insa n anJam mdadl r tOal-IV, s.353). DolaylSl y la

melatc1. formasl o l u~ u na dair ihtimal yürülmey e im k:m vcn nck ledi r. Suvon)'slITOvn)" J an, ama su von y söz ü T ürk dill erinde n a h n ml ~llr. Klrglzca ve Kazakça'da ,rll r

SÖLC(Jg(J vardJf: I. Dal , su r bul ui. 2. Il o!jll gitm c)'cn (gcçici ma nOI). Rusça

rOYI"')'

(>suvony) kelimcs inin Türkçe kök

ta~lmaSl

ihti ma ld ir: Sur+Rus su ffiksi

SII-

VI'

so nluk eki -ov+ly. Be nzer Ornek. bordo + (0) y·'y, surik +uv-I)'.

Suvoro v so yad mln kö keni nin Tü rkçe'J eki säva r aC h . sü ,·a l"i, Farc ada 'ki sea Ui, ko ,·al cr isC, s u\·a ri sÖlcük1cr inJen lüre mesi ihl ima li Je Vardlr.

~'Or·Jevor...

Ni hay cl üç Olaslhk orlaya Çl knlJ~ oluyor. Egcr ~cccreJeki bilgîlcr gerçek kaynaklar a dayamr ve Suvorov lar sülalesini n Isveç ç lkJ!j h o lJ ugu ispa lla OlTSa birinci el imoloj iyi inkar clme nin a nlam l kal maz. Eger Suvorov lar sülales inin isvcç köken lî olu!juna dair ka ynakla r daha son ralan ken J i mücll in eri tarafmdan a bart l hnJ ~ veya~­ eere ü1.e rinJc cklemelcr yapLlml!jsa hu sülalenin Ru s küken 1i olJ ugu fikri üs[Ü nlük kazalll r. ~eccredek i bilgîlerin degi~liri l di gini Suvorovl ar'Hl llrmasmda bulunan sahlel e ~l i ri hn i ~ eleme nlleri n m iktan dOl ispallarnak ladlr. Bu s ah lcle~l i rme hadisesine A .V .

Suvorov'un ken di dev rinde, O'nun Ge nera lissimus rÜlbesi almaSi ile ilgili ha zlrlan-

68

N.A . BASKA KOV

rrus özcl cvraklarda bik rasthyuruz. Suvorov soyadt kokeninde birtakun Rus la knplan barmdm yor olahilir (Suvo r-Suvoriy<Suroviy) . Bu sö zfer Türkçe kökenli sur kökü üzerine ku rulm ustur. DOl, tutkun anlarrnndaki bu Sla kökü üzcr inc ru s suffi kst vc so nlug u -OV, -I}' cklcd iktc suvor + av, suvor + '.I', surov + IJ' sc kli yarauhr. SOli ihtimal isc sävar (T ürkçe) < sevar (Farsça) -sc- vo > suvor (ath, suvarij gclismistir.

29.SALTIKOV

~

(URZN~ - I I ,

s. 15).

Saluk ovlar'm kökenine dair birçok Have nitclik f bilgiye Rusya zedege nlori-

nin sec eresinde de rast lautak mum kundur. "Salukov sülalcsinin ccdad r esk i sula leden gclmektedir. Bu sülat cni n torunlanndan [van Danilov'un oglu 707611568 yrhnda malikan e sahibi ol mustur. T imofey [vanov'un Kurga n adh oglu 7 13811 630 yrhnda zedegenler sirasma dahi l editmis vc boyarlann çocuklan gibi

maa~ l a

ödül1endirilIlli~ti r. Stepan T imofcy'in uglu 7 18411 676 Yllmda iyi hizmeHcri ne kar~l hk Çar Aleksy M ihailo viç taraflnda n fahri fcrmanla tcltif edilmi~tir" (U RZN ~- V II , s.28).

Bu bilgi lcrden gra f Salllko vlar'm ~eecrcsinin knyaz SaHlko vlar'la aym oldugu ortaya

ç l k nll ~

oluyor

(URZN~-IX ,

s.2).

Sa1tikov suyadl Rus lakabl Saltlk'tan türe m i~ti r. Eu laka bm köken inde ise T ürkçc saltak sözc ügü yatmaktadlr. Sözün ~u gibi varyantlan vard ir: Saltaq-soltaqsultuq-sultaq. Bu sözc ükkrc Türk-Klpçak lehçelerinde rastlayabiliyoruz (Kazakça, KJrgll.ca)..

Bu sözcüklcri n özel isim gibi kullallllanlan da vard ir: Saltuk Knya z Er zurumskiy (Sa1tuk Han) veya Sa n Salt uk (Rume li XVllL yy.) (29, s.28, 144, 152 , 175 ),..

Salw q-salduq «salt-tuglsal-dug) türcm e sözd lir vc kökün de salt ismini ban ndlflr. nu sözc KlJ)Çak lchçclcr indc mIet, kllid~ a nlamlarlllda ras thyo ruz ...22 22.

Dili'nin lwhh SÖ11ügü adh kilapIa Türk etinlt>lojisini V,A, Qorddevskiy vermi ~tir. (Blz. U§akov-I, $.6).

Rus

sov ADLAR[

69

N.K. Dmitriev, [3 1, s.421, (D.N. Usakov'un redakt örlüg ûnü yaptlg l) "Rus D ili'nin Jzahh Lugau" adh kite pta V.A. Go rdelcvski'nin yazrsm m hem en arkasrndan yaptlg l izahatta Rusça satnk kclimcsin i Kazakça'daki saldug tumarh, moda ile ya kmlasurnnsur. Ashnda isc Kacu kcudaki moda süzc ügü saldug sözcugünc uygun gclmiyo r, sult kelimesine den k gc liyor. Sa/dug S'özcüg ü ise arkaiklcsmis cski ceugeaver-rusar s özc üg ünc uygund ur...

Saltrkov soy adrmn kökeninde, aste n Tu rkçe bir sözcûge dayana n Rus la kabr

Graf (ko nt) Salukov sülalcsi es ki ve ünlü Rus nesli Salukovlar'dan türcmistir.

Bu sülalenin tcm elln i atan Mihail Salu k'i n a glu And rey Salnkov 1508 yrlmda Büyük Knya z Vasiliy lv anoviç dcvrindc "ccbbcxan a" ile öd ülle ndir ilmistlr . jsm i ge çcn M ihail Saluk'in toru nlan Rus tahnna çc§itl i yü ksek rütbe leride hizmet etmislcrdir. Bu nesfin mensubu clan Pa raskcviya Pcd orov na Saltrk ova, Çar [oann Alcks ee viç'in kans r ulmustur

TÜRK KÖKENLI RUS

Saltik yatm akt adir. Tü rk dilin in Krpçak grubu na da hil ohm Polo vcs, Kazak, Nogay, Ku grz, Tatar lehç eleri nden türernist ir..

Saltikovlnr'm secereeind e. Saluk Iakab r isus na olmakla beraber Milmil Sahiko v'un torunlanndan hirinin Ti mofey l vanov'un Kurga n ismi ik çagmlan oglu ndan bahsedilrnck tcdir. 1630 'lu yrllara autir (XVII yy.).

Türk çe kö ken li Kurgan sözcü güne Rus di linde tepe, d a g, eski mezarhk an- . lamlau vcrilmisur (Dal). Qw qan sü;;cügü ckscriyctlc Türk lchçclcrindc "ka lenin ku vvetle ndiri lmcsi" gibi bir mana tasnnaktadrr kur, yerlestir, Rus laka bt Kurg an'ya uzun boylu gücl u bir adarna ya da hazine arayrcrsr kirnscyc takrlrrus bir isim o l lll ~~ ­ tur. n u lakebm Tü rkçc kökcnli ofusunu Sa luko vlar neslinin her ald ika alametlcri de ispatlamakladl r. Bu alamcl1er Türk Oün yasl'nm umullli anancl eri ile i li ~k ili hir takun i ~arctl erdi r.

30. TATi~EV ~ecereden anla~ddlgl

kadanyla Tati ~cv ler sülalesi Smolens kiy Knyazla n ndan tÜrem i~tir. Sm olcnskiy Knyaz lan'nlll Kadi ttcli kitablllda ve ba~ ka ~ecerc kitaplan ntla kaydcdi lmi ~ bilgi lere göre , Rus toprakianna hlristîy anh gl gülüren Vlad imir Vse voldoviç Mo nomax'lll Mist isla v adh og lu olmu~tur. 0 da Smo lensk y Knya zlarlllda ndir. a'nun Sm olen sk iy Knyan olan Rost islav ad h og lu isc da ha sonralar Kiev Büyük KnyazhgJ gürevi ni yürütmü ~tür. is mi geçen Büyü k Knyaz Mistisl av 'lIl Knyaz Glc b Svyatoslavo v iç ad h torununu n ivan Dm itrieviç -':lalt. ad h torunu vardl. O'llu n Yu riy Somclc nskiy adh og lun un Vas iliy Yu ryeviç Tat i~ adlt oglu ol mu~ tur. a isc Büy ük Knya z Vas iliy Dmitrieviç'in hakimiycti Yllla n nda Novgorod valilig i yapm l~ll r, N uvgorodlu lar'm B üyük Hükü mdar'a ihallet etmek istediklcri ni Vasi liy Yuryc viç Ta tip'ya haber verirler. 0 da su ikast plamm hazlrlayanl an n ba~ mda bulunan Novgorod hakimi ni gece ya kalatarak Moskov a'ya, hükümda rm huzuruna gö nderir. Bu ba~ansl kar~l h g md a Tati~ev iSlllini altr. Tati~ev kelimcsi lm w ; anlammdadlr. Vasiliy Yuryc -

....

p--------------~---------------TÜRK KÖKE NLI RUS SO YADLA RI

71

NA 8ASKAKOV

70

viç'm tonm lr m. yani zed ege n T arisevlcr Rus tahtma boyarhk , saray haJ iml igi, ord u kOl11ulanh gl g ihi görcvlcr dc hiJlIlel C1nÜ'l. ljüyük Hükûmdar tarafuul a n yüksck rut hc lcrlc öd üllcnJ irilmi'llir ( U RZN~- I I 5.17, V II s.5).

Tatiscv soyadrnm ternelinde Rus lakaln Ta tisc « tat) ynnnaktad u. Rus SÖlÜ hl rsl Z, t ülû ngû anlamma gclir (Dal-IV, s.393). Hu söz ya Hint-Avruva gru bu d ille rinde n Rusça'ya geçmisür, ya da T ürkçe'ye autir. Ta t, T anse laka plan T ürkçc'deki ta t SöLCügü iJe i1gili ola bilir... tat-ta t Îf e

Ta risevler'in sccc rcs indc bunlardan b~ka iki lakap daha vardrr: Ivan Drnuricviç Sax ve O'n un ogl u Yuriy Salomcrskiy...

Bu lakap lat da kendi srralart dahilind e Dog u köke nli isimlerd ir. Bu Inkap lar Ta nsevlcr sülalc sin i hir tarafm n ~a llovsk.i lc r'c (~ all la kaln] bagterken. d ii cr taraftan Xani kovlar, Xu r ovlar, Apr aksinler ve Kryukovlar nesillcri ne baglar (Sajomcrs kiy 101-

[htim al dalrilin de olan tüm clcmcmlerin uyusmast sebebiyle bu kclime nin eski Yahudi adlnn B enyalll i n- Vc ny am i ll ~lcn lürc tll i ~ ola bilcccg i süylcncbilir .

Eski l bra nice'dc ben jam in e ~ez 0 1111111I:11. 01:111 (sag cl ) > aziz og lll anlanuna gclir. Arapç a'd a wali al .j amin, har ft manad a )" uk ru, dogma < ngul sag koldur ya da I1IMi el -j amin, harli manada hfr nayec i, yemlni komyan anlamlarmdadrr. Be nze r örne kler aras mdan wali al-ni'am (hayrrh w am) ya da wa/i cd-din a nd m k neuyucusu gös rcrilebilir.

Nuckim v e tyami nov soyaduun kökcni cski tbrani rclaffüzundekt ben jamin gibi dcgil, Ara pça'dak i wali amin gibid ir. Bu versiyonu secerede mstladrg umz baska adla r da ispallamakladlr : Yakup Slcpoy ( Turk ade pras yc n formas im muhafuza cd iyor) g ihi...

32. KOLOTOVSKOY

ka b l~j.

31. VE LYAMiNOV ~ecerede ~ylc yazma ktadrr: " 6535/ 1027 y rlmda K ie v'e, B üy ük Kn yaz Yaros-

lav Vladi mirov ic'in yamna Varyajskiy topragmdan Simoo Afrik anoviç adh p hls gelmisrit. v aûiz törenin den so nra O'na Sirnon ismi verilm istir. Simon kendi hima yc sinde ki üç bin ki ~iyi de bcrabcrinde gelinll i~tir. S imon'un Fedor Vas ilye viç Voro nels adh loru nu nda n Vo rontso vlar \'e Yuriy Vasilye viç Grunka ad h p hls lûrem i ~li r .

O'nun Vclyamin Andree viç ad h loru nu ve torun lan Rus Iahu na hizmel ctm i ~ti r ..."

(U RZN ~· lI.

s,22),

B a~ka bir ve rsiyona gö re (URZN ~ - IV s.26. V s 16) Vely aminovlar sülales i

genet ik hakl111da n Km i O rda'da n çl kma Knya1. Ce t ile il i~ k.il id irle r. Bu k i ~i Velyarninovlar, Saburovlar, GoJunovlar nesillcrinin umumi ccdad ld lr. Vorontso\'larVclyaminovlar'a ail ~ece redc (URZN.s-V, s.16) Knyal Cet, ~i ll1on Afri kanoviç ismi ile kayd cd ilm i ~tir. 0 ise Knyaz Afrika'om oglu vc Yakup Slepoy'un karde~ i d i r. Genel o larak Vcl yaminuvlar Varyajskiy topra gl ile dcgil , KI1.l I Orda ilc ili ~ki li bir süla,lctlir. Velyaminov soyad l ise Veli 'Am in veya Veli- Yamin özcl adl ik baglllntilld ir.

Arapça wali: I. Ya klll, d ogma . 2. Sav u n m3c l, himayed (Bam no v, s. 1157), Yine J\rapç a wiTli: hii kiimd ar.., Arapça'da (llIlill kclimcsi van.h r: I. ill allll llll~. dÜr Üsl. 2, Sa kla Ylcl, gijn -l id ( ll aruno v, s, 52). Arapça yemill: I. Allf. 2. Sag ta m r. sag larnfla ola n (Bar'lI1o ll, s. 1165- 1166 ), 23, 24

Bh.•.63, n 11 ( Xn n l kQ~ ) Bu nnalojiyi gd illi ren Prof. Z. Abf"XU II ",~iç'e le~ kkür cdcriz.

KaJifdi kitabm vc btcki ~cre kituplanmn göslcrdig i gibi Koloro vskiy sü ta-: le st Kas uyskiy Ordedan çrkma Redegt Knyazlan 'nda n türemistir. Knyaz Rcdcgi'nin toru nunun So rokoum adh oglu otmuuur. O'nun da Glc b adh oglu otmusrur. Gleb'in ise Mihai l Ivanoviç Kolotovskty adh loru nu vardi. Kol oto vskiy . Starodub'da ycr lcslIli~ , daha son ralan Büyük Knyaz Ryaza nski'ye hizrnct ermistir. Mihail Ivano viç Kojotovskiy'n in torunlan ise Rus tahtma hizmet et lll i~t iri e r (URZN ~- n, 5.23).

Efsa ncvÎ Knyaz Redegi'nin, O'nun toru nlar l Sorok oumlar'llI ve O'nun oglu G lcb'in köke ni ilc Lupandinler sülalcsinin kökcni aYllld lr <URZN,s-il 5.24). Rus laka bl Lupanda "ir i gözlil" an lammd ad lr (Dal).

Ko loto vsk.iy soyad l ge nelik bakmldan Rus lIilayet sÖ7.lcri lwloluul, kololl~lI cg n g il mek, se nd elcJcrek yü rümek ile baglanllhd lr. AyOl zalllanda T ilr"çc qoltiq/ qo fluq sö zcilklcri ilc de il i ~k ilid i r. Goltugla - kolla rullll a ltma girib göl ü r mck.

Büy ük ihtima lle Kololo lIskiy soyadl Rus vilayellerinde kullaml an lw/lal faz la kOllu~all , türcmi~ sözc ük kol/ok ge vcze ve ko//olika faz la kO IIU~a n ka d m gi bi kullamhr. T ilrkçc'dc qo/luk söykkclIJlle (R adl uff) anlal1llndadlr.

33, KO LlCEV "Prusy a armaslllln yelc nckli mlic llillcrinin Esk i Pmslllr'lll ilgili kayll lan ndan ve Dl~ i~lc ri Ba kanhî1i a r~ îv i ndc n cd indi gimiz hilgilcre gö rc Koliba lakab l ba~ l a ngl­ CIIlI Andrcy ivanoviç'tcn almakt ad lr. Onlar'd'lI1 isc SUllOvo- Koblinlcr, ROlllanovlar, .scrc mctcvlcr, Ko hccvlcr, Yakovlc vlcr vc tite ki süla lc lcr türc rni ~ llr. Alldrcy lvano-

..

NA BASKAKO V

72

vÎç'in Pedor Kohç aJ h torunu vard t. O'n un rürernc tcri o lan Kohc evlcr Rus tahnn a samy had imligi. ho yarhk ve h~ka yëksck nnbclc rdc hizmct ctlll ; ~lcn.lir ... (U RZN,sR

11 . s.27) Heraklik a kay nakla n vc Kohcc vlcr sülalcs inin digc r Prusya kökcnli sülalcler ik ili~kilerj ~unu da ispath yor ki, Kohcevler'in te melinî aran Fedor Kohc Türk m uhitinden ç l kml~tlr. Dolayrsryla Kohc lakabt Türkçe qllfll é sözcug une dayanmaktad lr.

Tü rk özel erke k ah Krbç (ha rfi ma nada klhç. hançer) bugün de Türk halklan arasindil yayg mdir . Özcllik lc Krpçak grubuna dah il olan nümaye ndcler hu adr tasu nak tadt r. Ko hce vler sül alesinin armasmda klhe; resm i i~lc n m i~lÎr. Zedegen ~apkasl.luhç ve nnzr uk. güm üs hilalin üstünde haç ~c k l indc ye rlc*mÎ*tir. Hcraldika isarc tleri Kohccvler armasrm 5uxovo- Koblmlcr armasindan Iarklandmr. Dijer rsaretle r ay mdrr.

Tam harf o lma nîle ligi tas rmayan incc " I" scsinin Krpçakça'dan (Poloves, Kaznk, Karak alpak, Nogay . Tatar) Rusça'd aki "a" sesinc uyusmas t. anikrllasma zatnam incc "i" scsi nin Rusça'da "a" ile dcnnfcsmcsi. a > g hali kesi ndir. .

A ym zamanda ~ u ethuoloji yi kebul cunck kcsin likle mumkun degildir : Kchc lakabt crkek1cre yakl~an bi r isimdir vc Rusça'daki koIea ke!i mesinc yakmdlr (Dal-Il, s. 143 ). KoIea sözü bcden ee ~ i kcS I olan hir p lusa ver ilebilecek bir isim o labilir..

Qolé vey a qo nt; söz ünde n öncc laka p, sonra isim ve soyad l lÜre m i~l ir. Kolcak Rus soyadld lr ve qolé+ aq merd h 'en ba sa ma klan kelimcsindcn türcmi~t îr. Koneak.

R Polo ves han mm ad ldlr. "'gor Pol ku Hak kmda Oeslan eseri ndc bu ada rastiamak müm kündür. QlIné+aq l.lr h h d izli k kcli mes inden tü remi~tir.

!--1. G() LEN l~E\'- KUTUZOV "Rus tarihinde ve Kadi feli kitapta gö rüldügü üze re Goleni~v ler·KulUzovlar sülales i Rusya'ya, Büyük KnY3z Alcksandr Nevs ki'nin yanma gele n G avril adh nam us1u bir Alma n i1e b3ihyor. Ga H il'in Fedor Alcksa nJ r KuluZ ad h loru n çoc ugu vard.. O' ndan KU lUzo vlar türe mi~ lir. Fedor Kutuz'da n lürcye n k,Z ne vcsi, yani Andrey Mihai lov iç KUIUlOv'un klZl, Kua n çan Simeon'un kan si o l mu~l u r. Ad l geçen KUluiun karde ~i Ana niy Alcks3ndro viç'in Vasiliy ad h og lu ol 111 u~ tu r. O 'nu Go l on i~e ismiylc ç agmm~ l ard l r. Gololl i ~c v - Kutu lOv lar' m tiîrcmelcr i isc Rus lahtm a çq illî zedegenl;k riizocl er inde hi zmet Cl llli~ li r ( URZN~- Il , S. 3 1 ve V, s. 17).

Kulul.Ovl ar'dall vc Go lc ll i ~cv·K lIlul.ov lar'd<ln ba~ka bir sülalc nin d;lha S<lllruki ucvirle rc ait Goloni~cv lcr'le p hc1el1lT1esi de me vculi Ur. Bu sü lalc nin ~ccercsinde ~öy lc kayded;1ir: " G ololl i~cv le r' i n ecdad l T;mofey Panlc1cye v'in og lu G oloni~ev 7 19 111683 Ylh nd a çar, Biîyük KnYllz loan Alcks cyevi ç lar afmd<lll iyi hilmclleri ve ces urluguna ka r~lhk lI1 ü1 k lc tdl if cd il m i~lir (U RZN~- V III, 1'. 119 ).

l 'ü RK KÖKENLl RUS SOYA DL.A RI

7J

Her ü ç sülale ntn s lkl a krabahk î l i~ki l eri vardrr ve bu da Kutuzo vlar'm , Golo. niscv-K utuzovla r'm a rmalannm be nzerl igi ilc ispctlanmakradu . Mavi kalkanm üzcrmde siyah, tek bash kortal vardrr ve cnun sag pençesindc IUlIugu annalardan birinin üzcnndc klhç ( KU1UL.Ov I3r'm anncsn. digeri nJ c isc (Golonisev-Kutuzovlar'm arInasl) g ümüs epe vardrr. Golonisevlcr'in armast isc biraz karmapk ur, Siyah, lek bash karlal ~g l krsrmda, sag tarafta gümü~ ok ve kJlJçla lu nn l/.l sahadan aynl., mu ur . So l teretr a ise gü mü~ klhç ve o k yc~i l sahada yc rle~mî~li r. Bu dururn laka bm kökcncc daha sen raki dc virjere au oldugun un ispandrr . Dcmc ki soy edmm arm a ile m ukayese si Knm zovlar ile Gojo nisev- Kutu zovlar sülalelennin mu kayeses i gibi-

dir.

Kutuzo v soyadmm tcmclini ya Rus söaü kuluz ya d a T urk Dih'nde ras t1anan q/lJIlZ-qutuz sözc ûklcri o lc srurur. Bu versiyona faz laca ihnm al venlir. Rusça'd aki kutuz kelimesinin ilk ent arm çe vresl ne çetir dikil m j~ bahnç se khn dedir . Bundan, bask a, Ko strama vitaycu'n dc ya prlan dügül1 vc eg1cm:c lcrc verften isimd ir (Da l-IJ. s.227) . Turkçc qud uz-qutue sö zc üg u çJl d Jrlm~. kud urmu s anla nuudadrr. Bütä n leh çe lerde an lam aymd lr.

35, iZMA YLOV Su soyad lm n kökeni, ~ccerede yapllan klsa bir izahat sayes inde kc ndini belli edi yor : RB üyük Knya z 01eg Igore viç Ryazanskiy'nin yanma Xaniska süla1csindcn -Say adil ccsur. c iddi bir er gclmi~tir . VaHiz lören inden son ra O'n a loan ism i veril·

mi~tîr. Bcraberinde adamlanm d a gelire n -SaY'1Il ~evesi Ilmayl Prok opye viç'in Anemiya i van oviç Izmaylov ad h toru n çoc ugu vard l. Du ki~i , Büyük Knyaz Mihai l Fe· doroviç'in yamnda sar ay haJimligi yaprn l~ , daha so nralar PoiFly'a "e Leto nya'ya elçi olarak gönderilm i~lir (U RZN -S-II. s.34).

Izmay lov soyad llllll el imoloj isi çok açl kllr. Du ÎsÎm eski bir Arap özcl adlllda n türcmi ~tir « Es ki Ibranî). Du is im sadece Türkçe kon u~3 n halk larda de gil, tslam'lIl hak im old ugu lürn ülke ve milletIerde me~hurd ur Araplar'd a /snltJ)'iI, es ki Va· hudi lcr'de lismu 'ef g ibi Icla ffüz cdilmc kle idi. Alla h'l i~itmek aniartl llla geJir. iz ma y lov lar 'llI ~eceres i n d e tsmay il'in -Say adlt ccdad l halJrlallh r vc ~ ay'llI Xa nska ncslinden old ugu knydedilir. ,\,lay ismin in lem elinde Arapça ~eyx koea , nesil ha ~l , ali m veya Farsça joh han kcli mcsi yatmaktadlL Arapça o lan d aha ina ndlrlCldlr.

> N .... BASKA KOV

Scccrede gös lcrilJ igi gibi Yusko vlar sulalcsi, Kw l Orda'dan Bûyük Knyaz urnil ri lvanoviç Dons koy'c n yamna gele n Kuyaz Zcnka'dan tü rC ll1 i~l i r . Zcy~ ka valtil töreninde n soma Sre ran ad m. almrstrr . O'n un Yuriy Ste fanoviç ad h og lu vardr.

Ya~kov'u n türemelcri Rus rchnna hi zmcl etmistir ( U RZN~ - I1_ s.44 ).

E ~cr hu soyudn un kökc ni hakkmda scccrcd e onun Kwl Orda'd an ç lktlg l vc Zen'lcn lüredi gi kayded iJrnesiydi, bu ismin kökeuce yxa SÜI.Cüg ûllu c n turerncsi ihtimali dogard l. Yas kovla r sülnlesinin Krzrl Orda'da n çlktlg ma dair takdim edile n kcsin kayna klar bu soyadr ha kkmda d ogru ctimoloji yürütmeye imkan ya raü yor...

Yaskov isminin temetinde Tatarca'dan

a l m ml~

Ha sözcügü yarmaktadrr. Bu

sözcü k Mosk ova, Tam bo v, Gorkiy ve ba!jka vilayellcrin konusma d ilindc nemli ha "a , yaji rn u r a nla rmnda kullamhr (Dal- IV. s. 670 )...

TÜRK KÖK ENLI RUS SOYADI.ARI

75

A ma bu soyadm m iSlisnaltg l, ntldirligi ve Dogu kökenli old uguna dair isarerleri n mik ten . onu n kö kcni ilc ilgi li baska ihtimaller üzc rindc dü~ünü / tlI~5i ne imkan vcrme ktedir. Daha önce de kaydcJi ld igi gibi Apraksln scyad unn tc mcli ndc Türk çe'dcn gcçerek aJaptasyona maruz ka hll l ~ bi r Rus söz ü yauuaktadtr. Ismin lcmclindc baska s özlcrin ya urgm a dair de g i~ ik ihtimaJle r de s öz konusudur. Birind ihlimale göre istuin ternelinde obyraq-otwoq.am roq (bazr lehçclcrdc k ültürlü, d ik kali i, saki n, akllh ögre nci, celbedie l. a v heve shs l g ihi çq itJi manalan vanltr) sÖl.ctigti yatmaktadrr... [kinci ihnmalc gure opmq -apymq yn-uk pi rtrk giyisi - Budago v-I, s. 142) sözcügü ynun aktadrr. Kazukça'da sng - s u affiksi ik yaraulan opraqsa q-opraqsu > opraqsa (y rruk punk) tabiri vardrr . Üçüncü ihum alc gore isc apll raq-opy rmr ta r ifba z, kend ini bel1:en m ~ sözcügü yaunaktadrr...

Ap raksa lakaprr un yukarda bahs cd ilen anla mlannm ücü de gccc rlid ir: I. sa kin. rahat , hcsap h. meyilli ; 2. ymrk - pink, ti ~si 1. ; 3. Kcn dini begen imi ~ , tarifbaz,

Nûraycr. Yasko v soy aduu n ctimo lojisindcn d e belli OIUYOf ki, hu ism in rcmc lini atan Zen kend i Iakabuu. yani Mokny ismin i hu sö zü n dir ekt ma nasmdan ya d a bin akun som m ta le plcr yüzünden bu s özün baska bir manasm da n atnusnr. Rus egizlan nda )'la ya z, ssla k, ~.y;:ya yag m u r da n LSla nnll1j k jmse, gözü "a'jh, su r hos, sarh o~

kadm, köt ü insan sö zcüklcri

~·an.h r

(Dal-I1, 5.698).

3\ AI'RAKSiN $e ceredc gördü gümü1. kadanyla Aprak 5inlc r süla1csi Büyûk Orda'dan Düyük Knyaz ü leg Ivano viç Ryaza nskiy'nin ya mna ge len nam uslu bir ki ~ i o lan So loxmir h ·atwviç'lcn IÜ rcllli ~li r. Vafti1. lörc nioden son ra O'na loan adl verild i. Sulo xmir 1-l iroslav oviç'in Apra.d.:a ad h lorunu ol m u ~tur. O' nun lürcmeleri olan Apraksi nler Rus tahlma boyar, saray eyam, ord u kom utant slrat lan ile hizmet em li'jlir ( URZN $ -II s.45, III 5.3) .

Apr aksi nlcr süla lesi Xanlko vlar. Xilrovlar ve Kryukovlar ilc kökenc e slkl a krabahk i l i ~ k i si ne sahiplir. Onlar'lIl eedad l cfsa nevi So loxmir (Salaxmi r)'di r. Du akrabahg l um umi herald ika i'jarctlcri ve anna üzcrin de ki ~e killcr ispatlam ak lad lr (Ylld lZ, Yalllgan). $ayet Ap raksin1cr ~cccrcs i n dc Büyük O rda'da n çlkma ncsilba'jl SoloxmirSalax.mir'in adl kayded ilmcsiydi bu adm , bir kadlll özel ad l ohm Oprak~a<Ev pra ks iy a< E vpara ksi n ya'dan (1 29, s.2 1) lürcd ig i ihlimali ortaya ç lktlcaktl.

J8. DAVIUOV • DAUDOV Da vidovla r sülalcs i ( Dogu vcryanu Dnudo vlar] Gen el gcrbc vnikte birka ç lale ik birlikte takd im cd il m i~ti r.

sJ"-

En cskl Davldovlar IV. asn n sonu ve XV. asrt n oncesinc tcsadüf etme ktcdir. $cccrcde yaztlanlara göre Davldov lar sü /a1csi Kw l O rda'dan Büyük Knyal Vasiliy Dmitricviç'in25 yatllna gelen Min ca k Kosayeviç'len türcmi~lir. O'n un David adll oglu ol m u~l u r. Davld 'in IOrunlan o la n DaVldo\'lar Rus tahtma hilmel clm i'jtir (URZN $- II. s.51) . i kinci Davldo vlar stilalesi ( Yakov Davldo v'un lürcmeJcri) XVII . as rm ikinci yansllla Icsad üf e tmektcdir. Bcll i o rd ugu gibi hirinci Davidovl ar sülalcsi ilc dir ckl i l i~k i~i yo ktur. Nitckim bunla ll n hcraldi ka e lemc nt/cri, ip retl eri aras mda birtaklm be nl-erliklcr vardlr (URZN $- VII, s. 146). Üç üncü Da vldo vlar sü la lcs i (Dav id Bey'in türcmeleri) XVIII . asra les adü f etmck lcdir. Bu süla lcnin ~eceresi nde göstc rildig i gibi ec dad lar Adabek l~x a n'dan türcm i ~t i r. Eski devirde kc ndine tlil bir knyazligl olan ünlü bir k i ~ id i r. 15 17 Ylhnda David Bey TSllna k'a snhip o lmu'jlur. Bu sülaleni n türC l11csi ola n Step an David o ve n yeni dcvirde A rara t elçîsi olara k Rusya'ya gcl mÎ'j vc rr al l~maya ba~ l al1ll ~ ll r. Alba yh k riitbesÎne kadar y ü kse hlli ~lir (URZN ~- VJIl, s. 162 ).

25.

Va.<itiy Dmilrie~ iç"i n knyazhj l bu YllLan h psamaklaJu ( 1389·1425/.

N .A . BA SK AKO V

76

Daudov isrni kendi ter nelin de David- David adlanru muhafaza ctmckrcdi r. Ama Ioncrik bakunda n biraz fa rklr ve Dogu tclaffûzünc yakm ola n kclimelerdir.

Scccrcdc de gürüldügu gibi Davsdovlar sü lalcsinin CCd3ll1 Vasi liy Aleksanelroviç Daud ov 7 164/1656 yrlmda Fan lopragmdan Düyük Knyaz Çar Alekseyeviç Mihailoviç'm yamna ge lm i~ \lemalika nc ile le lti fed i[m i~lir(URZNS .5.1 1 2) .

Da vrdov-Daud o v scyadmm temelini

olu~lU ran

Davrd-Da ud özel adla n Rus

D ili'nde (David-Dav id) yayg m o lJ ugu g ibi, Birçok T ürk halklan aras mda J a yay gm·

(hl. Dawud-Daud c Eski lbranlcc'dc da vid sCl'im li manast ta~l r.

Birinci Davidovlar sülales inin sccereslnde nesilb esrmn KIl ,1 O rda'dan çrkm a Minca k Kasaycviç oldug u kaydcdilmis tir. Bu isi rn de, baba adr da hu sülalcnin Turk kökenli old ugu nun ispatrdu ...

Kaydcdildigi gibi, hu nkrabu sülalelcr in armast umumi taraflanyln birbirinc bcuzcmcktcdir. Duvrdo vlnr'm nnnasmdak i ycd i köscli YIIJ JZlIl, hilafin. gcri l mi ~ ha lde ik i yay m. birbirine raraf uçar heldekt okiarm ve baska hcraldi ka alam el1er inin, bu sü lalc nin Dogu kü kenli otdugun u ispatla drg im kaydc tmck gerekir.

39. T EGL E V Teglevler sü lalcsinin seccresince krsa bir anlaum vardrr: ~6933/ 1 4 25 Ylh nda Vasili y Vasilyevi ç'in ya nlOa Büy ilk Ord a'dan Bagmn vc Bau y, Ögüy og lu Od r ik hirlik te gel mi ~tir. Odr'un Yuriy Tegel adh torun çocugu ollOu~tur. O'nun tü remeleri olan Te gle vler Rus tahtlO3 hizmet et lll i~li r ( URZN.}-Il, s. 54).

Bu dosy ada aynca dört Oog u kö kenli isilll takdi m edil mekledi r: Tegl, Odr, Bal lY ve Bagnlll.

Teg lev isminin kö keninc dair ilç kayna k sun lllak mümk üntlür.

B iriocisi, e1 biscye yakl ~ tln lml ~ legilya y Rus laka bld lr...

Ikincisi , dügmc ve ULunca scde fe y a kt ~l lT l l nll~ reg.regt!! Mongol, Buryat sö-

I

züdür.. Üçilncüs ü ise IÜf _liiq g ihi kull.md an T ürk süzüdür. Tug - ~ccc rc, IIcsil , wk ci ns, lr k [Radlo v, 111, s. 10 14J...

TURK KÖKEN LI RUS SOYALJLARI

Bagnm adt kcsinlikle Turk [Kipçak} s özü baqir-bagur keli mesindcn lurelll i ~ ­ tir. Od r, Mo ngolca köken li bir sözd ür ama scmuntik bakrmdau Mon gol. Buryat, T ürk komple ksl ilc bag lanllhdlr: Üd erge, odl/uo, odor. Ol/ar...

Bali ismi isc bc rkcsin bildi gi Bauy-Batu udlan ilc bilglanl lhJI r. Bu isim bir Mongol kom utamna ainir. Dj uci'n in oglu ve Cingizxan'm toru nu, Mougc llar'm Iinderidir (12 24- 1256).

Bu adm izalu ve kokenmin arasun fmasi birtakrm zor luklar ortaya ç rkarrrusur.

Batu-Bau y ismi semanti k. bakundan Mon gol-Buryat $ÖZü bam ile ya da Me ngelTürk. s özü bootoqon-boto-bota ile bag la nnluhr. Her iki ihtima l de la kdi m cdi len an aloj ile re gö re dogr ud ur. B ir inei halde ad, ere men ere gore veriliyor ve her bir vef bu alame tleri kendi c vlatlannda görme k istiyor. Vcrbl yon ok. adm a gclcl im. T ür kMongol halklarmda n bu ad scv gi, srgal mana sm da kullamhr. Çagda~ T ürklc r hu ismi genel1ik1e kil. çocuklanna verir.

Tcglc vlcr'in armn sunlaki hcraldika a lame tlcri ilc bu sülalenin Tii rk köken li o ldugu anlasrhyor. Boncuk, o k, $a rkî krhç vc hilal.

40, BA XM ETE V

Baxmctc vlcr'in secercst bu sülalenin kökcnini söylc lakdim el mekteJir: "Büyük Knyaz Vasi1iy v asityeviç'in yamna çahsmak için Kasim vc Egu p Baxmetler gelmistir. O nlar'la birlik te birçok T atar ve bu soyadrrutaçryan Ost am Bax mer de gel lll i ~tir. Osl am Baxmcl va ftiz tören Înden so nra Icrern icy lakab llll ald l. O slam BaxIllCtev'i n türemclcri Rus tahllOa scr kerdelik, saray hadi mlig i vc b~ka ri.it bclerd e h izlllet etllli~ti rier (URZN.}-I1. s.58).

Ba xmele vlcr sülales i ile ilgili ikinc i kaYl1 713711629 yillila aiUÎr. Baxme tc v soyaJ lOlil lem eli ni Ic~k il eden Ba xmet özel ad l, Rus adapta.~yon una ugram l ~ karm a~ I k bir ad ve T ür kçc bay isrninden olu~ mu~tur. Bay, ze llgin +(A)hmet «Arapça 'Ja Ahmod..., harli Illanas llarifli > Bayahmet - Ba(ya)hmet.

Burad a ha~ ka bir adlll adaptasyonu dOl me vcultur ve müsliman Tü rkle r'in hepsinde olan fonetik hi r for mad ir. Ay m ~eki lde Mahmed (Arapça Muhulllmed ) Rus adaplas yo nunda n son ra Baxlllct gibi telafful. ed ilcb ilir. Af harfini n b'ye dÖllü~ü lllünc ba:ika Rus sÖl.JerinJc de raslhyorul.. Örnegin Ta tarea'dan allO rna nl1lSUlmall sö zü ba M I/"IIUl Il ~ek1inJe tc laffilz c tl i l m i~ ti r. Mu/wlIJlJl ed > Mahmet sö zle rindeki ihtisar hasit bil' haldir. Gc nel olal1lk Rusça'daki 13ax lllcl kcsin likle Tü rkçc'de ki Mahmel < Arapça Mll/wlI/lllet, bay z C II ~ i ll iJk cle menti olmakslZlll til rcllli ~t i r.

Tegkvler süla1esinin T Ülk ve Mongo l kökc nli olmas ml On lar'm ecdadl Bagmil , Odr vc BallY de ispall ama klatllr.

77

26. Vasiliy va.<ilycviç Tcmniy (t425·J 462).

7

r

J

p

78" -

NA II ASKAK OV

-ê'.~~~

Rus Dili'nd e krsa boy lu nnlanunda ku llumlan baska bir basmat kelimcs l daha yard lr. Rastl:l(lIg11l1 Il kaynaklardan hiri o labiliyor (Dal-I, s.56).

Baxruutc vlcr'in sccc rcsind c rasllad lgm lll adlurdan b iri olan Kasun , nesfin temcl ini ata nla rdandtr. n u is im Tn tur lur, na~brll a r. Kazakla r vc ba~ ka T ür k halklannlll J illerindc yaygm kulla mlau erkck adJarmdan biriJir. Hu ad Ara pça gas un... kelimcsinJ c n tur emisür, g üz el, Î) "j görünü~1ü anlam ma gelir.

Egup adt T ürk halkla n arasrnd a kullanu ru ya yg m o lan ve Rus adapur syonuna maruz kalall Yaku p ism idir. Öl.el e rkek ad r olan Yablp-Ju 'qup... A rapla r'da da me vcu t-

T ÜRK KÖ KENLI RUS SOY ADLARI

79

manhk, modaya d üsk ünluk gibi. Türk ana nelc rine göre hay...nnm bclli bir yastnda. on iki ya~ dcrccc sindc köun arh v crilmcs i lam gcçc rli bir haldir. Ome gin Ahayca'da erke k adt KÖ/Ölli:i~ < k ötön + ö~ (a zizlc mc a Fliks i), Koten in süla lcsintn T ürk kokc nli uldug unu ar mad a yer alan isaretlcr de ispntlamaktadrr: Kalkanm sag tara fmd a ü ç o k yrgm sektinde gözükm ekted ir.

Kote nin ism in in Rusya'n m Sibir vilayeundc kullamfa n kotentsl kenmesi nde n türemes i ihtimali de vardrr. Ta\-~all d er tstnden ssca k ayakkabe, körükleme gib i anlam lan vardrr (Da l-I1, s.180) ,

tur. Eski lbranlce'd e n gelir : Ja 'qob (harfi rnanast takjpçl), Yak/lp -iakab l ncil'deki Pcygambc rlerdcn birinin ismid ir.

42. N A R i~ KiN

Nih ayct . Bcxmeto v süla les inin scceresi ile i1gi li o lan adlanlan biri de Os Iam'd u. Bu ad 0 kadar lahrif nlmustur ki, manas uu anea k tahminlcre yü kleye bihriz, Tcmelini Islam vey a Aslan sözcü kleri otupurebihr.

Os lumc Islam (Arapça barrsa, tchl ikcsiz lige, saghga çagn ) ihtim a li zaytfur (Budagu.... I. s.46). ls lam... ismi çagda~ Tü rk halklan nda az rastlamr bir isimd ir. A zerile r'de nispete n daha Iazladir. lk inci ihtimal daha inandmeld lr: Osl am<Aslan Tü rkme nee ars/UIl , Klrglzca arsta" (Budago... I. 5.27), Tü rkiyc Türkçesi'nde ars/all, ~i r < arsy + lan . ham 1l100naSI 1 111 1CI h ay" a n, Aslan lüm T ürk ha lklan nda Sik rasllanan bir add lr. & ki de ...irler • den bugüne be r aSln!a ku llam hm ~t l r. nu ad Rus fol klo runda ve larihi kayna klarda çe~ i tl i lranskr ips iyon larla yalilmaktad lr: Ruslan. Emslan . Aslan ad lan (}';la m ke lirnesi ndc n l üre mi~tir.

41. KUTENiN

Nari ski nle r'in sccc rcsi old ukça knrmank ur. Bir kaynagm vcrd igi b ilgiyc gore ne sü A lmanya k ökenlidir. Bajka bir kayn aga gore isc Krnm köken lidir. Gene t armada kaydedile nlerc güre birtaknn yab anc t yaza rlar ispathycr ki, "Nar iskinler sülalest ' Bogenn'dan. Nari ssi sülalesindcn türemi§tir. Esk i dönem de Eg ru ad h ~hi r Bogemr'n m idaresi dahi linde ydi. Almanya'd a, Bogemr'nm s unn na yakm bir yer idi . De receli Arsiv'de ve Rusya tarih inde gös teriliyo r ki, 697 111463 Yllmda B üy ük Knyaz lvan vasilveyiç'in yam na K mrn'dan Nar isko ad h safus gelmis tir. Büyük Knyaz'm yanmda sar ay mcmuru ola rak kal ml ~lI r. O' nun toru nlan ola n Nari~ k.i nlcr Rus hinne linde vah lik. kom utan h k. sara y had iml igi. ve killik gore vlerin de çah!jtlll§, iyi h izmetlerine k~lh k çar tarafmdan boyarllk ve ba~k a rüt be lerle leltiCed ilm i§tir. Tü m dünyaca bilindigi gi bi daha son ralar zcdegcn-boya r ru tbesi alan Kiril Pale uxlo viç Nari~­ ki'nin km Nala lya Kirilovna, Ça r A lehe y Mihailov iç'in kans l olmu§lUr. Bu e ...lilikten büy ük imparalor I. Peu d ünyaya gel mi§tir. I, Peu'in dogmas lyla Nari ~k inler nesli ebed i muk addeslik " c §trefe nai l o ld u" ( URZN~ - II , s.60).

N ihaye l, giive nilir kaynakl ardan an l a~ l1 dl gl üzcrc Nari ~ ki n ler ncslinin temcl i-

Ko teninlcr sü lalcsinin ~ece rc s i nd e bu soyad ll11n köke ninc dai r bilg iye rastlayam lyoru l , Buna bak mayarak sülalcnin kemlisi Türk küke nlidir di yebil iyoru l . Süla leni n tüm özc llik1cri hU llU ispatlamaktadlr (URZN.}-II, s,59 ).

Kotenill ismi nin tem clin i T ürkçe köten sozcüg ü o l u~l umlakl ad lr, Nogay e a'da köle n k alm bajilrsak. kiitelli köktell k endini bü }'iîk gören ki m se .. Sibir Türkçesi' nde kiitell ka lm b ag lrsak anlamma gel ir (Budagov II. 1'. 144), K,r glzca'da kötiill ka lm h ag lr sak, tl/qga ll kii/iJirdiJ ~ i~ lIIml , kij/Jn qo roz Illoda dij ~kiinü .., Kotcni nlcr sülalesinin le mclini alan k i ~ i n in ad l ya Kolen (<kiJlen) o1rl\ u~t u r ya da insa nlll herh llllgi hir alnmel ine, da hilî kcyfiyel inc giire ve ri lm i ~ lir. Ak silik, ~ i~-

ni atan ki ~i Bog em l'd cn gelen Narislsi dcgil, Km mll Nan~k a o l m u ~l ur.

Nan ~ k in ism inin temel inde !:lüyük ihlimal1e Farsça'dan ah nma olan ...c birçok T ürk lehçesi'n de (Kazak ça , Karakalpakça, T ürkmcllee. A I-crice) kul1amlan rwr sözc ügü yatmakladJr. Nar sözü Farsça'd a, giicü ile di gerlcrind en farklanan lek hörg öçlü bir deve çqidin e vcr ilcn addlr. KU l aklar vc Karakalpaklar aras mda yaygm bilinen bir atasö 7, ü §öylcd ir: Zli/ ki nar kiitcfC/li llj;,r yiikü nar ka ld lflr, Rus a(asozü "B ü-

yük gc miye uzak YÜl1llCk ge rek" bir ha ~ k a örne klÎr, Na r sö',ü ccs ur insa n an\amma da gcl ir: Nar zigit ce.'> ur ada m, Su n olara k, h(J~ gör ll l ü insan anlUllll la~l r.

Kazak, Özbek. Karak alpa k ve ba~ka T ürk örel adla rlnln inel', s iga lli. aziz1cmc formasI m yaratllla k iç in söze ~ u a ffiks lcr ila ve cd ilir: -(u/-es.·u/-is, -us/-üs, os.

80

N.A. BASKA KO V

Nar kökünc bu cklerden uygun ola m ila vc cdilm ce l1ar+us azi zle mc rormasi meyda na gclir. Na/1/S' Sii7.ciigiinün Özbc kçc k ar~lli g l erke sözc ug üd ur. Dolaytstyla Elk l;'.~ ëzc l ad r aziztcme formasmdadrr . Hu dur uma b a ~k a örnek isimle r vcrcbihriz: Z UlIIl1j.

NUrll f ( Karak a lpa k). fl oK" j . Uj aj.laj, Qu/boRlIJ' (Allay)... Nar isko kclimesinin Rus telaffüzünde azi zlem e formas r ~y le olusmust ur: Nar + Uj + rus az izlemc suffiksi -

k; -a > Nansk e.

(J ~ lk)

Nartska adm tn olusumuna dai r bas ka bir ihtim al daha vardrr. A rapça nur keli r nesinin sonuna azizleyici -lij affiksin i ilav e ede rsok N I/rUl özel ndr tü re-

llI i ~

olur. Da ha sonra Rus Di li'nin -k, is imlcri türcmis olu r.

N II TU[

-(I

suffiksint ilavc edcrs ck Nurufka » Nans ka

ism i tüm Tu rk haj klan arasmda, ö zcltikle d e Özbc k, Kazak , Kat akal-

TÜ RK KÖKENLI RUS SOYAOLA RI

81

•

Kom min'in Km i Orda'dan çrkm a old ugunu göz önünc alnsak tüm rütbelenn , adm I 'C' snyad uun Türk vcya Mongol kökcnli olmast ihtimali or taya çtk ryor . "Mu rzu'' rulbes ! T ürkçe'd ir (Tatarca. Km m Tata rcasr]. Aslen Arap -Fnrs kökcnlidir (bkz. s .6 162 ).

Bugandal kelimest kesinlikle Mon go lea k ökenf idir . Mon go lea'da asabr nn kun anlamlan na gele n bixinda lr SÖlCügü vardrr. Aym ~ ki lde Mongoll ar'da Komi nin ismi de vardrr. Mongolea x ömm üün-xömm, ada m aulammdadrr.

Her iki isim de aym hukukla Mon goll ar'a ve Türkler'e ainir. O nlarm Krzrl Or da ç l k l~ h olmalen da kcsindir. Kommini er sülnlesinin Dug u k ökcnli clmasrm ka rakterisuk hera ldika isaretlcn de isparlamaktadu. Nesi l arma s mda iki tane aln köseti y rhhz ve bir hila l vardu.

pak dilierinde yayg mdrr. Karakalpak isrni Nun + Rus eki - ka > N uruska > Na ris ka.

44. SON iN

Nans kin ism i, kusk usuz sü1alenin tcmc lin i aren kisi nin ism i ilc baglannluhr. llu ki~i n i ll Kmm'dau aynlma old ugu da muhakkuknr. Özel Nans ko aUI isc ya IIor+lli+ Rus ek i -1.:0 >1.:0 (hadj rnanast ccsor), ya da 11I/r+lli + Rus eki -ka , ·1.:0 harfi man asr pmlu scklinde t ûremi srir.

"Soniulcr sülalcsi buslangrcmr Moskova'ya gele n Sag i adh Tntar'dan ulrrmktadrr . vaûiz t örenin dcn sonra O'n a Savante ism i veri l m i~ l i r. Soninlcr Rus tahuna hizmet etmisur" (URZN~ -I I , s.75).

(]irioci etimojojiye scsf ve scss izlcrm hirbiriy lc uy u ~masl vc Nansk n aduun kaynaklan yard lm et mc klcd ir. l kinci etirnoloj iyi ise ç agd~ T ürk tliJ!erindc ki erkek ad hm nda bu g ibi sesl crin tlaha yaygm o lmaSI ve u y u ~ rn a~ l lalmin e lmeklcJ ir.

4.l KDMINiN ~ ecercdc

göslerilJ igi gibi Kornm inIer sülalesi Moskm 'a'ya, Uüyük Knyaz Va-

si liy ivano viç'in 27 yanrna Kllll Orda'dan gele n BuganJala Kom mi au h bir lIIurzad an tü rc mi~l ir. Va fliz lürc nindc n stlnra Una Oallil nUl vc r i l m i ~tir. O'nun tllw nu Ivan

Dogua no v'u n lorunu lugay kOlllulunllgJ, c1l{ ilik ye ya lilik yapJJl I~\l r. Aynca bu nesi lue n birço k kimsc R us t;lhlllla 7.cJ cgcn gürev lcri nJc hizrncl eIJlJi ~ . 7064/ 1556 YlllllJ a ve da ha sonralan çe~i tl i rülbc lcr kaJ.a n m l ~ lard lf ( URZN ~- II, s.68 ).

KOllu ninler ncsli nin Kwl O rda'da n çl km J~ olma~ 1 ik ilgi li isnatla islcr süla lc+ nin lemelin i alan Duga nd ala'm n, isle rse de Komm inler sü1as inin tam aml mn Türk köke nli ohnas l veya bu soyad mllJ te mcl inJ e bir Tü rk Mongol sÖl ünün yaltlg l fikr ini ku vvet1cndirir. Rus vilayellcrinue çc~ il li IIJilnillarda kulla nllan saçma. saç ma tancsi a n ia nu llda 1.:()I1II11I tc rimi yarUlr (Dal I1, s. 149). KOlllmin isminin bu kel imcdcn lüre mes i ihlirnal i vard ir. Ay m za ma nda. ~ü lal e n i n lem c1ini ala n M urza Duga ndala 27.

IV. V:a.i hy{lW')- ISJ31.

Bu krse d uyuru , sülale nin Türk ya da S lav kökenh olrnasma dai r kcsin ti kir söy lcme ye im kan ven n iyo r. Soninlcr s üla1csinin kö kc ni mü bahiseli dir.

Sag i <.saqi (Türkçe) <sägj ... Arapça ka d eh, içk i getire n anla m mdau lr (Bud ago v. r, s.6 15). Sa hibînc mcslcgi, u gra~ l ile ilgiJi verillll i ~ bir adu lr. Bu du rulJl Sonin so yad lnm Rusça sOllya kd imesinden türemcsi ihtima1ini ku vvct1cnuirir. UOllgm. te mbel, uJ ku cu insan an larnmda<hr (Dal-IV. s.270) . Bu sÖlCügün az izleyici Conn as l sa van(cy, so na. sonya, sorya Türk diller inde de geçerlidi r. Sana, Azcricc'de... diger Ichçclcrue (Kaza kça. Nogayca) s illeg i. iviz. ko r anlamlan na gel ir (B UDAGOV-J. s.649 ).

So ninler sülalcsi nin Ta lar atas mln is mi Sngi, Rus lTallSkripsiyonu nua tahrif edi l rn i~l if. Sagi kad eh, pi)'ale kcli mcs ine ucgil, Türk çe'dc yaygm o[an

$(11)'11

so-

n un eu SÖ7..c ügü ne da ya nmak lauJr (B udag o v-I, s.648) . Öy leyse Sonin isrninin köke ni ilc ilgili dogru J ürusl bir ara~tl mla ya plllak müm kündür. Tü rkçe $O II )'U en SO li d ogan çoc u k sö zcügündc n Iüre m i ~ o lan So nÎn isminin b~ka varyan llan da vard Jr: Soni, So na, Son in. .

45.

KU~ ELEV

K u~ vle r'i n ~cc re s i nJc. !:ou neslin Icmc lini alam n Tü rk o ldug una da ir kcsi n bir ibare yoklUr. A ma hu süla lcnin T ürk o ld ugunu ispatlamak m Üll1k ÜnJ Ür.

po N .A . 8A SKA KOV

Kusc vlcr ncslinin Bûyük Knya z Çar lvan Vasilyc viç'te n aldlgl Ialu i ferrnauda s öylc dc nilmc ktcdlr : "L ipu n Fcdoro v'un ug lu, do gma kardes i Drnitri Pedorov'u u o glu Kuscvlc r, 709 1/ 1583 yrhn da m ütklc öd ellcndnilnustir . Dmitri Kusc v'in toru nlan

Rus tahun a zedegen görevlerindc hizme r etmis, hük ümJ ar tarafmdan kcndilerinc malikaneIer verilmistir" ( URZN~- II. 5.84).

Kuste vler sü lales inin sehele nmesi nispelen senraki dev re eimr ve O oter'm he ps i Grigori Grigorye viç Kusele v'in türemclcr idi r. 27 Subat 1799 tari hindc i mparalor I. Pave l'in em rl ile adr gcçe n Gr igor i G ngorycviç Kusclc v, iyi hizmcrlc rinc karsr-

83

Rus aglZlarmda koroban sözünün lam ~ Id i bulunmamaktadrr. Bun a yakm Ionetik tclaffûzden dogm u§ olabilcc ek korob kefir nesmin varll g1, hu s özün T ürkçe bir k öke sahip oldugu nu söyJemey c imk an veriyor. Qorban-qurhan... Arapça erkek özc l ath Gu rban-Gor ban. büyük ihtima lle Kore bano v ismi ne ternel ohmnur, Harû cri n yer de gistirmes i, ismin t ü reyi~ i nde erki li olmeste r.

47. TS URiKOV

l a~ maca gl

"Tsuriko vlnr sülalesi Rus tahnna IY c ~ i t li zedegen rût bclc rinde h izmct ctmis tir.

7 103/ 1595 yrlmda ve daim sc nrala r hükümdar tatafindan mü lklc öd üllcndinhn istir" ( URZN~ - I I , s.87 ).

Kuselevlcr'm her iki sülales inin aym soy da n ge ld igini armadaki esas ele men t-

Suri kovlar sü lalesi s iste m le~t i ri lm i ~ secercde Kuselevlcr, Korob anovlar , Muxanovlar ile ay m srrada venlmisnr. Mutkle tc!tif o lunm a ka rart ile ilgili ilk kayular

hk Rusya [mpararoru tarafmdan Ümum rusiyranm Kont ünvam ilc leltif cdihni sur .

Bu

lO RK KÖKENLI RUS SO YADLARI

~rc fï n

O'n un neslinden olan kndm -er kek bütün lüremeleri rarafindan

ila n ed ilmistir (VRZNS-IV, 5.2).

Ier de ispatla ma ktadrr: Ok , bcy az beyrak.

güm ü~

hilal , pe nçcl erinde birer klhç tutan

rek br qh karta l. Kon t Ku scle vlcr'in soura ki snhcl cnmcsi iki bash siyah kartal m me r-

kezde ye r almasryla fa rklamr. Aym sckilde 1. Pavel'in isminin bas harllcrinin buluumasr ve baska bir takrrn c1ementle rin p hide edcbiliyoru z.

degi ~ ik

biçimde

yc rle~t i ri l mi~

olmasim da m ü-

Kc sele vler neslinin ( 1583) basç rlan nm çesitli ödü llerle teltif ed ilme leri, Ivan Vas ilye vjç G rozm 'n in (15 33· 1584) ha kimiyct yüla nn da d a dev am ermisur. Daha dog rusu bu Yl[]arda ça rm c lra fllla 'fatar ll1urz.alan nm akm1 çog ahnl§\I. O nlan n aras lna Ku§cle vlcr de d ahi l id i.

K u ~el e v isminin lemcl inde kü/ üf.küselu SÖlCügü yalmaktadlf. Su sözler bir· ço k T ürk lehçe sinde küçük ha y'V an an lamma gel ir. örnegin Km m-Talar Türkçe.

si'n de h isiif sco l-u l, Nogayca'da küu lu küçü k, A llayea'dil. küsiif su Slru l-u lu söz· ciild eri vard Ir. Büyük ihtimalle Ku~le v lcr soyad l Km m'd an ç lkmadlr. Klrlm Karaimleri 'nde bu isÎ1l1 Ku§ul ~c kl i n de bugün de koru nmak tadl r.

46. KO RODANOV

15 83/ 1597 y rllanna a iltir. Ç ar Iva n vasi lye viç Grozni'nm ( 1533 - 1584 ) vc Ça r Fedor l vano viç'In ha kimi yeti yrllanna tesa düf ermek tedir ( 1584-158 9 ).

Birinci ünl ünün karaktenstik hususiyetle rine dayanarak , Ts urik o v ismi ya Mogol kö kcnl id ir ya da S ibir'den gelmis halklar a ait bir sozcü ktür d iye biliyoru z.

5 > s : ç > Is ses ö l ell ig inc giire hu sözc uk Mi ~r1ar'ln hakim old ug u bir arazide de türemis o labilir.

S u ism in tcmc lini Mogolca ce reg as ker. dövü~çü sözcügü o l u~1Uruyur. T ürk· çe cang-carü -cerii·éari-carü w 3skcr sön:ükle ri vard ir. Uyga rca hetrik Sa nskrit 1qatri)'a, ya da M og olc a ciirijx öfkclclllII l'k, T ürkçe éiikiik-Cirik-éurug.cirik-cu rugJirik çü rü m ü~. h arap olmu~ (Rad luff) anlanu ndadlf .

T suriko v soyad mm ge rçe klen temcl i sayJlabilecek lek sözcük Türk-Mogol söz ü cu~g/émï o lmahd lr. Fak at foncti k ba kJmda n Mogo1ca cürijx cwp na k, öfke . lenmek sö zeügü, Türkçe sürür çü rü m ü~ sÖl.cügü ndc n daha ya kllldl r. Pe k muhlemd görülmeye n b a~ ka b ir vc rsiyo n, hu soyadlll lll lemc1inde Rusça tsurka < Lehçc co rka kc1 imcsinin ya ttlg l fikri d ir (Fasmcr-IV, s.30 4).

T suriko vlar sülalcs ini n Tü rk-M ogol kö kcnli 01 0135 1 fikr i, O nlar'1II arma lan n· dab kara kterist ik özc llikle ri ile de ispatlamyor : O k, hilal, se kiz kö~li Ylldll:.

Bu sül ale hakkmdaki dU)'uruda ço k klsa bir bi lgi varolT: RKoro banuvlar sü lalesi Rus ta htlOa çe~ i1 1i gö rc vlcrde hizmct gös tenni~l i r. 7 10211594 Ylh nda 28 ve ba~ ka Ylllarda bu neslin nü rnaycnJclcri saray hadim lig i, vekill ik, vcrgi toplaYlelhk güre v-

48.

lerinde gä sterd ikler i iyi hiZl1lclleri ka r~l hglll da malikanc ile öd ü lle n di ri l m i~ le rJir 5.86).

Dcr ece li Ar~iv'dc M uxanovJar sülalcsi hakklllda çok klsa bir malu mat vartllr: "M uxanov lar sü lalesi Rus lahtma ço k hizm et e tm i~ , çe~ i t l i zedegen rütbelerinde kul· luk göslerc n M uxanovlar 7105/ 1597 Yllmda ma likane \Ie r ütbclc rle lell ir ed i l mi ~ti rR ( URZN~- II , 5.88).

(U RZN ~- I I,

M UXANO V

N.A. BASKAK OV

84

Mu xa novlar sülalcsinin ortaya ç l k l~l. Kazen

ss

TU RK KÖ KENU RUS SOYADLAR I

Asterha n hanhklan mn Ivan

Ikincisi T ürkçe ye mek, ka rmm doyurmak anlannnda ki Iiilin geleee k zaman

Grozni'ye yenilmesinden sonra Rus labeligine geçisin luzlanmasmdansenraki döneme IcsaJ üf etmektcdir. Birçok ünlü Tatar, Rus hizmetine gcçnkten sonra Rus ismi tenm aya ba~ l anlJ~t l r. Birçoklan isc ccdaJ lan mn ismini savunmayr tercih ctmisnr.

olurnsuz fonnasmdaki d:.ema. sözcügud ër. Ism in k ök ünu tcski l eden lakabm benzcr-

\IC

len Türkler ve Ruslar aras mda yaygmd tr. Kacmasov (kaçmaz), Ko rkmaso v (korkmazj g ibi...

Tatar nes illcrinin çogu Rusya'da bilc aralannm ismini tastmaya de vam ermis tir. B öy-

Ie soyadlanna örnck olarak Mansurov, Saburov, Yusupov, DauJov isimlcrini gösrc-

Ce meso vlar sülalesinin T ürk kökenli olmasnu birtaktm özc l anna isaret lcri de ispatla maktadi r: Sekiz ve alti kö~e1 i yildular. hilal, knrnan, a~ag l dogru uç an o k.

rcbiliri z, (Kaza k yal ar M ukan ovun ismi de ba~ka hir örnc ktir. Bu isim Arapç a k ökenl idir.)...

5 1. I>EDEN EV

49.BAXTÎN

"oSeçereden alman b ilgilere göre hu sulale Ru s tahtma

çc~i l li

g örevlerdc hiz-

met et m i ~l i r. Zcd eg en rt nbcs i tasryan Dedc ncvle r 7 132/ 16 24 yrhn da vc daha so nra la-

Baxtinler sülalcsi de geni~ açjklamalan olan bir secercye sahip deg ildir. Onlar1a ilgil i lek ka yrt ~öy l cd ir: "Baxtinle r sülalcsi nin ilk nümayendclcri 7 12 1/1613 YIh nda ve daha so nra lan hükümd ar tarafmdan malik ano ile ödü lle nd i ri lm i~tir" (URZNoS- II, s.95) .

Bax nn ismi nin ternelin de Rus lak abr Bax ta-Paxta yarmaktadir. Baxta-parta-

baft a - basma A m er ika n b ezi anlam ma gel ir (Dal -I. s.56) . Bu la kap sülalen in tc mc lini etenlardan hirin e vcrijmis rir. ~ i~ ma n msnnlara yakrsnnlc n bir lakapur . Baxta kclirnesi Rus vilayet agl zJar mda da s ikça kullamhr. Ore nbun g ve Uralskiy 'dc "ba sma Amenkan be zi, pa muklu kum as'', Sibir'dc "kumas örtü'', Arha ngelsky'de "pupla t üyü'' anlamlnrmd a kull amhr (D al-I. s.56) . nu s öz Taturca'd au ahn rms ur. Tata rca'd a baxta-paxla sözcü g(J pamuk, pamukJu ka glt anlanll ndad lr. Büyük ihtimallc b u sözc ük ve manaSl, es ki Int n Harezm subtratl gibi Dogu Avrupa ve Orta A sya T ürk d illerinde n lüre m i ~ li r.

50. CE l\1ESOV ' ~cce rede sadece ~ u nlar kayd edilmi~ti r: M Cemesovlar sUlales i Rus tah tma çc~ i tli zede gen gö rev leri ndc hizmel e lm i~. 7 122/16 14 yJlmda Yed aha so nra lan hükü m-

dar tar afmd an m ülkle ödü lle ndiri lm i ~l i r~ ( U RZN~ -II. s. 98 ) Nite kim Ce meso v ism i ye nid ir ve XV II. asrm ilk yansmda tÜre llli ~ li r.

Ce meso v ismin in temelinde iki ba.!ika sözün hu lUlllllaSl iht ima ldir. Birincisi Rus lakabl Celllcz'dir. Cü zd a n, cep, çllllta , devlel ha zin esl anlam lal'lila gclir (DalIV , s.589). Bu lakap Farsç a du b. dubil ... kc1imelerindc n türe mi~, Türk ad aptasyonunda n so nra blf.'bihbz.t'lnf.'s halini alml.!itlr.

ti

y üksc k rüt beler jc tc hif edil mistir" (URZNoS- lI. s.1 13).

Bu sülaleni n ortaya Ç l kJ~1 M iha il Fedcrcviç'in hakim iyct yûlanna (16 13.

1645 ) rastlar. Hu yrllarda Kazen . K mm, Sihir vc A star xan Tûrk murzalan Rus çan-

nm hizmeune girmistirler.

Dede ne v is minin temcl inde ya T ürk -O smanh s özû dcde ya da Parsça'dan a lmma dide -did sözü ya rmektad u. Tür k Os ma nhc a dede sözcügü a ra , ec d ad veya d crvislertn lide r i anla mmdadrr (Rad ioff- III. s.l 682). Far sça dide .did sö zu ise gÖo rülen, gö rntü~ anlamlanndadrr. Meta form asr s ma n nus, d en enmis. fiilden türemis ha li didan, yani görür anla mmdadrr (B udagov-I, s.579) , Baska bir ihtimal ise bu ismin M ogolca degdenc ke limesindcn türe mcsi dir. .

Semantik hakmldan dcgdex fi ili He ilgilidi r.. , 52. A RGAMA KOV Bu sül ak de son dev irlerde ortaya ç lka nlarda n birisid ir. 7135/1627 Ylllllda la· ri h sah ncs ine ç lkan hu sülalenin ~eresinde klsa bir mal umal vardlr: ~ Argama kov. lar'da n birçogu Rus tahllna zedegen gärev lerinde hizmcl etmi~ ve hü kümdar wafm dan 7 135/1627 Yllmda mülkle öd ü ll e nd i ri hn i~t i r (URZNoS-n . s. 115).

Argamak ov ism inin climo lojis i bcllidi r. Bu soz T ürkçe h ir sö zeüktcn lü re mi ~ ­ tir. Bunun Türk lehç~l e ri ar aslllda yayg lll iki ürncg ine rastlama k mümk ündür. N ispc. ten yay gm kulla mlan arg umaq (Kazakça. Klrgl7.l.:a. Tü rkm eru;e vc ha~ k alan) ve da ha az kullallllan argam aq (Ça gatayea. T alarca ) sözcükler i (13. s. 16).

A rgumaq-argama qsözcügü y a ~h ve p allah ASJa at l a nlarnma gel ir. Kaba rdi n YeT ürk me n araga ma klan bugün de lalllnrnaklad ir (Dal-I, s.2 1). M. Fas mer'e gö re hu

, ,'

,"

N.A. DASKAKO V

... öz

ça ~alayea'dan

ah r nmsur ve yinc bu d ildo onun

üç

varyan u va rdrr : Talarea ve

TÛRK KÜKENLI RUS SOY AlJLAIU

lir. Rusça -ov c kinîn kanlm asiy fa Bata sov ismi t üremi s olu r. Bu Iur isîmlere

87 Kel d l~

Mnngnlca'da arj!all/(Iq, Ahn yca'da m~lIm(/q ve Uygurcn'da arg/flJ/uq ( Pasmc r-L

soyadrm Ja öme k gösterebihriz. lsun. öze t erkek ad r Keldi (<kddi'1:e1di) sozcugün-

s.84).

de n turemistir, Bu isim Tiirk halk lannd a birka ç kmn arkasinda n dogan crkek çocuguna verilir. Türkçe'deki Kcldi isminc -1 (azizlcmc afliksî ) ilave edilince Keldis ismi tiJre m i~ OIUYOL Letonya Talarlan arasmda ke!dij sözcugiJ evine dOf/eli adam anlammJa kulla mh r... Nihayct. Bclasov soyadr karmasi k bir terkipte tanmmaktadrr.

Türkçe bala yav ru, çocuk »bala -s yevrueugu m sözcügüne Rusça -ov suffiksmin îla ves iylc üclasov Ismt ortaya çlklyor.

Düyük ilnimallc Arg3mak ism i Rus lakaln Argamak'm dc vanudrr. Uzun ve mee aJam anl arnmdadrr (V. Dalin'in ilcri sürd ügü ihtimal). Eger Rus suf fiks i -o v'u hu Iakabm sonuna ilave edersek Argamakov ~k1ini ahr.

SJ. K AUI.UKO V

Daha öncc geçcn birtakrm is imlerde de oldugu gibi bu sulale ha kkmda krsa bir b i l~:i rnevcuuur. Rus tahtma gösrerdiklcn iyi hizmetler kar~ ll l g l 7 13611628 yrhn" da mülkle ödüllc ndiribnisnr (URZN~-JI. s. 11 6).

Bu ismi n ternelinde. daha Türkçe'J e n almrms Rus s özü ka bluk yatar. Faket hu sözeüg Un kökcnce Türk sözu oldugu hala ispat edumcmistir.

N,K, Dmitricv kabluk s('m.:üglillü "ilavc izahat için cvmk ve kayuak talcbcdcn rürkfzmlcr" stra stna dahil etmistir (3 1. 5.38). Semantîk, morfoloj ik ve foneuk ba kunJan bu SÖ1. Türkçe'dir. Am a simdiy e kadar hu sözc ügün Türk halk lanna ait csede rde k u][al]l l(1J~h na ra suanmanusur (belki de kayded ilmcmisur - N.B. 31 s.40). Yazan n

la kdim euigi elimoloji ~öy ledir: "Kap aJllk içill sözcügü vc ayak "'ii/-cügünüll ka~ l ­ la~tln lmas l nelicesî ayaq--nyahkahl birle~ i k kclimesi olu~mu~ , ondan da kap+ /ik veya qap ./uq sözcügü Iü re mÎ ~l ir" , Nelieede K~bl u kov soy admm bu yotla on aya çlkm a~ l ihlimal halinÎ ahyor.

Buna benre r bir ba~ka etîm oloj î Reyfan'mdlr (bh. Preobrejensky $ö1.liJ#ü).

Bu etimoloj iyc gürc soy adl Arapça'da ki kap kclimesÎ ~'e Tiirkçe 'deki -lik affiksinden tc~kildir : Ka'p+fuk+m'" ,

5·"

BALA ~O\'

.$eeeredc ~ylc kayded ilm î~l î r: "Ko1.ma B al ~ov J I Arahk 174 1 larihinde. ad l ve hallras l ebcdi ola n hiikiimdar ImparatorÎçe Elisavet Pclrovna'nm karan ile he rkes laraflllda n scv ilcn B al a~ ov ve ü 'nun gcleeck lcki toru nlan J ahilrüm ncsJi zcdcge olik ~c rc l1 nc layi k gilrülmü ~ lü r. Su b ran ispallayan diplama 25 Arahk 175 1 larihinde y al l l lll l ~ \Ie bug üniin öziinde ar~ i v evraklan içinde, hcraldika île birliktc ll1uhafal a ed j l m i~ l i r" (URZN$-lI, s, \3 6).

Balaiov ismi uTllumi Tiirk SiilÜ bala sÖl.eügündc n IÜ re m i ~ l ir. n u söl.ün as ll kay naglllln Sanskrit olJ ugu lahmin edillllckledir. Yavru, çocuk anlalllJna gele n bala sözc ügiillc .; a/.iz\e me affjksi ilave cJ îlinec soyadlllin esaSI ola n B al a~ iSlllî elde edi-

55. KUTAYSOV Kutayso v so yad r I. Pavcl dc vrinde geçici etarak haki miyctc gele n ve bu süla-

le nin tcmcli ni aren sabsa aimr. Umumi Arma'da söylc yal l lrlll~ll r: "lvan Pavloviç Kutaysov, Büyük Imparator \Ie dordünc ü dcrcccli obcr-g ardc-robmeyster. 17 Mart 1798 larihindc, d ikkutii vc inançh hizmcrlcriuc karnli k scrc ff zedegenlik r ütbcsinc layik gör ü l lll ii ~ tü r. Bu teltifc dair diplumanm kopyes. hcrnldikn cvraklan arasmda muha faza edilme ktcdi r" ( U R ZN~- II, s.143). Daha soma söyle de vam etmektcdir: "5 Ma yrs 1799 tarthinde [van Puvlcviç Kutaysov, Büyük Imparato r ecnaplan, oberstalmcystcr, hcrkesin sevdigi hü kümdar I. Pa vel tarafmdan Rus imp<l ralorlugu Konlu ünvamna layik görü lmü~l ü r. tyi hizl11ellcrine, sadakaline ~'e görev inde güslerdigi hassasîyelc k~l hk O'nun neslinden olan tüm erkek ve kadllliar. gclet'e klc k..i lorunlan için Kontl uk ünvam gcçerliligi ni koruyacakt lf ( URZN~- Il, s. 143).

I . Pa ~'e1 , lahla çlkar çlkmaz Kutaysov'un Türk kökenli oldugunu beyan clll1i ~­ Ii. N.K. $î1der kaydcdiyor kî, 0 devi rde n önccki TiJrkçiJycz inkipf elm eye. herkeste.

merak uyand lnn aya b~laml~tl . Niteki m o. önee knyazhglO Bradobreyi daha soma ise h 'an Pavloviç Kutaysov Kamerdincr oldu (107, s.252). t.P. Kutaysov'un Türk kökenli oldug-unu A.V, S uvorov Ua kabu! etmi~tir. ~Dc \'lcl ba~çlSlnm kabul odasmUa feldrnar~al ade ti iizere saray hadimi hakk tnda ded jkod u yapar. ober - garder obemc ysler Kutaysov ile Türkçe ko nu ~u rdu " ( 107 5.379) .

Ku~ kus uz Kutaysov ismi Tu rkçc kÖkenlidir. Tiirkçe qlilas -qu laz b a~h s üsü, sulta nm ~ap k asmdaki bezek , al m ho)'nu ndaki bez ek sÖLCilgünden l ii rc m i~lir (8 udago v-II, s.70). Aym ~cy i Radloff da yazmakladlL O'na göre bu Siilcük a lm boyIlIlIldan aSllan süs, ka dmlarm lm~ giyim t ürü, ku~lard .. ibik gibi anlamlar la~ l r.

Bu sözeük Rus vilayel aglllannu ua geç Il Ji ~l îr. Örnegin klllllas sÖ1.c ligü I'lrça ipi, ipIe llslhm özc! bczck, ha yvan lann hoynundan aSllnll ~ lIllIglnl k unlamlarrnda kullamiJr (Dal-U. s.226). 8 u kelÎme Eski Rus Dilj'nJ e kytaz biçilllindc gcçm~ k te (Fasmer-IJ. s.4337 ve aY UI lllamIYlla~ ll na k taJI r.

88

N,A. BAS KA KOV

Bir ihtima le görc Kutaysov sa rayda, Ekatrin'in 'Ie Büyük Knyaz Pavel Pcrroviç'in yanmda BraJ ohrcy görevindc çeh suk en. hu lakabr se mbolik olarak a hm~. daha sonralan hu Inkap soyad r hiçimindc O'nun isrninc ila... cdilmistir. Kutayso v soyaduun schir ismi Kutais-Kuraisi ile iliskisi olmasr da ihtimaldir.

Ku raysov soyadmm temcli ni ol usruran q uta s-qutaz sözcügü i lc kut kökü nden t ûrenu stir. Bu sözc ük m u tlu lu k, haye l güc ü, rub an larnlarma gelir (Rad loff-II, .'1 .990) . T ürk hal klan arasmda yayg m geçerliligi o tan bic adenir 'Ie sultamn b~hg m.. dan mutlul uk alame li o lara k asrlan bezege ve njen addrr.

56. EM iRO V "Genet gcrbuvniktc g ösrcnftyor ki, Emir ov'un oglu Aleksarulr Pavlo v rusya [rnparatorlugu'nda altmet dcrcccli kamcr-furcr g örevinde ve sarayda obermandsenkom olara k çahsrmsur. 8 Dcak 1798 tarihindc hükümdar taratmdan zedegen diplomas t ile telrif cdilm isrir. Bu diploma run kory a.~ 1 heraldika ev raklan ile birlikle rnuhafaza edilmc ktedir (U RZN~- II, 5. 144).

Em iro v soyadmm kökem açj kça beJlidi r. Bu ismi n te metinde Türkçe em;rsözcug u yarmaktadrr. Arapça ash '1111ir scklindedie (idercci) . Timur'un ordu sunda komuIanl ara amir dcnilird i {Budago v-I, 5.95).

57. KANDALiNSEV

89

TÜR K KÓ KENLI RUS SO YADLAR I

Kandah-Kandala topono mikasr üze rinde d urursak, o nun ~ü phcsi z T ürkçe këkcn li oldug unu gö rUr Uz. Fakat topo nom u ~ u veya hu TUrk s özune ait eun ek gcrçe kten g üçtür. Kandah-Kandala toponimlcrin in nispe ten ihtimalc yakm kökü Tater vcya Baskm kökc nf gondola kclimc sidir...

Tatar

'I C

rus n üfusun

karl~ l k ya ~ad l g l

bir m muk ada da Kandalin tsev lakabt W·

reyebilirdi ...

Kandah-Kandala yer adlmn lemel inde Rusça kandali kelimesi de yauyor o labilir. Eger öylc ise bu kel ime S ibir'in Türkçe konusma di llerinden ah n m l~ ve Kandalin rsc v ism i bu sö zcükten türemistir ...

Birlnci ctimoloj i, yani Ka ndah-Kandala yer adlanndan türcmc ihtimali gcrçcge daha uygu ndur. Hu yer aandata T ürkçc isimli birkinin en çc k ycti ~l igi sahadrr: Ycr ad l + Kandahli + Rus Iamiliya yarat ma suffiksi -ev > Kandah ntscr.

58. YS UPOV "Derecefi arsivde, baska evraklarda vc secere kitaplannda yer alan bijgilere göre Ysupov Knyaztan bas tangrçlanm Nogay hanlan ndan alnus nr . Bu sülalc nin temclini atan Ababck Kerey'in oglu Dok sahipkar olrn ustur. Ababck'i n tUreme leri cski d ünem lerdc vc da ha so uralart Mrsrr'da vc baska yerlcrdc hükümdar c lmustur. Bu nesilde n türeyen knyaz Musa'nm Ysu f adh oglu ol mu ~tur ve O'nda n Ysu pov Knyazlarl !üremÎ ~tÎ r" (RZN $- III, s.2).

Genel ar mada kaydcd ilenleee göre, daha so nralarl C isto polskiy' nin Ünlü Vaadl nl alan Kandalinlsc v'i n oglu Fedor Nikitin dev let hazin esinde ç3 h~ lfke n göslerd igi hassasi yete k.ar~ l hk ImparalOriçe 11. Ekatrina larafmd a n, 2 Oea k 1795 tar ihinde kollej asessorlug u göre vine at all l lll~tl e. DaIm SOllra, 10 Nisan 1797 tarihin de sa ray ll1asl aha tç lsl Yll pllrm ~ tlr. Ycdi ayn rütt>csi oJan Nik itin 15 Nisan 1798 tariliind e zcdegen rülbesinc de layik giirü l m ü~t ü r. Bu dip loman ln kopyasl heraldika e veak· lan aras mda Illuhafa/.a ed ilmek ted ir. (U RZN~ - II , s. 150 ).

Ysupov soya<h, Ysuf ö u l adllldan tü rc mi~ti r. Bu ad Rusça'd a los if, Osip, Kinm Tatarca sl'nda YU.S1if « ) Arapça'da YÜsuf ,., Eski (bra niee'de J ou h ekli nde tela fruz cd il m i ~ti r ...

Kandalint scv ÎsmÎ Kandah-Kanda la (8 1) cografi isimlerinden Iliremi~tir. Bu lüre mc ro ze rus a ffiksi -nes, ·;1/es ila" e ed ilirsc bu ismi la~l yan ~ahs m dogdugu ya da 5ütales inin ç lkml~ old ugu ycrÎ gös tenni~ o luruz. AyOl du rumd a Eugul maBugulmune ts, Ba vli-lJevlin ets29 is imleri ni de örne k göstere biliriz. Eger kelimeye i S Î m l e ~t i ri e i Rus suffiksi -ev eklenirse Kandal + ints + cv ortaya çtkar.

Möu

land~I

29 .

Kanda ta mlllllbs'R,n ism i V.A. Nikonov'<fan öin:: nil mi ~lir. Talar ÖSSR lopoIlo mikas mda ras1l3lla· b,br. özc llikk O $IOf'l>l iChrinok bil ktlime fok yaY!"I(hr. Fakal RSFSR- vilWld3'jlan nln ;ullann, içe. ten sólJii kle (8 1l. T31ar ÖS SR bölilmiinde - k;lfldalllar" kd imesi yollur.

«)

Ysupov lar'lO rey ve Dok.

~ece resinde

birtakl m U7.el adlar hallrlat illr: Musa, Aba bek, Ke-

I. Musa ism i Rusça'da Moisey, ~ k l inde

«) Arapça'da Musa... « ) Eski ibranice 'de >

Iela fful ed ilir.

2. Ababek < Ab ubckir < Arapç a Abu 8aÁlr.•. biçimindc bir ge l i ~ me göstcrmi ~ o labilir. Ayn ca özcl is imdir 'I C Hazreti Muhammed Peyga mbcrin birinci halifesinin ad ldtr. Bundan ba~k a bu isim Türkç e Aga/u t ·aga- b üyük kal"de~, 3R3bey bek + bey -za d egen sö zcügünün tahrif e di lmi~ ~e k l i de olab ilir, 3. Kirey, (käräy) ç agatayea isimdir (çogu1 biçimi kiirä}'it)... Bir T ürk-Mogol sülales inin ismid ir: KireÎto v.

90

N.A. DASKA KOV

Do k. ism i, T ürkçe doq -ioq mistir.

d OYJl1 u ~.

)"ogun, kö k anlanu nda bir Jakapt an t ëre'-

Ysupovlar sülales inin armast birtakrm lor ve karmasrk iprCller içerrnektedir.

Bu heraldika alamctlen sülalenin Dogu kökcnli o lusunun isaretteridir. Mesela un ua mil merk ezinde ye r alan genis bir kalkan üze rinde dörl tane alti köseli g ü mü~ yûdrz, gü rn ü~

bir hilafin çcvresinde yerlesrnis biçimdcdir. HilaJin uçlan sag taraf gostermcktedir. Bunlardan haska, anna üzerindc baska bir aju kö~eI i yrkhz, Tatar donu gi y m i ~ bir adam, yukan tarafa uça n alnn bir ok ve kaman resmi vardrr. Bütün hun lar armaum sah ibin in Oogu ilc iliskisi oktu gu nun ispand ir.

59. ARAKCEEV

Arakceevler'in L rave! devrinde takdim edilmis scceresi çok kisadrr: "Kont Alck scy Andreye viç Arakcecv, cs ki ve ~öh ret l i isim lerden biri ni tapmak tadrr. O'nun lorunlan elan A rakcccvlcr Rus tahnna hi zmct crrnislcr ve bi.iyük hükü mdar tarafmdan 7 17511667 yrlmda ve baska tarihlcrdc mü lkle, fahri fenn anla telrif cdilmis terdir. oS Nisa n 179 7 rarihind c Aleksey Andreeviç Arakcce v, Jmparator I. Pa vcl tarafmda n Rusya Impa ratorlugu'nun Kontu adr ile te ltif ed il mi~t i rM (U RZN-S-III s. 7, IV s.70). 5 MaYls 1799 larihînJ c ise "Rusya impara torJugu'nu n Kont u" isminc layik görü1 m ü~­ tür (URZN-S-IV s.l5, IX s.3)...

Arakccc v soyaJ I Türk lak abl araqéll sÖ7.ünden türcmî~tir. Du lakap sarho~l a­ ra vcrîl irdi, Araq éu sözc ügünün kökü araq lçki , ser a p sözcügUdU r. Kazakç a vc Ka· raka lpakça'da nragl, Altayca 'da nrm:, Kln m TatarcaSI'nda aragv, T ürkçe'de rah <A rapça'da araq i ~ k l i ndc tclafftjz eclilir. -étl affiksi ise bir sa nall, ugra~l vurg ular, Ara kcee vler'in tü m arma larmda (URZN-S·III s.7, IV 5.70 ve IX s.3) On lar') birlc~tiren hcraIJika alamctle ri vardir. Mesela gc ril mi~ yay da hilindeki altrn ok ~ ld i sag tamfa yönelmi~tir. Du da sü1alenin TürkJcr'le i1i~k isi oldugunun ispatldlT. 60 . BiD iKOV

MBibiko vlar sUla tcs i, Kök (Siney) Orda'dan knyaz M ihail Yarosla viç Tverskoy'un ya nma gele n Jid omi r adh T atar'dan t ürc m i ~tir. -Sc(;erede n eclindigi miz bilgîye gilre Bibikovl ar sülalcs i Kök Orda hüküm darllllll akralJasl iJ i. J ido mir'in FeJor M i· kuliç adh tomnu o l m u~, Unu Bib ik ismiy le ç agJrm l ~ l ard l r. Q'nun lorunlan o lan Bibikavlar Rus tah tllla valilik, saray haJi mli#i, kom utan hk gilJi güre vlcrde hizmct etmi ~ . hükü mda r tara fmJ ;ln mü1klc öcl ü llen d i ril m i~lerd i r" (URZN-S-III, s. 13).

TÜR K KÖK ENLI RUS SOYADLARI

91

Bu soya dmm Türkçe kö kenli olusnnu 5adCCC kö kündc gördügi.lmüz bibik s özcü gü ispaûarruyor. Bunu tarihi kaynaklar da tasdiklcmcktedir. Bu kaynaklarda lidomir adh phlsln Kök Orda'dan gcldigi belirtilmekted ir.

Nihaye t, Bibik ovlar'm sece resindc iki tane Türk çc kökenli ad takdim edilmcktcdir: Jidom ir ve Bibîk (s-Bibiko v).

Jidom ir, Adj itemi r veya Xadji tcmir -H ad zitemir îsmin in tah nf edilmis seklid ir. Iladû < taci, Ara pça'd a ziyaretç i nnlamm a gelir. T emir (dctuir) ise Tû rkçe bir s özcü ktür. Birlnci komponentin Istirnkiy lc olusan he nzer isimlcrc Kmm Tat ärcasr'nda ve Kafk asya'da ko nusulau Türkç e'de daha srk rasüanmakmdu: Xadjitcm ir, Xadjimusa , Xadj imir za , Xadjimurat. Xadj iscyit (8 7, s.29-3 5-146) ...

Bibikov is minin temilinde ya tan T ürk söeu. ya bebe k sözcügünde n ya da Çagatayca'da gö zü n ,;ilesi anlamma gelen bibd sözcügündcn tü remisnr (Budagov-r, 5.298). Garag göz bebegi anla mmdadrr, Bazr Tü rk lehçelerinde çocuklara hilaben . yayg m kullamlrr . Kazakça ve Kcrakalpc kçe'da göz bebeghn a nlam mda garog/w /. j l/ragum dc nilir.

Düyük ihrimallc bebek (çoc u k, ku l·;la) ve bibek sö zcuklcri ay m kö ke ~ip­ tir. Çoc uklara hitaben kulla rulan ve göz beb ciU g ibi geçici ma nast olan bibek sözcü- -', gü, za ma nla bebd ~ekl i nde tela fftiz ed ihnege ba~ l a m l~ ve çoeu k a nlaml k azan ml~tIr. Rus vilaye t söz ü olan bibika, bUki JagmlO ima li zamam a ynlan ce eek anlaull- , ' na gcli r (Dal -I s.86). Du kelirne büyük ihtin.lalle Dibikov soymli ile ili ~kilid ir. Çü nki, bibika kelimesindcn IÜrey en isim, kanuna uygun biçîmdc Dibiko v deg il, Dibk în 01mallydl (Dal-! s.86).

61. KO ROBÎN ~ Korobi n lc r sülalesi, Düyük Knyaz Fedor Olgov iç Ryazan skiy'ni n yamna Büyük Orda'clan gele n Kici bey 0011 Tatar'dan tü re m i ~tir. Vaftiz törcninden sa nra O'na Vll5ily adl veri lmi~tir. Vll5ili'ni n ivan Vasil yeviç admda bir og lu vard l vc U nu Korob ya ism iylc ça gmrlardl. Korobinle r'in türemele ri Rus lahllna hizmet etmi~l irM (URZN~- llI , 5. 16).

Kaynakl ar, bu sülale nin tcmchni alall Kicihey'in T ürkçc'dc Kicikbey ya ni kü· çü k bey Tatar kök enl i oldugunu ispatlamak lad lr, Egcr Korobi n stilalcs i'nin temel ini alan ki~inin T ürk kükellli o lmas l ~cccrcde güslc rilmescy di, bu soya d llllll Rusça kom b vcya unun çog ul fon nasl korobya sözcü#ünJ e n t ü remi ~ o lm.i. iht illlali ortaya çl kacak ll.

•

l N .A . BA SKAKOV

lvan v asilyeviç'm ~resi nde gësterilen la kap. a ile üyesi gibi Rusça korob}t.I kel imcsinden türemistir. Ancak burad a ku ~kulu birdurum söz konusudur. Lakap for masmda sözcüiiün ço gul hali nin kulla rulmasr dikkat çeki cid ir. Önee Korob lakabrm ihtimal ka bul c tmc k ge rekird i. Soma bu isim Koro bov halin i al ml~ o labilird i. Dolayrsryla Tatar Kicjbey'in oglunun lakabmm da Tatar lakabt olmast ihtimali vardrr. Ör nek olarak a~gldak i ses uyusmasrm takdim cdebiliriz. Gara bf!J (siya h bey ) veya garu bf!J b' a~h, büyük bey), Bu ha lde ses le rin uyum formasmm ke nd ine mahsus o fusuna rasth yoru z: Türkçe gara bey ya da garu-garru bey, Rusça'da Korobya.

Korobinier sûlalcsinin Dogu ile bnglnntill olmasun annadaki birtnkun isaretlcr de ispatlarnuktadrr: "So l köscde bcyaz bit at üzcrindc clindc gcrümls karnen vc ok tuta n esker ve onun srrunda ki kolcan..."

62. ci R i KOV

93

TO RK KÖ KENLI RUS SO Y" DLARI

63. POLivANOV "Po livano vlar ncs li Ordadan Mosk ova'ya, Dm itri l vancviç Donskoy'un yam na gele n Koeeva 0011 Tsrar'm türemelendir. Vafti z töceninden sonra O'na Amssfcr ad l verilmistir. Antsrfor'un Mihai l C lcbo voç Polivan adh toru nu otmuaur . O'nu n torun lan o lan Poliva no vler Rus tah nn a ko mu ranhk . valilik, saray hadi mlig i g ibi g öre vIerde hizme t e l m i ~ , (URZNS-II I, s, 17).

kar~l hibnda

hü kümd ar lara fmdan m ülkle ödëllendmlmistirlcr"

Pc livunovla r sülale sinin Türk kökenli olus una dair iki esas vardrr. Bj rincisi, bu sülalenin KlZII Orda'dan çrkan Tatar Koccv'in devanu olusunun isarcndir. lkincisi isc bu sülale nin nesi l ba~1 M ihaylo Glcboviç Polivan'm Iakabrm daha sonrala r özc l ad g ibi kulla nmanu s clmasrdn . Bu sc yad r, babasmm ismi gibi de kabul edil memistir. (l kmci csas üze r inde, herhangi bir Yuna n isminin tahnf edilmis varyann m da dü ~ü ­

"C iriko vlar süla lesi cann Berkay adh akrabasmdan turemisur . Vaftiz t örcninden soma O'na Petr adr verilm istir. Pctr'm tabeligindc o lanlar 30 Temmul gun ü Ce ti-Min ei'de gen i ~ biçimde kaydcdilmistir. Perr'm torun çoc ugu olan Pelr Ig nateviç C irikov, B üyük Knyaz Dmitri Ivanoviç'in (Danskoy-N.B.) yamnd a hizme t clm i ~tir.

Mam aya kars r. savas ra koruma tugaym m öncüleri nden olmustu r. Ci rikov'un rorunlan Rus tahnn a boya rhk , valilik, snray hadimligi, vekillik gibi g öre vlerde h izme t c tmi",: , kar~lh gln d a mül klc öJü l lendi r il rn i~tîr" (U RZNS-III, s.21) .

nebiliriz. ) Bunu sec ere de ispatla mak tadrr. Polivan ismi (Po livan ov degil) bu ~artlar altmd a özel ad gibi dcgil. lakap gibi hizm et etm elidir. Bu ismin Oogu kökcnli cldug unu hiçbir s üpheyc dü ~meksizin söyleyebil iriz. Çünki bu soyehm tapyen ~hIS:~­ cerenin de gösterd igi g ibi Tctar'drr.

"Umumi hera ld ika i~aretlcri n e gtire öz d liklc arlllamn yukan klsmmda ye r ala n haç ve a~agl sahada d inde ktllç tu l rnu ~ ~ ah l s ~c k i l le rin e gö re, ah aba sm ald er nispe ten gcç ortaya çl km l~ olan C iriko vlar'dl r. Bu bilg i annam n )'ed inci eildinde de geçmektedir. Bu sülalenin nümaye ndeleri ~ercde de gösteri ld igi gibi 7 18711679 YIImda boyar çocu klan SlraSlna dallil cd il m i~tir" (U RZN ~ - V Il I , s. 115).

Koee v iSllli qoé sö zeügünden lüre rn i~t i r: I. Koç 2. Cesu r, güçl ü ve eömert Klfllll TatareaSI ve ba~k a lehçclerde rasll amr (Radloff-Il, s .6 15). Bu halde Koe la ka· bi kelimen in geçici ma nasma göre v e ri l m i ~lir.

Ci riko v-C yurikov ismin i ku~kusu z Rus sözleri slraslna dahil ede llley iz. Cirik veya cirok ku ~ ismid ir ve ses taklidi bir söu:üktür. En so n halde isim C irkov fomla smda degi l, Cirikov-Cyurikov ~klimJc olaoi lir.

Secerc ka ynak lan bu sülalenin KIZIl Orda'dan ç lkllgm l ve bu ismi n ünlü KlZIl Orda hanlan nda n biri o lan Ber kay Ha n ik i li~kisin i tasd iklemc ktcdir_Berkya-De rke ya da Be rkay, Ball'nm karde~i, Dj uci'n in oglu, dolaYlslyla Cen giz Han'm ÖZ tor un udu r. Mogol ad l Berke-Berkii ya Mogol ter kibi berx-berxe (ust a , ken d i i~i llin usl a sl) ya da bär, (giiç, ba ~a n) kökü ilc baglal1llhdlr. So n tcrk ip büyük ihlimalle Türk di llerindcn (T ürkçe , Klnm TalarcaSI, ç agatayca) birisiyle i l i ~ k i l i d i r. ..

Heraldika ipretlcri olarak Cirikov lar'm armasmda yer alan ~u alame tleri kaydetme k ge rekir: Birinin ue u a ~agl , d igerinin )'ukan yöneldigi pc rpe nd ikulyar ~e k li n ­ de iki o k.

Poliva novla r'm sec crosinde iki Dogu köke nli isim geç me ktedi r: Kocc v

v~

Po-

I

liva n.

Po livan soyadmm tellleli hak kllld a d ü~ü nü nce ~u nu söyl eyebiliriz ki, bu keli me ya Poliva novlann te meline dayamr ya da Pahlil'all sözcügündcn tÜre mi~tir. ..

Pol ivano vlar arm asmm sol Üsl klsmlllda ma vi saha üzer inde iki tane ahl k~­ li YIJd lZ i~lenmi ~lir, Onl arm altmda, uçlan w l üsl kö~y i gösler en allm bir hilal vard ir. A~g l klSlmda iki haç vari ok ycrle~ lIl i~ (ir. Her biri yukan larafa uçar biçimded ir, Bu tasvir Dogu heral d ika kanunlar ma uygun d ur.

64. l\-IE RLÎN "Merlin'in ala larl Klflrn'd an Rusya'ya, Büyük Knyuz Vasili Vasilycviç 'in yanma ge l m i~lerd ir. O' nda n tü reye n Mcrl inlcr Rus tahtllla uzo n za lilall h izlllet e Ulli ~ , zedegen göre vini yürütü rken 7 16411 656 Ylhnda mül klc lelt if ed i l m i~ lcrd ir" (URZN~-IlI,

s .29).

N.A. ü ASKA KOV

Merlinler sulalesmin Kmm k ëkcnli olu su, soyadm m kurulusundan da anlasrlmaktaJ ,r. Bu sö z iki bisscdcn ibarc uir: Rus adaptasyonundan so nra degi ~ik lige makala n emir... < Arapça'da amir, ya ni Idareel sözcüiW veya omur cAmpça'da IImr, ynni hayct SÖl ciigü ile ali <ArJ pç a'da a li, yani y üce . lie r iki clement de ArapnJ Z

ça'dan ge lmck ledir. Nihayc t, M erIin soyadr ya Emir Ali ya da Ömiiraii birle srnesi nden türe mis tir. i ki scs li ha rfin kayb olm asr [e- mir ali vey a ö-rnurali] ve sözcü k so nuna -n Rus suff iksi getirilmcsi sonucu isi m deg i§ ll1 i~l i r.JO

W RK Kó KENLl RUS SOYADLARI

95

Kar anu scv isminin iemelinde büyuk ihtimalle T ürkç e q Ofl/nUl/ sözcügü yatmaktadrr.

Bu s öecuge Kararm T ürkçesinde, Km m Tatcrcasr ve d iger Turk lehçele ri ndc rasüama k m ümk ünd ur. Kcl imc gcçmi~ za mand a. I i l formasm da isrirak halinde kulla mhr.

Karamrsevtcr sülalesinin anuusmda ye r alan bir elemen t dikkat çekicidir: Sa g üst terafte mavi saha üzer indc bir ta ~ , on un üzcrine cr unulmus biçim dc bir ulun kalkan ~ck li çizilmi§tir. Bu d ururn Kara mise v ism inin Tür kçe'd e ki qorumus m üdafa etm i!i s öecug unden türc mcsine dai r b irinci c limo lojiyi ispatlayan bir ilfusturasiyad ir.

Görüldügü gibi her iki ihtimal de uygundu r. Dnlar'm Rus lakabt Me rliya 01ma yo lunda adaptasyona

ugrama~l

da mürnkü nd ür. Nihayel, Ru s soyadr Merl in t üre -

67, BAKLANO\'SKiv

mi§lir.

"B ak lano vskiyler sûlalesi Rus tahuna hnbcrc i, kom uren ve baska rütbele rdc

hizmer ctmisur. lyi hizmctlerinc karnhk hükü mdar rarafindan 706011 552 yrlmda vc

65, CEl\IO DANOV

dah a sonralu n rnülkle öd üllcndirilmistir" ( U RZN~- J1J , s.3 6).

"Polonya'dan Büyü k Knyaz Vasiliyv asilyeviç'in ya nma namuslucrkck ad ma lay ik v orepan gclmistir. Tcsrifinc kar§lhk büy ük knyaz O'uu birçok mülklc öé uucndl rmisnr. Vor opan'm Ivan Cemodanov adh oglu olmustur. O'nun rürcmeleri o lan Cemodanovta r Rus tah u na h izrnct eunisnr" (URZNS-III, 5.30), Rus soyad r Cemodano v, T ürk d ünyasr ilc d irekt slila dah ildi r. Böy le o lu ugu ha kle

t Ü rc yi ~

il i~kis i

olm aya n isim ler sun-

baklllllnuan yc ni saYllan bu ism in tcmeli n-

Bak lano vskiy ism inin iemelinde baqlan Söz;ü yaun aktadrr. Bununla ilgili N.K. Dmitricv (3 1, s. 18), L. Iludagov'un sözlugüne lsnat cdiyor. Tararca'da bu si). zün forrnalan vardu: Baqlan. /w.glall ve baqlan kaz [deli kaz } Sam ibcy'in sö zlügün. de kc limcn in bavlan biçimi venlmistir vc küçük bey ku ~u outarde anlaunndadrr. Ça gda~ Kazak vc Karnkal pak lc hçclc rinde bagftll/ sü zcügü bü yiik , ~i~m a n (ördc k vcy a ka l için ) anlanundadrr: Bag /IIII ktJ ~ (b üy ük kaz], bagtan kozu (yagh,

de Dogu köke nli b ir sözc ük yatmaktad lr. Asllrlua b u sözc ük Fars d iline mahsuslur

~ i~ ma ll

ve Tü rkçc yo lu ilc Rusça'ya geç m i~ti r.

Ulyanovs kiy ve Sibir vilaye llcrillin Il.us aglllannda bu T ürkçe SöLCük balvan · ka. curba n, curka, Olrubok anla mlna gel Îr, Vladi mir. Gork ovskiy vilayellcrinde ise golovac, go lovan, golovastiy aniamianna gelir (Dal -I. s.40), Ay m zamanda ba hkçl ku~u, dcn iz kanah anlamlan dOl vard ir (Phala Crocorax ).

Ctlllodall rozüntJen lürey e n CClllodano v ismi adaplOlsyona ugrad lklan son ra

Rus diline almml~ur, A slen Fa rsça'da dzaJ1läfÛlIl (elbise sa k la m a k için dolap. sa n· d ik ) ~kl i nde tclafruz cd ilir. Bu Söl.cügün Tatarea'ua camaJ a/l \·e Km lll Talarcasl'mJa cimaJll/I fo rnlalart vardlr.

Nile kim Ccl1loual1ov soy mh hu formal uItJan he rha ng i birinin sonu na Rus suffiksi, -()v ilavc cd ilcrck orlay a çlkm t§tlr.

66, KARAMi~EV ~ Karam l ~ vler sülales inin Rus tahllna pek ço k hizm ellcri ol m u ~. sa ray hadi m -

ligi vc ba~ka yük sck rütbc1cre layik görü lm ii ~lü rlcr. Hillllct1crinc kar~l lik O nla r 7054/ 1546 Ylh nda hükümdar tarafmua n miilklc üd ü l lc nJ i r i l m i ~ti r" (U RZN.s- IIJ, s,34).

30.

Bil adla r çagd~ TOfl; Ichl;e1erindc fallac;a ra.il an"" w y adl:lJ1 ndamlor: Ümülba y. Ö'''ümiyaz (48 , 5 ,77j ).,.

iir de k) .,.

Bnklan la kabl baqlall·bagiall söz\c rinde n

l Ürc m i~ lir.

Bu söz lcr Tü rkçe 'dcn

a h n lll t~tlr. Bu lakap ise ya ba ~h . h a~çl , ba ~hklt , b üyü k ba~ 1t gibi anlamlara ya ua .~ i§ n Ul ll .

hü)"ü k sagla m b ed en li illsan anlamlann a gcli r. DolaYlslyla Ba klanovs kiy

soyaul ua bu lakapla n l ürc lll i~l ir. 11k varya nll Bakl ano v'dur. ' (} I-' vcya M .sk-y su ffiksi kabu l ede rse 0 Laman Bak lanov ski y ism i ortaya ç lkar. (Sonunc u suffiksier Po lonya, Beyaz Ru sya vc Ukra yna dille rÎ için de karakteri stik öz.cllik la~ l r,)

68 . M ~E R iN OV Armada Me ~e r i n o v Sülalesi 708111573 Yl lma ait cdil mi ~li r (URZ NS-JlI , S, 37). Kökc n ba kllm nu an Me~ersky soy aul ile ay nlh k göstcrir. Kendisine uygun gelen yer ad l Mese ra clnonimi ndc n t ürcll1i~t ir. (Hu kon u hakkm da ge nΧ b ilgi iç in yuk an ya bkz. 79, n.25 )

I

11 N,A_BASKAKOV

96

69. CUBAROV "Cu barovlnr sülalc si nin birçok nümaycnd csl Rus tahtma samy hadîmligi

'I C

baska rûtbclcrdc hizmct cunis, kar!jll lglllda hükümd.u tamhndan 70116/ 1575 yrlmdu 'Ie daha somalen mülkle ödültendirifmisür" ( URZN,s-III. 5.39).

Cub arov isrninin kö keninde T ürk d illerinden ahn ma cuban)' sözcügü yatrna ktedrr (Dal-IV, 5.6 10 'Ie Fasmcr-Iv , 5.375). Atla ilgili kan.'jlk renkli, ha reketli gibi

manalar ~l r.

Cuban)' sözcügü Tararce'd a çJlgm, hareketli ania mianna gele n cubar-euvar

{Budagov-I, 5.467), Çagatnyca'da boz renkU at anlamma gelen cubar, Turkmence'd e cubar. Kazakça'da Sl/baf-SUvar, Baskurtça'da snvar biç imind cld s özcüktcn türemisrir.

Cubar-Cubany söz leri ilk defa lakap yaratmaga hizmcl etmistir. lnsa nm sarho~ gibi ol mas t ya da saçtnm her za man dagmJk dunnasi özelliklerine göre ya k l~u­ n lm l ~, daha sonralar scyadr halini almqnr.

Nihayet. Cubarov soyadi Tararca'dan a hnan cibar kök ünden t üre mis, sözcügün sununa isimle stiren -ov suffiksi ilave ed ilmcsiyle ortaya ç lkml ~tlr : Cubaro v.

70, TA T ARÎNOV "Tatarino v süla lesinin birço k nümaye ndcleti Rus tahtma zedege n ruIbeIerinde hizme t etm i~ ve kaJl lhglnda 708811580 Ylhnda ve daha so nralan mülklc ödü llendir i l m i ~t i r (U RZN~ - lII. s. 42). Tatarinovlar ile i!gili kaYlt (Tctent iya Tatarin ovalan n) 7 13611628 Ylhna aiu ir (URZN-S-VIII, s.7 1). aym

Talarinnv soyad l et nonimlerdcn lüt eyen isim ler gt ubuna dah ildi r. Bu gruha Tutcanin ov, M c ~crinov gibî soyad lan da gircr.

~e ki lde

Tata rinnv isminin tcmcli bellid ir. Bu isi m Tatar'm c lnonim indcn ibareltit . Bu etnoni m il k defa VJII. aslrda Omo n YaLltlan 'nda ve XI. aslma Ka~g arh Mahm ud'un sözlügü nde (1 12) Türk süla1csinin ism i gibi hatltlaOl p, kaynaklara Tatat ~k li ndc ge~ çer . Çagda~ Kazna Tatarlan Tata r ad ml VIII-IX 3Slrlarda me~hur olan es ki Tatar kavminin varisi g ibi al manll ~ur. Büyük ihtimalle o nlar bu ad l KlZIl Orda Temn iki Nogay'lO bahasmlll adlOdan a lml.~latd l r . Tata r, Ce ngizhan'm og ultar lOdan biri ola n Djudn'in yedinci oglu idi.

Tatar özc l ad l Tü rk d ilinde rastladlSlmlz ratar (e1çi. posta sürücüs ü) söze ügü ile se mantik baglara sa hiptir. Re ~dedd in'i n Selname mcc muasmda Tatar örel ad ma ras tlan masl d ikka t çeki eidir . Burada Tatar bzcl adl, Uygur Idikutu'nun (hükümdm-

97

TURK KÛKEN LI RUS SOY ADLAR t

mn ) Cc ngizhan'm yamna göndcrdigi e1çinin adr gibi hatlrlaOlt. Bu gerçe kten bit özcl ad nudrr yoksa Rcpdcddin 'in yam lglsl nudrr belf deiil. n u ko nunun arasunlmast gercklidir. Cins isim kahul edite n Ialar (c1çi, lllh postacrj SÖl CÜg Ü özcl ad gibi lnl kik e d ihll j~lir, Kml Ord a'nm çökü~ ünd e n 50nr3 halkm adrrun, stilale birlik lerin in 31.h gibi takd im edilmcs ine SJ k rastlanmaktadrr. Ö rnegin Nogayla r, Noga y'm adr iJc tamnrr ( 1299 veya 1300 yrhnda ö1mü~lür). Nogay. Cengizhan'm torunudur. Öz.bckler, Ö zbek Han'JO ismi ilc tammr. Özbe k ha n isc Mengilemur'un nevesi ol rnu~tu r. Mengitemur, Bali Han'm nevesidir. Bali Han isc Djucin'in ikinei og lu ve Cc ngizha n'm nevcsid ir. Büyük o lasrh kla Ta tar halkmm adr da KIll I Orda'nm d3g11uIgi y ûlnrda ortaya çrknusur. Tnmr özcI ach, halkut ad r gibi kullarulnus ur .

Tatar emonirninin üç mum kun curnolojisi var drr. Birinci etimoloj iyc g öre tat (ya ba ncl) söecugüne -tar «-lar) çogu l ckinin ila vcsiyle tatar sözcügü olusmustur. lkinci etimoloj iye göre tor-tasy Ismamak , denemek ) sözcûgüne -ar i~t irakçi a ffiksi

ila ve ed ilincc tata r (tecrii beden geçlll i~ , tecrû bell] sözcügü elde edilir. Bunlarda n bas ka, T ürkçe'de tot-uw (birli k, sulh), tas-uw-das (m üu efik). tatr (keke me) sözcükleri vardrr.

Nihayet, Tararinov soyadr tatar c tnonimi, Rus d ilinde adaptasyon sonrasr ald lgl ·ill suffiks i ve so yadr haline getircn -c v sufli ksinden ol u~m u~ tur: Talar+ in + o v 7 1. ~i-5K iN ,s i~k i n le r

süla les i 3rmada 709411586 tarih i ilc

kayded i l m i~tir

(URZN,s. m.

s.43).

Genel heraldika bilgilerinc göre bu sülale S1rusma ,s i~kin'in oglu Vasiti Fedotov 'un türemelcti olan ,s i~k in ler de dah itdir. Nispelcn sun dc vitlcre ait o la n bu soyadl, ~eerede 7 13811 630 larihi ik kaydcd il m i~ t i r ( URZN,s-VII. s.2 1). -5i~ k i n l er vc ~ i~. ko vlar ayOl kökenc sahipli r. Bu sü1ale 7 134/ 1626 Yllma ai uir ( URZN~ -X, s.25). Mikul Vasilyev iç .si~kov'un türemcleri 013n .si~k o~' lar da hu gruba dahild it (U RZN~­ 111. s.75) . i ki ayn sü lale gibi takdirn ed ilen .si~ k i n ler ve .si~kov l ar aym neslin de vamlBirinei isim Rusca'daki ii,~ka (Fasmer-IV, s.445) , ikinei isim ise Rusça'dak i / i/ak kelimesi ndc n l ürem i ~ ti r. ~ i~ka söz ü türn Slav d illen için ayn ldJL Su sözc ügün TUrk dilirnlcn al mml~ ol ma ihtimal i de vard ir...

N.A. BA SK A KOV

Birinci i...min te mchndc 1"1-qa s özu yatmaktadrr . Bu kelimc nin somm a -in Rus sufli b inin ilavc siylc .}i~ k i n ismi ouaya ç lk n n~lLr. [kinci ismi n kökün dc isc 1"1aq stil.Uyat maktadrr. Bu kelimc nin sonuna -ov Rus s uffiksinin ilavcsiy lc .} i~kov ismt mlay " çlknll~ll r (5 1, s.58~62). .}i ~kinlcr

sülalc sinin Dogu kökcnli olmasuu annanm karakten de ispetlamaklaólr. Armanm cs as elemcnu iki bilaldir . Bu hilallcrin arasmd a ucu apglYI gosteren bir kthç ~ckli vardrr. Bu krhcm desleg i iki yere bölünrnüstür.

12.. Ti NKOV Tink ov Sülalcst Gerbovnik'te 7 1011 1593 tarihi ile kaydcdilmisnr (U RZN.}lil, s.44 ). T inko v ismi nin ternelinde ü ç muluc mel kelimc yatmaktadrr: Talarea tllY· nag (cid d i, az daya mk lt, bans sever), T alar-Mogol SÖlÜ tellek -telleg (a kllslZ. çilgm, ~ lIna rl l l nll~ ) ve yi ne T ürkçc c lan tijin.

Tinkov ism inin ternelinde tIIY'WR SÜ7;l';Üg ü versa. bu duruma Y U 111 u~ak tcla ffüzlü 11' vc y ses leri eiken oirnustur. Ts mintcmclinde tenek-teneg SÖll.:ügU vars a, genÎ~ çaph adap tasyo nun et kisi olm ustur . Öncc birinci scsli daha gc nis otmcs (fenkov). se nraki reduksiyad a e ses i Î scs ine dönü~ m ü) tür. Nih ayct, bu isme nispete n yakin olan fonetik esas fiyill sözcügüdür diyo ruz.

Bülün hal1erde ismin lam ~k i lJe o rtaya ç l k l~ 1 -ov Rus suffiksinin ilavesiy le ol m u~lu r; TIIRfI(a )k

+

Ol',

tell(e)k Ol', IÎyÎII (e)J: + ov >Tin kov.

73. KOC UBE Y

zcp'in Rusya'nm düs mam lsve ç Krah XII. Karl ve Pol onya Krah Stanislev Lcsins kiy ile g izli mü nascbcuerim ve Rusya'ya kar~ 1 tuyanet iç inde old ugcnu ögrcnm i~ , haya111I1 tchlikeye ararak bu ihanenn örtüsün ü açrmsnr. Neticcde Mazcp'in de istirakryla öld ûrülmüst ër. Kocubcy'iu ölümünden so ma gelmen (vali) Ma zcp, Çar Pctr Aleksoyeviç'e ihanet plamm tamarnlarmsur. Perr Alekseyeviç sirtan m Mazep ik payl~lJ gl ­ na pisman clsa da O'nu yakalayamamrsur . Mazep Polonya'ya kaçmrs nr . Bütûn bunlardan son ra Koc ubey'den çok Mazep'e güvendijme pisman o lan Çar , O'nun ailesinc sahip çlkm l~, babadan ogula ak lanlabi lece k miilk vermis, yüksek rütbclcr te teluf elrnistir. Leon ti Andreye viç Koc ubey'in liire meleri Rus tahuna yüksek götevlcrde hizmei ven nis. hükümJ arlar tarc fmda n ço k kerelc r ödüll endi ril m i~li r" (URZN.} -IIl, s.49).

Ko nt Koc ubeylcr'in sece rcsindc , bu sutate ntn kökc ninc dair son rada n bir d Uzcltme yaprt rms. bu ne silden clan Yiktor Pavto viç Koc ubey'in ko nt titulu ile telrif cdildi gine dair kayit ilave edilmi srir. Bu p lus daha so nralar knynzhga kadar yükselmistir (URZN.',> -X, s.4).

Koc ubeyler süla1csinin e n aski sahe lenme sindc B üyük Ord a'da n çlkml) Kicibey'dcn türeyen Selivano vlar bag lt11S1l kalm is ve kend ilenne a it hcrald ika isar etlerine sahip nlm uslard rr. (Islam'd an Hristiyanhga geçisi sÎmgel eye n haç altlllda iki hilal i~arel i vardir.) .}ccerede yaz lldlg l gib i Sel ivanov lar sülale sini n ecdad l Kic ibcy va ftil lörc nindcn so nra Sd ivan ismini alm l~llr. 0, Büyük Knya ? Fedor Olgoviç Rya. za nsky'nin haki miye ti YlllarlOJa Kw l Orda 'Jan Düy ük Knyal lO yamna gel mi~ ve zcdege n-boyar TÜlbes i a lnll~ln (U RZN.}-X, 5.49).

Koci bey SOyadl ile bcraber, bu ncsl in temeiini alan tiç kaydcd ilmi~lir:

" Kocubeyler sülalesi Km m ç l k l~ hdlr. Kocubeyler, Tatar halkl arasmda lamnm l~ ve saYllan bir süla le olmu~l ur. Bunu , 50yad mm dahilindeki "bey Rsö zlI de ispat-

lamakladlr . KlTl m ~· i l ayetinde C ingiz wyad mda n sonra o rtaya çlkan ilk soyadlan ndan hiri Bey o l m u~tur. Bey ism ini saJcce .}irÎn ve Mansur'Jan türeye nle r k ull anm l~­ tir. Ru bey lerden biri 16. yüzYllda Ukray na'ya, yani Küçük Rusya'ya gel rni ~ l'e provuslav Yunan·Rus Oogu Jini ni ka bul el m i~ti r. Bu yerde Andrey Kocu bey îsmi ile lanll1l11l ~l l r. Oal13 sonra lar 0 devrin yübe k urdu riitbe lerinde hizlllet e\l ni~ tir. O'nu n , oglu Leonit Andreye viç Kocubey ve lorunu Vasili Leonleviç Kocubey de ord uJa yüksek rülbc sah ihi olm u ~l ur. 1687 ytl1l1da hancd an me nsuplan IUi/nna Alckseyev, Pelr A lckseyev iç ve ç arÎçc So fiya Alekseycvna'rnn e mirleriyle O'n a Malorosiya'm n Ge nel Yazan ünva m verilmÎ)lir, Bu u nvan O'nu n sülalcsÎne ve lehalan na da veriltn i ~lir , ALOV a1tl1ldaki hil mellerine ka~ lhk Gelmen Sa rnoyloviç tara fllldan köyle r ile tc1tîf edi hni~li r. 1694 Yl hnda Îsc Gene l Mahkemc'ye tayi n cd i llll i~tir. Gel man Ma -

99

TÜRK KÖ KENLI RUS SOYAIJ I.AR I

nesilba~lOm

ÎsmÎ de

.}irin, Man sur vc Kocubey.

.}irin ismi,lirifl (ta th , güze! ) sözünde n lüre m i ~l i r. TlIrk,çc'de bu sö zcük Farsça'J aki man35lyla kullamlmaklaJ lr.

Ma nsur ismî Arapça nasara... m i kökünden türemi )tir. Er kek özcl ad l gib i kulla mlan Mansur, ga lip, )'cnilmez anlamlarmdad lr.

Kocubey soYOll.h bi rl e ~ ik bimdlr. Km m T atareasl 'nJ ak i kiiL'ü (k üçü k) ve bey (ida reei, efendi) sözeü klcrinin bi rle~i m inJe n lürc mi) tir ( Küc übey> Koc ubcy) Tatarlar'J a ve baz l Tür k boylannda bulug çag llla gel m e mi~ hey çoc ukl:m na bu isimle hitap edi lîrd î.

Kucubcy isminin "çuban" a nla1l11J1a gelen gojcl-I sÖlcügündcn ihti mali de vMdlr (Goy~ u+bey > Koyeubey),

tü rclll i ~

olma

1 N.A. 8ASKAKOV

100

101

T ÜRK KÖKE NL I RUS SOY ADLAR t

74. J\I ANKO~E\'

A ümo vla r'm armast bu sülalcnin Dog u k ökc nli oldllgunu ispatlnmaktadtr: "Mavi snha üzc rinde alun y rldrz ve uçla rr so l k ii~cy i göstcrc u h ilal ~c k l i vnnhr. Gü -

"Man koscvlcr sülalcsinin hirço k üycs i Rus tahnn u zedege n r üthelcrin dc hiz-

l11 ii~

hir o k diog onal ulurnk üst köscy c lll; ;lr biçimdo i ~ lc n l11 i ~l i fH

(U RZN~- I [I, s.54).

met cuuis. 7 114/16lXI yrhnda \/C daim sonralar hu kurndar tarufuulnnmtllk]c iiUiillcnJiri llll i ~tir , (U I{ZN~ - I IJ.

5.50).

Ma nkos ev ismi nin etimolojisindc iki hipolez geç er l! sayrlmaktad rr, Bu versiyonlann he r ikisi J e ay m hu kukla ismi n t üre mcsine 1 ~ l k tulabil ir. Birin c i ihum alc göre ism in kökündc T ürk-M ogol sö zleri numkii/mallgü, mänküf OOg ii yan yo r. olabilir. G ünüm üzc kader ul a ~m l ~ birçok Türk boyu nJa, omeg in Allaylar'da son za rna nla-

7(i. A RXA ROV

Arxarovlar'm scccresinden edi nd igimi z ilk bilg i, bu saluslarla ilgi li mü lk ay rrma ve rütbe ile m ükatatlanduma kaynl and rr. Bu tanh 7 125116 17 oJarak kaydcd il--

ra kade r üze l ad gibi kullamlmrsur. Do layrsryla bazr kahramanhk de stanl armJa geç mistir. Erkck öze l ad. gibi kulla mlmas t için s özc ük sc nuna +lIp-ip-1 aziz jcme affi ksi

m il tir (URZN$-lII . s.60).

gctirilir: Ma/lhij . MiJllküj . Bu ad Mankose v soyadmm temel ini olupurabilir.

s.2 1.),. Bu kclime T ürk dili vas: las l ile M ogolca'dan ahnnnsnr. Mog olca'da arxar d a i keçis! anlammdadrr. Kng tzca da arqar, ç agata yca'da arxar ve Mançurca'da aryalay

ikin ci ihlimalc göee bu scyadt iki Türk sözünûn birle ~mesindcn ortaya çlkml ~ olahilir: Mali,

mt'tl.

Xal [xal Iek es i] vc gOf·goS· (~i t ikil i) sözc üklerinin birle ~imi n1Glli -gof tkosa r d urumda ela n, iki h a1li31), Manko~ isminin teme1ini olu~1Urabilir. Bu isme daha so nralar -ev affiks i ila ve edilmij olabi lir: Mankosev.

Arxarov isminin ternelinde arsar (d c1i koç ) kelim esi ya tmaktadrr. (Dal-I.

iCklinde telaffüz edilmektedir. Dol ayrsryla Arxarov scy ad r. arxar s özcu gune Ru s sufJiksi -c v ilave edilmesiyle ortaya çlkml ~lIr. _ A rxarovlar'm Oogu k ökenli o lmasrm sulale armast d a ispatlamaktadrr. Arma'nm kal kam perpendikulyar biçimde ikiye bëlunmüsrür. Sag teraftaki kmnm sahada, uçlan sag ust kö~eyi goste ren alun bir hilal vardrr. So l taraftaki gümül sahada ise ucu y ukany r gös teren bir klhc l tuta n bulut içinde n çllmll~ bir el sekli vardtr," .

75. A L.ll\IOV Alnnov sülnlc si ile ilgili ilk bilg i Ge ne! Gcrbo vnik'tc kaydedtlmis olup 713 1/

77. KiREE VSKiy

1623 yrhna aiuir ( U RZN ~, lil, s .54 ). Karakte risuk heraldi ka alaru etlcrini nazara almazsak, bu süla!e nin Tü rk kükenli ol masma dair lCcere de ycterince kay nak bulun·

Kireevskiy sülales inin Tü rk kökc nli o lmasml ismin Kirey leksik kökündcn ve

mam aklad lr. Annada. umum i mavi sahada hilal, all l kö~c l i ylld lZ vc ok resm i bu is-

annada ki hera ldi ka i ~are (lcri nden anhyoruz: i ki ok , hilal ve )'t ldIZ. Kirees kiy süla[ ési

mi n ve annamn sah ibinin

Dogu kö kenl i oldugunun kesin ispaud lr.

A h mo v soyad l, ctimo[oj isi be lli bir isimdir. Özclli kle Tü rk di llcrinde ö ze l ad gibi çe~il li varyantlllrda kuJlam[ma klad Jr. Örn cgin Nogay lar A /im, T ürk!er Allm ~ k· lind e tela ffüz ede rler.

Ryaza n ve Vladi mi r vilaye tler inde bu so zün sade, koba oglan anlamma ge len alml.a/IIllu ( D'll-!, s. 13) va rya ntlan na dOl rast iarnak mü mkü ndür. DolaYlslyl a bu sözler A hm ismiy1e aY Ill kök te n gelme ktedir. Alim/AlmJ sözü Arapça i/lIJ kcl imesi nden ge lmck tcd ir.

31. Man' UIC'I. granlCr normlan esa, mJ a üç ~ahsa ail obn affi b le tcmin ctlilmi~lir: rm llli·me mi Ivnun uil)

ile ilgi li ilk kaY117 1261161 8 Yllma aitui r (URZN~ · III , s.64 ).

Bu soyadmm köke ni Kiree v soyad l He aymd lr. Ama hem ge nel ik hem heraldika i~aretler i bakJrnmda n bu sülalele r farkl ld lr (URZN~ -X. s.46), Kiree v ve Kiree vskiy isimleri Kire y-Qirey öze l ad mdan tü rcm i§tir. Bu ad , KIfi rn hanlan tarih inde geç me kted ir (1 27, s.468). L. Budagov'a göre Girey ismi Kirn ll han lafl llln lakabldlr (Budagov- ll, s. 120).

Nihayet, Kiree vsky soyadl Kirey isrnine arka ar kaya -ev, sk, -iy Rus suHi ks lcrin in ilavesi son ucu ortay a ç l km l ~tl r. Kirey lab bl büyük o1a5l hkla T ürk kavimlerinden biri olan Kcrait ilc ilg ilidir. L. Budilgov. Ebu l-G azihan' w ara~t Jmla lan na dayanarak ~u n u iler i s Ü rmü~lür:G{Jfa -biirii' r, yani Kar akoy ulliu (Budago v-lI , s.20)...

..

1

NA IlA SKA KQV

102

Kiree vskiler'in annasr, bu sül alcr in kes inliklc Dog u köke nli olJug unu ispat lamnktadrr: "Mavi sahada hulutlar aras inda n u lamm~ bir el vc km i g ü mü~ renkli iki ok ~ k li vardrr. Haç biçim indc ki hu oktarm uçlon yukany r göslcmlckted ir. Y ukun l lsuntl :l. iki ok un uçlan arasmda iki alun haç ycr lc~lIIi ~ t ir. Kananm tam onasmda isc uçlan sol rararr gosteren alnn bir hilal vardrr. Alti köscl i anm Ylkhz sc kli de i'l-

lenmistir'' (URZN ~ · II I . s.64).

TÛRK KOKENLI RUS SOYADlAR t

103

Mogol söz u yam, Klzll Orda'da posta istasyonu. posta au an1amlarmda kullamlrrdr (21 s. 119 ve 128), Ondan türenus Turk -Mogol s öz ü yam+CII posta h lzm etçi si anlanu tasrr. Du sozc ükler Tutarea vasttast itc Rusça'ya geçmisrir. Çagda~ Rus Dili'ndc isc yaméu. ada prasyona u g ram l ~ onoloji. ulell/ik (p3 I1ca rcl). hmrell/ik ( ta~· lOll, j a m/ ik [a r'a l mcr] kclimeleri vardrr (3 1, s .37)...

Yaminskilcr sëlalesinin Dogu küken li o hn asnu heraldika tsareuco de ispatlamak tadrr. Kal kam n mavi ren kli sahasmda. uçlun yuka n bakar haldc alu n ay sckf vardrr. Onun alnnd a Iki tanc alun aln k ösc li yrldrz ve yuk an tarafa uçar halde gü m ü~ ok islemnistir .

78. T ELEG iN Rus soyadr Tclcgin' in Iemelinde Turk-M ogol kökc nli te/ega SÜlc ügü yaunak[aJ IT. Sü lalcnin, ha ncdanm hizmelÎndc oldu gu ilk defa 71301162 2 YIl! ile kaydedilmisrir (URZN.}-III. s.70).

80. KOZLOV

K. Men gcs'c göre te/ega SÖLCügÜ (12\) Türkçe tag órä r-tdgalar üekerlek ) sözcügu ile iliskilidir. Tatarca'da tägärii gibi Iyuvarlanma k) ha~ka bir etimoloj jde vardrr . Hu crirnolcjiye gürc Rusça tetegam kchmesi. Sansbil talilge kelimesi ile il i~ k i l id i r (Fas mcr). Türkçe ile ilgili etimoloji için Nogay ter uni relegen (iki teker lekli hafi r a r a ba l s öz ünü de örnek göstcrcb iliriz.

Rus süla lesi Kozlov 708 111573 ve 713211624 ydlanna aiui r (URZN~ -I11 s. 12, 11 s. 137). Bundan baska, armada Kozin ismine rastlamr. Hu isim 713211624 yrh ile kaydcdilmistir (URZN~· IX , s.60). Kozlyaninov ism i de bu tarihe aiuir (URZN .}IX, 5,86).

K. Mengcs'in ctimoloj isini gd i ~ti recek olu rsak ielegen < tegelegen [lilden türeyen tegele. ga ploloji yard mu ile ihtisar cde r >lülägä/l. Dolaymyla Nog ayen Ie/egel/ 0,,10 (ha rfi 1Il31111S1 hnrekette 0 1.11I li m b a ) > te/ega se ktinde bir g elis me gÖl.lÜyoru Z,

yük Knyaz Vasi li Dmitrieviç'm yanma Le v adh bir er tetdf buy urdu. Lcv' in Ignatiy

Te/egil! soyaJ I TÜl kçe kökcn li o lup, Rus di linde iyi inliba d a~hk

l}U"a k l1l l ~

ve valan·

huk uku kal..:ml1ll ~lI r: Te/egatin >Telcgi ll.

79. YAM iNSKY Ya minskiy Sülalesi'ni Tü rk-M ogol kökenli süla lc1er aras ma dah il ede bi liriz.

Bun u armadaki o kiarm saYlsmm aym o lmasl, iki tanc alti k ö~ li ylldlz ve hila!. armalar için naza rda lululm ut genel atributlar ve ay m zama nda Rus hizmel ine gcçe n Türk köken ii' sülalelcr in aym dö ncme ait ol malar l ispatla ma kladlr. Yami nskil er 7 13011622 (U R ZN~ - III , s.7 1), Kireyevskiler 7 126116 18, ArJl:aro vlar 7 12511 6 17 vc AIIll10vbr 7 13 J11ó2 3.

T ürk-MogoJ söz!cri te/ega vc yum kc1imclcrinin aym ma na ta~ llnaS I vc Te legin ile Yam insky isimlc rinin temc1inin bu sözle r larafmda n olu~ t uru lrnas l, bu isimlc· rin t a~ I Y lC l l an m n Rus hizllle lille aimmasi ikind ispaw r. Hu Jurum ~eceredc 7 130/ 1622 YIII ile kaydedi lm i ~ l i r.

Kozlo v Sülale si'mn seccrosinde

~u n lar

yazmaktadrr: "Prusya toprag mJan B ü-

G rigorycv iç Koze l adh turemesi olrn ustur. [van Koztov 708111573 y rlmda Suzdal suhasmda toprak sa hibi gibi zedeg enIerin ar~slllJa, boya r çocuklarlnm s lnlslflda kayJedi l m i~t ir" (URZN~ - VII I , 5.12), Kozlov ve Kozin soyaJ lan tcmcJlcrinde Rus sö zleri kaze/ vc koza keli mele rinÎ m uhafaza etmekted ir (Dal·H, s.13 1). Bu kelillleic r ay m köke sahiplir. Büyilk iht imalle T ürk sözü qozu (k u zu), o nda n lüremit qozulu qay (üç ya t mda ko)'u n, harlî mana da k uz ulu kO)'u n ) ve bayltm qo zu (!j i~ma n )'agIJ ko)'un) i le ilgilidir. Klpçak Ichçcle rinde (Nogayca, KaL3kça , Karak alpakça) oldug u gibi Oguz lehçclerinde de bu sözcüge (Tilrkiye T ürkçesi , Tü rkmence ) rastl anmakladlr.

Qazu sözcügü, Ye ni Uyg urca'da qoza ( Rus ada plasyo nunda qoza>ko;p., aym zalllanda qozu- Jwu, çogul hali kOla mana lart verir), Türk le hçelerinde "ku zu" anlallllOa gelsc de di ger evc il hayvanlar iç in de kullamla biliyor. Bu hayva nlar koyuna hen zeycn ba~ ka k ü ç ük ba~l aHh r. DolaYlslyla kef i sözc ügüniln anJallll i spat l alllm ~ o luyor. Bu ~c k i ldc daha so nralar ad t geçcn hayvmu n ismi l ü rc ltl i ~ oluyor: Kozel vc bUllun ana loj isi olan bll~ka bir c v hayvamllill ad l o~·el (e~ e k ) .

Böy lece Kozlov ve Kozin sülalc1erin in Tü rk kökenli lcr SlraSlna dahi l olmasl ihtima li kesi n lc~i yor.

NA BAS KA KOV

,,>t 81. ~ A M~E V

Samsc v Sülalcsi XV II. asnn 2Q..30'lu ytlla rrnda Rus çarlarmdan malikanc al mts clan 'ie d aha öncc aUI gcçc n Rus ncsi llcn srrasma d ahihlir . ~a rn~ev sulalc si ile i1g ili ilk kayrt arma da 7 13811 630 yrhna uinir . Bu d a Miha il Pedor oviç'in ha kim fyet i yrllanua tcsadüf etm cktedir . Bu yrllar, tar ihtc Tatarlar'm Rus hiz me tinc hizla geç tikleri d öncm 01arak bihnmcktedir. (U RZNS -Il l, s. 84 ).

Sa mscv ism i Rus vila yct fiif f umfi l (sa vkat, ~mal. Dal - IV. s . 6 20 ), Rus s özu veya Türk söz û [wnfu (~III üretcn ve sa ta n) sozcükjcrinden rüremis olabilir. ~l1Ifu SÖl CÜg Ü Arapça [an! kelimesinden t üremis ur. Sam + sanat ifade ede n Türk affiksi -cu/-ei. -l u/Of ! > [um + [ U (.'la me IJ. Bu sö z Io ne n k bakrmdan T ürk krpçak lchçe lcri s iras ma da hild ir. (Nogayc a, Kmm Tatarcasr. Kaza kça ve büy ük ihumalle Tatarca.) Aym zamanda affi ks -rul-r i,

fanlfa (bo.'l hogaz. dola edmcrj • Pesmcr-tv . s. 403)

-j u/ -f i, fo ne tik bak nndan " j W-f i eklc rine yakmdrr.

Bu isruin kö kcninin Ta tar .agll lan ndan ahnma .l'Ilmri- jemçi (ha bc rel, servis adanu] s özc tlklc rinden Iq kil olmast olas lhg l de vardrr. Bu sö zcü klc re do gu ve bat!

Sibirya Talar di llerinde rastla ma k m ümk und ür.

Nihayet, h u ism i kökcnce bir A rap s özü ile bag laya biliriz. StillS (g ü n c~) kelimest oe 'Tntarca'da erkek özel ad lan Slfasmda ras llayabiliyoru z. Örnegi n $cmsedd in (harfi ma nada di nin

günc~ i).

$ alTl~v isrninin l ürey i ~i zama m prograsif a-~s i m i l asya had iscs i gerçckle~mi~­

tir: $tlllS > fa/lij + Rus a ffiksi -t v > $alllfcv. lIemld ika kayn aklaTl llln so nuncu climoloji yi tasdikl cmcsi dik kul çckicidir.

Kalkan üç klsm a aynhl1l ~tl r. Üs t kJSJ nu.1aki allm ren kli sahuda bah k re srni vardJr ve ba~l so l larafa y önelm i ~ d urumdadlL Ortak i gümü ~ sahada hir güne ~ parlamaktad lr.

G Ü nc ~ . en alt mav i sahad an yanya kada r ç l ktll l ~ gibi görün mc kled ir.

82 . KO ZAKOV Koza kov lar sülales i dc bundan önce adl geçe nler gibi XVII. as n n 30'Iu Yll1an na a iuir . Bu sula le ilc ilgili ilk kaytt 7 13911 63 1 larihi ile birl iktc ve rilm!jitir (URZ N$ -IIl, s. 85).

KOl.akov ism inin lcm clindc Rusça kazakikoU/k kclimclcr i yatma ktad lr. Bu kelimclcr kOlll~ U Türk 1chçe1crindc n a l m lJlJ~\lr. llü yük olasl1 lkla Polo nya ve Ukr ayna di llcri vaslla." lyla Rus dili ne geçe n bu kcli meler, Rusça lileralür ünc 1395 YllJllda dah il ollJJ u ~tu r ( i~ç i . fa h le). Daha so nralar ba~k.1 bir mana k a lamm ~ . harbi slmrlan gliçmenlcrde n kor uyan. Rusya [kv\cli'nin Slmr 1II11haftzian na ko;:,ak ismi veri l mi~t i r .

TÜRK KÖKENU RUS SOYA DLA RI

J05

V. Dal. kozak söz ün ün kök en ini ~öy lc takdi m etmcktedir: Ka:tJM o:tJk. kazma J.: sözü nden {a va re dolasma k], aym zamanda kaydllJ.: -ka)"dl/lak. haydamai: sö zunde n ücri gcl mi!jlir (Dal-II. s. 72).

Qaiaq siile ügü birçok Turk lchçcsinde (Tü rkiye Türkçcsi. Kmm Tatarcasr, Ku mu kça, Kaz ukça, Tatarca. çagatayca) çesltli manalanJa kulla mhr: I. Serbest . ba~ll nSI7, insan, 2. A va r e, dün yada te k d ik ili ta.<tl olma yan. 3. Ccs a retl i. Kumuk d ille r inde "feodalm yamnda harhi hizmetçl'", Ta larea'da be ke r anlarnma gel ir.

Bazr T urk Ic hçclcrindc qozak-gazak sö zc üg ü, sû rü de n a J nhlll!j vah!ji an lammda d a kulla lllhr 32.

B ürün hu mana lar birbi riy le bagla nllhdl r. Gen eldc rek an lam tasu lnr: BaglmSJZ insan . Bir Tü rk boyunun ismi clan Kazak sözc üg ü de bu ort ak a nlam ile baglan llhd u (ba glms lz göçmcn).

Kazak o v ismi kozak sözcügü ve isirn o lu!jturmaga hizmcl ede n -ov R us suffiksinden olusm ustur: Koza k + cv

83. S AVANÇEE V

<.

Armada da kayded ildigÎ gib i Sa va nçeev sülales i k ökeni ni G rigor i' Saval;çc ev'dcn al mak tad rr. Vaftiz törcninden so nra O'n a T atar adt veri hnisur. 7 15 1i l643 la; rihinde mülk le ödü l lend i ril m i~tir (U RZN$- III, s . 89).

Aym koke nden ge len Saba nee v sülalesi sonraki dö ne mlere aillir vc de 1763 Ylh ile kaydedilm i ~tir (U RZN$ -X. s. 137).

~cçe res i n ­

Suban VI' onun foneli k varya nll Sall"all sÖlc ükle rine sa nal ifad c. -lIl, -h -su.

-si eden affiksinin ilaves iyle ortaya ç lkan .w!)(.Il/çu-SaWaTlÇlI sÖ/.cuk1cri biTir ok T Urk lehçesi ndc yer ahnakla dJr. Polovc sçc'de (Co de x Comanieus ). Türk-çc'de, Ta tarea 'd a, Bask urtça 'da, Azcrice'de, Kaz.akça'da. Km m T alareasl'nda .fU ball pu lluk . J·U baIl ÇU ise c km ekçi. kö,l)ü anla mlan na gc hr. L. Budago v'un sö zlügündc yu kan daki ma nalarJan ba!jka saban sö zc ügü l.a!j sa pa m olarak larif cdi l m i~ti r.

Saban sözc üg ü Saratov. Ulyanovskiy. Perim l'ilaye tleri nin Rus aglzlan nd a Hil i lara fh Rus pull ugu~ (Dal- IV. s. 12 6 ) , e ba~ka ma nalarda kul1amh r.

Sabaneev ve Sav ançee v soyad lan kökcnce saban ,·c saba" f u sözcü kle ri ile B irine i soyadz saball sö l cügünde n tü rc lJ1 i ~li r. S<lhip o lma a ffiksi -III/·{j ilc hirliklc saballfri, o nun as imilc o l lll u~ fUllcli k tcl affuzu sabalt/w jJulluk sah ib i ohm anlammd adlr . Rus adaptasyo nundan sonra sabutll!f?Y > saba ncy + isim o l ll~tu ran -ev i1i~ki1idi r.

32. Qawq-q<>u"l SÓl.l;UUe ri ilc ilgili gen i, bilg; iç in lob.. (46 J ve 12 11.

106

N.A. BASKA KOV

suffikst > Sahaneev. fkinei soyadr isc saba nfu.,sa ll'ançu {te pra kta çah~n. eklncl, kii)'lü ) !>/î7.cügündc n iürcmisrir. Rus adaprasyonundan senraki hali $(loo llç ey + Isim olusruran -ev suffiksi > Sabançcev.

Saban çcev tcr'in Iamilya armas t Ja kara ktcrisuk özcllik tasrr: "Katk and a kl krrnu zt sahaya dört tanc sckiz küseli yrldiz dü~cy vaziyeue i ~ le n m i ~lir. O rn m ahm da. boy nuzla n a~g l )'a bak en alun hilal vardrr vc dc mir di regin ucu na ye rlcs tirilmistir.

O nun üs t krsrnm a baçvari bir krhç ve gümü ~ tabanca rcs medi tmisur. YanlarJa isc Ji rege taraf bakan iki nel göznkmekredir (URZN~- I1I , s. 89).

84. AZANÇEEV

Azançeev sülales l kökcncc Ta tarlar'a uznnmaktadrr. O nlar XVII. asnn SOli yrllarmda Rus saray mda hizmete ba~lam l ~, hükümdar larafmdan 7 16511657 y rlmda ve da ha so nra lan mankene ilc ödûllerdirilmistir ( URZN.}-IlI , s. 93 )_ Azançce v isrninin kêkcnindc Terarea aW/IÇI muezz in... siilcûgü ya tmakradrr. Arapça ezan ... kelimes indcn gelme ktedir. Azall ezan + sanat ifade ede n Türkçc ek -ful-fi > azanç u. Rus ad aplasyo nundan se nraki halt aUlIIfuy + r \' suffiksi > Aza nçeev.

Aza nçccvler'in arma arributla n dn bu sülalenin Dog u k ökenli oid ugunu n ispaliJI r: ~ B u l u t iç inJ en ç l k m l ~ bir el üç ok tular biçi mucdi r. Ok lan n ili uç lan a~ag l taran gösle rmcked ir" (URZN.}·m , s. 93).

TÛRK KÖK ENL I RUS 50YA OLA RI

10 7

Maksee vler'in arr nasm m orya nlal karakteroe olmast da dik kal çckmcktcdir : " Knlkam n 1;.1011121 sahasmda ka~ lh k1 1 yc rlcscn iki hilalin aras mda alun haçm ya ns r i~lcmni~t i r. Dnun alt mda ise ü ç ranc alun k i r i ~ vard u" (U RZN.} lil, s.98).

86_KOPILOV Kop tle vlar s ülalcs ini n Rus hixmeti ne gcçligi tarih 7 195/1687 y rh olarak kaydcdihnis tir. 8u tariluc 'IC d aha so nralan, hu soyadrm tasrya n hcrkcs mülkle ödüllcndirilmistir ( U RZN~ - IlI, s. 104).

Komlev ismi Rusça kaplf keumesinden türcmistir . Djkllm ek , uyakta durma k, kazrk, krsa dl re k, ç üy g ibi birçok anlnnu vardrr. Kopslitsva fiili czi lip b ûz ûlmek, Ierslik göslcrme k anlanu na gel ir. (Dal-II, s. 159 ). 8 u Rus sözu T ürkçe qop (ka lkma k, di kilmek) û ilinde n geimektcdir. •yV-il < -)'uV·gil, -qr,V- rif affik sleri az kullamlau eklerdir. Ö rnegi n Krpçak lehçelerindck.i rol. tü reyis i mod eJIerinde bu eklere rastlanrr; A)'ur {ayn-ma k}, a)'uml lik iJ e hiiJmck ). 0 )' [kaza nmak, dC!j mc k). 0)" qllf (göç ü k, d efik]. Ol (gcçlllck ), éitrif (gC1;ir )...

Kopnov soy ad mm Türkçe'de sah il an lam md ak i qapul, Ara pça )'aftl... Çagarayce'da sert, u yu ~m al anlamla rma gel en qOfXll (Budago v-H, s. 68) veya Krpçakçc'dc Sik adam, s lkl lk dü ~k ü llil an lamlan na gele n g nb ul qup ul sözcüklerindeu türcme~ i ihlimali de vard ir.

KOpllovl ar'm armasllIua Oug u'ya h~s ö.lclfikle ri ohm bir klllç res mi vard ir, bu Dogu kökcn li o klugunun bir ba~ ka ispal1ulr.

~ck il, ~ ü l alc n ill

SS. MAK.}EEV 87, KATSAREV Mak~v süla lcsi

an naJ a 718 111 673 Ylh ile birlikte kayuedi l rn i ~ti r (URZN.}111, s. 98). Kuru l u~ baklm mJan Ara kçcev, Savançeev, Al.ançeev soy aJlanlll n hallriahr. Fakat bu du rum genckle l.ahirÎ bir yakmllk gib i kabul eu ilmc klOOir. Bu soy au lllln lemelinde Tü rkçe baqlu sözcügü yatmaktad lr. Bu wzcüge agillania Es ki Uygur ve Sa nskril Jillerindcn alillma maqlu ~ k l i ndc de rasllanlr. Uygurca'da " b udd a a1imi, i>g re l me n, okur )"a zar insan", Özbekçc'de '1ogma n", T ûrkme nce'dc ")"a7.ar, haik ~a rk lc lSl, spiker" Kar akalpakça ve Kal akça'da baqlu " ha ik fa n kc isi" anlamlar ma gel ir. baqjll -maql " sözcügü, Uygu r yazarlan araelhg l ile KIlI I O rda'n m lüm Klpçak nüfusunun agll.1ann a geç mi~lir. On lar, eski l amanlarda KIZII Orda hanilklar llllll saraylarlllda ça h~1Yor, hanl ann ya7.1 i ~lcr i ni yürülüyordu lar. Klzl1 Orda' l1l1l Ich as1 ola n knya 7.lara mektup yall yordular. KIZlI Orua nglzlannua maq$U hiç iminin ue oldug u bu SÖl.cük Mak ~ec v soy ad lllill tem eli ni ol u ~t u rm a k l ad l r. Uygur ll1Cl11ur unun ismidir.

Rus auaplasyol1 unuan so nraki hali maql ey + ~ "s u ffi ksi > M a k ~ee v .

~ecerede de yazl ld lgl gibi Ka'iarevlcr sülalesi kokenini es ki 'Ie as il bir a ileden almak tadlr. Bu sülale Epi r Katsa ros'dan çlkmad lr ve ismini Kazar kaganl armda n bi· rinin toru nundan almak tad lr. D'nu n ad l Kalsar Kagan idi, fak at vaftiz ttire ninden soma Georgi aUllll aldl. Georgi'ni n toru nlarl Yunanistan'da di ni mc murluk ve harbi kulluk çu luk göre vle rinde bu lunll1 u~tur. B irço k vilaye t. ö zel likle Iyan'm elrafl O'nun himayesi aJtmda olmu~l u r. Bu nesilden türeyen Ivan Va'iilyev iç Kolsa rev karJe~ i Ornilri ilc birlikte 1735 Yl lmda Rusya'ya gc lmi~ ve çqilli gö rcvlc rdc hi.lmel ve r mi ~. tir (URZN.}-III, S. 111).

Sülale nin Huznr suyulluan gcldiginc uair ~ecc rcucki kayJllar, Katsa rcv ismi nin T ürkçc kökcnli oluu~ u hakklllua ihtill1al yürûlmege imkan veri yoL Qaç-qaç-qac (ka ç ma k ) (Fi iluen d Ul.e nlen isimlcr: Kacar - s afar. gacar) (kaçmak) fiilinde oldu· gu gibi Talare a'da i-ç-e ~es l eri birbirin i ka r~ l l ayabi l mekledir. Barabinler'dc ve Sibi r-

N ,A . BASKA KO V

10'

109

TÛIl. K KÖKENLl RUS SOYADLARI

Atajukin ant roponimi , .;/1 suffiksi bakrrnmda n cle ahrsak iemelinde la kap veya Atajuka ismin i mu ha ta za ctmck ted ir. Bu isim iki ele men tten ibarcuir: A ra ve zllg.

ya'da ki birçok Tü rk halk lannm kom.I ~lu g u aglzlarda, Karaim dilind e ve Eski Hazar Dih'ndc hu Iormaya rasrlayabiliy ot uz. SonJ aki "r" harfi nin palaliz..1sya.SI Rus Ionctik adaptasytmunun uctkesi e tarak onaya çrkiyor: Qarar > qacar. Katsar + isi m t ürelen -e v s uffiksi > Ketsar ev. Bu ism in kökcninJc Yunanca bir kclirne de yatryor

isc az izJcmc ve kuçutunc Iormasulrr. Öz cl isim lcnlc kullamh r: Aw + dVlq (bab acr-

o lab ilir.

g.m).

At.a SÖ7.cÜgÜ bi rçck TUrk lehçcs mdc yay~ m kullal1l hnaktaJ rr. Ald.g. ek -zuq. -druq

Bekctoviç ismi Farsça bir kd imeden türernis tir. Riihil·biillr (rnu llu luk) keli-

88. ÇERKESO V

mesi anlarru degi ~ rnedc n T ürkçe'ye giml i~ti r. Ö rncgi n Kuzakça OOkil (m u ti uluk )...

Çcrk eso\"lar'm arm asmda hu sulalcnin köken i ile ilgi1i ~u hilgi1c r yeT almak te-

drr: "lvan Pedorevue bab asr. Çerkcsov'un oglu J agh Çer kesler'in zedegen ko lundan türcnnstir. Kobard in'în sahibi Mago rnel Atajukin'in verd îgî bilgide n anla~l h.h gl uzcrc Büyük Kobardin'd c tammms ela n Uzdcn, Kob ardi n'j d iode tutan k i ~ i olm ustur. 0 , ay m zamanda ö l m ü~ Alcksandr Bcketo viç'in agabeyi . Solok-bc k'in da ytsl idi. Ke ndi k öylcn vardr. Bugün O'nun nkrabalan 0 küyün sahiplc ridir. lsmi gc çcn Ivan Çe rkeso v isc Rusya'y a göç etmis ve Yunan tarikan kanunla nm kahu l ctmls tir. 6 Hali ran 173 2 tarlhiudc ruuknddes ;llflhan cl lmpararoriçc An na loannovua. Ivan Çcr kcsc v'u ve O'nun rorunlanm zedegen ad r i1c tcltif etmi s, diploma ver misur" (URZ N-- III , s.

114).

aym zamanda erkek vc kadm özel adr olara k da kutl amhr.

Sol ok-be k an tropon imi iki sö zdc n nlusma ktadrr. Krpçakçada "krsa. krsalul-

rms" anlamlan olan çolaq.soloq sözc üjiünden

lü re mi ~ Sel nk ismi burada la ka p yeri-

ne geçmc ktedir. Bek: ünva m ise zed egen anlarm tasrr.

Bskimis bil' feed al tcrlm olan uiden, bugü n Noga ylar nras mda yaygm ku llamhl'. Karaçayla r. Balkarlar. Kumu klur amsm da da kullaruhr. Utdcn sözcûgü özgür, k huseye bagllllh y a_~mu aYlHl nnlanundadrr. Polov os (Ktnuuu) dilinde de aym aula ma gelen örden -ëag ür süzc ügü kulla r uhr ( I 16).

89. ~A L iMOV

Çcrkasov ismin i de Ccrkcsov soyedr ile aym koken e b.1glama ktadlrlar. Paka r bu sülalelc r ge ne tik baklInda n kcsinlik le birbirinden ayn dlr. Bunu am la larda yc r a lnn hera ldika alemeller i dc tasd iklemck tedi r. Bu sü lalenin ~ccrcsinde klsa bil' biJgî vard Ir: ffÇc rkasov lar fa m i l ya.~l . Mi kron Nikîtin Çerkeso v'un og lu 717711669 y .h nda Çar Buyük Knyaz Ale ksey M ihailloviç tar af.ndan. iyi hizm etlerinin ka'l.\lg. olarak ebed i fahri fe mlanla (gramota) teltif cd i l mi ~t irR (U RZNS- VlI, s. 196). Çerkasskiy süla lesi de Çerkesov ve Çerkasov sülaleleri ilc aym köke sahiptir. Çerkes -Çc rkas ncsî1lcr inin kayna gmd an ba~ka, ~ce rcdc ~ u ant roponim ler de M zikrcdil mekted ir: Ataj ukin, Bek etoviç . Solok -bck \Ie Muzde n Icrimi. Çcrkcso v. Çcr kaso \l, Çc rkaslslk iy isim lcri büyük ihtimalle aym tem eie sah iplirJer: Çc rkes . Bu isim, Asetinlcr'de n t ürem i~ ünlü bil' ha lka aiu ir, f ii rgüs-f ürkiis Mope lR (I. s. 302). Tü rkçe'de kullalllian ihtiyac eko nOlllllflst, ihliyath llk. ci m ri lîk, lulum lul uk anlamlaTl na gele n f u kes/u süzc ügü yukand a da kaydedi ld ig i gibi var hg m karakteri ile ilgilidir ve Tür k1cr'in Çcr kcl,]er'in ayag ma yazd lklan .mmalardlr, a lamcllcrd ir. Ayn l za mand a tül'ClllC hir sÜ7..cü ktür.

I. Sinkcv iç'in lakd irn cu igi

ba~ka bir ctimoloj i da ha vard l!'. 0, çer kas SÖI.CÜ-

günü k arma~ l k ferig sözünc baglamaktadlr. Çerig (ordu) vc agasu (id a r ed ) sözcü kleri hir araya gctir i1crek "erig (/~a.m (o rd u ha ~ka l1l ) > f el' (i) ka (ya) s (rl) eJde cdilir ( 127, s. 46 1).

Salilllov soy adt an nada 174 J y.h ile kaydedi l lll i ~t i r (URZN.s- III, s. 11). Tü rkId e ail f altm -h ökümdar padi~ah özel ad lildan l ürcm i~t i r. Arapça olil/l_.. \ 'C Farsça jah... kel ime1crin in birl e~m csi y le o l u~a n ~/lm + suffiks - ov > Sal imov.

Bu soya d l1l1 11 T ürkçc bil' sözcüktcn türemesi ihtimali de "ard lr (Kaza k. Karnkalpak). $0/1In1 ( i~ bfl:eITn, gü çlü ) + isim ol u~t ura n rus suffiks i _ov> Sai imov .

90. UVA K iN Uvakin S üia1csi armada 1741 tari hi ile

kaydcd i l ll1 i ~t i r

(URZNS-IJI, s. 129 ).

Uvakin ismi nin kükc ni T ürkçe bil' sül.c üge dayanmaklad .r. Çq itJi 1chçelerde bu sö zciig ün d eg i~ i k fonclik biçim1c rinc raslh yorul : Ufaq. lII\"(/q, uaq (k üç ü k , k .r m l .)... Örnegin IIveç sÖlcügiinü V. Dal. MordO\'lar'dan ahnma sö z1cr Slrasma dahil erme kledi r (Dal-IV, s. 46 1).

Hu siizcü k, Rus lakahl Uvaka'nm ICl11cJini oI U~ I U rll\ak lad l r. K iiçü k b oy!.., çocuk anl amlan na gele n sözcügc ·in suffiksinin e klenmcs iy1c Um kilJ soyad l ortaya çl klm ~ tlr.

N A JlA SKA KO V

110

TÛ KK KÜKENLI

nus SÜY i\ LJL A KI

III

91. SAMiN

94. nAR I~ N iKOV

Samin Sütatcs i armada 1741 tarihi ilc kaydcdihnistir (UR ZN S-III . s. 131) . Bu soyad nuu kökcni miihl]hiscliJ ir. Rus lnknlu Sallllh5,mlOilyn Ipeltck k Il IlU ~:lII ) ik i li ~ki li uldu gu tahmiu cdilmc ktedir (Dal-IV, s. 620 ). Dolayeay la hu ismiu kurulusu ço k basi uir : ~alll a+isj m olusturan suffiks· jll > Samin. Bu soy adrmn l am ('tngt'Tib) kök ünden tûrcmc sindc kanuna uyg unluk vardrr (Fasmer-Iv. s. 40 I).

Bansniko v sülalcs i, ar mada 17X9 yrh ilc kaydcdihnis tir ( URZN~- JII, s. 145). lsillin tcm clin i ban~lIil; (kiiçük lik car) sii/.cügü ol u~tu r lllakl ad lr ( Dal-I. s. 5 1), tta. n,miJ.:. söz.cügü, bo. n f [tara f gehr, kazanç} kökü ve sanat iladc eden -nik suffiksinden türemistir. N.K. Dmunev'in takd im eltigi versjyona g örc bo n f süz.cügü Rus Dili'ne Volg a nchri etrafmda yasaya n Türk halklarmm dillcrinden geçmistir (3 1, s. 19 ).

N. K. Dmuric v'in L. Budagov'a isnadcn yazdsk lanna g örc bu sözc ük T atarca, Krrgiz ca VI' baska Türk lehçelcnndc ha reket. ba mi ' a n l;t~ ma a nlamlarmda kullamhr. L. Budago v ~yle y37ml~lJr: "Bu sözcü k. uc arcr amlasrnasr yaplld lgl srrada her iki tara rm razlhgml bildirmek için kullandrklan s öz idi. Ah ~- sa\l ~ i~'eri zama ru geli r ifade ede n bu s özcû k, Rusça'ya geçnkte n son ra sadccc ba r ~ anlarrum koru mustur" [Hudago v-I, s. 222).

Bu sülalenin Dogu kökenli olmast ve soya dm m ~(l1lJ ismi iJc iliski li olma-si ihtimali de gcçcrhdir: I~ml (Su ri)"t' ken tl] ve $am ï (~a mh, Dam askülu ). Bunda n ba'ika. T ürkçe lama (la mb a, 1~lkh ), çama -sama [bir- i'i için gerekli güç , göz ölçusü. ne ili ba r el mek ) veya Arapça fom 'u $am sözc üjunc. -În soyadr düzchen süffiksinin eklenmesi ile yaraula n soyadï: ~amin kelimelerinin yukandaki biçimde ~:lIl1i n halini alrnasr da mulnemcldir. [Radlov.Hl, s. 1937).

92.~E RA PO V

~erllpov sülalesi, l mparatoriçe Blizaveta Petrovna tarafmdan 1141 yrhnda zedegen isimiyle teltif edite n Ore nader nesiller i serisme dahildir ( U RZN~-III , s. 132), Bu soyad mm kökcni ne da ir iki izahat van hr.

Arapçada n almma farap... kelimcsindcn türemesi ihtimali de vanh r, Bu kelime Azeri Türkçesi'nóc ue yaygm kullamh r. RUSIJa'ya fa Ta p - ferap ~e k li nde geçmi~­ tir, Fakat Rusçu'da alkollü içld a nlanunuan b~ka, planh lu rs lZhk anlamma gele n ~a ra p l d e g~irlllek gibi bir deyim içinde Je kul1amhr (31. s. 47). lkinci ihtima le güre, ~erapov soya dmm kökenÎnue Arapça'da n ah nan VI' T ürkler arasmua erkek ö zcl alh g ibi kullamlan f(1f(if h ereO kclimesi yat ma ktaJ lr.

Soyadmm ku r u t u~ u her iki durumda da aymdlr: $tI mp veya fere! + Rus suffiksi -QV > ,<jierapov.

93, n ULATOV Türk kökenli Bulatov Sülalesi, armada 174 1 YI l! ile kayd edi l m i ~ t i r (URZN· lil, s. 1J5). Soy admm kükU, erkek (lzd adl Bulat'tlr (Dulat, Bolat, Puim). Bu ada çe~ it1i harf de g i ~im kri y 1c Türk halklarmm dillerinde rasllam ak mümkündür. Bulal sö zcügü polattan ya l' l l n ll~. l' u la t çqid i anlamlarr da ta~lr. Kuzey Tü rkçelcri'ndc Imlclt, KIJlçakça'da bolal, Azeriel' VI' Uygurca'da po/a t biçimleri vanh r, Rusça'da hu süzç ügün IJl/lat biçill1i kullalllllllakladlr. Örncgin punltllr As)'u bulatl (Dal-I, s. 149).., Bul<Jlov soy adl, /J ulat kclimesine isim lürc len-ov suffiksinin ilavesiy1e orlaya \: l knll~ll r :

o v > Bulalov.

lsim Rus sözc ügü banl, yinc Tu rkçe olan baska bir kekten de lüremi~ olabilir: Çuvasça'daki pares (hed iye], Tatarca'daki birf'/, Türkiye T ürkçesi'ndeki r uif .

Uygurcada'ki bo.n1 (bo rç veren] sözcü klcnndcn birisinin kök görc vi üvtlenme olaslhgl vard ir.

Scn uçta her iki halde de soy adm m kuru l u~u ay mdrr. Ranlf veya bans sözcügüne sanat ifade ede n-Jlik eki ik isim o lu~lUrucu -ov suffiksmin ilavcsiyle Barisniko v ismÎ ortaya çlkm l~lIr : B an ~ + nik ... ov.

95. ROMOllANOVS KY-LOUU ENSKY • ~~ecerede de gösterildigi gibi Romodanovskiy Knyazlan 'lIln ba~hmgic l Stamdubskiy Knyazlarl'na daya nmaktadlr. KadifeJi Kilap'la VI' Slarouub Knyazlan 'lIln ~ecres i nde gösterild igi gibi, ~ R us loprag llla Hristiyanhgl bah~dcn Vladimir Svyatoslavov iç'in lorunu i van Vsevoldoviç. karde~ i Yaroslav Vsevoldoviç'lcn klsmetine ç lkan Starodub'u aldl ve O'ndan SlarOllub Knyazlan türedi, ivan Vse voldoviç'in 10run çocugu Knyaz Fedor Andrcye viç SWodubski'nin bq inei oglu dünyaya ge lmi ~, O'lIun ad l Knyaz Romooano vskiy ol mu~lur. Knyaz Romooanovskiy'nin türemeleri Rus lurihinin de gösterd igi gibi zedcgen ve ha~ ka yüksek gürev tcrdc tJi zmct etm i ~ l i r (URZN.I;i-IV, s.5).

RUlilodanuvski y soyad lllm kükeni Ramadan·Ramat.an Türk adhmn dan olu!jl1l<lkladlr. Amp takvimindc duku l.UlICU aym ismi Ralllal.an'd ir. Du ay m ha~mda n sonuna kadar müslimanlar ~e n lik içinde olurlar, nu ay m iSllli, crkck ütel adl gibi de kullallllir. Belki de bu aym müsliman larm en büyük baynu l1I o l u~ u , bu ay içerisinde hir oglan çocug unun d ünyaya ge l ll1c ~ i n i n Y<lralllgl scvinç buna etkendir. Ramadan Ramaz wl erkek özel adl bugün de müslill1un haIklar araslllda yayg1l1dlr.

I

1 112

NA 8ASKA KOV

Romodanc vski y soyadi büyu k ihum allc temetinde Ramadan-Ramaza n adlanurn uurdugu Romodonovo, Romod onovk a ycr adlauudan HilC l11i ~t i r .

Romodanovskiy-Lodijcns kiy arm,ISl

kanll a~ l k

bir yapty a saluptir vc rcrkibin -

J e bir çok Dogu k ökcnf hcruldika isarcti ban ndmr. Ölclliklc Sar k Iormah yatagan, onun üzerine yerlc~tiri lmi~ iki ok ve oklann üstunde brus. Bu Istemclcr . sülalenin Dog u kö kenli old ugu nun ispandrr.

Romodanovski y-Lodij c nskiy stllalc sin in ikinci larar.. buna paralel ola rak mevc ut tck rarafh Lodijens kiy sülalcsi vc Lodo gin ismi büyük ihtimal lc T ürk dün yaSI

ilc ilgilid ir vc c nla n birbiri ne baglayan elc mcn tler vard rr. Ö nccl ik1e Lodogi nler'in

TiJR K KÓKENLI RUS SOYA OLA RI

113

Fars Î a bla h:ma (Budagov-l, s. 5) kel ime leri ile i1i'lk.i lidir. Krpçak knrmasrk ismi clan

Er-opknn lsc "dag l lllll~ topruk" aularru t ll~ l r. Erop kan ismi büyük iluimullc T ürk dillo rind e yay gl1l clan Amw Xml cr ke k vc kadm Ö7.e1 nJ I ile iliskilidir. AIlIll' (a r r. tl' m iz) , xun [xnn - adam) isim lcri bir aray .. ge lcre k "iJi a dam" aulanundnki hu adl olusturu r (Budagcv- I, s. 33).

Yu kanda belirtngimiz gibi Lodrg in soyad i "sa hlp, episkop" anlarnma gelen faduka-dadlka (Slav] kelimesinden OIU'lmU'lIU r ve Letonya Ta rarlan'nm di linde n ahnnusnr. Rusça'd a isimlestlr en · ;11 eki Have edilc rek Lodrgin b içimin i ahmsur.

96, AKSA KO V

~ceresin i

ele alah m. M üelliûcrin Eski Pruslar ilc ilgili yazr lan nda n. Prus armasm dan ve DI ~i 'll eri Bakanhg t'tun arsivindc n edindigim iz bilgilcrden de anl3'll ldlgl g ibi Lodog inler , k öke nini Kobrla lakaph Andrc y lvano vlç'tcn alma ktadrr (URZNS -IX, s.

13). An drey lva noviç'in oglu Seme n Andrcycviç'i n Grigori Lod rg adh o~H u vanh.

O'nun t ürcmclcri olan Lodrginlcr Rus tuluma zed egen nnbclcrindc, vnlilik , ord u ko111ulanllgJ gibi görc vlc rdc hizmc r cunis, hükümdnr tarafmdan fllliri fcnnnnla, ödûl-

le ndirilm islerdir ( URZN S-IX, s. 13).

LOOIgin ve Lodjje nskjy scyadlanm Rus sözlc ri lodlga./rJ<iljka (alçik. n in e ) He açlkl;lyabi lird ik. Faka l, Lodt jcnski ler'in 'lCceresi ilc ilgili J irck l kay naklar vard ir ve bu süla lcnin kurucula n Tû rk iSllli la'llyan 'l-1hlslarla baglantlhd lr (URZNS- 11, S. 49 ). A ync a, Lodjcn skiy suyad uun Slavlar tararm dan Lelonya T alarlan'ndan ahmnaslI1a ve adaptasyn na ugrilmaslIla dair tarih'i kayn aklar vard ir tadlika-tadlls;J:a, sa h iJl, ep iskop.33 Gösterilen kay nakla r LodIg in ve Lodljens kiy süla leri nin Tu rk köke nli oldu · gun u bir kere daha ispat lama kladlr.

Loolj enskiler'in 'leceresindc bu süla1cnin TÜl klcr He i1i ~ki1i oldu gu hakkmda kamtl ar lak dim cdilmi'llÎr. AlIla resmi duyuruua sülalen in köke ncc Fryaj skiy-

"Aksakovlar süla lesi. seceredc de gös teri ldigi gibi ke ndisinc tabe o lan ü ç bin ile bir1ikte 6535/ 1027 y rhnda , Vary ajskiy tporaêmdan Kic v'c. Büyük KnyazYaros !a v Vladi mirov iç'in ya mna gelen $ illlon Afrikanov iç'lcn tûrcmisur. Bu sahrs, va flil: törcnimlcn soma S irnun adnn alnusur. Simon'un Peelor Vasitycviç v orenes vc Yuriy Vusilycviç G runk e adh toren çoc uklan orm usrur. Onlar'm da Vclyamin And rcy ev iç adh torunu vard r. Vclyam in And rccviç'in ise Ivan Fedoro viç Ak sak adh toru nu olmus tur. O'ndan tereyen A ksako vlar, Rus tah un a hizrne t c tmi'ltir.;." ( U RZN ~ ­ IV, s. 20). k i~ i

Aksakovlar'm umum i alaSI Simon Afr ikanoviç'ten aym zamanda fslene vler sülales i de lü rc mi ~lir (URZNS-I V, s. 20) .

Ak sakov lar sülalcs i hiç k u~kus uz T iirk kÖken lidir . S u ismi n tcmclindc aksak lak abl yalma ktad lr. Tü rkçe akslll/lak Iiilinden lureyen ak.wk sözcü gü topal, d üzgün Jü riiJe me )'e n anla mma gelir (Budagov-I, s . 69 ve Rad loff-I, s. 124 . 125).

Do laYlslyla Aksakov soyadl " top al" anla ml na gele n ahal.; lakab lllda n lüreT urn Tü rk Iehçelerinde yayg lll kulla llllan bk sözdü r. Bu lakaba Rusça'da isim ol u~ t u ran -o v ckioi n îla vesîylc A ksa ko v ismi orlaya çl ktl\l~l l r. m i ~lir.

A ksakov lar'lII amla SI gü m U~ yüzcyi ula n bir ka lkandan ibarCUir. Üzerinde okkrnlll zi bir ka lp ~ek li varJ lr. Bu ok, arm adaki tek Sar ki e1emenltir.

Venesiyall lar'dan tured igi bclirtilmeklcJir: "Lou ljenskiy Ne sli 6883/1375 Ylh nda Büyük Fryaj isk iy Dcv1cli'nden Knya z Drnitri ivano viç Do nskoy'un ya nma ge len Ob-

la

lagin'den lüremi'llir. O'nu n Eropk an adh loru nundan lüreyen u xiljen sky1cr, Rus tah IlIIa hizlllct cl llli~lir, (URZN~ - lI , s. 49).

97.~ETN EV

Ohl;lgîn vc Eropkan aJ lan 'lcce redc kaydcd ilmi'ltir. Bu ad larda n hi rine is i r:ryaj sk iy i.'i 111 inc yn k l a~ lIla kt:J( lt r. DolaYlslyla TÜ rk ~c'yc haglann1<1klad lr, Ak llsu:, ca hi l anlamlaflna gelen 33.

TÜ r k~c

Bk:l. [121, s. 467) Par:olel VIJL, I 881

~L ilde

all in - a b lah • a b la ha n a vc Ara pça ablah, AmpRus soy ad. VI",hLin'le muka)';SC' curoc:!i

I ÜRZN ~,

VII, s. 126:

Je1î nm i ~

"Dereceli ar'lÎvlll verd igi J uyuroda görüldugü kada nyla, .selnev süla1csinin Ic mc lini alanlar ha killliyc llC olan Yunan Ill::slillucn Saru ikiy vcya Srcd its, gd i'lliktcn so nra Fedor adh llesildcn gelm ek tedir. Esk i döneml erde bu 'lehi r Bulgar çaf] loa n Asan tara fllldan i'lgal cd ilm i'l, Ja ha som a 0, Ugo r'a yer1q m i~ l i r. Cernigo v Büy ük Knya.r.: M illail Vsevo ldovîç'in )'a oma gcle rek boyarh k rÜlbcsin e layik görülr nü'l lür.

Nihaye !, Büyuk Knyal. ile çar Ball'd an boyun eg mez Kuslu ve Ogoya göre azap ve-

N.A. IJi\ S KAKü V

114

nel tac t kabul ctm islerdir . Bu ina", l m l ~ boya rm. Pedor'u n og lu BOTis Ped c rov iç Polo voy 6828/13 20 y ihnda Ccrnogov'd an Tvcr'e gcl m i~ ve g üy ük Knyaz taraûn dan boy ar ü nva m ile telti f edihnistir . Bons Fedoroviç'm Miaylo Fcdoroviç OO h torunu vnrdr ve O. Scrc n aUI He çagml mh. ~el ncv lcr sülalcs inin türc mclcrÎ Rus lahlma hizmei etm istir (URZN $-IV. s. 2 1).

(URZN~- I , s. 17). Akraba sulale ola n Musin-Yuryevler ik mukaycsc ed ileb ilîr (U R7..N~ -V II , s. 171).

Mu sin soy ad i Mu sa

de nu sözcüklc rc tcmel teskil cdebitir .

99 . SAMA RiN

Bu soy adm m Türkçc kökc nli olmasma dair bi lg iler, Bu lgar Krah Asnn'm seccrc sindc de kaydedihnistir. Fak ät, Sctnev sülulcsi ile direkt lliskis i ynktur, ~ c t nev soyad mm Türk dünyas mdaki birtakllll isÎmlerle olan i l i ~k i s i bellidir. Do laYlslyla Asan. T ürkçc kökenli b ir add lr vc Tü rkler aras lllda kullamhr. Arapça'da ki H osoll özcl ad mm TÜlkçe'de ki varya nll o labilîr.

98, l\I USi N.P U ~Ki N "~ ecerede de gösterildi gi gibi Musin-Pu!jk in sülalesi' nÎn eedadl "hakiki e r~

Rad:p., ünlü bir Sla v sülales inden gel rnektedi r. 0 , Mukaddes Büyük Knyaz Ale ksand r Ne vskïnin hakim iycti Ylllannd.a Almanya'dan Rusya'ya ge lrni!jlir. Rad !j3'dan BaturJinle r. Kologrivov lar. Nek lyudo vlar ve ba!jka ünlü nesiller lürcmi!jl ir.

«

Mciscy) bze! admda n tûrcmis ur. S özun fonet ik takd i-

m inde n anla~l lacagl gibi bu ad. T ürkçe vas rtasryla Rusça'y a gcçmisur. Tü rk ler isc kendi növbclcnnce bu s özu Es ki lbranice'den Möst Ar apça Mus a... 3f3Clhgl ile al-

mrjur.

halint nltr.

115

kiy hük med iyordu

Seten kokcnli Setn cv soyad i buyü k ihtimallc T ürkçe ~~Ull (aem bll, ça n ta ) söz.cügü ile jl i ~kiliJ ir. Bu sözc üge Noga yca'da rasrlarnr. Gcnd J e Ktztl Ord a bolgelerinde n ç l k m l~ tûm Krpçak d illerinde geçcrli bic sö zdü r. Aym fonnah çim n-çidan (Rad lo ff-IV. s. 101 2) sö l.cügüne Ta tarca'da "çanta", Çaga rayca'da (Türki edcbi d ilinde) ça nm, solom la~lm ak içi n ç311(a veya araba da ayrsca kapatlinll!j yer [Budago v-L s. 50 3) anlamlan nda rasthy oru z. Bu sözcuklcr enmolojik bakunm dan Turkçe ret (s rm r , se r h a r t ) s özcüg ü ile ili!jkili o labilir. Fa rsça'd akj ç jtda n-çidan kelimesi

Nihayct , Setno v scy adr seten kökändc n türemistir. Rus lakab , Pleten (10 , s.

22) ilc mukayc sc cdcbiliriz. lsnn olu çturnn -ev su ffiksinin iluves i SOIl UCU ~el (c) nev

T ürk lehçelerin dc M usa e rkek ö zel ad t vc Mu sayev soyadr yaygm kullamhr.

Klpçak lehçe1erinde dalia Sik rasth yoru z. Kipçakça (tatarca, noga yca , kaza kca ) Alu n Or da'da ko nus ma di li idi . Musin soy adr da Musa özel admdan türemistir:

M IISO. ..

Moiscy + rus su ffiksi + -in > Mus (a) -in > M USÎt L

"Kadi feli Kitap'ta gös terild igi g ib i, Sarnarinle r Ncsli'nin ecdadr "hak iki er ' Nestor Ryabes 6940 /13 32 yûmda Lcto nya'd an Büy ük Knyaz [oan Daniloviç Kalite'nin ya r una gelmlstir . N esrorun torunu [van Kvaçnya'nm Stcpan Radl ono viç Samar adh lorun çocu gu vardt. Q'ndan Kvas nln-Samarinlcr t üre mlstir. Stepa n Radi ono viç .

Samarinlcr'in torunlan isc Sa marinlcr ad lm alm l!j, Rus lal11m3 hizmel e tm i ~l i r ..." ( U RZN~ - lV.

s. 27).

Sama rin soyad ll1 ll1 kökenÎnde Rus sözü samara (UZIIIl sü rc gi)·ilen c1bisc ) ke· lime sinde n türe lll i~tir (Da l. IV , s. IJ l ). Bu lclimeye Vladimir vilayetindc ra~ll ayabi­ liriz. Elbise ile ilgilî lak ap yayglO kuil amlllluktad lf. Büyük ihtimallt samar in soy ad l bu labp üze rine

kurul mu ~tur.

Rus sö zü sama ra Türk d ili Vasttasl ile Farsç a'dan ahnml ~tl r ve Fars SÖl Ü samar (stm er ) He ili!jkilid ir (Rad loff-IV. s. 508 ). Do laYlslyla bu sözü n Flemcnkçe'dek i so ma a r(Fasmer-lI I. s. 55 2) ke limcsi nden türcme si ihlimali de vardir.

Be1ki de säm är kelimesi Farsça sä maru x, "!jlya pocnlY grib " (M ilIer) ilc ilgi-

RadFl'nm toru n çoc ugu Grigor i Pu!jka'm n M ihnil T imofee viç ad h torunu 01llIu!jlur. Un u 1\I usa ismi ile çagl rml!jlardar. Bu nilenin lürelllc!cri o lan Musin-

Iid ir. Nihayel, bali T ürk Icbçelerin dc (Kaza kça, Karakalpakça) öneckilcrlc gen eIik baklmd an bag lantl h o lan ve " Ieg~n , b üyü k ta hta ba r dak, Yl.'mcklik" anlamlarmda

PU!jk inler, Ru.~ tnhtlna h izlllCt el rni!jlÎr" (U RZN ~- I V . s . 22).

kullallllan $Oma r omoni m i, bu soyad LO I tems il ede n bireylcrin ikinci lakabl o lan

Kont r,.'l usill-Pu!jkinler , i~ tc bu fmnilYllO lO bir da h(hr vc On'nlln !jc ccrcs inde VCIilcn kcs in larih, RaJ ~a sü lalcsinill te llle lini alan ncsilha!jllllll Rad ~a 'Yil gcldig i lar ihin ayullh r. Kont i van A lcksee viç Musin-Pu!jkin , Ru sya'ya A lmanya'da n gelen ve ünlü bir Slav soya d lta!j lyan Ratl.~i Mibail'dell (Musa) t ü rell1 i ~ ti r . Bu larih 670611 198 YIII Illara k giis leri lir. 0 Ylltarda Rusya'ya Büyük Knya7. Alck sandr Yaroslaviç Ne vs-

_-

....

.

lOR K KÖKENI..I RUS SOYADLARI

K Va~ny a

isrni ile semanti k o larak haglantll ldir.

Samari n soyad l kökcn inde Rus vilayel sözü Sllmara keli mesini mu hafaza eder. Hu kclimc Türkçe araclhgl ile (T alarea, Nog ayca, Kwm T allircasl vey a Ka zakça ) Farsça'da n al LOml~tlr; Samar + Rus sufliks i -in Samarin.

•

•

N.A. BASKAKQV

11 6

TORK KÓK EN LI RUS SOY ADLA RI

11 7

100. XOTYAiNisEV

10 1.!\.IYACKOV

"$cccrcuc de giislcrilcl igi gibl Xotyaimscvlcr sülalcsinin ecdadt "hukiki er" llik, vafli1. mcrasiminJcn so nra Ercmi m admr alnusur. Uüyük Knyaz Dmiu ly [vanoviç Donsk oy'un yamna Allin Orda 'dan ge lmi ~lir. Ercmin'in Elim Klimontovjç Xotyain adh torunu olmest er. O'nun türemc!eri cla n Xoryain sevler Rus tahnna vahlik,

'''~CCCJ euc gös tCl'tligî gibi Myaçkovlur sülalcsinin ccdad r O fbuga. TcvrizçanlIlll akr abast idi, Va ftiz me msiminden oma Eûm ad llil a l lll l ~ ve Tc vriz Dcvlcüni tcrk ederek Mosko va'ya Büyük Knyaz Dm itn loanuviç Donskoy'un yamna gelmisu r. 0 1buge'mn l van Yakovle viç Myacka adh lorunu olrn ustur. O'nun rürcmeleri olan Myack ov lar Rus tahuna asilzadc, "ah, sa v3.K1 'IC ~ ka rütbelcrde hîzmet ct mistir.

1550 yrlmda 'Ie daha sonrelan hükümdar tara fmdan mülk le telrif edilmis lerd u " ( URZN~- I V , s. 35).

savasçrhk. kornutanhk ve baska görevlerde hizmct etmis, hü kümdar tara fmdan 7021115 14 yrlmda ve da ha sonrulan malikane ile ödüll e ndiril m i~ti r" (URZN~· IV, s.

34).

Xoiyaintscv soyadr Rusça xotya inets kelirnes inden türemiçrir. Kurulus bakrmmdan, ya~andl gl ye re göre insanlar m adm. belirlcmeyc hizmct etmektedir. Bunu Rus suffiksi-es kesinlestirir. Xoryaines, " Xolfa in' de n veya Xotyaino'da n çrkma a d a m" de mckur. V.A. Nikon ov'in sözlügünde (Kilçlik T oponOlllika Sözlü gü ) sö zünil euigimiz isme yak m olan ~u gibi ya~aYI~ mm ukala rmm adla n ye r ahnaktadrr: Xo tin [uk ray na'nm Ce rnigov vila ycrindc bir sehir ), Xotc novo (Yaroslnv 'Ie bask a eya1etlcrde k öy adr), xotcnovc (Ya~sla v'da rayon ), Xorcino (Kale nin vilayeti) ...

V.A. Nikonov'a göee s özu edit en y a~aY I~ mmnkasmm ismi, Xoren öze l admdan t ürcrmstir . O'na göre bu ad m kökeninde Tü rkçe köten (d ü t ba glrsa k ) lakabr yat maktad ir. Bu tip isim1er Tü rk gcleneklcrine güre "domuz Yllmda" dogmu ~ çocukla ra vcrilird i. Fakal §cce rcde hu el imoloj iyi inkar euneye scbep o labilcce k Xo tya în lakabma

Sülalcnin Tûrk ktikenli olmasr, ncsilbast Dlbuga'nm ismlnin T ürkçe bir s öz-

c üge dayanmas r, Myac kcv soy adrmn kökenÎ myacka söecugünün Türkçc sözler Strasma dahil edilm csine scbcptir. Bu söl.cüge Rus aglz lar mda myaca (dagll llll~ demet. üst kabugo n u sar sya n} biçi minde rast layabiliri z (Dal-IJ, s. 315).

Dola yrsryla Tü rkçe ilc a laka h beska bir ctimoluj inin de 'iarltg llll kabul enneliyiz. Myaeko v soyedrmn iemelinde Talarea maci-maca (ked i) sözeü gü yanuak tadtr.

Baska lehçe lerde de rasrhyoruz. Órncgin Çagatayc a 'Ie çagd a§ Özbckçe'de maca (ca nh m n kendisi a nlanund ad rr } sözc ügü vardrr. Bu sözcük Rus boyar lan rarafindan lakap gibi kullaOl lml~, daha son ralar deg i ~ î me ugrayarak Ko~kin soy ad l halini alm l§tlr.

KnyaL Dmitriy

Myack uv soyad l Ta larca'daki maci-IIl11Ca stizc ügündcn tü rcllli ~ olabili r, Za' man içi ndc bu sÖ1.eük Rusça' da küçü!tme suffiksi -k ekini kab ul e tm i~, orlaya çlkan macak formasma is im le~ tiric i -ov suffiksinin de ilavesiy le Myack ov ismi lürel11i~tir ,

Do nskoy'un yam na Orda'dan gcl mî~lîr" ~ k l i ndc bir kaYl t varthr , Dolas lyla Xotyai n ad 'ie lakabmm ilk 'iary antl, XOIyain lakabmlO temclini ol u~tu ra n T ürk sözüne daha yakmdar d iyebi liriL Nihayel bu isme yakln olan Tatarea xudzaFtI.xuzii " xoz)'a in", ba§ka Ichçele rdc godza-xod:.a, Farp'da n ahnm l§ xod;;a (kora, varh kh lücca r, den· d i, hoca· 8 ud a go v) stizleri ni de tine silrebiliriz. Ta larca'd an allOma x.oozajin.,i'x. udzaj in sözünün Rusça adap tasyon unda n su nra orlaya çl kan xot)'aitl kelimesine -cs

Myackov lar 'm alasl Olbuga'nm ism Î. ada ptasyona ugra m l~ karm~lk bÎr T ürk sözündc n ibareu Îr. Ala (§ Î~ man) 'Ie bI/ga (kele. keleci k ) sözc üklcrinde n veya er kek öze l adl Alp b uga Albuga sözünde n olu§ma ktadJr (barli manada alp "kahraman", buga "kelc"). Alparsla n îsm i benze r bir örne ktîr, Altayca 'ua Alp (ma nas) büyük kahra ma nm ad ldu. Bu efsanevÎ Îsme eskiden oldu gu gib i bugünki T ürk loplulu klarlnda da rastlaya bilîriz,.,

nlstlJyoruz. ~ecercde , "Gfîm Klimo nlo vîç XOlyain 'in ccdadl Ilik, Büyük

suffîksinin ila'icsi ile Xotyain tscv soyadJ türcmi§IÎr.

Süialcnin tem elini alan lIîkïn ismî îse h iç ku§kusul Tatarc a j[ir, Gagatça elir sözcükleri ile

i li ~ki l îd i r

(Bu<lago v.I , s, 201).

Xotyaintsevl er sülalcsinin Oog u ktikenlî oldugu anna üzcrindeki kalka n 'Ie hcrald ika ip retler i de ispatlamaklad lr. Kalkan üzerindcki iki ta ne haçvari uk, a ll kti§c1ere uçar ~eki ldc j ~ le nmi~tir . Aynca allm hilal 'Ie g ümü ~ dayag §ckilleri vardIr ( URZN~- IV ,

s. 34).

Albuga-Olbuga Polo'ic S hanlan ndan bîrinin adl ol mu~tur. Bu han, hd m lara-, rmdan Rus knyazlanOln akrabast idi . Myaekov ismi, tcmelini Alb uga Han'm alltgl bu Pulu ves nes li ile ilg îli ola bilir.

Myac kuvlar sü lale.~inin Dugu kökcn li oll11:tslm hcr:tld ika i ~:l ret 1c ri de ispallamaktad lr. Mav! YÜ1.eyi o lan kalkanlll ülCrinue ayak lan üstüne d uran bir pele ng §ekli varu lr, Sag pcnçesin de all m bir o k, so l pe nçesindc isc liç lane nile tutlllu~tUr. Nizclcrin îti uçla n y ukan bakar biçimdcd ir. Arkas.lllda koleon ve ah m oUar gözü kmektcd ir (U RZN~ -IV, s. 35).

;

IJ,

N .A. BAS KAKOV

102. B EK LEM i~ E V "Pru sya loprag illd an Düyük Knyaz Vasi li Dmit ricviç'in yanllla hakiki cr Le v

tcv ir ct lll i ~ t ir. Lcv'in Flor Dnumc viç vc Fcdor Elizarcviç lIdI! roruntan vnrdr. Bi. incidcn Orlovlar, sonunc udan ise Bcklcmisc vler türcmistir" (URZN$-IV, s. 36).

Beklcmisevlc r'in seccresi lam olarak, Be klcmisevle r'e akraba olao Zmicvlcr

11 9

TüRK KÖKENLI RUS SOYAOLA RI

Yukanda kayded ild igi gibi [bkz. s. 141), Be klemise v scyedr üzerinde ya prlan ineelcmclcr, Beklernisc vlcr ve Ogarkovlar'm teme llerinin aym flhlS rarafinda n anld rgmlO ispandu.

Ogarkov soyadr Rus sü zü og( j rok ( YU II IIII~ qYU l1l11 külü ) kcl imcsÎ ilc lzah edile bilir. Ama dalia önccdc n an l a~ l ldlg l g ibi Ogar kov soyad mm temeli, O nlur'm A Iun Ordau amsr Lev Ogar (oga r-uga r) tarafmdan anhmsur.

sülalesinin secereslnce göstenlmisur: "Büyük Knyaz Vasili Drmrneviç'm yat una AI· man lopragl Prusya'dan hakiki er Lev tesrif e tmistir. Le v'in Fedor Elizareviç Bektemis OO h torun çocugu olmustur. O'ndan Beklc rmsevlar t üremistir. Bekjemisten ise

Nih ayc t, Ogarko v soya dr Rus s özu og arok kelimesinden degil, T ürkçe ( Çagatayca ve baska jehçeler) oga r-ogar U'üre ) söecügüncen lü rc: m i ~lir (Radloff-I, s.

993 ). Aym ~ki lde T ürkçc ous r-oyo r (Rusça aga r-agar) sözcü gü de sc yad mm terne- .

ton mFedor vesileviç Zm iy türemi stir. Zmie vlcr nesli Rus tahuna yüksek görevlcrde hizmet c lm i~ ve 7 12111613 yihnda ve daha sonralan mülkle telrif edi l m i~tirR

lini olust ura bilir .

(URZN ~ -V II .

s. 14).

Beklemise v Sülalesi kuskusuz T Urk köken 1id ir. A ma ~e cc rcde Beklemis cvlc r'in köke ncc Pru syah old ugu knydedilmistir . Bu sülalc nin arkast ile gelen Ogarkevlar sülnlcsinin de nesil ba~ l ola rak Lev (Ogara) g österlhnis. fak at O'nun Altm O rda'dan çll ilgl kaydedihnis tir. Bu d ikka t çekici bir çe l i~k id i r. ~aha dogrusu. 0 öncc Letonya'da hizm el et lll i ~ , dah a scn ra 6905/1397 yshnda Al man lopragmdan Rusya'y a, Büyü k Knyaz Vasili Dm itricviç'in (1389-1425) yamna gelmi~tir. ~öyle bir 50ru ortaya çlkly or : Prusya'dan Rusya'ya gele n ve Bck l em i ~vl e r'i n lemcl ini alllgl kayded ilen Lev ile Allm Orda ç l kl~h o lup 1397 Yllmd a Al man top rag lOdan Rusya'ya gclen ve Ogarkovlar'm nesi l ba~1 o ld ugu kayde dilcn Le v. aym ki ~ i mid ir?

Og arkov ve Ogarev soyadla n mn Türkçe olmasma da ir kusk u yoktur. çagalayea ogu r-o kar-oy ar (büyük, yüee ) adaplasyona u g ram l~ Rus suffi ksi -k suffiks -o v Oga rkov veya aym köke dir ekt ilavc edit en suf fiks -ev Ogare v.

Ogarkovlar'm armast. hu sülalcnin Oogu llc i li ~k i li old ugc nun kcs iÎl ispatrdrr .

Kalk an üzcrindeki krrmm sahada iki tane güm üs ok vanhr. On lar'dan bir tst a~agl, diger i lse yu kan uçar biçimded ir. Bu o kiarm arasma k u~ molifi ye rlcs nr ihn lstlr . Kalka n zcdcgenle rinkinc benzeulmis . kösele rine asilzadcli gi anlatan e klil ye r le~ti ril m i~­ lir. Yuk an kls lmda kmm zi boneu k vanIlr. Kenarlarda isc apgl tarafa uça r halde i ~­ Ienmi ~

birkaç ok

~ k lî

vard ir ( URZN~- IV. s. 38).

104. K ARANDEEV

~ ay e l ce vap olumlu isc hem B e klc m i ~e v sülalcsinin T ürk kükenli o ld ugu israt l a n m l ~, hem dc bu süla lenin akraba h k il i ~k i lcri ortaya çlkm l ~ olur.

8eklcmi ~e v isminin kökcnin de Tü rkçe B ckl emi ~ (Radlo ff-IV , s. 1557) veya

be kle m i ~ (bek çi) söz.cüklerinde n birisi yatmak ladlr. Bekle isim türet ici -me be kleme (koruyoculuk) sa nat ifade ede n -fi/·ci beki emecilbt'k femef i (gece koro)'Ucus u ) söz-

cügü ortaya çl kar (Rad loff-lV, s, 1577 ve Budagov-l. s. 263). Nihaye t. isÎm ol u~I~­

"K arandee v1cr sütalesinin atasl o [an Kieibcy Karandce viç'c va ftillöreninden sonra Pavcl adl ve rj[mi ~li r. 0 , Rusya'ya 6909/ 140 \ Yl hnd a Allm Or da'dan gc l m i ~ti r.

Kieibey Karadc ye v'in türemeleri Rus lahu na hiz met e Ulli ~ti r" ( URZN$ -IV, s. 39).

Karadcye vler'in atasmm her iki Îsmi . yani Kiei bcy ve Kara ndey kökenee

ran -ev Ru s su ffiksin in ilavesiyle B eklem i~v soy ad l ortaya ç lkar .

Türkçc'd ir. Kicibey kanna~lk sö zdür vc iki kelimede n ol u ~ma kladl r: Kiei ve lley. Kiei (küçü k) söz.cügünün kücO. kiiçük gibi foncti k ter kip leri ne ras tlamak mümkü ndür.

103.0GARKOV

KITl m Ta larcasl'nda , Karakalrakça'da ve ~ka Jchçelerde kücü-kücük , S ibirya lehçel erinde , örne gin A ltayea ve Yeni Uygurca'da, Çag atayea gibi eski Türk d ilterinde kieil b içimindedi r. Bey sözü Türk feooa [ rütbesid ir. bek sözc ügüne yakm d lr. Birçok

"A ltm Ordah hakik i cr, ces ur sava~ç l Le v Ogar vey a Ogar, Ogarko vlar sü lalesinin atasld lr. Ö nee leri Ietonya'da hizmel e\lll i~ , dalia soma 6905/ 1397 Yllmda AIma n topraglOdan Rusya'ya , Büyü k Knyaz Vasi li Dm ilriev iç'in yanma ge l m i ~tir.

O'nun türc mcleri o [an Ogar kovlar, devamh o larak Rus tahlllla h izlllct el lll Î ~ti r" ( URZN ~~ I V , s.

38).

le hçede rasllamr. Kici bcy· küeü bey söz leri nin birbirine uyurnu T ürk ve KlTlm Ta lar dillcrinuc "gcnç b eY"küç iik bey" an[an llna gcl ir.

Kici Bey-Kü cü be }' ad [an aym z.arnanda. atalarl Büyük O rda'dan Kocube y'lc r'in isminin te rnelini olu~tunn ak lad lr.

ç lkm l ~

olan

120

N .A _BASKA KQV

[kinci özcl ad o lao Karandey'in c:timolojis i karanhkta kalmrsnr. Dolayrsryla hu ndm kökcni ilc ilgili su hipotczlcri yürütmck ruümkündür: Nispeten güçlü olan birinc i etimolojik tahmi ne görc hu söz "garu n" admd an türemistir. Garu n (ka nn, gö. hek ] schip olma nffiksi -lucd« KtJrtlll l l1 .gww rdll " büyük göhe kli, ~ i~ lIIa n adam" anlammdadrr (Radloff-IL s. 172 ). Bu sözc ügc T ürk Ji llerinin çogu nJa ras thy oruz.

Klpçak dillerindc , ör~gj n Kazakçada -luI-fi sooor ~n~ sesinden sonra gelince -du'tu ~ckj li ahr : Ga rundu (göbeHi). Garund u sÖlc ügü Rus adapt asyonu nda n so nra karmdey biçi m ini ar m l ~ olabiJir. Ör ne~i n araq + cu (içk i düskiinii} sözcügu Rus ada ptasyonundan soma "arnkcey" biçimi ni alnusur. Nihay ct , Karand adccv soyadr Ga rundu lakabmdan t üremls tir. Za manla KaramJey ~e k l i n j alan sözc üge isirn otu gu ran -e v suffi ksinin ila vesiylc Kara ndee v soyad, ortay a çrkuusur. lkinci etimoloji k lahm ine göre Karandeev soyadmm kokeninde. Kmm Tatar casi'ndaki garumu-garundu (çöp. zib il) sözc ügü yatmaktadrr ( Rad loff-II, s. 173).

Aym zamanda, Rus adaptasyonunda n son ra karand ey se khn i a lml.!/ kel ime de geçirli-

TÜRK KÖKENLI RUS SOy....Dl..ARI

bar anu j uhu z "Koyu n ü arcu" anlammdadrr (35 . s. 83) _14. Aym zama nda Volga boyu Tü rk lehçcle rindc n tata rca'da baron (k u eu ], Buskrrtça'd a bami (k uzucu k) ~c k i l­ lc rl vardrr (3 1, s. 18-19 ). Kaza kça'd a ise heren ( koJ u n) J ~ SÖlCügil vardrr. Bütün bu nlardan so nra hu kcli mcnin Rusça'ya Bski Bulgar Dilinden gcçmis ola bilcccgi ihnm ali ortaya çrkmaktadrr .

Barano vlar sülal esinin Icmelin i atan M urza Jdan Baran adh :ta1usll1, Büyük Knyaz Vasili Yasityev iç Tem ni'nin ya nma Kmm'dan gcldigi ni daha önce belirtmistik. Bu bî lgi, sülale nin tcmcli ni aten ktstnin Türk kökenli olabilece gi ihtimalinc zemin tcmin etmektcdir. Bski Rus adr Jdan ilc T ürk özel adr Vidzdan arastudaki kontam inasya ola yma da yer vcrcbihriz: viazaan Arapça vided-vidzdan, " iht iras, lhurash sevgi, di nÎ iht irns" anlamlar ma gel ir (Budagov-Il, s. 30). Mu rza Jdan Baran'm secercsi ile Ge nc1 Anna'daki Jda no v sülalesi'nm atalarmm sece rcsinin genetik bakundan Tü rklük'le i1i ~ki li olm as t ha linde bu fikir geçe rlik kazamr...

d ir.

N ihayet, bu soyadl TÜlkçc bir fi jHc de ili ~ k i l i olahilir. " K cndini ko r n" anlamuKla ki Hqo runHsÖl..cügiîne geç m i~ zamanm yard imcl a ffiks i ..Ju ekinin ilavcsi ile geçmî~ zamamn kesîn fiil formasI qorulld" (kend in i koruyan ) ortaya ç lbr. Bun a benzc r ono lojiye BercnJ ey soyadll1da da rastlayabiliriz : Berin + d i (m rgu n).

Kara ndeevlcr sülales inin Dogu kök enli olm aslnl bu sülalenin armas i da ispallamaklad lr. Kalkan !>aguli vaziyctte ikî yere bö lü m n u~tür. Yukanda ki mavi sahada ah m haç ~c k l i vard ir (Hrisliyanilga gcçi ~ i ~are ti N.B.), Onun altmda isc ay Yardlr.

Apgl kl!>l mdak.i gü m ü~ renkli sah ada haçvari bir klltç. bülun bunlarlIl ya nll1da kama n ve kolean ~ki llcri yerlc~l i r i l mî~tir (U RZN~-IV, s. 39).

121

Jdanov lar süla lcsi nin secercstnd e s öylc yazmaktadtr: "Jda nov lar ncslin in aras t O sla n Mu rza va ftiz t örenindcn se rtra Pro kopi e ndnu alml~ ve Alt m Orda'uan aY~lla­ ra k Büyük Knyaz Drnilri toa noviç'in ya mna gcl m i~ti r. t.fa lika ne jle öd ü llenJiri l mi~­ lir H (U RZNS -V. s. 29). Jda no ylar , A~neyle r ik aym köke ne sahîplir: HA rsc nevler neslinin ecdad l Osl an M urza vaftiz torc ninden so nra Prokopie ad ml alm l~. A ltm Orda'dan ayn larak Büyük Knyaz Dm ilri ioano viç Donskoy'un ya mna le~ri f buy unn u~­ tUf. Daha sonra rnalikane ile

ödüllcndirî lm i ~lir ...

Adl geçe n Oslan'll1 çocu klan

~u n­

lardir: Arseni y, Fedor, S irokiy ru l lakaph Le v ve rave!. Arseniy'dcn Arsen evier, Fedo r'da n Somovlar. Le v'den

Rt i ~v lc r ,

Pa vel 'den isc Pa vloylar

tü re mi~tir" (URZN~­

V. s. 28).

Jdan oy ye Arsenc v nesilleri nin armalan nda aym heraldika ipretlerine ras UI-

105. BAR ANO V Bara nuy lar'lIl n es ilba~ 1 murza Jda n (O' na Baran îsmi l a k llnll ~l lr) yafl iz mera siminde n so nra Danil auml ah m ~, 693 81143U Yllmda Km m'dan , büyük Knya z Vasil i Vas ilyeviç Te mni' nin ya nma geJ i m~l i r. Büyük Knyaz'm ya nmda odaba~ l gö rev ini yürti l mil~tür. Jda n'm og lu Afanasiy DaniloYiç , Talar!ar'a kal"lt yapt lan sava~la ~'e rdi­ i i hiZlllcllcre ve Kazan'm a h nmasl siras mda gösle rdigi kahramanhga kar~lh k Çar tara fmdan ve Büyfik t van Vas ilyeviç lara fmdan mül kle ödüllend i ri lmi~li r . O'nun 10Tun lan o lan Baran oylar aym saua kat lc Rus lalmn a hizmel c l m i~ l i r" ( U RZN~ -I V, s.

yo ruz: i ki tane haçvar i ya laga n, ok ve hila l. Su i ~arc l ler nesillcri n Dogu kökc nli 01du gu nun ispa llund lf. DolaYlslyla atalun d a aYnJdlr. Bu ata, Allin Orda'ua n aynlara k Büyü k Knyaz Dmitri DOllsk oy'un yanllla gel en Talar Osla n Mur za·Ulr. Oslan ism i, Aslan < Ars lan (ljir. pel en g) kelimes ini Rus aJaptasyonuna ugram l ~ halid ir. ç ogu zama n ou l ad g ibi kulla lllhr. M urw < A rapça (a ) mir ... + Fa rsça za (de) ... ise. bu soyad Jntn ün lU bir nesildc n o ldugunu ispa tlayan rtilbedir.

.' 4

43).

Ba m I! sözün ün T ürk climo loj isi ço k kan ~lk vc mübahiselid ir (Fas mcr-l , s.

123). Ama bu sÎÎzün Macarca'daki varhg l da bir hakikauir (ba ra nuJ. Es ki Tü rkçe 'dc

35.

"E-<ki T ü, k lJ ih'n;n SÖlJiigu" 0011

kilapla lN,mll;

SÖ1.cÜgÜ.IN,,,,,,; ju/lUL (Koy" n lIu r ruJ SÖtünün

Icrkibiudc ~c ri h " i ~li r. Ayncu. Suusll il biummi sölündcn iSlifadc cdildigi kaydc<Ji hni~li r (ay kalen· daIl uda yit m; sckiL ayi burcundan birisi).

Tat=:a kökcnli Polonya so y adlan n, arllljl 'ran Y_$ inkcviç (27) lwan ismin; iÖyle larif edcr: Bara,, barII"" IiÓlCÜgli bar"",* (gilmd ) liilindcn I~mi~lir_

N.A. aA SKAK OV

122

Barnnov sûlalesi'nin Dogu ilc ilis kili olmasr heraldika i ~arCI1cri ile de tasdik lcnir: " Kalkan, sag uli ola rak ikiyc b ölünmëst ür. Yukamlak i ma vi sahada gcri l m i~ yay la bit o k sckli vard u. Hemen üsiünde allin bit anahtar vardrr . Daireyi bit Idll(; ve

123

TÜRK KÖKENLI RUS SOY ADLAR I

Blcan ino vlnr'm atasr Alcndrok 'un lakabt bu k i~ in i n T ürk k ökcnli old ug unu ispatbY0f. Elçi ism ine çagda~ Tu rk hal klart aras mda srk rasüa mr . Rusça'da bu sözc ük d çanin hülin i alnusur. Da ha sonral ar Blcanino v ismi tûrcrnistir.

ok dclip gcç m i~ biçimJc i ~l cnl11i ~li r. A~ag l lbk i alun rcnkli sahada bc y az bit al 50\ larafa yürür haldcJ ir" (URZ N,l;i-IV, s. 43).

107. NA R BE K OV

106. ELÇANiNO\' ml~t l r .

"Elçauinovlar'm atasr Alendrek. Büyük Knyaz Vas iliy Vasilyeviç'in yamna Po lonya'da n gel mi~t i r. A1cnJ rok'un t ürerneleri clan Elçaninovlar Rus tahnn a hizme t etmis ve biiyük hükü mdar lara rmdan 69751 1467 yrlmda ve baska yJllarda rnalikene ik

öd ü ll e nd i ri lmi~lir"

(U RZN ,l;i-IV, s. 44 ).

Hiç ku~kusuz Elça ninov ism inin ternelinde Rus söz ü elçanm yarmaktadrr. Sözün man ast "Ele ts ~hr i nJe n c lan, EletsIi" (l.ipe t Vi layet i) de mcktedir (80, s. 163).

Alendrok 'un iüremeleri arasmda T ürkçe k ökenl i adiarm fazla ol mast . Elç anino v ismin in bile ad aptasyona u grarm~ bir Tü rkçe sözcü kten türcdigi ihtimalini yüriilJllege im kan veriyor . Pen etik de g i ~ iklikler hu sözü Rus lakabt veya özet ad hal ine geurmisur. Ke limenin kök ünü etkileyerek elcanin ~klîni kazandurrnstrr.

Nihayet, Alendrek ve Elca nin ismimn etim olojisi üzennde ara snrma yapmak gerekir. Ale ndrok adlO m teme1înde ku ~k usuz Türkçe bir sözcük muha faza edi l m i ~t ir .

Kökteki a h'all (ile r i. ön ) sözcügiine Kaza kça ve Si birya Tü rk di llerindc rastIamr. In· san w mdan canSlZ e~y a ad l Wrelen -dumg/.tlirig affi ksin i ilave edince "s ilah" anl amlOda ad olu~ur. " Bede nin ö n ktSlnl1l1 koru yan l lrh ya da va"lta" anlamlOda Tü rkme n. Kaz..1k, Karakalpak Ichçelerinde rastla lllr.

"N nrbc kovlar'm atasr Murza A bragim vaftiz toreninde n soma Îlya aduu alAllin Orda'dan Büyük Knyaz Vasiliy Vasilyeviç'in yan lna geldi kten so era

mali kane ile telti Cedit misrir. Hya'nm Dmitri Nar bcki n adl! og lu olmu stur. O'n u Ocrjava ismiyle çag lnn l~laf(h r. O'ndan Derjavinler nesli t ürem isnr. Dmitri Iliç'in rürcmel en olan Narbe kovlar Rus tah u na ço k bizmctlcrde bulunmus , huk urndar tarafm-. dan 705 9/ 155 1 yrlmda ve ~ka tar ihlerde malik ane ilc teltif cdilrm slerdir (URZN.}IV , s. 45), Akraba sülalel cr ik ilgili ge ni~ bilg i Derjavinl er'in sece reeinde verilmistir.

Burada N arbck ovlar ik Derjavinler'iu akraba hgl ve Onl arm he r ikis inin de Teglevle r ile o lan akrabahgr kaydcdil iyoc: Büy ük Knyaz Vasil iy Vasily eviç'in yamna Büyük Orda'dan M urza A brag im adh p lus gelmijtir. Vafti z töeenm den sonra O'na Ilya ad1 takl id i ve O'nun himayecisi Bü yük Knyaz'm bizzat kendi si oldu. Daha son ratar O'nu mü lkle öd üllendirdi. llya'm n Dmi tri , Narbek. Takint ve Yuriy Tegel ad h çoc uklan ol~ mU!jlur. Narbek'le n Narbckovlar, Yur iy Tegel'den ise Tegelcvlcr türe mi ~ ti r. Dm itri Narbc k'in A leksey ad h og lu vard l \ 'C 0 da Dc rjava lakahllll l3!jlYOrd U. O'ndao Dcrjavinier t ürem i ~t i r. Bu nes lin lürcmclcri Rus tahlJM hizmel el m i~t i r (URZN .}-V, s.

38).

Narbcko vlar nesl i,

~cerede n

de bclli o ldugu gibi Büyük O rda'da n çlkmt!j

Tü rk lehçd eri nin lI1e vcut sÖl.cüklcrinde a/Ulldilruk sözü ne rastla mlyoru z.

Ama bu söl.c ilgün Türk lchçderinden bir indc varl tg l kesindir . DolaYls ly la böy k ad ye af lïksleri n uy u ~ mas l yayglOd lr: -din g, -tirig, -d urug, -turug Ömcgin herhangi bir evd l hayva nlll ad land lrllmasmda bu uyu~ m a yayg lOdlr. Kek, at, e ~e k için Tü rkmen · ce btryuflfuruk, Karakalpak ve Kazakça'da /IlOuulld)'ruq , y ine T ürkmelll;e ag uzdur uk (aj,ilz He i1gilil yb... Bunun dt ~mda. bedenin korunm asmda kull anma Vasltas l olara k Özbc kçe soqo /durllq (sa ka l tara gl), Tür kmence gözündürüg (yüz ör tü sü) gibi ör-

M urza Abragim Nar bek'len t Ürcmi~li r. Hu lIdm ele mentlcri riitbcy i belirtiyor . Orda T atan 'mn ad l vc lakabl, O'nun O rda'óak i val iyeli, görev i bu isme aksol unm u ~tur.

Rus çarmm yamna hizm ctc gcl mesi ve Hrisliyanhk'l kabu l e lmes i he raldika i ~are tlcrÎ ile de tasd ikle nir. Na rbckovlar' m armaSlllda çar laCI ve haç , hilalin allma yc rlqtiril-

nekIer de vardir.

hur a ilclc rdc n ç l km l ~ asi l soy ad larlllltl uc vanund a ge tirilirdi . Eger bu rütbc soyau lnm önü ne ge tirilird ise, Rusça'uaki gos podill (bey, cenu p) SÖI.Üne den k gclir di . Soya-

Alunduruk SÖI.Û " nIm korUlu a vas ltas l, a lm h k" anlmm l ll~ t r vc lukap olarnk kull amlt r.

Elcu ninov isrni nin kökll ohm e/cal1ill (Elesli) söz ü " Y ll~lIJI.'j )'e r in i lJild irmc· J e" hi zl11ct ~u c r. Bûyük illIimallc Tü rkçc e/çi (h aberci , sefir ) sözc ügü Rus auaptas. yonu nuan so nra elcal1 i1r ~ck li lli a l tllt ~l l r (Dudag ov-I, s. 206 ). Ba~ka bir ihlima le göre

m i ~ ti r. Derjavinler'in arm aslllua ise alt I kö~e l i y tld lZ, orak ve hilal ~ek illeri vard tr.

Birinci mur za elemc nti Altlll Orda ve Klrllll hanit klannda

ya~aml~

olan mq-

uttlm ucvaml ilc gClirilirsc " kny az, prcn s " an latlll ka la tltrdl. Örncg in Murza Ibra him (Îbrahim Bcy) vey a ib rallim lII irze (l'rcns i brahi lll). Mi rza-lIIurza sözü karma!jlk bir keJimedir. Etimolojisi bundun öncc ki maddc lcrdc vc rih n i ~ti r (Budagov-II , s.

262) .

124

N .A . RASK AKOV

Narbekov ismi kannank bic yapsya sahiptir (Farsça nar-at/ar... ..eya Arapça SÖ1Û "bey , asilzade" anla rmndedrr. Nar ~'f' nu r elc me nne n kad m ve erk ek nd r olara k sik kullamhr. Narbck ov soyad r na rbek özel admdan ve rus suf liks i, • ov'dan t ürcmisnr: Na r + bek + 0 '1.

'25

Tü RK KÖKENU RUS SOYA DLAR I

109. BOLOT î N

NI,, ). Bek

"Bo lotinler'in atas r muu .a Kutlubuga Bûyûk Orda'dan gclmisrir. Va ftiz t örcuindcn sonra O'na Georg i adr vc r i l mi~ ti r. Gcorgi'mn Mihaylo Yurye viç adl t oglu vard r ve O'n u 8 010t diye çaglrl rlar dl. O'nun rürcmclc rt ola n Bolounler Rus tahtma

lOS. KARAULOV

hlzrn ct e unis ve hükumdar rarafi ndan 7004/ 1496 yrlmd a ve baska tarihlerdc malikane ile ëdüllendinhnistir (URZN$-IV, s. 50) .

"Karaulovlar neslin in atasr Yamgurçey Karau l vaütz toreninden so nra Sime on ad rm almrsur. 69881 1480 y tlmd a Allm Onla'dan Rusya'ya gelmisnr. O'nun og lu Ivan Karaulo v 703211524 y rlmda Büyük Knyaz Vasili loanov iç'in ya mnda valili k yapmqur. O'ndan türeyen Karaul o vlar Rus tahnna hizreer etmistir" (URZN -S-IV . s.

47).

Kara ulcv ismi Mogolca saruul; Türkçc ka roklll sö zcë g üede n türe mistir: "Koruyucu birli k, sa v3§la öo se rte n güzele n tugny" anlamm a gclir. Rusça'da kamul "bckçt" dcmcktir ûjal-Il , s. 9 1 vc ra slll cr- II, ~ . 194), Karaulovtar soyadr manaca Bckl emise v soyadma benzcr. Her ikisi J e harbi rutbed en dogmu srur. Seceredc Karaul ovlar Jl ~ mda , Yamgurçey Nesli'ni n tc mclin i ata n sa fus m da ad r ha urlauhr. 0 da k öke occ T urk soy unda gel mekt ed ir ve yam-

Bo lotin ismi nin k ökû belli degi ld ir. Birinci intim ale göre bu s ëz. Rus vitayet söz ü bo frux Igcveze, bos konusan) vcya t ottot Iiilinden türemist ir (Dal-I. s. 111), Bu halde soy adr Bolcrin degil, Bolot ov ~klini almahydr.

Süla len in ternelini atan muna Kutlu buga'nm T urk k ökenli cl masr, Bc loun soyad mm T ürkçe k ökenl i olmast ihtimalini ya rau yor.

Sözün tcmc li o larak ba /ra (topo r] kelimc sini alab iliriz . Bu sö z, tararca'd a "a"

ilk ünlüsü nün loyultcla ffüzü ilc ifadc cdilir: h > baita.

Görü ldilgil gibi baha s özündeki a scsi Rus adaptasyonundan sonr a tamk ûrlrk kaza nmrsnr vc söz bu sc kilde

d Ü ~lllü~tür:

Bolta . Daha soeralar hai k agzm da bu s öz

botot bjçimini ahr usur (> bultun). Balta ve Balraboy lakap lan

çagd ~

Türk Di-

iuréu sözü ne dayamr (J a gm u r dua cm]. YlJmgllr-)'al llll4 r s özünc ç agatayca. Polovel Di li, Uygu rca vc ba!jka di llcrde rast iamak mümkü ndür. So nuna ila ~·e edilen sanal bild iren T ürk a ffiksi -éll/cî e~ k i Rusça'ua ada ptasyona ugruyor ve y(y} > -~ey (-cey) ha lilli a llyor. Arak eu > Arakcet'I', Kavra éll > Kaznacey öme kierin Je o ld ugu gibi..,

söz ün kök ü bo ll ueg il, bolta olmahy dl Bolta sözün de n ise Bolot in soy au l türe m i~ ­

Karau lov lar'm n e silba~ l mn Yamgurh lakabl Klp<;ak (Poloves) süla1csinin nüma yemJcsi gibi ahnabilird i. Eski Türklc r araslll da lIIag/ar (büyücü1c r) yard!. Özel

nu söy lcme k gcrckiyor ki, yukunua da kaydcdildigi gibi bu aum Hk klslml mu rw

ta~l a r (\'ada tai~dyada /ai) yanh m l ile yagmur çaglTl yorJ ular. Belki de ~mguréî ve-

ya unun babasl bir mag idi ve zaneahm l da duradan

alnll ~ll r. .,

Karaul o v soyaJmm Mogol -Türk sözü kara wul (b ekçi) ke limc sind cn lûremesi her ald ika i~aretl eri ile de gösterilm ck tedir: ~ Kal kan üze rinde dö rl ayn saha vardlT ( Karav lov arm asl -N .8,), Ortadaki küçük sahada gÜll1 ü~ kalkan ~ k li vardlr. O'nu n üstünJ e at ülerinue bic silvari resim vardIr, Sag elinde klIlç, so l c1inde ka lkan vard iL Yub ml aki k mlll ll sa hauu iki gÜlllÜ ~ niJ:c ve ok , haç hil,"iminJe

yer1c~t iri lm i~tir,

Yu-

kan tara fa ul,"ar haldedir (URZN$ -IV, s. 47) . Tlim hu kaynak lar, Karaulovlar'lII ata slnlll harbî sanatla ilgi1cndigini ispai llyor ,

li'nde yayg mdrr. Bu ad vc laka p, 8 ulotinler'in Icme lini atana da verilebilird i. Bolotin soy admdan yo la çlkarak

~un u

söy leme k gerckiyor Ki, Ru sça kur allara göre bu

tic.

Ecdud m adm a ve Bolotin1cr'in tc mcli ni atan Illurza Kutlubuga'ya geli nec

~u ·

(cen a p) rütbesi manas ml ,'eriyor (bh. s. 153).

Kutlub uga özel adt ise kulll! (mud u) söz ünde n gelrnektedir. BI/ga (b ik» kldlu bug a ... (m u ll u b ik ) laka p!lr ve T ürk ha lklan arasmda yay gmd lr (Budaguv-II, s. 69).

Benzet laka plara rasllamak mü mkü nJ ür: Alp buga (k a h rn m a n bik) Rus adaptasyonundan sonra Al buga- Alabu ga halin i al m l~l l r. Büyük Qrda'dan gele n Bolol.i n alalarmuan birine bu ad. Klpçak süla1esinin nümaye ndesi gibi ta lLlabi lifd i ve Alun Orda.

Büyü k Orua nesil birliginin aUlm ta~l yabi IÎrdi.

Bo lotin lcr'in Ta tar kiiken1i uldugunu hcrald ika i~arellcri de ispatlama ktau lr: Kalkan üre rindc ki kLmlll.l sahaJa (Bolotin armas l-N, B.) T atar c lbise li sü vari vuru tr.

Sol laraftaki beyaz hit alln ilIc ri nde, cl inde ki g Umü~ kllJCI y ukaTl kald l rm l~ biçimdcd ir ( URZN $- IV, s . 50).

126

N,A.IIASKAK OV

lJO. TURGEN EV

Mom / (moso hga) s özü ik ilg ili el arak

" Iu rgcnc vlcr'm atasr nnn za Lev Tut gcnc v vaûiz t ör cnindcn sonra loa n adrm a hm ~ll r . Büyük Knyaz Vasili [oanovjç'm yamna Alim O rda'Jan gcl mi$tir. Lev Tur-

ge nev'in tonmlan Rus tah tma hizm ct c tmi$. büyü k hükümdar tarafmdan 1550'de ve

da ha so nralan mülkle öd ullendinl mistir. (U RZN,s.IV. s. 53).

Tur genev ismi kök ünJ e Turgttl lak abrm muhfaza etmektedir. Bu keli mc Mo-

goka

turg~11

sözündcn gelmek ted ir (hll.h. at "'..- eden). Bu söz, bugü nki Sibirya

Tü rk ag l.d armJ a aym rnanada kullamlm aktad rr.

Turgen « türgen) lakabr büyük ihtimalle gcçici manaya dayamlarak ventmistir vc hu ad r tasiynnm karaktcri ile ilgilidir (ça b uk öîk elenen, harsh), M urza Lev Turgene v Alt m Orda asllxadelerinin önde gelen simalarmJ an clmusur tb kz. s. 153).

IIl . l\f OSOLOV "Mc sotovlar'm atas t murza Axmet vaûiz töreni ndcn so nra Martemyan aduu k arde ~ i murza Merdula t He birlikle A tun Orda'dan gelm islcrdir. Birineile r-

alrms ve

den Mosolovlur, ikincilerden isc Tarbeevler turemisur" (URZN$ -IV, s. 55 ). Malikanc ile tehif ed ilme lar ihi secer cdc 7064 /15 56 o larak göstcrilir.

Mo:mlov adm m Türkçe köken li o lmasll1da ve

kardc~inin

k u~ku

yo ktur. Bunu. mur7.3 All;mct

Altm Orda'da n aynl ma olmalan da iSJXl thyor.

Tarbccv ism inin Türkoloj ik analiri k.olay o lsa da. 11osol ov ismi biraz karanhk ta kah yor. Mo:w /-moso/Iga-mo slak (Fasmer-II, s. 66 1) sözlerine Rus lehçelerinde ~ u ma nalarda rastlam r: Büyük, ka lm kem ikl i, dairevi kem iklerden bi ri. Yarosla v Vilayeti'nde "'oso/-moJO/lga sözleri " xollOllY prasol" manasmda kullamhr (Da l-Il, s. 349 ).

11k o lara k, lIIoso f-moso/lga ·m os/alt. sözlerini k.ökenlcrine d3yanarak iki fark.h klsma aYlmi:lk gcrckiyor: Birinci klsma " pu prasa" ka, XOI~ O llY pra soJ, pt' rt'kup~ik "olsta " (Da l· II, S. 349) anlam lan m t a~lyan /I1oso/ (moso1rga) söz lcrî nî, ikinci klsma ise " hii yiik , ka lm kt'mik, arka hel ke mij;Î, k u ~ ga gas l veya klmat kellli j;i" (Da[11, s. 349) anlllrnlarl ta~ l yan fl/uso[ok_moslak ·m o.wltjitsa-mosolilla -moso!lga s6zle rini aylftllak gerekiyor.

TORK KÖKENLI RUS SOY ADLARI

~unu

söy lcmek gerekiyor ki, o nun Rusça'daki " pop rasayka" manasi XOI!jOH,{ praserlakabr ilc " klos t" ahp saranla srkl sekildc bagluhr . Büyük ihtimallc sok aklard a dol~ml~ ve ahuak iç jn dost aram l~­ 1Ir. Sonlan isc unu seumsor.

Bu mariarun. K uze yban Rusya'da (Yaroslav. No vge red . T ver vilayet lcrinde. . ve Novgered ticaret ~be ke si ile d irekt ilgili o lan vilayetlerde) yer euni~ olmast d ikkal çckic id ir.

Bu sözün kökü T ûrkçe miisü/ (seru la n, Istenile n} keli mesidir « Ara pça mes'uL). Sözcuk rnanas t dc gi ~meden Dogu tikearlan arasmda kulla mhr...

Baglmslz tnoslak-mosolak:-mosohjitsa -maslina -mosohg a söz ünün kökeni nde daha öncele ri kabu! edildig i gibi (F. M jk lo~iç ink:ar e llll i~l î r.1 22, s. 429) T ürkçc mus luk (ka bm sa p t] sözc ügu yatmaktadrr. Bu ise tam olarak kusfarm kanadmm eg intili yeri ni hanrlatrr. Dolayrsryla Mmul lakabt M osulov soyadmm temelin i olust uruyo r. Yukanda g östcrilcn s özden türetuistir. Uçü ncü s özden kesi nliklc mosut-mosit (bir yere tesllm ed en, iki nesn eyi bb-lestlrcn, bh-lcst ir lcl) keltmesin de n turcmistir.

Aym zamanda bu s öz Türk iye vc Kmm'da yol hizmcrlcri ilc ilgi li bir terimdir. Tarihte " su llanm veya har nn em rlylc yola sa hnan al veya d eve" anlarnma gelen' ma vsai kelime si de kullanrhmsur Ibudagoc -Il, s. 264).

T ürn bu sözler ve ma nalan Arapça bir köke sahiptir: wasala... 6'd i~mek . gel. , mek) veya o nun bir lurn wassa la ... (yo lcu .d me k. gönd f'rmek, aracl ulmak).

Moso/ < Masu/ lakab l sah ibine yapllgl i ~ dolaYls lyla \lerilm i ~ti r. Büyük ihtimalle bu lakap Mosolo v soyadmm kökünu olu~tunnu~tur. Oelllek olu)'or ki, "'J asalov ve Masalsky soy ad lan da a)'m köklen gel rnektedir (URZN$. VIJ, s. 127 ve J, s.

13 1).

Mosolov ve Tarbcev ncsille rinin ternel ini atan mu r/.a Axmel ve murza Merdulat'm isim lerinc gelel im. Ahmet, Arapç a ahmad... (yüce. k utsal) k.e limesine da yamr. Bu ad Tü rk-Arap sö zü a/flir... (p re ns) + da wlal... (zen ginlik) kel imeie rne dayamr. wZe ng in ve seçkin anlam ma gele n Mcrdulat « aR/ir dawla t) özc l a<1I çagda~ Tü rk di linde yaygmdlr.

Mosol ov Jar sül alcsinin " yol hiuuetleri ile m üna seb et i" heraldik a i ~arct1cri ilc de bclimlenmi~tir: Diagona l biljirnJc ikiye böJ(jnmü~ ka lkanm sag laraflnJaki ye~ i l sahada kö~cri YIJdl? j~ lenlll i ~tir. Sol tarafla ise boyrlUzlan yu k3f1)'1 gösleren a llm hilal vlIrdir. Kalkan ln ortas ma horiwnal biçimdc g ümü~ bir klllç y crle~tirj[m i~ tir.

A ~ agld a k i klrllllZI sahada ise alllIl nal ~ c k lî vardir. Nahn orlaslllda ise ~e be k e bulunIIwkladrr (U RZN~ - I V, s. 55).

,. .,

128

N.A. BASKA KOV

Krhç, sc kiz kö~ l i yrldiz 'Ie hila! bu arrna nm Dog u ile iJg ili o lJugun un ispandrr. O rtasmda scbckc olan nal isc onun yol hizmctlcri ile i l i~ k is i n i tasdikter.

112. ALEEV ~ecerc .

70881 1580 yihna air ola n sulale ilc ilgi!i çok krsa bilgi venyor. gen i ~ bilg jye senraki malumatlarda rasllayabiliriz. Secerede iöy le yazmakta; "v ledimir Neg aev , A lce v'in ogl u 7 103/ (URZN~ - IV.

s. 58). Alee vler ile ilgili nisperen

TURK KÓKENLI RUS SOY.... l>L.ARI

129

tarcà'da..bula t ay m manaya gelir. iki komponenuen olusan özel adla r Türkçe'de yaygmdrr . O megin Karaka lpakça'da Jnndaulet, Jangau. Dcsniyaz, Dostnazar vb...

Dihje dz-z tcluffü züne gcfince ~ U IlU kaydetmc k gcrekiyur ki, bu hal Talarea için knrakteristjknr. Ö rnegin Zalyaleldinov < Dja malcrdin ov soy adla n. Arapça diamal addil/-Djemalettin öze l adl (harfl manada d inin güzt lligi)...

Niha yet, Zenbulat ov scyadr dEmi Ikalp) + butat + Rus suffik si -c v > Dj anbulatov . Tatar adaptasyommdan sonra Zcnbulalov,

1595 yûmda mescrya ntann srrasma desyatin ler gibi yaz slmrsnr. Onlar boya r çocuklan s trasma dahildirlcr ve hizmcllerine kar~lli k lufdugu vazife geregi dairni rnaasla ödülle ndirilrnls lcnj tr (URZNS · VII, s. 3 1).

Hera ld ika isaretlen ~u n l ard n ; O k ve kihç annamn sag tara fmdadrr. Bu ise Ze nbulatov sülalesinin Tater kökenli oldcguuun ispand n .

Soyadmm enm olojis i açrknr. Kökünde Arap ozel adr Ali > Arapça ali-óli ... (harli rnana st bûy ük, y üec) muhafaza cl mektedir. Bu ad gene lolarak ls jam'm ~ îi li k me sbebi ni tems il edenler ara smda yaygmdrr . Bu ad Hz. Muhamme t'dcn senra ki dörd üncu halifcnin adrdrr vc Ali aUl pcygambc rin scrc fine venliyor.

114, TiMA~ EV

Alee v scy ad i Ali s özunde n türemis tir ve Rus adaptasyonunda n so nra Aliy.

Aley e isim olugu ra n Rus suffiksi -ev :> Aleev...

Alee v ncvlinin Dogu köken li oldu gunu herald ika isareûen de tasdiklcmcktcdir. Armanrn onasmda. yukan tIogru ge ri lm i~ bir yay ve ok ~e kl i vardi r. Aynca gümüt hilal vc allm klhç ~c kîlleri ile süslenmittir.

113, ZENBULATO V NZenbulatovlar'm atasl Ivan O tc~e v Zenblilatov'u n oglu iyi hizmctlerine ve Mosko va'Yl müdafasma kar~lhk 709611 588 Yl hnda malikanc ile tellif cd i l mi ~ tir. Du sülalenin lürcmclerindcn birçoAu R us lahtlna hizmet e tmi~ ti r ..." (U RZN~ - IV, s. 65).

OIC~ V

ve Zcnb ulatov soyadlan kcsinlikle T ürkçe kökc nlidir.

Ole~cv

soya d l

Ote~ öze l ad rndan tü re m i~l ir. Kal.akça "e karakalpakça'da Öre[ (7, s. 775) ve aym

kökten gelen aJlar vardlr: Ölt'Xan., Öltnijaz. Öltmurot ,ob. Bu ad iki ko mponenucn Dirincisi olan öu< Arapça ata ... (hed iye) Klpçakça'mn özclliklc rine uyularak adaptasyo na ugram l~lI r : öle. ikÎnc isi, küçültme afliksi -us/-ip-/ > Öte~ (ha m IlIllll11SI arnlllgullclk ) + isim () I u ~t ura n Rus suffiksi - t V > Ote~ev.

olu~uyor:

Talar köke nli Zcnbulatov soyadl da iki komponenuen

olu~m akl ad lr.

Birin cisi, é ve dl, S-l ve scsli $'-Z' le!alTüz halle rine lasllanlr-22, s. 29), dld,,:> dzen > Uil . Ikincisi, bulat < Farsça pula!... (po ja t. klhç ) KJpçakça'da adapl asyona lIgraml ~llt. Örnegi n Ta -

zeil < Farsça dlan... ()'ün 'k), Talarea'da adaplasyona

u gram l ~\lr (0 aglzlarda

Timaçev süla lesi He ilgili olarak, sccercde sade ce bu sülalenin atasmm 7 1221 16 19 yrhnda mülklc teltif ed ihncsi üzcnne keyu vardrr (URZN~- IV, $.75).

Eger soyad r -ev tIcgil de -I" ckiyle bitseyd i, Ti m~c v soyatIlhlli Tim osa ~rkek özel ad mm aziz leme varya nund an ortaya ç lkuglnl ihtimal sayabihrdik. Tim as kesinlikle T ürkçe'dir. O'nun etnonimi olarak ü ç sözü öme k g êsterebiliriz . Tijlliää-ttymäc (ruaksat) kökü < Farsça ti)'lIIiidz ... Kr pçnkçu'da adaptasynna ugrayarak ti)'ma; halini a I Ill J ~Il r. Ti y m a~ özcl ad ma Rus suffiksi ,('v ila vc edil irsc Ti y masc v-ri m a ~c v s~yadl orlaya ç lkar.

Tima~v soyadmm kökü olarak liilden lüremi ~ ba~ka bir erkek özel adml tIa la kd im ede biliriz: Tüy (ba gJa ma k)+ i~ in \'eya faa1iyetin sonuc unu belirleyen affiks nklime:> Kazakça lüy -me, Ta tarca tUJmä (d ügme) + azizlcmc fonn a ll a flïks _p.yp_ il· Bu eklere s ik sIk T ürk Jchçelcrinde, e n ço k da Talarca'da rast!tyoruz: :> tiiY' lI1e-1 (dü gme, dü gmecik), Diger Iel1çelerde isc fazlaca rastlanan ~ u ~e ki l1 e r i vard ir: y-u veya i-ü. Tuy-ma ·p lij -me-/ sölcügüne tIiger IchçclcnJe de raslhyoruz. Örncgin AItayea'da Torcu -Torçulay (d üg me) kadm özel addlr. Bu etimoloj ide Tim a~v soyad l Klpçak, Nogay, Talar kö küne dayanma kladlr : Tü)'-mä~-tl)'mi4 + suffiks -ev < Tim a-

",.

Nihayet , Tim~v soyadlntn nispeten daha inamhr etimonu Tatarea t ll....I IU1/ sÖl eügü d ür. < trl w (dolgulma k) + hareke tli ad aflïksi ,ma :> tI/wil/a (a k ra ba ) +ay m afliksin azizleme ~e k l i -i/-1IH /-ii :> IUWJ/lUI. Bu ise köklür ve bundiln ç agd a~ Tatar soyad l Tllma/ t v türemi ~l i r. Rus adaptasyonundan sonra Ti m a~e v haljni alm l ~ ll r.

Tima~ v soyad l ile ilgili yürütülcn üç tlimo loj iden birinciye da ha çok inaOlhr . Ikind etimo lojiyi kuvvellc rH.I iren erlek özel adlanna, kadln \'e çocuk lakaplan na

p N,A. RASKAKOV

130

Nih ayct, birço k Krpçak dilin de . mc scla Kaz nkça'da

sIk rastlarur: Tij)'lIIä~ -Tiymäi. Üçüncü ctimoloj iyi desre kjeyen argumen t d uda k scslilcriylc rcla ffuz editen tntar soyadnlu: Tumas cv.

131

TÜRK KÖKENLI RUS SOY ADLAR I ~u

•

fiil kökün e rasthyoruz:

Bekit < bek et (harf l manas t be rk it mek). Du kclirno Je Bckctov soyaduun otusmasm da etkili elememlerde n biri olabilir.

115. BEKLW;iEV 117, GORCAKOV "geklesevler cski ve soylu bir nesilden gelmekted ir. Nesfin tem elini atan S levan Semcnov iç Bck lcse v 7197/1619 yrhn da dvoryanlarm listesinde boya r çocuklen-

11111 srrasm a yazrlrms ve O'na ycrilmaas bag lanm l~ tlr " (U R ZN~- IV, s. 80).

Bcklescv, Beklemiscv adr ile ayr u kokten gelmekt edir (URZN$-IV, s. 36).

Bekie fiili söz konusud ur. Tü rkçe'de bu sckle "hag lamak, tasdlklemek" anlamlannda da ra stlamr. Aym manada Kaznkça, Karakalpakça ve Nogayca 'da da relaffuz

"Gorc akovlar'dan bir çogu Rus tallium dvoryan cia rak hiz mct cu ui s, çcsuli rüt bclc rlc yücelrile rek 7 130/ 1622 yrhn da ve baska tarihlerde mülk le telrif cdilmislcrdir'' (U RZN .}-IV, s. 85) .

Gorcakovlar ile i1gili

~u

aynnuh hilgiler , Knya z Gorcak ovlar'a uit bask a bir

ed ilir.

secc red o verilm istir. Heraldika isaretler ine d ayanarak, her iki halde de aym sulaler un s öz kon usu oldugu karanna ge lebilir iz. Bu secerede gösterili yor ki, Knya z Gorca-

Ya prlan i~ ile ilgili bek lemes i veya bek./ew; (bekçi) gibi dey imle r lakapl arm otus mas ma scbep olmus, gcklcmiscv ve Beklc scv snyadlan böyle laka plurdan t üre-

kovlar'm nesli Çernikov Knyazlan'ru n neslinden gelme ktedit. Çcm ikov Knya zlan isc kö kcni ni Rus top ragma Hristiy anhk'r gc nr cnlc rdcn biri olan Büyûk Knyaz Vladi -

mis ur, Bcklcmis cv soy admm cti moloj isi daba öncc ya prlnusur (bh . n. 102, s. 147).

Beklcse v soy ad r da kökenindc ayru flili muhafaza ede~: Bekte (bekçl, ane htar) + Türk lehçelc rinin Kipçak grubunda (Poloves. Nog ay, Kazak, Tata r) hareke ut ad bildirc n -IV affi ksi > bekte w (kor u m a, ko ruma mmnknsr, ana htarla k itl cmek )+ sanat affiks i -~Î »beklemesi (kor uy ucu, hekçi) + isim olus turan suffiks -ev. Eu anlayutan Rus ada ptas yon una ug ra rn l~ B ek lc~ev soyad l türem i~ti r.

116. BEKETOV "Be ketov sül ales i'lldcn birç ok lnfl Rus tah tllla zedegc n hil.rnetinde bulun mu~­ tur. Çe~ itli rütbe lere sahip olm ll~ ve hü kümd ar tarafllldan 7 129/16 21 Yllmda ve ba~· ka tarihJerd e mülkle ödü l leJJ u i ril m i~l ir " ( U RZN ~- rV, s. 84).

Deketo v soyau llllll Rusça beke t siizü nuen lürem e ih timali varulr. Sava~la koruma mmtlkaslllua görev li küçük tug ay (Dal-I, s. 80-8 1). Bu kcl imeye ink llaba kadar ki Kazak lugay lanmn ten nin olojisinde rastIamak müm kündür.

Deket ov soyaJlIl lll nispeten da ha inam!Jr kökü olarak heke t kcli me sini a lab iliriz. Bu söze Hi ve, Hoka lll hanhklarlllua, Buhara Emirligi'nue XX . am n ba~ l an na kadar rastlarnak mümk ünd ür; Beketkä ... (p rcns lcrin ügretmc ni). Bu saray rütbesi Bckctuv soya d lmn tc mcl inÎ ol u~ tu rabi l i rJ i : 13eketov < bekel (kä) + Rus suffiksi · DV. Ba~ka bir ihtima le göre kijk , Arapç a ba:xL (ta lih, m u lluluk) kelim csidir. Bu sö z Klpçak lehçe leri ndc, özelliklc l'atarca 'Ja adapt asyon sonrasi ~u hale ge1 m i~ ti r: Bäk it-bak et (RaJloff-l , s. 1576). Nogayca'da erke k özel adl Beret vardlf (68, s. 485).

mir Sy vatoslavoviç'tcn alm aktadrr . O 'IlUIl oglu Büyük Kny az Yaroslav vladimirc-

viç, kendi og lu Sv yatoslav Vladimiroviç'i Çcmikov'a tayin ctmistir. O'nd an Çernikov Knyazlan türcmistir. t ~te bu Büyük Knyaz Svyatoslav'm, knyaz Mis tisla v Kracevs kiy adh loru nu vardr. O'nun da knya z Ivan Kozclskiy adh toruuu vanh 'Ie O'n dan G oreek Knyazlan türemist ir. Knyaz [van Peremisskiy Gorcak ov'a BÜYUk Kny az iv an Vas ileviç tara frndan 704 7/1 539 yrhnda Kar açc v schri hediy e cdilmi stir.

Knyaz Petr l vunov iç Gorcakov 707R1J570S11mda zedegeIl boyar çoc uklan Iislesine Yallhm~t l r (U RZN~ -V ,

S . I).

Nihayet, Gorcak o vlar'm ~ecere sinde iki soyadl ve iki lakaba rast1Jy oruz: Karncev skiy (Karaçev ~ehrinden olan) ve Gorca k > Gorcakov isimleri bize göre Türk kö kcnlidir.

Knyaz Mistîslav Karaçc vski'ni n birinci laknbl 'Ie Gorcnkov 'a hediye edi len Karaçev ~c hrini n adl birbiri ile i 1i ~ki l iu i r. Aym kök e sahiptirlcr. Bu kök, Klflm talarcasl' nda rastl ana n karaçu (sa d ik h izm et çi) sözcügü o lab Hir (Budago v). Cart/çu rüthesi Km m'da kanuna göre gen el zedegen ncs linc veri liyormu ~ . Aym ~ckilJe M an'a yakm ola n her kese bu aJ veri l iyo rnl u ~ . Birb irinde n farklandl rmak için Klflm beyikara çisi ~ckli nde adlandlfl hnJ~ lard lr: Ulu gararu... Bu söz ün ilk manasl klli sözü ne de nk ge lmc ktedir 'Ie "hizmetçi, kü le" anlallll deg i ~m c z (BlIuagov-II, s. 45) . Su siiz k u ll a ml m l ~ ll r

aym 1chçeJe "slglln" ma llasmda da Do laYlslyla Kara<;ev lürem i~

~ehri lli n

olabil ir. Bu ise Karaçcv

(Buuago v).

adl ve Karaçevskiy soyadl kart/ru rütbesinden

~ch rin i ll

sahi bine aittir.

"

N .A . RASKA KOV

132

Kuçkulu b ir ha ld ir ki, Oorcakov soyad t Rus vilayet siizü goree k [poluge tm m

pe rsic a rla ) kefirnesinde n turerni\tir veya " ya ba ni gorç itsa" (pol ugo num hidropipet-Dal I, s. 384) ismi ona ternel o l m u~ lUr. Gorcakovlar'm ~cc resi gëster iyor ki, onlann nesl inde T ürk unsu ru yer ajmak tad u . Bu isc yukar jda ad . geçc n Misti slav Kara-

TÜRK KÖ KE NLI RUS SOV ADLAR I

Hcra ld ika isaretleri birinci ihtimali ispath yor. A nnarun sagrn dak i yei il ala ada yc r a lan g ü m ü~ ay resmi nin drsmda apgldaki gümü ~ renk f saha üzc rindc söylc bir rcsim vardrr : "Nefur ilc sag lara fa dogru y üzcn arap lorkada ". S iyah dcril i aJa m rcsmi Arapov nesl inin rcmcli ni aten i<l hs m genetik uia rak s iy:!" dcrüäcrdcn olJuguliu

çe vski'dir. ~eredc Gorça k lakabma rastlandrgma g öre T ürk kokenlidir.

isparhyor.

Go rçak lakabmm iemelinde ko rçak-kurçak sözlcri yaunaktadrr: I. "Sta tu ka, ku kla " . 2. Çok yü ce, 11k manasmda Tat arca'd a rasth yo ruz. lkinci sme ise Uygur-

119. BULIGiN ~cccrcde sadc ce 7 15511647 yrlmda mülkle telrif cdiklikjcri bilg isi vardu

ca'da ras th yoruz. Laka p ise her iki kay nagm esasmda türeyebilirdi . ~ ü phcsi z Gorçak lakabt

« korçek...) vc Karaçcvskiy «

133

karaf u..l:arawf u)

scy aih aym kökc sahiprir: Karaçu. Burada küçühme alfiksi -ak vasuasr ilc birtakJm dc g i~melc r o labilir. Bu durum yeni bir kök yar anr : ga raç (u ) + ak: > ka r (a) çag > ka raçak _ gorç ak gorç ak. Bu lakaba · ov Rus suffiksmin ilavesiy le Gurcakov soyad r

ortnya çrkar.

118. ARA POV Arapo vlar ile ilg ili olarak sece rcde sadcce mülkle teluf edilmc tarihi gös lcr il-

mc ktcdir: 7 136/ 1628 ( U RZN~- I V. s. 9 8).

Arapov soyad mm lemel ini arap söz ü ol u~lU nnakladlr. Ru sça'd a ~u ma naya M

gd ir: "S lcak ül kclerin siyah derili insa nlan. zenci (Da l-I, s. 21) . Dol aYlslyla sözün I:e n~ze. )'a la nel anlalnl da vard ir (Uia kov-I. s. 53).

Bu keli meler arap sözü ile aym kökcnc sah iptir . Ama fonchk oIarak arop ve a rab sözleri Rus tel affüzünde far klam r. Bu farklar nispelen sonraki uöncm lere aitlir.

Sözün Rusça'ya ilk geçligi tarihi döncmde b ir halkl n ismi gibi kullamlml it lr. Çün ki

(URZN~ - I V

s. 105).

Soyedmm k ök ü o lan bll/lgu- bufdiga kchmcsi, Rus al1 lzlar mJa i U manalard a

kutlamhr: I. Kütilk , sumalla nnug od un. 2. G lr d m, goha. 3. Yetenc ksiz, chail, terb iyez (Da l-I s . 14 1 ve Fas mer-I, s. 238). Bu mana larm hcpsi Aum Orda T ürkçcsi'n dcn be n imsen i lrn i ~t i r. Bu kclimcyc es ki abidele rdc vc ç ag d a~ T ürk lchçcler indede ras tlayab ilinz: Belga, ynni " UlUIl hrnakh parma k , çek lç" (Rad lo v-I'V. s. 1500 ) ' vc bo tdag (parrnagr ele ba ~l am a k için ip , ki hç efesl). ' Bu sözler eski Rus Iakaplan nda m uhafaza c d i 1rni~tir : IJuh;;u-llu /aga (Vrerncnnik, s. 268). Gcçic i ma nalnn: Koyun, k ü t, ka yusrz, ea h il, tc r hiy esiz...

T ürkçe ve Rusça'ya ya km clan Ic nctik bulcsi mlcr: LJuliga-buhxa-bu faga . buldlga ve Tü rkçe'deki batga. batdag sözcükleri hu sözlerin aym oldugunu ispath yor. B ullga kelimesinin kö künde T ürkçe bu iglij fii1inin olmasl ihlima li vardir (b ilJ ü k, ~ ~ man oImak ). Mot.olca'da oblxi (cle gclmaz, J d cnksiz. ca hil) ve genel Rus vilaye t sözü bU/lga·buldlga (k o)"u n , k obud, ea h il. a nla ma z· Dal ) kc1imelcri vardir. .

Nih ay et, Bu lugin soyadr Ru sça bu/lga kelimesinden liiremiitîr ve Tür kçe'den ah nmli u r: < balga. adaplasyo ndan sonra bul (u) ga . Lakabm ilk kötü manasi " ca h il, klit. anla)"i sIZ" + isim ol u~IUran-Qv su ffiks i > Buh gin .

Slavlarm Bulgar lar vc bu elnonimi lai lyan Araplar ile ol.:m licari ilii kilerindc bu keIimc mü him ro l oy naml~lLr. A rap

«

Ara b) sö zü Rusça'ya ilk Mce atIaplasyon a uy-

gun biçimde g in n ii tir: A rop. Bulgarlar vas llasl iIe giren kcl irne "slen k ü1ke nin siya h a da m ." anlammda k ullaOl lm l ~l l r. Daha sonralar ma nasl gc ni ile m i ~ , zcnci le re de arap de n i l m i~t i r. En son dönem 1crde kel imenin iki varyanll fonn al a~lIl1~tl r: A.rap vc a rob.

Arab ov soyadl sülalcnin atasm a ya siYlIh dc rili oldug u için (Uüy ü k Petf(J'null a r ab,. Hanllibal'lIl lakabld,r) ya da " d ola lld me l" oldugu için (iki nci ma nasi) \'eril m i ~ olabilir. Lakaba isim lq liric i Rus suffiksi-ov e kinin ilavesiyle Arapo v soy adl lJrtnyn çlkm li llr.

Bultginlcr'in Dogu kökenli o ld ugunu ann,m m üzerindck i haçvari gümli.!j klho; ve iti uçl arl yukan YÖllel mii altm ok rcsim leri de ispalllYor.

120. APSEÎTOV ~ecc re si l1d c

7 17511 667 Ylhn da mülkle te llif ed ilme tari hleri s . 118). Soyadm son unda ki ·m' ckini kaldlnfsak geriyc Ap seil özc l adl knh r. Bu. isc T ürk (Am p) crkck öze l ad. Abu-Scy id'in Rusça'da ada ptasyona u gram l ~ halid ir. Onu n ise iki kompo nen ti vard ir: Ahrl « Arapça abu ..., baba ) sa'id (... Arapça alIaI', hey). Ab ll-sayid u y u ~ ma s l , ~i fa hÎ k (] nu ~ rna slras mua Sik Sik kisalllllr: Abseyid > Al'u it + (IV > Ai'seitol!.

Apseüovlar'm

güstcri l m i~ li r ( URZN ~ - I V ,

NA \lAS KA KOV

134

Apscitovlnr'm Türk kü kenli old ugu bu sülalcnin arm usmda da kaydcd iliyor:

TÜRK KÜKEN Ll RUS SOY ADLARI

,] 35

122.0G ON-UOGONOVSK iy

Sag tarnftuki klr111I 7.1 sahada gümûs 'I'ürk calmnsr sultamn krymetli taslau ilc bezen-

misur.

121. U lJ R N A ~ E \'

E u sülalenin krsa scccresindc, Bumasevlcr'in 7 17611 668 yrhn da ve baska ta-

rihlc rdc üSllendigi gö rcvine görc rnaasla telt if cdihnesi kaydcdilmistir ( U RZN ~-IV,

s. 119).

Bum ascv ismi, Kazan Tatarlart arasmda fazlaca yaY llm l~ soy adlanudand ir YC bundan dolay r hu sülale nin Türk kökenli old ugunu ispata gerek yoktur. Üze riud e d urucak olursak, nis peten inamhr ola n A.M. Sells cv'in ctimolojisinc mü raca at ctme fiy iz. 0 , soyaduun Tararca'da "bekaf" anlarr una ge len bum as (78, s. 137-141) sözün e isirn oJu~t uran -ev suffl ksinin ilavc siyle ortaya çl kllgltll ilcrt s ünn üstür .

Söz üu {mllla,I' manasmda kullamlmasma Talarea YC aglzlllrJnda ras tlay anuy oruz . Dolasryla Se lisev'in etirnoloj isi ken din i dogrulaymm yor.

y , Sin keviç, "Tat ar k ökcnli Polony a SoyaJ lan" adh incelemclcri nde (127, s.

457- 473) B urnak soya duu lukdim cdiyor YC hu sözü iki krsma aymyor: bnrun vc aq (lJeya z), Birli ktc tclaffüzler mdc n Burunak » Bumak sckli ortaya çrkryor. Bumasev

"Po lo nya kralla nn m belgeler inin ispatladrgm a görc Ogon-D ogonovskiy sülalcsi, Sm olcnsk iy zedeg en silkiudcn türcnustir. Du nesfin birçok üyos i köy sahibi 01musr ut . Ay nc a Rus tahu na vali fik ve baska yuksek görevle rde hizmet e tmis . hûk ürndar tarafmdan 7 1761J66 8 yrlmda vc baska tarihlcrdc rnalikene ile telrif edilmislerdir" (U RZN $- IV, s. 122).

Ogo n-Dog onuvskilcr'in secc rcsi ndc Onlar'm kökcucc Po lonya asilzadclcrinden geldigi gös teri lsc de , hu sülulcnin Tiirk kökenli oldugu kesind ir. Soy admm kom-

poncntlcrinin çok manah cimast ncdcniylc incclc nmcs i sunsmda birtakun zorluklarla karsshyoruz, Ogo n isminin k ökündc e n az ü ç Tü rk SÖ7.Ü yann aktudu. Bur ada Rus ça ogon (Da l-I1, s. 64 4) veya "hayvnn kuyrugu anlammdaki ogon, og onka, ogonok kelime termin varhjj t s öz konusu degild ir (Dal- I1, s. 646) .

So yad mm ilk clc mcn li ola n Og on ismin i Türkçc köken1i hesab etmcliy iz: ügçagda~ No ga y-

rün -iixgölI (bûyü k, yû cc) . Bu sözlc re Krpçak lchçelerinde, örncgin

ca'd a ras tlaya blliriz. Nogaylar, bir zamanla r Alun Ord a'nm et nik lerkibi ne dahildiler.

Adt gcçcn elem ent uym zaman d a Tür kço'yc air ed ilebi lir (tan rt) : Ogan-ogon (Budagov -I, s. 140). Bu kclirncyc ona ast r Tiirk ede bi dili nde rastlamr. Bu d il A na-

soya dr da bu prens iplc t ûremis olabilir: Burun + oç-as (k üçü k , zay rf] b i rle~mi ~ burIW aç (k üçü k bur'unlu] tabirini o lu ~turabili r. Rusça -ev suffiksi nin ilave siylc Buma-

dolu . A1tm Ord a. KlJ"J m vc Kazan hanhk larmd a gcnis yayrlrrusur.

~ev

Orda'nm cde bi ve

suyaJI ortaya

ç lkm l ~trr.

Burna~e Y isminin kökü ularak ikinci ~a h l s emi r fom las l ti il bllrna~ (önlcme k,

Ogon ilave ögö n (ta r ifli) , ör-ög (t a r if ctm ck ) fiilimJcn

gon-D oga n,

~ekli: lJurna

ilgili ola bilir.

BI /maf fiilindcn 1üreyen ikinci ~ alllS em ir-a rzu ~ ekli üzel ad m temeli ni ol u~ ­

turabi lir. Rusça'da Vpryagay, Boday vb. (bkz . s. 41).

L. Uspens ky' nin takdim enigi eli moloj iyi geçcrsiz saYlYoruz: Talar soy ad l I3l1rna~ev < Jngilizcc /Jurness (27, s. 567), Bu soyadJ Tal arla r arasmua yaygm oldu -

gu iç in onlln i ng ili7.ce'den a l llll m~ olmasl olanakslzdl r.

Hcr ald ika i ~arcl leri bu siilaleni n Ta tar köken!i oldug unu ispath yor : A rmam n a~ag l kism illdaki klnnlll sahada boynu/.l an a~aglYI gösterc n pirinç hila l ~ek l i vard Jr (URZN$ -IV, s. 119),

vc A ltm

Tiirkçesi 'nde ço k yaygmd lr, karakte ristikt ir.

Soyadmm ik inci klSTlll Dogon ovsk iy isrnine geli nce ~lI n u söylemek gerek iyor ki, onun kök ü Türkçc dogall-dogon (Budagov) sÜ/.cügiine day aOlT. Tu rk ismi 0 0-

öne geçme k) gös terileb ilir, Rad loy'a gUre bu mana b af/III kük ünde n türemi~t ir (il k, ilk iincc, tc ze e)+ a aftiksi , riil kökü yaratan "~ affïksi ve fiilde n yar atll an ikili za{og

> burn n ~ (aee1c etmek, ön1cme k) .

konu~ m a

lü rc m i ~ li r

"d ogmu~ , ya ratl l ml~"

(örncg in günq ve aym dug masJylll ilg ili) fïiliylc

Nitekim, Ogon-D oonovskiy soya dmm kükcni ilc ilgili takd im cd ilen vcrsiyo n saY1SI isleni len kadar olabi lir. Dizc güre inandlTlCJ say llan Tlmayen eden muayen ed ilen arasmd a, muaye n edile nin dogon (sok ol) manasmJ la ~J m aSl(h r. Sokolun iiç m uayenede n, cp itetten birine dayanmas JdJr: I. Üyrö n-ü ygün (biiyiik, uUll1etli). 2. Öi!ÖI1 (ta rifli ). 3. Ogo ll -oga/! (ta nn ). So nulJcu h alde ogon dogun (u) uy u ~ m asl "/an tl, lal! 11

svkolu " anlaml ndad lr.

Kar tal aVI T iirklcr 'in en iinlii ge leneklerindendir. Kartala vcrilc n epitetlcr ço k yünlü olmu~l ur. Ügrön-üi!gOll (hü)' ü k) , ögön (tarifc layik) vc ogoll (la n Tl) epitctleri, a/a dogatJ (k iiçiîk kartal), ak dogwl (beyaz karlal ), c 'akur dogllll (lJoz-m a vi

"6

N .A. 8AS KA KO V

ka rt al] epitc rlcri ile birli kte kendin o yer alab ilir. nu d urumda süla jcnin temclini atan phsm soyaul karta l anlammdak i Inkaptau gelmc ktcdir. Binnel tara fr togan-c/Q 811nIOg01I-clog ,III- tugmHllka" [ka rt al] kelimc sind cn olusan T ugan-Bara uovskiy soyad r

Ja buna ëmc ktir.

Büyük ihtimal1c bu soyadr ba~ka komponetlcrden de nlusabi lirdi

\'C

dogan -

{logo" ( d ogu l m u ~. dogul an l sözlcn ifc uyusurdu : I. 0JfÖfH'i)'gön dogan (bu)-ük

veya yeke dogula n). 2. OgOlI·c/oga., (la nn da n dogul an ). Örnegin Ogo novsky soyad r < ogan-ugon (bog) + ov-sk-iy > Ogonovskiy. Bu halde Ogon-Dogonovskiy soyad r, temclin i aten tara fmdan bclli bir lakaba uygun sckilde alm rr usur,

TORK KÖKENLI RUS SOYADLARI

137

124. A RT YUX OV ~eceredc hu sulale 7195/ 1687 yrh ik kayded ilmisur (U RZN~- I V , s. 131).

Artyux ov so yad r arluk-art)"k (InC1 h uf . g üçlü. gü zel) s özünöc n t ü rclll i ~ tir. Bu sözc T Urk lchçele rini n hepsinde ras tlarur. Ama artlik tclaffüzü eski d önemlc rdc. orta asu T ürkç cs j'nde ve çag doq Özbc k, Uygur lehçclcrinde geçe rlidir .

Art ug-artyg sözü birçok lehçede erkek ezel adl gib i kullaml lr (48, s. 778). Bu s özdc n -cv suffiksinin ya rd nmy la Artyuxo v soyed r t üremisur.

125, ROXMANiNOV

Og on-Dogon ovskiy soyad mm teme tinde dura n mühim söz ya iigön dogan ((nrife degel kartal), ya J a ëyrön-üygön dogen (büy ük, iri dogu lan) vcya ogon Jo-

gun (ta n n ta rafmdan dogu lall ) s özleri elabüir.

Roxmaninov soycdr yeni lslmler snasma dahil dir ve ~eccredc 174 1 yrh ile kaydcdil mlstir ( U RZN ~- I V, s. 134 ).

Ou sü la lenin Kmm-Turtar kokculi oklugunu he rald ika isarcrlcr! de ispathyor .

Sulale unuaxmm hir tarafmda nltm. nal, ha~ka taraûnda isc g Ü IllU~ ok rcsimlcri var-

Bu soy adr ilc ay m kaynaga sahip ola n Roxmanov ismin in snhiplc rt. secc red o gcnis bilg i vcriliyo rsa da Tü rk d ünyasr jlc ge netik olarak ilis kili dcgi ld ir.

dtr . Bu t ür hernldi ka isaretlcrinin sahibi kesin liklc Dogu kbkc nlidir ( U RZN~- I V , s.

Secc rcde s öylc denihnc ktcdi r: "Roxman ovlar'm arasr Dmit ri Roxmanov Polonya'dan gelnustir. Bu nesfin türemclcri ola n Boris Siryaev vc oglu Mokey Borisov hizmetleri k ar~l h gl yuk sek maasla telti f edilmisferdir. Ananiy vc Vi kul Roxmanovlar ise Bü yük Knyaz Mix ayrl pcdoro viç tara fmda n, Mo sko va'nm müdafasmda gösterd iklcri kahramanh k kar-'i lh gl 7 12& 16 12 yrhn da mülkle telrif edilmislerdir" (URZN~- V . s . 63 ).

122 ).

12.'. KAR ACi NSKiy "Karaemsky soy ad ma sahi p o lanlan n birço gu Rus tahuna boyar görcvi nde hizmct ct m i ~ ve hüküm dar rarafindan 7 184116756 yrlmda ve baska tarihlc nl e mülkle tel tif cdil m i~lerd i r" (U R ZN~· I V. s . 128 ).

Soyad lmn kökü olarak ~u T ürkçe sözeü klerÎ takd im cdehiliri z; 1. Klrlm Ta tarca sl'nda karac 'u < ka ,-alt'C'II, yani " sa d ik h izm etçi. b akI Cl" . Bu rUtbc Klrlm ham tarafmdan kcndisine ya km ohm bey lcre vcr ih yordu (Bud agov. lI, s . 45 ). A ym söze ·"s ilga n" mana~ mda da rastlayahiliriz ( Budago v-I1. s. 4 5). 2. Ktnm Tatarcas l'nda karaJl 'o .karac 'a (ka ra nt u l). 3. Ruslja'ya Tü rkçe'de n girm i~ olan ka ,-aca (d elika n h.

Dul ll , s. 91) ; Kal1u < Mugok a xa rs'u (d elik a nh. cîddi. k ötü), Iwruimak... Iiilinden tü rcm i ~t i r

(Bud agov -II, s. 10).

w-

Is im yaratan Rus sufliksi (·ill ) çc ~i llc rini nalara altrsak , h u suy a<.h için me'a söz ünü kök hcsap ct mcl iyil . Kclm ca (k ib irli ) söz ülldcn ve i/l-sk-iy suftï ksinill yard llll1 yla KaracÈll.I'kiy soyaJ I lürcm i ~ti r. Du süla lcsin in Dogu kükcnli oldug unu bcraldika i~ a rct l er i dc ispa llmna ktadlr : "Y ukandaki mavi sa hada haçvari ~c ki lde gU1llÜ ~ ok ve kl hç ycr1e~ lll i ~ li r. h i UÇI<1t l yuka rt tarafa bakm aktad lr" (URNV;;-IV, s.

12&).

Ro xmanino v ve Rex rnanov soyad lan mn tc mclini Arapç a rahmall ... (bag~la­ )"Iel) kelimesÎ olu~tu ruyor. Su ad Allah'a a it olan epit ctk rden b iridir. Bu söz aym zamanda er kek özd adl gibi de kullam hr: A/xl... (ku l), ah dar·rah·lIta" ...• "Abdurra:tmlUl ~ (h a r fi m anas i i)·i kalpli ku l). Örn eg in obd (u) allah ... , ~Abdulla" (ha rfi ma· na sI Alla h ' ln kulu ), Raxman SÖ1.Ü k lsalu hnt~tlr vc Abd uraxman ismin dcn aynl m l~tlr.

Ra xmano vlar' m armas mda hcra ld ika Î-'i are tlcri vard ir. .sark kökenli soyadlan - . mn annalan için çok karak teristiktir; ~Sol laraftaki ye~i1 sa hada iki haç var i klhç ycrlc~ m i ~ vc kmnlZl iplc bag lan ml~ll r. O nlarlll a\tlllda alti kö~eli gü mü~ YlldlZ görülmckledi r. Ayn ea boy nuz lan yukanYI güsteren g üm ü~ hi lal vard Ir" ( URZN ~- IV. s.

134).

126, XUDORBiEV "Xudo rhiev sülalcsi Polonya a~ilzadcl er indcn ge lme k.tcd ir. Bu ncsl in tor unlan nlll Rus tahtlll a sad lk hi/.l1lCI!cri k.ar~lhgllld a ïmp arator BiJyük Pelr tara fllldan köy ile iiJ ü llend i ri lnJi ~ lcnli r" ( U R ZN~· I V, s. 137).

p N,A. UASKA KOV

138

Bu scy admm kökündc crkck öze l adl Xuada- ya r bey ... HXlldaym-be)'H kelimcsi yann a ktadu. Bu ad ü ç ko mpo nen tIen türemisrir: Parsça huda ... (Allah), Farsça

yar ... (sc vg ili) \ie Türkçc bey.

Klom-Tala r kökcnli o hna<; l Xudorbic vler'in ar masmda da gês terihr; " Kalkan üzcnndek! g ümü~ rcnkl i sahada kamen ve sag tarafa dogru uçar hald e ok rc smi vardJT. Kmcm iti !araft y ukan bakar biç imdedu" (U RZN S-IV. s. 137).

127. UANTI !)-KA:IoI ENSKÎV "Ba nus -Kame nskile r esk i asil zade v olox Banuse v'in ncsl inin devamn..hr.

Banusevler Moldova'nm birço k bölge sinc sahiptile r. Onlar Knyaz Kantcmir'in evlnin yakm adnmlanyd r. Büyük krsrru da ha soma lar Mo ldo va'dan Rusya'ya gi.iç et mistiro Bu nesildcn ( Konstantin Banus'tan) turcycn Ni kola y, küçük yaslnrda anncsi ve vnli Vmknis turafuulan 17J7 yrlmd a Rusya'ya gcürildi. Daha smoura Rusya vatandn~l lg Jll a gcçti vc Ncj inc'dc Moldo va dllgul11lu SIcpan Kemcnski'ntn kw A nna ile cvlcnd i. Kcndi soy unda n clanlar içcrisind e ilk defa 0, Banus-Karnenskiy adrm a l-

nusrrr" (URZN ~ - I V , s. 138).

So y adn nn birinci taraft Ban t l ~, Iakapra n ture unsnr, onun k ökündc iki elementin UY U ~lIIas i s öz konusudu r: Tür kçe hall, Kmm Tatarcass'nda Mil [Radlov-Iv,

s. 1584) ve d iif{ti) fiili (t ü r ed i), har fi ma n a.~1 "düitü " > hall dÜiti (xa l" dogu la " _saka lh ).

TÜ ~K KÜKENLI RUS SOYADLARr

139

Sü lalcni n Dogu klikenli olmasrm hcraldika isareucn de isparlam ak tadrr : "Ka lkanm sol üst mav i sahasmda boy nuzlan sa g tara f gösteren alun hilal sckli vardrr.

A p gldaki kmmzr sahad a Asya clbiscsi I; iyinmi ~ crke k figü r kJlIÇ k u~alll m ~tlr. Sag cli nde trost. sol eJinde Pol ma budaih unmaktadn" (URZN!;i.IV, s. 143).

129. oSE LEXOV 810 Kasi rn 1797 tari hinde Mukaddcs Hükümdar, !;ide:\ov ve karasj.Natalya ilc çcc uklanna Rus lmparato rlugunun dvoryanhg ma kabu! olunma scl ah iyeti -ver- .•-. misrir. Bunun drsmda Onlar'a daha önccdcn olJugu gib i serbest ticaret yapma hak kr: ': . : rama mq nr" (U RZN~ - IV, s. 143 ).

Selc xov soyadr Rus vilayet s öz ü itc izah ed ilebi1ir: " Dcn iz ü r ü nü nd en eld e ,.·aif ' anlamma gele n selrxa-selega (Dal-IV, s. 62H) veya "hareketsii kl/rul, ... jetan" anla nuna gele n ielyag.~·ei)'{lga ·leleg (Dal ~ I V , s. 627 vc Fasmcr-lV , s. 427 ) < ~ilIillg Almanca veya Gotça söztlndcuIü rcmis rir (Prco brajc usky, s. 1233). cdil m i~

Bu soy ad uu Tarklcr'c de ait cde biliriz: C'eler-seler (su kaln) s özüne Nogayca, Karakalpakça , Kazakça vc bir çok Sibir Tatar aglzlannda rasn anrr.

Sc tcxov sülalesini, secereue daha öncc aUI geçe n Setevcn ovlnr ik kansnrmama k gere kir. ~elexoll < ~e/ek (ha r ekets iz ku rsun) la kabt + isim clu sturan suffiks 0(11/ > Se lexov.

130. 0 G AR E V

Banti ~ soy admm Farsça bände... (h izm cl çi) kcl imesinden tür emes i ihtimali

de \'ardlr. Küçü ltme-azizJcme affik si -Ui ilave cdilir.

128, LASKAREV "Sergcy Laza reviç L1~k are v Gürc ü asill.adelerinden gclmc kted ir. O'nun baba LaLar Grigore viç La~karev- Bi bily urov. Büyük PClro'n un hakimiyet Ylllarmda Gürc ü Krall Va:\lank ile birliklc Rusya'ya gc1m i~l ir. Rusya'ya ge ld ikten so nra ha kiki hizM

me te ba~ layan Sergey L1~ karcv ha kiki dam~m a n ol mu~, 24 Tem muz 1799 Yllmda dvoryanhk di plomas l ilc tehif c ditm i ~t i r. Ou d iplomanm kopyas i hcraldikaua korun1l1'1ktadlr"

( U RZN ~ - I V ,

S. 140).

L a~ ka rc v soyadl f arsça'dan a l llllll l~ l l r: Ll./~ka r ... (ur d u) + suffiks -e v > La~­ knrev . Il u süziin Rus ...·ilay cl kelim esi {/J~kar (t ari hl e ka ~lk ürel en bi rlik) sözü nde n

türemes ine dc aT. hir ihtimal vardlf (Dal-II, s. 263).

MOgarcvler'in ata sl haliki er mUlLa Kutlamamct (lakabl Og ar'd lr) vaftiz tÖl"enindcn soma Pante1eymon Mml alml~(Ir. 0 , Altln Orda'dan Büyük KnyaL Aleksandr Yaros la vo viç Nevskiy'nin yamn a gdm i ~lir. Büyiik Knyaz O'nu mülk 'ie malikane ilc öd ü l1 end i rm i ~l i r. Panteleymo n Ogar'm torunu N ikira Daniloviç Ogarev, Büy iik Knyaz Ioa n Vas ilev iç'in hakimiycl ylliarmda \·ali, Vasi liy AnUrceviç vc Vasiliy Ni+ kitiç ise k011lulan o l m u~lardlr. Grigoriy ve Ivan Kiri loviç Ogare vler ise Moskova'mn müda fasmdan so nra BüyO" Knyaz f\I iha il Fedoro viç tnrafmdan 7 1501162 2 Yllmda mülkle tel tif ed il m i~lerdi r" ( U RZN ~. V , s. 38) .

Ogarev ler sü1alesi genetik baklrnda n Ogarkov lnr ilc s ikl ~ e k i lJe bag hd lr s. 38). Bu ili ~k i O nlar'lIl ~ece res i n dc k i kayn akl arca da ispatlan mnktad ir, En gcçerli ispal O nlar'm nnak hcralJika ipreUerine sah ip oll11asl VC Ogar lakaplt . orlak nlalan nm Allin Orda'uan ay n lma o!masldlr. IIcraldik a alarnct lcri ~öy l cd i r: "Kalka1l1n ,"avi sahas11lda iki g ü mO~ ok ve klhç haç vari biçim ue ye rle~ m i~li r. Klhc m ve ortadaki ok resm inin iti uçlan yukanYI gös terme klcdir " (URZN!;i-V, s. 20).

(U RZN~- I V,

1 NA BASKA KO V

140

141

TURK KÖ KENLI RUS SD VADLARI

Ogark ovlar'm nnuasmd a da aym alam etler vardrr: i ki ok , birbirinin a ksmc apgl 'IC yukan tarafa uçnr haldcdir" ( U RZN~· I V . s. 38). Bu nlara ragme n birtak trn eksikliklc r de vardrr. Og nrkovla r'm "UISi Le v Oga r vcya Ogar (uz un boyl u cr kek. ccs ur as ker)

132. ERMOLOV

adtm la ~ I Y\lIJu (URZN-5- IV. s. 38). Ogarcvïcr'm atasr ilc ~öy lc adla mlmhr: "Mu rza Kutla mane t mil 'ICOga r lakaph murza vafuz me rasimind cn so nra Pamc lcymon adr-

aun udrm alll1l ~ll r. 70 14/ 1506 yrlmda Altm Ordaûan aynlarak Büyük Knyaz Vasiliy

m almrsur" ( U RZN~- V. s. 20).

Ermolovun oglu 71 19/ 1611 yshnda Moskovada boyarlarm kuabma yazrlrrusur. Er-

Bu nesillerin aralan nm Allin Drda'dan Rus hizmelÎnc gdit larihlcrintle de farkhhk vardrr. Kutlamamet Ogar, Allin Orda'dan Büyük Knyaz Aleksa ndr Ne vksl'nin ya mna O'n un knyazhk eUigi döncmde gehnistir ( 1252- 1263) . Le v OgM ise AI· un Orda'dan Rusya'ya, nüyük Knyaz Vasi liy Dmuri eviç'in ya nma (1389· 1425) an ca k 600511397 ydm da Eel m i~ti r,

molov'un og lu Os ip lvano v, Çar Miha il Fed oro vjç rarafmda n Mosko va'mn müdafasmda gös lerdigi hizm erlere kar~l hk mülkle telrif edi l m i~ti t~ (U RZN ~ - V. s. 44). Ar slan rnurza Ennola ism i, hu adannn kesinlikle T ürk k ökcnli oldug unu ispatlama ktad IJ. Ou adm All m Ord e kökenli olmast isc onun Kspçak lehçelcrindcn birine alt 01m asim kesjn le~tirit.

Ben tara tagmc n bu soyedla n nm k ökeni ay mdrr: Ogar-ogar (y üee ). Bu sö ze Kmm Tararlan ve Alun Orda' da ki T ürkle r'in "Tü rkû" edebi dilinde sik rastalrur .

Adm biri nci larafl Arslan, adr geçe n lehçelcrdc [Ta tarca, Nogayca , Kazakç a.

Kmm Tatarcasr, Karakalpakça) ars lan harli manada Aslan, climolojik bakrmdan a r-

Ogar lakabmm oger-ogar söz ü ile münascbetini, Ogarkovlar'm seceresirdek i Lev Ogar ilc ilgili "II ZU II hoyludu r " kaydl da ivpatlamaktadtr, [ U RZN~ , IV. s. 38J Ogarev soyad r ola r (IIZUII, yûce) + isun olu sturan suffiks -ov sekliode orta ya Ç l k llll~tlt . Ogar kov soyadi ondan farkh ola rak sen raki d öncmlerde for malasu. Hk önce cda ptasyona ugrayan VI' ogarok kelimcsi g ibi rus td afHizüne l.abul ed ilen bu Ogarok sözü Ogatev wyad l ik ay nl kötcn gehne ktet i: Ogar-oga r{Jüce),

IJ l. OSO RG iN Osor ginlct'in ~ecc rcs i nde sadccc bu sillale nin 70091150 1 Ylhnda m ulkIe tehif edi ldigi kaydcd i l mi~ti t (U RZN~- V, s. 43 ).

Osot gin soy adm m tellleli ndc osorga söz ü yalmaktadlr. Osorga kök ü, osor;t (her latafl bu la~ll t1n a l. . çöp1c doldur mak) fiili nde n tü re m i ~ lit (0011-11. s. 702) . Ama hu sö zün fiilden t üre me.~ i n c hiljbir ycnlc rastl a n lll arm ~l l r.

Soya dm m Osorga lakabmdan lüre111csinc al. bit ihlimal vardIr: ·uk, -kuk uI· riksletinin yatd u11ly la osu m rak ( R ad l ov~ 1, s. I 140)-osunllak... (Dudagov -I, s. 139 ) > o.1'/Irkak .osura k (h av a blrakall ki~1) sÜ7.1eti türcmi~t ir.

Osutak-Osutkak la kl1plan Rusça 'da adaptasyona ugraml~tlt: O sutka(k) Rus. osorga . Ou küke -;11 affick sinin ilOlvesiy1c Osorgin soyad l tü rc mi~ ti r.

OSUtgill1c r"in at mas lllda Dogu ilc ilgili üzc lliklc t vrad lr: "KalkanlIl üst l. ü~e s i ~ngu li biçimJ e ik i yere bö1 ün mü~lür. O nlntda n bitinin yu b n tarafmdaki mavi sahadn pa r1ayan g ü ne~ tesrn i vatd ir. A~aglda k i kmnm sahada klllÇ güzükmektedir. Bu

kl hç bit hilali dclip geçcr ~eki l dedi t" (URZN-5-V, s. 43).

"Ennolovlat neslinin atasr Arslan m urza Enno la, vaftiz türe ninde n soma lcl vanoviç'm yemna gclmisur. Arslan'm tor en çocugu olan Trosrim [vanc v -

suf yirucr, ap >

l'ah~ i

anlam ma gclir.;

Büyük ihtimallc Kmm Tatarcastnda hu kclimc m ulla rütbcslndcn "mnhkeme" manasmda ahnnus ur. Nihaye t, Ennolov SOyadl tcmc1indc karmasi k bir s öz m uhafaza etmckted ir: Er-molla veya u mot.er bot + sufriks -e v > Brmolo v.

Ermo lov soyad mm Rus ad l EmlOlt ile ya kmhgl dOl roz konusudur. Ba~ giyimi yle de alakal1andltabiJiyoru z: Ennolka Türkçedc jagmurfuk < j ognrllr + lilt afril.si > jagmurluk.. Ermolit (silmc k. ka~l mak, )"ont ma k) fiilini de aym ~e k i l dc öme l. göstcrcbiliriz. Bu l.e1imdete Rus vilaye t aglzlan nda rastlamr.

Etmolovlar'1II arm asmda üç sc l.iz O rda'dan çlkma old ugunu ispalhyor .

kü~li

yl1du.m ol masl bu sülaleni n A llm

133. BUXARi N ~ B ux arin ler'den Evtixiy l vano v-Buxarin'in o~il u 7072/ 1564 Ylh nda müll. ile

Iel tif ed ilmi~tir "

(URZN~ - V.

s. 49 ).

Buxarin ler neslin in terkibi be llidir. Kök ündc blt.laTa sözü )·atma kladlr. Buxara kükü esk i dönemletde Orta Asya'da yapm l~ bit cmirligin is minc dayanabi1ir. Dugü n bit ~ehit adld lr. B a~ka manada Hindislan'da "buddalan n din i sall~ yeri" anla nuna gele n v;hara kelimesi vard lt (Fasmet.I, s . 255). Bclki de A rapçafu.wra.., kdi mesiylc il i ~ k i lidit . Rusça bU.tam kelimcsind cn de kaynak lmllYllr ulabi lir. Nilekim Nov gorod agl1.1annda bu söz ün çe~it li mUllulan vard Ir: Vo l d uru lm u~, bo~a l li lm l~ topruk, her üç dört Yllda bir gül aça t gibi oluyor. Tvcr aglZJatinda ise "or ma nda list otu· n un yet~t igi ye r" anla mmd ad lr. Kalkaslar'd a hu kelime " ta~, çuva l, xura l" anlam lan nda kullam h t (Dal- I, s. 146).

N ,A , IJA SKAKO V

Bu sö zlcnn hangisin in öncc türcdi gini ve bus ara ke limcsinin kökUnU tcskil cllig ini hc lirlcmc k zotdur. Amc hu soy admm bir lakapla iliskisi oldugu kcs indir . Üç tane nlu k öscf gÜ I11 Ü~ YllJ u kalkamn mavi sahasmda yerlesmistir. Bu ha l,

T ÜRK KÖKENLI RUS SOYAIJLAR t

Bakaev sül alcsi nin Dog u kökcnl i olm asun arma üzcrindeki cidJ i illust rasyon res im lcri

d~

ispa thyor. Bu her ald ika isarctlcn kesinliklc

alnn sahoda ise haçvan sekilde

karakterlidir: "Kalkan

y önclmi~

yerle~l i r i l ll1i~

hilal res mi vardrr.

A ~ag l

tera ftaki

krhç. yay ve ok res imleri vardn"

(URZN :)-V.s. 55).

134. J\ X I\IAT U V Ax malov lar sülalesi sccerede 709<V1582 Ylh ile k.ayded i l m i ~ti r ( U R ZN~ - V , s.

52) . Bu soyad l Axmal özel admdan türcmis tir. Bu ~e k ilde fonctik tetaffuze Kuzey Kafkasya'da daha çok rasthy oru z, Ama es ki Sovyetlcr Birligi'nin bas ka viluyerle rinde bu adm farkh varyamlan vardrr: A xrne t, Ax med, Ax mad ,

136. BE R BYA E V S ülalc seccrosinde saocce on lann mulk alrna mnhleri

gös teril m i~lir:

7 1061

159 8 (U RZN ~-V, s. 59).

Erkck özel ad l A xmad· A xmar-Axmcl-Ax med , Arapç adaki ahmad... (la r ifc la)"lk ) sözündcn gelme ktcdir . Hamada Iiiünde n t üremistir, (ta r if errnek, mukadd es-

Be rdyae v soyad r ÖT.cl Bcrd i adm da n türemistir. Türk lehçelerinin çogunda ras tlan an bir add ir. Öze llikle Krpça k grubunda (Nogayca. Kemkalpakça. Kazakça )

IC'j tinllek ,liiceltmck).

vcsiyle

Do~u

horizo ntut sckildc iki yc rc böfü nmüstü r. Yuk andak i mavi saha da iki tune nlu k öscli ahm yrkh z arasmda buynu zlan S.1g lara ra

Bu~ar i n sülalcsi nin Dog u k ökcnf o lJ ugunu iSP.1IhyoT.

Nihayel söy1cyehiliril ki Axmatov soyed r Alvnad k ökunc

143

.0\1

sufûksinin ila -

olu~m u~tu r.

135. BAKAEV Bakac vlet sülalcsi secercde 7 101/1593 tarih i ile kaydedilmi sur (URZN~- V, s. 55) . Hu soyadr T aterlar arasmda gcni ~ yaY llm l~lIr. ~ u gibi varyanûanna rasüamr :

Bakaev. Bakicv, Makaev, Bakccv ( U RZN~-X, s. 106).

Rusçad3 hu soy ad mm incele nmcsinde h izmct ede n kök haika)" SÖl .d Ür. n ehi r a k m ak, ka m l~la l ü lmek. Du söze Ru~anlll Dogu agll larlllda rastlaOlL Dab keli mesi nc " dag kl'ç isl " 3nJaminda Yam sla v, " aga grupka, trui" anlall1lan nda Pc rim ag lll nda rastla OI r (Dal-I, s. 39). Son uncu kök T ürkçcden al ll1m l~lIr < baga (ku r b a ·

aym zamanda T ürk mcncedc hu ada rasthyoruz. Son döue ml crde mehdut

~ ki l dc

ge-

li ~mi ~l i r. ilk öncc karmas ak adm anca k terkip hissesi olu~mu~tur: aze rb. Alla berdiverdi < Arapça Allah ... + Türkçe berdi-verdi. Nogayca Bekberdi < T ürkçe bek (ce-

nap) + be rdi "dal" (68, s. 485) veya eski manada. örneg in Karaka lpa kça Berdibay <

berd; ba)' (ha m mana da da l bogenm). Berdimura t < berdi murat (Istlka me t verd i...f8, s. 773) vb. geç m i~

za man se k-

o!u~tura n

-el' suffiksi

Nih ayct, Berdyaev soyadi Berd i üzc l ndma dayamr . Fiil in lid ir: Her (d a vet, vcrmek) > ber + di (0 vcrdij . Kök üne isim ek lenince Berd iev soy adl

ol u~uT.

Rus adap lasyon u so nucu Dcrdyacv

~k lini a l m l ~­

IIr.

137. çAGiN

ga).

Bil C görc klik ha~kath r . Bnkly erkek ö zel adlna Ta larca ve ba~ k a Türk leh çe lcrin de rastlamr (83). Araçpa köke nli Bnkl y baku ... köküne d ayamr ve "ba kî. dai mi" an!allllna gclir. Dol:lSlyla ge l i ~i Jl1 i ~öy l edir: Özel ad Bnkly + sufriks -tv> Bakaev .

"U" harfin in "a" harfi yer inc geçmesi Tatarcamn ölellig idir (u> a). "U" ses i akusti k olarak " I" vc" a" scs !crinin, aym I.amanda "c" scsinin ortasm da bir se stir.

Bak acv soyadll1 l11 ctillloloj isiyJc ilgili ba ~ka bir ihtim al dalia val'd lr: Baktl)'

"Çaginler'de n birçog u Ru s lah tllla zedegen hizme ti

gös t c rm i~, çc~i ll i

yüksel mi§ ve hüküm dar tarafllldan 7 18011600 Ylliar mda vc öJ üllc n di ri l m i ~ lcrd i r" (U RZN~-V ,

ba~ ka

riilbclc rc

tarihl crde mülklc

s. 60) .

Ç agin soyadltull tcmelind c «aga

SÜlC Üg Ü

varth r. Bu

t1 nda rasl lamr. " Der ezovaya gUll ka, tru i" anlmlll

ta ~lr

Bc !ki de Çagin soyadl i1 k önce!eri lakap g ihi

SÖlC

Rus vilayet aglZla-

(Dal. IV, s. 580) .

ku l1ant1 m l~tl.

Aym 7.amanJ a Ça-

(Budaguv- I, s. 2 34) kükü ne Klp«akçad a rallaca rasllanl T. n u a§arnada n akucv soya · dl baugay b abka , kosti ka l<lkahmdan lüremi§tir ve daha sonralar - e l' su Ffiksinin Yllr·

gin suyad mm T ürkçc kökcnli olmasll1a da büyük ihtitnal vardIr: çaga-çaga. Scman-

dHnlyla Rus«ada sOYlldl hllline ge t i ri l lll i ~li r.

lik alam l.: aym man alar1l1 yams Ira

çc~ i t l i

malla lam ua sahiplir: Çocuk. bebek. kaçük

N.A . BASKAKOV

144

clan. Eski Türk cdeb i dil i T ürkü'd c, Altm Orda'da gcni~ yayrlnus ur ve cüce anlannndadrr. Yi nc eym di tJ e "tube elmaz kra" (Polo vesçc) anlannna gel ir (Fasme r-Iv. s.

TÜRK KÖ KENLI RUS SOYAIJLARJ

145

140. KURZAKOV "Kurzakov sutalesmdcn birçogu Rus tabtma zedege n hizmct i g östcnnistir.

30 ).

Dolasayla söylcmck gerekiyor ki ilk öncelc ri lakap olan Çal a söz ünc -in sulfiksinin ilavesiylc Çagin soyadr otusmustur.

Büyü k Knyaz Miha il Fedoroviç. A lck scy Mihayloviç ve Petr Alckscevjç tarafmda n 7 129/ 162 1 YIII ve baska tarihlerde muikIc telt if edilmis, bunda n dola yr fahrî Iermanla ödü lle ndiri l m i~tir" (URZN S-V, s. 73).

Ku rzako v soyadr kökünde kurzak söz un ü korumaktadrr . Bu s öz ya Ru s vila -

138. KARAM Zi N

yellcrinde kullamlan kor-,ft, 1corvuo, korm vka Rus tarihçisi Karam ziu'in sc yadr hak kmda ~erede sadec e O'nun ilk defa 7 114/ 1606 yrhnd a mülkl e lch if edilmesi kaydedilrn i~t ir (URZN~-V. s. 62 ).

Kara mz in soy adl Kmm Tararcesmdan veya baska lehçclerden ahn an be lirli

bir köke sahiptir : gara mirza < kara , cr mry (ka ra] ve mirza (as ilu d e)...

Dir ihtimal e gö re Karamzin scy adi Ennenilercc Rusya'y a sokulmc sur. Onlar

Sülale arma st da dogu kökcnli o lmas rr u ispa th yor: Mavi sahada boy nuz lan yukanYI gësterc n gümü $ hilal vardrr. On un allmda haçvari biçimde yerle$m i~ ikj al-

van hr. Ru isc ~ 'gudall gelenlet jçin knraktcristik bir alamcuir.

139. LACiNO\'

Kaza kçadaki 1cursaw (te m bel) s özü ile de ya pabiliriz.

T ürkçedeki Kursan ov soy ed r ile de kar$ll a~li rabiliri z: Kursan (k orsa n) < italyan cada conale (Radlov- Il, s. 959). .

Sülal e annasmdaki hcra ld ika isare rlcri de TUrk kökenli olduj unu isparhyor :

141. TORSUKOV " Tors uko vlar'd an Fa rc y Hogdano v 7 13lYICl22 y rhnda üstlcnJigi görcvin icahl rnaasla teluf edilrnisur. Savva Nikitin"in oglu 7 1391163 1 ytlmda as ilza dc çoc ukla n lisresine yazrhp mülkle tellif edilmisur " ( U RZN ~. V, s. 74).

"Laçinovlar sü lales indc n Laçinov'un oglu protasi y T imo feev Mosko va'y i mö da fasma kan~hk 7 1261 1618 yrlmda Büyük Knyaz M ihail Fedoroviç're n, y ine Laçi no v'un oglu i van Elis ccv hizmetlcrine ve ce nga ve rligine kar~l hk Biiyuk Knya1. 10ann Alekseeviç'ten ve Petr A leksce viç'ten 7 1911168 3 Yllmda muIk edi nmi ~ , fahri fer man la öJ u lle ndi r i l rn i ~l ir" (U RZN~-V, s. 69) .

Lacinov soy ad l Lacin süzunde n tu re m i~ti r. Eski T urk ede bî oi li '"Turkide " vc Tatarea, Klpça kça gibi TUrk Ichçeler inde lac 'un-lasun sözcüklcri "sokol, gl ub yatmak" llIunalarmda

kadm ) sözünc ya da Nogayca

Iki tane hilal vc krhç resim1cri vardrr.

arasmda Karaxae. Karamurza soyedlanyaygmdtr.

tin klh ..

(y~h

ve Kazakçadaki kUT/at (k u$la rda ku n ak ) sözüne denk gel ir. Baska bir rnukayeseyi

kullam lm l~tlT.

W C'IIII (so kol)

SÖl. Ü

T alarea ve ba~ka leh çclcrd e olu mlu ep itc t gib i ve ki ~ i ni n

la kabl gibi k u lla nL l ml ~l l r. Dulaslyya l Lacin ov soya d l LaW

Il

lakabma -o v suffi ksinin

ilavesiy1c ol u~tllu~t ur.

Laçinov ism inill laeill k u ~u ile nlakasl arm a üzer indck i ku ~ resmi il ~ de ispal. lan muktadl r. Arma Uzerilldc ay nca haçvari nal resrni de vurd lT.

Tors ukov sc yadr 'Tatarcada ü stü ne m al e d ökülen ku ma,! an lanuna gelen lo rsug-tursug (Budagov -t , s. 388) sözüuc da yam r. Bu söze cski T ürk cJcbi dili "Tü rki'de , de rastl am T. Torsuk lakabl (mex . burd)"uk) soy admm temcl ini atml~ ve daha so m a ona- ov sufriksi ekle llllli$ir.

142, KARAÇAROV Karaça ro v sülalcsi ~ee e rede 7130/ 1622 Ylh ile k aydedihn i ~ti r (URZN~- V, s.

75). Bu isim cog ra fi bir addan türcmi ~tir : Karo J zar (ka ra ya r). Kuzul dzar (k lzll lar), Ale dza r (beyaz ya r) gibi ben zer örncklerc Rus cogr ali au laIl aras mda rastlayabih yoru z.

Soyadllllll kökünJc Karaçar < Kam dw r sözü yutmak tau lr. Daha soma suflï ks i ilave

cdill11 i ~lir.

-O l'

.

p N.l\.. nAS KAKOV

146

. 43.

TÜKK KÜKENLl KU S SOYADLAfU

147

Dnla yrsryla bu soyadr Rusçadak i tisina s öz ünden de türeyebi linli "C herha ngi

n A TA ~ E V

hir yerin ad t ile i1i ~ ki li olabilirJ i. Buna bagh ola rak ncsli n temetint aran sahs m adrB al a~v lc r'in seccrosinde onlann hilmclc ba~la{hg l YII güslc ri l mi~lir: 7 1301

nm Tisinin ohnas r ihtima li onaya çrka e i > c harf yerin i tutmasi (Tisinin > Ti ~e nin).

1622 (U RZN~-V. s. 76).

ve -ev s uffiksmin cklcnmcsiylc T ijcninov soyadi ortaya çrkabihr.

Bata sev scyadr ya Rus kökcnli "Ccnvolvules batatus" birkisi (Dal . s . 54) anlar t una gele n batas SÖ1.Üne ya da T ürkçe bota (d e n! yav rusu] së zü ne dayanma ktadar. Kjpçak lehçe1crinde ve eski Tü rki di linde hu söze Sik ras tlamr. Küçült me a rriks i -uP-I ve ev surfiksinin da vcs jyle Rus so yad i Bata scv türemls tir. So nuncu ihtima l gerçcKe dalia yakmdrr, çünk i bota söz û küçük çocuklarla ilg ili SIk kullam hr vc aaizIeme (kü çiilt me) rnanas t la~ l r. Bu duruma Kspçak boy lan nda daha ço k rastlarrz,

Ay m ihrimale dayanarak hu soy ad mm T ürkçe bir sözc ukrcn lürcdi gini de ileri surcbilir iz: ti A)'a k ka bl koyulan ler, ka pt agzmd a b ir kö~c " anlarn lanna gelen la.

Öte llikle bola sözë ne -UP-i af liks inin c k1c nmesi yaygundur.

/U/IU"(!/;,Iii

(Budagov-I, s. 333), Bundan Tisenin lakabt

ol u ~abi l i r.

Daha so nra Rus-

çada adaprasyona ug rar ve Ti sinin ~ kl i ni ahr. Bclk ide ilk once lann - te~i ll :> T asinin - Tesinln sekhnde gelisrnisrir. "Be)", hu n, )"a'ra d lgl e vin k a pssmda ki a ya kk a b r

koyula n yer in sa h ib i, ya nl c~ ik ag3s1 anla rm tasn-". Rusca'da li/illa > Tisinin - T isc nin + rus suffiksi. + 0'1 > Tlse ninov . ,

0 > a harfinin yerin i tuurtast (Batasev- Borasev) ise Rusçanm lehçclc rinde karak ter tstik bir haldi r. Bu soyadr ilk öncc kabu l edilm is, daha so nra adepta sycn a ugra-

146, ALA UiN

1l1l ~1 1 r.

"Alabinler'den birçogu Rus tahuna zedegen hiz mc ti gostermis. çcsitli rütbclcre yük seltilmis. hukurnd ar tam ûndnn 714411636 yrhnda ve bask a tarihlcrdc mülklc ödüllc ndirilmis tir" (URZN S-V. s. 97).

144, lIEXTEEV Sece rcdc Bc xrcevle r'in 7 135/1627 yrhn da mtilkJc tchi f ed ilmc Inrihlc r! gös teril m i ~l i r (U RZN~- V,

s. 84) .

Bcxtce v soya dm m kökü iki SÖ/.c dayanrr: J. Baxtu ( ho~ ha ht ], Arapça baxli ... < haxt .•. (m u tl ulu k) + e ffiks-i . 2. lJdtt!)' (bey gib i). Krpçak Ichçelerindc bek

(bc)') + ifaJe a ffiksi ·da)J-dq , .la)J'lq .

Ikind olana ihtimal fazladl r. 11k önee lakap söz konusu olmu~tur (Ben tey).

Son ra -cv suffi ksi ek.l c nm i ~l ir "e BeI.:teev soy adl ortaya çlkmt~tlr. k > I harfinin yeri. ni Illtmas l "C ün fftMhar fini n ge1mes i kanuna uygun bir haldir.

145, Ti ~ EN i NUV

Bu sülal erJen ilk defa 7 13611628 tarihi iJc bahscd i1i r. Du tarih M ihail Fedoro~' iç'in hak imiyet Yl llan na teS<1düf eder. Bu Yll1arda Rusya'ya Tatar kav imlc rinin akl-

mi daha fal la olrnu~tu r ( URZN~ .V , s. 85 ).

Ti ~cni n ovl ar'm ~ecc rcs i nde bu siilalcnin Tur k kökenli olmas llla da ir kcsin ka-

nll bu[unmamaklad lr. Ama karakl e ri ~ l i k hemld ika i.prelleri bu sillale nin DOgll ile ili ~k i si old llgUtlU ispatlar ; "Am Hln lll sag larafmda ki klrmlZl sa hada gU Ill U~ STRE M· YA rcsmi vardi r ve güm ü~ bir g aY I~tan aS l hl1l ~ l l r. Sol taraftaki ma vi saha da üç altm

ok haçvari biçimd c yer1 e~ti ri l m i~ lir vc yukaflllça n haldedirJc r" (U RZN$ -V 5 .85).

Birinci ihtim alc g örc Alihey Ü/.cJ udmdan rürcuustir: Arapçn Ali... (yücc) + T ürkçe be)' + R us suffiksi -in» Alabin ve o nun be nzen Aly abcv (U RZN~- II, s. 70 ).

Onlann armalannda bcn zcr özclliklcr vard u : Üç ok 'IC ü ç buruska Oog u ile iliskili

olduklan m n ispalldl r. ikinc i ihtimal, Ba~krnça vc Tillarcada " öd ü l, a r maga n" anla mlarma gelen

alalxl < Arapça alufa ... (Budago v. f. s. 765) kclimesinde n turcmcsid ir. 11k önceleri Jakap o labilir. daha sonra Rus suffiksi ·in e l lenir ve soyad l halini ah r: Alabin, 14 7. AU IAZOV

MAlmazovlar sülalesilldcn A lmaz Ivanov 'un og luna vaftiz löreninde n son ra Er ifcy aJ I lakJl m l ~t l r vc 7 14611638 Yllmd a Aksa kallar Medisi'nc üSllcn digi gö rev ieao l ma~ l a dahil ed ilm i~t i r" ( U RZN ~- V, s. 98).

A hnazo v soya dmm ku rulu~ u vc kükeni beJliclir. Tcmcl inuc Rusça almaz sö zü ya lma klad lr. Bu söz ya Yu na neada n ya da TÜlhrc arm:IJlg lyla Ar'lpçada n ahnnll~tlr.

ASll anlam l olan " elmas, kl lJllCU i t,, ~ " man asmuan ba~ka (JllIIl1z·a lmQs söz ünün Kazakçada "en iJ i Ilolal" mallaSl vardlr (Budago v-I, s. R6). Ruslur'lIl hu SÖI.Ü Tatarlar'dan a luig l kabu l ed il mi ~ lir (3 1, s. 38) .

. ;'

"

, N .A. BASKAKOV

148

Sözün anlamm m krymetli la~ otmasrm heraldika isaretlen olarak seçilm is resi rnlcr de ixparlnnmnktadrr . Tnt arla r ilc alnkalt olmasrm ise yukan snhadaki ok 'IC 11. 1hç rcs imlcri ispatlur . Annaurn üzcrindc ki c1mas rcsimlcri hu soyadmm a/mar-

a/mal> krpnduunaz, götü nncz siilcügünuc n lürcdigi ihtirnalini ku vvetlcndirir.

148. TixMENEV "Tixmc nevle r'dcn birçogu Rus tah tma zedege n hizm eu gösrermis. çe~itli rut be lere yüksc hnil 'IC hükürndar tarafmdan 7 15211644 yrhnda 'Ie ba~ka tar ihlcrdc

rnülkle ödüllendinhnistir" ( U R ZN ~ -V. s. \00).

Tixmcnev suyadmm kökcnin Mogo1cadaki nimhe n (kötü, mü hi m olm aya n) sözu ile izah etme k mümk ündür. Tiimhen-tiihmen epitact olara k lakaba hizmet ede bilir. Daha sonralar Rus su ffiks i -ev ilavesiy le Tixmene v soyadr ol u ~abilir.

Bu sule jc ntn T ürk-Mogol kökenli otmasrm heraldika iiMCtJeri de ispatlar: "Kalk anm mavi sahasmda aju kö~li y ildrz vardrr . Onun ahmda haçvan bir nah delip geçer biç imdc uçan iki g Ü ll1ü ~ ok res mi vardrr" (URZN~-V , s. 100).

149, BA-SM AKOV

149

TOR K KÛKENLI RUS SOY AllLARI

Çartk sö zu Rus vilayet ag lLlarmda yaygmdir. " Ga gm ayakka bea, cerevlc" anlamma gehr (Dal-IV, s. 583). Cart i isc "Slblr aya kka bas r, bir çe~ i( ayakkaln" anla nun dadi r (Da l-IV, s . 582). Bu s öz T ürkçcdcn geçmi~t ir. Kmru Tararcasmdau gc çmc ihtima li vnrdrr : Çamk -çarik: (üzc rindc çc~ i l l i d iki ~l e r ohm i~ çi aynkkalns r -Budago v I, s. 456). Dolayrsryla Çanko v soy admm kaynagl T ürkçe bir söz.eü k-. . tür: çarok+ov > Çanko v...

Sülale armast genelik ba kuru ndan Türk Dün yast ilc baglan uh dlr: "Kal kan iki horizontal hissedcn ibereuir . Yukandaki mavi se hada parlayan güne~ resmi. on un alunda horizo ntal biçimde krhç yerlesmektcdir ve iti ucu sag tarafa yönelmistir. A~agdaki kimuzi sahada alrm yay VI' kolcanh ok haç vari biçimde yerlc ~c k lcdi r" (URZN .s.V, s. 112 ). yere

böl ü n m ü~

151. K UTEPOV

"Kutepov sü1a1esinden birçogu Rus tahtma zedegen hizmeti göstermis. asilzade çocuklan snasma dahil ed ikrek çesitli rutbelere yukselulmis VI' hükümd ar rarafmda n 7 183/ 1675 yrhn da ve bas ka ranhlcrdc mutkle ötl ü ll e nd iril m Î~ ti r~ (U RZN~ - V, s. 113).

Kutepov soyadr Farsçadaki kütäh pay-kütäpa... (bcyn uzlu, ön a ya klarr krsa

M B ~m akov sülalesinin birçogu Rus tahuna zedege nlik hizuteti g östcrmts. çe·

elan bir hcyveo), "kisaltmak" anlamma gelen hi/ah etmck... (Budagov-Il, s. 144),

~ Î ll i rutbe lere y ü kselti l m i~ vc h ükümdar tarafmda n 717011662 yrhnda ve baska tarih-

kütt'pä-b dtp (k rsa ayakh) sözlcrinde n tërcmis o lahi lir. Birçok Tü rk lcbç esindc , özcltiklc Uygur VI' Özbc kçc éc lakap gihi kullar uhnaktadrr. Bu lakOlIl l UIe pa)'·l iiu /lfï Rus tclc ffüzünde adaptasyona ugr31m~, bllod:IlIt'11O ~ k li n e ge hni ~ VI' Kutcpov SI)yad mm tcmelini o l u~tunnu~ l ur.

lenk lI1ülkle iK.l ü lle nd ir i l rn i~t i rM ( U RZN~ · V s. 106 ve X s. 38).

Bu soyad ll1 m T Ülkçe kökenli o lmasml K~ garh Mahmud'un rnqhur sözWgü de ispatla maktad lr. Söz lük kök sözcügü ayakkabl • balllUlk mana smda lakdim etmcktcdir. Türkçc'de on un "Tuni M~ek li de vaId ir. " La~m arh k N ~c klî nin çogulu ayakkabl mana smda veya "sulta nm annl'sÎ için i ~ gal ed il lll i~ ~chi rlcrden lo pla n:m ge· lir " Ill ana~ mdadlr (Buda gov.1, s. 229 ). Tatar VI' Ba~ki rlerde halnwk " bir )'J1 hk buo zaglya" denilir. Ru sç~aki billmak SÖl.Ü büyü k ihtimalle Tatarlar'dan ah nllll ~t l r (3 1. s. 20) .

B ~ka biT ihtimal e gÖTe B ~rnakov soyad l Rusça bir sözcü ktcn tülcmi~t ir VI'

Dogu i1c bir ili~k i s i yoktur.

150. ÇA RIK OV "Çan ko vlar süla lcsindcn Stepan Samoylo v'un oglu Çan kov 7 183(1675 Yl hnda kahraman hgl k~ ls l nda fahrî fennanl a teltif edilmi ~t ir ( U RZN ~-v. s. 112 ).

Kutepov soyad mm kö ke nee Klltep-Kutepa lakablllda n türemcsine dair clim o· loji vardIr. Tatarea klitÎ -bar > kiitipa (cl.'sur) Illetup orik sade tela ffi.il W bir ke lilllcdir (ha rf! manaSI oJlun arka sl l'a r dcmeklir). Önccki uy u ~mada o ldug u gibi k.liu padalep pa)' lelaffüzünde kü/ü bar> klilj pa ( r ) haline gel rn i ~tir ve Rus adaptasyonundan sonra -ar e kini kabul e l mi~t ir. Netη cede scsli " b~ kar ol m u~tur: > A:üup > kuttn. ~ unu da kaydclmek. gerekiyor ki Talarcadaki

"jW akuSlik

ularak Rusçadaki

"~ W sesine

yakmdu .

KU lcpov sülalesinin annas mdaki heraldika i~aret leri bu soyaJ mm Dogu köke nli o ldugu nun ispatldlr: "Kalkan horiwntal hiç imdc iki yele billünmii§lür. Sag üst laraftaki kJrmlll sahada alti kö~e 1i }'lldlZ VanllT. Sollaraftaki mav i sahada ise uçlan yuka n YI göstercn gii m ü ~ nal resmi vard ir" ( URZN~ - 1 13 ). Nal ve alti k ö~c1 i Ylldlz bu sülalc nin Dogu ile î1i ~ki sini kesi n le~tiren alamellerdir.

N,A, nAS KAKUV

152. ARNA UTOV "A m auto v sülulc smdc n birçogu Rus tahuna zedege nlik hizmcli goste rmis . çe.!iilli rülhe1crc y ükscltilmis vc hukümd ur tara fulan 7 1K6I 1678 y rlmda ve bnska tarihIcrJ c mülkle ödii l1cnJ i ri lmi~ lirR (URZN~ -V , s . 117).

TÜRK KÜKE NLI RUS SOY ADL ARI

151

Üzel hcraldika iserctlcri de hu sülalcnin Tu rk Dän yasr ile ili ~k i si old ugu nu isparla mak tadrr: " Kat kanm ma vi sahas mda iki tanc a ll! köseli g ü m ü~ yrldrz vardt r.

Dnun alu nda "ipok eutavr" (insa n ba.~ h a t vc soy u n lllll~ m l;lIn ) rasvin ycr chr. Elindc ki oku yrlana nisen alnus biçimdcdir. Alm kuyrul1u olan yer kaydcd ilmis ur" ( U RZN ~-V,s.

120).

A mautov soyadmm IcnlClini olusuran ama" t sözü Kcrsk vilayeundc !iu ma -

Yay, ok, ~aman ve alti köseli yrldrz figürleri k öke uce A hm Orda Çl k l ~h süla-

nalarda kullamhr: " Va h!ii adam, hve rg, basu rman" ( Dal-I, s. 23). Amavut sözu-

lerin arrnalann daki heraldika ip retle rinin alr ihütlcrid ir, kanulandrr . N ispelen sonra

nun Rusçaya T ürkçe araelhgl ile geç m i ~ otm asr itnim aldir. T ürkçede "al~~ " I~ a nas l vardit. Bu bir millel ismidu. Su lta mn özcl kom ma des resine de bu ad verjlirm iä. Bu

ya~m l~

Tü rk. dev letle ri için de aym embuuc r söz konusudur: Kazan, Astarhan , Sibn , Km m, Nogay Orde hanhklan.

lip doste uee l ol3r3k Hrisuy an AIb.1nlar'dan loplamp sar ayda muha flzh k yapml!ilar1 ~4:.

dn.

K UR.\I ANALE E V

Soy ad 1ll1O Rusça afllout sözc iigiindc n lüremcsi de ihtimald ir. 11 k örc e lakap Kurm anale evler soy ad i sece redc

manas t la!ilml!i, so nra -.ol' sufli ksinin ilavesiy le Arnautcv halint alrmsur.

~u

lar ihle kayd edilmistir: 7 194/16 86y ,

l URZN.s , V, s. 121}.

153. G AL AG ANO V

Rus soy adr Kurmanalee v'in sece res i her kese be llidir. Çün kü bu soy ad r çesirli var iantlarda bu gün bile lalarlarda Nogaylarda ve ötcki T ürk lehçelerinde kullamlma ktadrr ...

"G alagano vlar'm arasr Cc rnigov tugaymm alp ayt jgnau y Gala gan, Imparator I. Petr'e olan sadakati ve kah ram3nlf gl kall lhgm da, öncelen O'n un hakimly eun dc olan fakat da ha soma Polo nya'y a vente n Galagen arazisinc k~lhk 7 194/ 1686 yrlm-

Kurma nalcev lcrm armas mda ~ark için kara tcrjk otan ~ u g ibî öze l isarctlc r yer alm akt adrr . Kmnm boya mms !iit üzenne bron e ay . mctal ok vardrr. Aym boyunuzla-

da köylc ödüllendirilmis ve hunu kamtlaya n fahri ferm an almrs ur" ( U RZN ~-V . s.

TI ve okun inu clan

a~gly a

tara f yöuclmistir

"I U RZN ~ ,

V , s. 12 1J.

120 ).

5 0yad 101II këkünü olu stura n ga/agan söz ünün Ru sçad a hiçbir enlamt yo ktu r.

155. KOTLUniTSKiy

Ama Tii rkçc gafagllll·gaigoll sözünün adap lasyo na ugrama'" ihli mal idir. Ga lgan (!iil) sö1.ü ne Klpc;:ak 1chçele rinde ra.<;llamr , Gafgan.gafagall söz ü Rusçada lahrif cdi 1rni ~ olabilir. Galaggall ·galggt.lIl -

" Kotlubitskiy sülalesi Polo nya a.<;i1zadele rinden gei mek let.Jir. Bu nesl in torunlarl saYlla n KOllubil skiylcr'den birçogu Po lo nya'da yafimJ ~, çq itli rü lbclcrdc çah~­

sa /agl l/l kelim d eri ilk önce Galagan lakablJllll ol u ~m asm a hiz mct eder. Oah a so nra-

ml~

lar -ov suffiks inin cklc nmes iylc Gal ag<lnov hahni alnll ~l l r.

KOllubit skiy soya dmlll TÜrk~'e köke n1i olmilsmda k. u ~ku yok tur. Kokenin de yayg m bir T urkçe soz o lan Qut1u-bcy (be k) crkek öl.el adl ya lmak ladJr, Bu isim K ltl-

Du soyad llu n aym 1.amanda Nogay Ordasl'nda ye Kmm Han hgl'nd a y a ~a rm ~ ün lu fah ri murl:alara vcrilcn g(l /§a yüksc k rÜl bes iyle il i~ki1i olmasl ihlinmli de var , dIr. Ga lagmlOY soyad llil Almanca Kolk/wim söz üne de bagl ayabihri /. > B ind horoz.. , hi .. dll~k n _ Üllcelcri lakap o lall kclimc daIm soma Ga lagan oy Im1ini al l1 l1~ o labi lir, Nit cki m Rusçada "Wnd ho rozu" an lam1l1da ga/gcm ke1imesi vanh r (Dol-I, s, 34 1j .

ve köy sahi bi olmu!ilard lf"

( U RZN -5· V ,~.

132).

fu -buga da olab i1ir. Birçok soya d mm hirinci larafllla ycrl e~c n "kutlo" umU1ni bir rol oynar ve " m u tlu, xo~ ba x t, mukaddcs" anlam lan la~l r, Kw (m u llulu kj ve -luk sa-

hiplik affiks inin birl e~mesiyl e o l u~m u~ lu r. Ikinci lam fl ya bey -bek sözü ndcn ya da Türkl,:e boita, Talarea buga, KaJ;akça hI4}?a , Po]ovesçe boga (Co dex Comanicus) kelilllcsinden lc~ ki ldir. Örncgin Aia -buga. KI/dl/-Imga vh... isim

Bu soyadJ Ta tar özel ad ma daya nmak ladl r: QI//lu bik-Qullu bek + Polonya'da su ffiks -.I"k-i)' > Kollubilskiy.

olu ~luran

' 52

NA IJASKAKOV

156. URUS OV Urusov Knyazla n'nm seccrcsi Moskova Kollegi yasr. D l ~ i ~rcr i Bakanhgimn duyurusu ve dcrcccf Arsiv'ln . baska ~ec e re kitap lan nm verd igi bilg iye gö rc Noga y knyazlanndan baslar. "Bu neslio atasr Abuhek Kireev'in og lu ve varisi Dok cski d öne mde MI SIT ve ba~ka yerlerde hükümdarh k edmisrir. Bu nesil den tureyc n Knyaz M usa, Nogay T atarlan'nm varisi iJi ve T urxrncn knyazt Amgurçey Kaza n'a saldudr gl srrad a Rusya'ya sada kat göslwni~lir. M usa'n m çoc uklan sunlard sr: Knyaz Yusup ve Knyaz Is mayrl. Knyaz Yusup'tan Yusupovlar tûrernistir . Knyaz [smail ise BüyOI;.

Knyaz loa n Vasilev iç'in çarlJgl d öne minde Rusya'ya sada kat g östcrmij ve suurlan Kmmhler'm sakhnlan nda n knru mustur . Knyaz lsmayrl'm Knyaz Urus adh oglu vard t ve O'nda n Uruso vlar t ürem i~tir~ ... ( U RZN~- vl, s.I ].

E. P. Kam o viç. Uruscvlar' m Dogu kökenh olmasma dair ~u n larl yazryo r: " Uruso vlar &I igey Knyazlan'nm torunlan olrnustur. Yusupov Knyazlan ile bir soydan gelrne ktedi r. Kcndi gcl j~ me 1c ri için ve iyi me vkiler ine kalll hk onlar yüce Biroo'a borçlud urla r" (50, s. 174 ).

Uruso vlar'm ~ee res i ndc Onlar 'r Turk Dünyesr ile bagla)'a n birkaç sebem adl geçe r: Urus, Abu bek Kiree vinogl u, Dok, Musa, Amgurçey, Yusup, lsma il.

Vrus « Tur kçe urus-orus) söz üne Turn Tü rk lellçclerinde rastlam r. "R us mil1ctinden olan~ anla nll l a ~l r. Karaçay-Balkar lar'da Una-biy, Unj5bibi~v soy adlan bugün de kulla mlmaktad lr, Uros lakabl veya ach büyük ihtimal1e Rus kadm lann m dogurd ukla n mc lczlcre vcya Rus hayal tam ya'i3yan T ürk soylulara veril m i ~t i r. ~ccc­ rede bu ad Nogay knya1.1 Jsma ll'm ogluna ailtir. ihlimal ki, Vrus adl U nun og lulla bu neslin Hristiya nh ga geç mcsinde n önce veri lmi ~ti r.

Urusov soyad mm kökü nün Nogayca ve Kazakçadaki urus ( sava~, saldln, dalga geçm ck) sözünde n gel mesi ihtimali vardlr. Aym za man da Vrus lakabl UflIS-fa l/ (iy i k al'~ac l ) sÖl.ünde n de l ü rem i ~ olabi lir.

Abub ek Kirec v adl iki kornponc nlten olu~ur: I ) Ab u-bek < Ab ubckr < Arap ça Abu bokr .., (er kek öze l a dl ). 2. Kirey < T ürk-M ogo1ca Kirey, çogu lu Kireyit (T ü r k sülalcs in in adl), Abul Ga zihan'll\ takdirn ine göre "si)'a h ka ym " anlammd ad lr (Bu dagov-ll, s.

120). Bu etnonim ile Klrlill Ham'nmlakabl da baghdlr. Men gli Gir ey Han'dan ba~ l a ­ ll ll ~t lr. 1478 Yllma k'luar Gir cy aUI gcçc rli () I m u~t u r (Budagov -Il, s. 120). Kircy alh soynul o lamk ya lml Klflm'da degi l, Tatarlar ve B a~kl r tl ar araslllda da ge n i ~ yaYllm l~ l1r (iirnegin Ba~klrt soy ad l Kirccv).

Dok aJ I TÜlk köke n1id ir: Dok ( do)' m u~) rnetofori k telnffüroe " ra ha th k. ha z w r..n" anlalllllluaJ lr. Bclki tic hu manada n Dok sözü yaratl hm ~l1r. Bu siize T ürki

TÜRK KÖ KENLl RUS SOYADLA RI

153

ede bi Türk di linde de rastlantr ve vaktiyle Alnn Orda'da kuliaruhmsur. Bu adm T ürkmen cedeki rog sö zünde n türcm csi J c ihnmaklir [a tm ku yrugu nun üst ü nde kehç), Daha son ra bayrak manast kalan m l ~ vc bu da ad l geçe n Îsm in temeli ni ol u ~lUr­ II1U~t Ur.

Amgu rçey ad l da ik.i ke mpe ne ntte n olusur: A II/glfr+ ç~y. Amgur aJ I ya Türkçe yamg ur (edebi T ürki di linde de gcçcr) ya da Arapça amr... (emir) sözünde n türcm Î ~I Î r. Birinci hald e yagmur > am gur söz dcg i~mesinc Karaçay-Balkar lar'm birçok agl z.lan nda rastlanz. wA" önccsindcki Y' sesi Sik Si k ëüser. Ax)'a (Ya xya ) ömcginde oldugu gib i. l kinci halde element ·cU/·à sanat af fiksidir. Yagmur sözü ilc uyusma saglandlg l zaman )'agmurc u (yagm u r )"agdlra n), am ur söz ü ilc amureu (e mir vere n) halin i ahr. A mg urç~y özct adl rall/gurcu veya Amurcu lakaplar mm birind en t üremi stir.

T ürkçe kökenli Una... (Rus mill etinden olan) veya Una (sa,,) (sal·~:KI. kavgacrj lakab r, Urus sülalcsi Dag Kaba rdmlcri'nm knyazlanndan gehncktcdir . Aym zamanda Karaçaylar'm Ufljjbi~v ismini de paralel olara k koruyabllmlslerdir. k~ li

Uruso vlar'm arm as t Dogu ile il i ~ki li birçok karaktenstik isare t tasir: Hilal, aln yl1d l:t. ok, kaman. Tatar giysili aVCI l'e onun sag d inde IU\lugu kanal...

157. TAPTI KOV "Taptlkov lar ncslinin atasi Tapuk'a vaflÎz töreninden sonra Da nil ach veri lYaba nCllar O'nu D ionis ~ k1 i nde çag rnTIl~l ardl r. 0 Allm Orda'dan Büyük Knyaz ü lga Ryazanski'nin yanma gel rn i~l i r. Ta pllk'm çocu klarl David ve Fedor, Büyük Knyaz Fedor Olgoviç'in yanmda bo yar ol m u~ l ard l r. Böylcc e TaplJkovlar neslinden birç oklan Rus tah tma komutan, vali ve ba ~ka rolbclerde hi zmel e lm i~. hükümdar tarafmd an 7025115 17 Yllmda ve ba~ka tarih1crde mülkle ödü l1end i ril m Î ~ lerdi r " (URZN $ -VI. s, 11). m i ~lir.

Tapllkov soy adl çagda~ Kazan T alar1 an için de karakteristiklir ve yayg m kullamh r. Sözün tcmclinde T atarc a lapruk ( b u l u nm u ~) yatma ktadlr. Bul emi r anlam mdaki tap (Budagov- I, s. 7 19) ve -w k/-lik affiksinden o l u~ ur. Daha sonralar erkek özcl adl gibi kull aml ml ~tl r ve bir süre sonra Taptlkov soyadl hali ni al ml ~tl r.

Bu soyadmm T alarea kök cnli ollllaSllli sülalc arm<lsmdaki hcraldib i~arctl c r Î de ispatlamaktadlr: Yllkandaki gü rn ü~ snhnda ok vc klllç resimlcri vardlr. A~ agld ak i mavi sahada ise a ltm nal ~ck l i bulun ur,

I0Il'-------------------..,...-----------------N A UASKAKOV

154

TÜRK KÖKENLI RUS SO YAIlLAR I

155

I SIl. T YUTÇEV

160. XONENEV

"Tyutçcv sü falcsindcn Zaxariy Tyutç cv 68891 138 1 yihnda Kmm Ham Ma lIlay uuafmdan n üyiil. Knyaz D mitn l va noviç'in yanma elç i olara k gön(kri lmi~tir.

"Xo ncncvle r sulalesinde n Po xman Tr etyakov'u n og lu 70 7811570 yûmda ve FeJor Bogdanov'un og lu Xonenevler 7 114/1606 yrlmda dvoryanlar lisresine ya ZJI1l11~ ve boyar çocu klan srrasma almrmjnr. Ay m zamanda on lara tistlendigi g örev teabi maas bagl anml ~ll rM (U RZN$- VI. s. 2 8).

Tret yak Vasiliyoglu Tyutçev 7126116 18 ythnda Büyük Hük ürnJ ar M ihail Pe dcr oviç larafll!dan Moskova'nm m ühasi rcsine kar~lhk m ülk ve fahrÎ ferm anla te lrif edilmistir (URZN$-VI, S, 15).

M

T yutçevlcr'm nispe re n so uraki türerneleri sirasm a Dm itri lg nate vjç T yutçe v de dahildir \ ' Ç O'n un seceresi 7 134/ 1626 YI l! ile kaydcdi l mi~ti r (U RZN~ · IX. s. 60).

A ile bc lgc1crinin vcrdigi hilgilcrc göre T yuiçcvler sülalcs i Kmm Ce nova hsr Turçc'd cn gelme ktedit. Vc rilc n knynak lara dayanarak ~ u n u söyk mck gerckiyor ki, hu nd veya lakap ya Türk k ökenli bir Ccnov ah ya da Kmm'd a yasay an bir Tü rk'e alttir. 0 ua gümüs istehsah vcya güm üstcn uretilcn csyalan satruakta me sgul bir tueeer(hr. ÇünklJ hu soya d uun te rnelind e tuc (y e"~il mcd) SÜI,Ü yatm aktathr (Budugc v-I, s.

J(8), "Lntun'' (1 12 IJ. s. 40 7), "mcd'' ( 112 1lI, s. 132), "bro nza" (Radluv) + cl/le i affiks i. lsim ol usturan -e v ekinin ilavesiy lc Ty utcev soy ac h olu smustur. ll1i ~ tir

Rus adaptasyonundan soma hu soy al.h tuc'c'e] < tuccu + cv sckli nde scsle nve nispeten sonra ki J ünemdc dissÎ milasiyaya ugraml~ tlr; ï uC'e 'e! > t'ut'c'l'!

Bu soyadmm daha az inalllian bir h.l~ka climo lojisi \'a rdlr ve ~ h i(i~n, yakla-

~an" ( 112 I, s. 31)1)) anlanun dak i /tIICII .•• SÖI.Ü ile ilgilidir: ~ Ba~ ka hir sülale Jc n o lan

amil T urk kiikc nli ai le ilc hi r1c~n kim sc ~ . 0 haiJe, hu süllllenin kiikeni Km lll'Ja ya~ayan ve T yutçc vlcr sülalesini n ata~l olan Cenova men ~li ailcn in kök en i jlc hirbiri-

nc J enk gcliyor.

159, JlEKORY UKOV ~ Bekoryo kov sülalcsinde n Semen , Aleksey vc Pa\'e1 Bek oryu kovlar 70511 1543 Yl hnda Büyük KnyaL Ivan Vas ilye viç taraflllJ an iyi hizmellerine kar~l h k Illülk

ve fahri fcr11l;1llla oo ti l1e ndiri l rn i~t i r" (U RZN$' VI. s. 24).

Bck oryoko v soya d lnm lemel i Klrlln -Tatar sö7.lerine dayan lr: Bük, ril heli bükük, T atarea buW r d on gllf . AlllIl Orda' nlll edehi dili ola n T ürkide Îse ~u ~ck lc rastlam .: lJiikii m k.. don gara b<"m er, d Ollg;lr (ll udago v-I, s. 287). 11k ö nce bcuen kusu Jund an ilcri gele n lakap ~e k i llcri meydana gcl llli ~ t i r. Biikiirak da bunlardan biridi r.

Bu lakap d'llla sonralar Rus auapl asyonund a lJekeryiik halini ah l lJ ~l lr. So nra ise suyau l o l u~t uran -ov su ffiksinin yardIJ11I ilc Dckeryukov soyad l türelll i ~ti f.

•

X o ncncv SOyadlbc lli oldugu gibi xonen kökü ve -ev suffiksinde n olusmustur.

Xone n k öku Rus vilayct SÖ1.U xonya ile ka'1 1 1a~t lnlab Î l i r ve nencedc somiat fiili \ü rctilir. Ya n ma k , agla mak anlamlan ta~ l r ïPas mer-Iv, s. 26 1). Bu ha lde soy adr x e-' nenev degil, Xonin ~e k linde olmahydt, Do laytsryla xone n k ök ü ilc XOIl )' a vilay et sözün ün ka'1l la~t lfl lmas l geçc rf dcgild ir. Xonen kök ü kompozisyo n ve filoloji bakrurmda n Mogclca IUJIl (h ) 0/1 [zvonok, kolok ol) veya genen-henen [sude) sö ztcri nc yakuxhr. Dirinci halde X oncncv soyadr kalk a usulü uc tabc oluyo r (Mog o l k ökü ilc ): .

Kolo tscv soy ad r. Ikinc i hald c isc gene n-henen lakabmdan turcrnis ol uyor.

Seccredo rastlndrjinmz Raxnmn cr kek özcl adr, Xononcv sülulcsinin müsliman Dogu ilc iliskisi olduguou ispntlar. Xunoncv ler'in armasmdukl hcraldïk;i~aret­ led ~ u n l ard l r: O k, ya tagan, aypara. Du ise sül alene n T urk-M ogol kökenli olmasrm' kesinlcstirir.

161. T ULUBEV 'Tulubcvlcr'den hi rçogu eski dönemdc Rus tah tllla ledege n hizmeti göstc~i~ rutbclere yük!;clIilmi~tir. Htikü mdar tarafm dan muik \"c j;ramota ile teltif edilmi~Jc rdir~ (URZN$-VI. s. 38 ). ve

çe~;ll i

T ulube v soyadl ikj sölden ibarct kanna!jlk bir isimdir: Tulu vc bt')'. Ege r ikînei ele ment k u ~kuy a yer venneksizi n Tatar sözü bi, (a lle ba~l ) veya bey (Budagov) kclimcsinde n Iüremi ~tir. i kinçi element olan tulll çe~i tli fonc tik (erkip ve rnanaya dayamr.

Tulu kökunün bize görc, esk i Ta ta rcada rastlan an kd imclerlc k a r~l la~tlnl masl ma rak uyandlflf. Ta tarcada " kend in i çabu k kaybed en öfkeli dclikan h " anlam ma gele n Ilolu-tolu (Budago v) vcya " k L~3 hoy lu " anlamm da liila-tü/e sözeükleri vardlf.

Tolu biy (Ili rsh d elikanh bey) veya Tüle biy (k üçû k bo)'lu bey) söz Jcrinin birbirine u y u ~ l1l a sl lakap için geçerl idir ve da ha .~o nral ar soyad l ha lini a lml~ t l r.

Tulubey soyad JllIll kökü için tululII biy lakabl da gcçc rlidir. Tululll kökü PoloYes, Azc ricc , Eski Tatarea ve äzbe kçcdc " b urd yu k, scrap için kap, d cri " manalan nl t a ~1f. Daha sonralar hu lakaba ' n ' suffjksinin HavesiyJc vc " t " sess izinin d ü~ me­ siyle Tulu be v so yadl t üre nli ~t i r.

NA. BAS KA KOV

'"

Nihayet, soyadmm kökü Tulup bey (OJ unca k bey) lakabma daya mr. N.K. Dmitricv kayJ ediyor ki, 7ilfllp sösü nu Rus lar Tatärlar'dan ahm~lardlr (3 1, s. 35). Bu SÖ1C ,e~i I IÎ T ürk lehçelcrindc rastla nrr: Talarea tu/up. 8 ~klrtça to[tJp, Krrgszce tul llp (Innagt deris il, Knzakça ,,,tll/' (doltluru hnu'j mu kavca],

TÛRK KÖKEN L I RUS SOY AD LAR I

Kolça n, hilal, ok, boneuk ve krhç res imler i Bazanin sü lales inin Dogu kökenli old ugunu ispatlayan karak tcrislik hera ld ika ip re tlcrid ir.

164. Ki~ ENSKiY

Ko mik an lamh T ulup bey lakabt Tu lubev soyadmm k ökün ü o lu'jlurabilir.

"Kise nskiy sulalesinden birçog u es ki döne mde Rus tahuna dvoryan hizrneli g östermistir . Ru ncsilden türeyen Andrey Yakovle vogl u Ki ~nsk iy himayed e olmu ~_ tur. 71321 1624 Ylh nda yeril gramorla telrif edil miçür" (URZN~- VI, s. 57).

162. KULOMZiN Kulomzinlcr sülalesinin mülkle ödü llc ndirilmes i tarihi 7124/1616 olarak gösterilir ( URZN~ - VI, s. 4 3). Bu soyadmm T ürkçe kökenli 0110:1-<;1 ad m kend i ke mpozisyo nunda m uhafaza cdilmlstir. Soy adr. erkek özel ad. Kul Xamza ismine da yamr. bu ada çagJ a'j Nogayca ve Tür kmencede rastlayabiliriz. Turarcada "hlzmetçl, kö)'· lü, sa h ibi o lan" anlammda kil/ (Buda gov-H, s . 88) ve Arapç a Hall/za... erkek özel admda n olusur. Soyadmm ikinci tara fmm Farsça " göz le ask i~a re ti , cl dd i bakts" anlamlan tasaytn Hamzc kelimesi He ilgili o lmast ihrimali de vnrdtr.

Sülalenin T ürk k ökenli olm asuu herald ika isaretler i de isputla r: k ösel i yrldrz vc ü ç tane hila l sckli vnrdrr.

iJç tan e sekiz

K ise nski y soy adrmn leme1ini Rus vilaye t s özü kisen, "cip, zep, kal ita " (Dal 11, s. 112 vc Fasrner 11, s. 242) olusruror. Bu söz T ürk Ichçelerinden almrrnsur. Keltme nin ~u form alrma rastlamr: Kise-kis a ... "cep, kese, cüzda n" (B udagov- I1, s.

178) . Aym zamand a " yaym ok ye rlest lrlle n kasrm" a nlanu na ge len kiset ve kis .., (B udagov-I1, s. 178) s özcükleri vardrr. Bu sözlerin her ikisi de L. Budagov'un ispat etlig i gibi Farsçadan almmuur...

Kisinskiy suyadunn T ürkçe hir sözcü kten türcmc si Ihtim af de vardrr. Krpçak Ichç clcrinde " de miryolu" anla mma gelen kisen-k isene (Budagov -Il. s. 128) s özcugü vard rr. Bu k öke isim cluste re n -sk-iy suffi ksmin ilavesiy le Kisinskiy soyad r türe-

misur.

163. 8AZAN iN

"Baza ninlcr süla lcs intlen G rigor i Afanasc v'in og lu Bazanin 712411616 YIJmda Mosko va'nm muhasirc siudc ve Ivan Grigore vtn og lu Bal..a'nm Çar ve Büyük Knyaz Alckscy Mixayloviç'tcn iyi hizmcl lcrioe l'Cces., rctine kal11hk mülk a hm~tlr" (U RZN~- V I.

s. 44 ).

Bal.anin soyadlOm kökü, isim olu~tu ran -in suffiksindcn dolaYI baWIUJ kelimes id ir diyoruz. Hu Rus sözünün baZ011, ooz/on varyanllarma Sibirya ve Volga sah ili ag lzlarmda "kl~k l ra n , kendinden ral i" a nlamlannda rastlayabiliriz. Aym zaman tla "agla)'a n, ba giran. s us ma )'a n çoc uk " (Dal-I, s. 37) anlam l da vanIlr. Hu söz1er fiilde n l üre m i ~t i r: BaZllnit, bazlallit, bazlar, havit (ba gir ma k, hayknma k ). Pol onya Dilindc trombon anlammd a hu W II kcl imesi vard lr (Fas mcr -I. s. 10 5).

Bal fa llit-bav at fiili fonclik olarak lam var yan Ua Klpçakça da n a h n m l ~tlr. Ka13kça, Nogayea vc Krakalpçakçatla lml fa " yü ksek scsle a ~l ama k l'eJa d en için h a ~lrmak,

bögürmek" an lamlan

ta ~ lr,

Do laYlslyla bazallill liili bau m- bal/a ll kök ündcn ol u~ u r ve "bagira n, çaglrail " an laml vcr ir. Su köke isim (J l u~ tu ran -in ek inin ilavesiyle Baza nin soy ad l türc m i ~tir.

Ege r Kisc nskiy scyadr ikinei kökten türerntss e kalka usulü sö z ko nusudu r.

Ka ndali ntse v soyadr da bu ~ ki lde turemistir ve Türkçc kökcnhdir...

165. A I' LEÇEEV

"Aplcçcc v sü lalesind en birçog u es ki döncmdc Rus lahu na l..eUcge n hizmeli riilbelere yükseltilmi~ ve hükümdar larafll1da n iyi hiz mellerinc kar~Ihk m ülk le ödü llcndiri lmi~tir. Bu nesilden türeyen M ixaylo Dmiuie v oglu Apleçc · ev 71421 1634 Yllmda zedege n çocuklan Iistcsine al mml~ ve sara y asilzadesi gibi üslle ndigi göre v ieabl maa~la te llif edi l m i~ti r" (URZN~- V l. s, 72), göslcnnÎ~. çe~itli

Kompozisyon a göre Apleçee v soyad l ap /u ·ap li + sanal ifade eden -cu/-ei affiksi + el' Rus suffiks inde n ol u~ur.

Terki bindcn de :lII la~lltllgl gibi Apleçeev soya dJ Arakçeev, Azançcev, Savançe ev vb. soy adla fl türü ne dah ildir. S u soyadJann m kök leri sonlan nda sana t ifade ede n affiks buluntlurur.

Ba~ka bir iht imale göre soyad lllJlI kökü Türk çe abli-(lpli ... (ip, )'c1ken i dar aga ema baglayan ip ) + cuJei ap/iei (h u ip vasltasl Ue kaYlgl itlare et mek ). Geçici manada " r üzga r a kar.j l ~e1en a da m" anlarnmdad lr. Örnegin Türkçedc " S Il UfI gl'çmek, )'olu al ma k" anlarm nda abJ; qaçurmaq... fiili vardir (Budagov) .

••

J

159

TÜ/(K KÖ KENLt R US SOYADLA IH

'"

N.A. Il AS KAKO V

Ç içagov soyndrmn cl imolojisi bc tlidir . Ya Rusça çiçak-çefak (~lcm~ ~ i~a k) ya da T ürkçe f arak (kisl) kclim cs mdcn gelme kredir. (Fasme r-lv. s. 355) Bclk i de umumi Tür k SÖZÜ çoçor-çeçcr (gül. 'i" i~ k) kclimcsinJ cn ofusur. Kmm Tctarcasi vc basla lehçclerde çiçek-çiç ór... ay m manada kullam hr. [kinci bir manast ~aspa ·d l r , (URZN~- I , s. 470). .

166. ~U MAK O V

"'<;: ulllaLovlar ncslinin ;llaSt Va"ih y Evdokimovun oglu .sumalmv 7 150/ 1642 yrhnda zedege n çoc uldarmm stras ma a l lll 'm~ 'IC ycrli J voryan maasrna hag la nmr~­ ur~ (URZN'<;:· VI. s. 78).

Çjçagov soyad r hu s öz ün so n varyanuna

Soyadmm ternelinde T ürkçe fumak-/lwU1k... (a gaçt.an veya d erntrden çoma k, top uz) sûzcügü yatmakjadrr, Bu sözc ëkjcre Kmm Tata rcas r, Nogayca, Karakalpckça. Kazakça 'Ie baska lchçelenJ c de rasuamr. Tata rcada kelimc nin "aîct , üretim sna hr" gib i ma nalen vardrr ( Budagov -l. s. 5(0). Zaman la çumak'IUf/Ulk (d u hina » "gen zekah" > rUII/a k (ço ma k). Bu sözdcn -ov suftîksi yardumyla .suma kov

yak la~lyor:

Çiçär (ç içd c, g ül. osp a).

S özün sonundak i r > k ses de gi~imi büt ün Turk 1ehçele ri için kanuna uygundu r. Soyadmm kökün ü Rus vilayet 5ÖZÜ çiç~ga (Dal-IV, s. 609 ) kelimesi de olusturabilir.

Bu SÜI. kcsinlik le Türk çcdcn almrms nr. Nihayet, çaça g (kisl. bax rcma) veya çärär (ç içek ) s özcüklcri ndcn birine isim oluswra n -ov eki eklenince Ç içagov soyad r türe-

mistir.

soyadrtü rcmistir.

169, MANTUROV

167. BUZQLEV

"Buzovlcvlcr süla1csinden Ivan lvancvun oglu 7 157/ 1649 yümda. Pnvel Mihaylov un oglu B UlO V\ CY 7199/1691 y rlmda schir usilzadclcr inin lisresine kuydedilmis 'Ie d aiml maasa baglanml~l lr" (URZN$-VI, s. 85).

Buzovlev soyedr bu zavlu-bllzov/u (bu z..1glsl olnn] sözünden oluçmakradtr. Bu sözlere Türkçe nin Kepçak grubunda rasrtamr. BUz.aglSI ola n inmck anlammdadrr.

Ayuca " h UlOV uu rcunun a lt mda dognlUf ' enla rm da vardrr. Buzovlu veya BIIm vnu mpo nimi de gcçcrlidir. Örncg in Al.erbaycan'da Bakü yakmlannda bir yerin 811ltll'/Ia ismi vard ir.

Buzo vle v soyad l büyi.ik ihtimalle BU1.3vlu lakabtndan tü re mi ~tir. BUlav sah ibi 0 1:1 0, Buzav burcundan ola n veya ya~d l g l yerin alh buna benur ola n adama veri-

Manturov sülales inin mülk lc telrif cd ilmc tanh i 717711 669 olarak gösteriltuistir ( URZN ~ - V I , s. 97).

•

Bu soyadmm kökcni "cmir veren" anlammdaki M ail /Ir < Launee mentor vcya Rusça "em rc tmek" anlauundaki manurn fiilindcn türemistir. Bel ki de Tü rkçede "gcminln bayragl" anlanundaki banduro sözcügündcn tûremis tir (Budugov-I , s.

238). Son uncu daha kuvvct li olmak uzere her iki vcrsiyon Ja geçerhdir...

Manturovlar'm armasmda karakrcristik isaretler vardrr: G O mü ~ ay ve a~agl larafa yönelmis gerilm Î~ ha ldeki yay ül.crindc ok, Bu i ~ret ler sülalcnin Dogu ile jli~­ kisi old ugun un kanJlId lr.

170. T EK UT EV

len at! olabilîr.

·w·

A > 0 (bllzovlu -bultll'lu) harf dcg i ~irn i as imilasyon olaYldl r. Ash nda olan scsin önccki · a- scs ine tcsiri olmu~l ur. Nihayct -e\' suffik.sÎnÎn ilavcsiylc Buw vlcv soyad l türcm i ~ti r.

168, Ç iÇ AG O V "Çiçagovlar sülalesinin birçogu cs ki dü nemdc zedegen hizJlletindc bu hllJ m u ~ hükümJar l.lrarlllJan mül klc ödü llcnJ i r i lm i~ t ir, n u neslin lorunu olall Amiral Vasiliy Yak ovlcv iç Çiçagov sava~la büyi.ik kahramanllk güsl e rm i~ 'IC Iccrübesi ilc al kl amnl ~t1r, Rusyaya sadakati ile ailesinin ismini m u kadde s l e ~t irm i ~t i r. Kahramanhgl " 'Ie ces arcline kar~ l hk Büyük Ekalrina t:.lrafllldan köy 'Ie fabri ferm anla lelti f cdil mi ~­ lir" (UI{ZN$- VI, s. 92) , 'IC

"Tekutevlcr sülalesinden Osip Ivanovog-Iu Tckutev 718011672 )1hnda Çar 'Ie Büyok Knyaz Aleksey Mihayloviç'lcn iyi hizmetleri ve casc rc tinc kar~l hk gramola kala n ml ~t lr~ (U RZN~ - VI. $ . 101).

Tekulev soyad l vc unun Tc kuçev varyantl rikü wçi sözünden t (J rc m i ~t i r. Bu söze rik (bas h r mak . d ikm ek )+ kar llla~l k affiks ve harc ketin adm l bildiren affikstcn ol u~an -üw ve sanat bildi ren -eli/- ei affiksindc n ol u~ uyor , Burada fiilin i~lira k i daimi ularak temin ed iHyor: Tik + fÏw + çi (d i ki~ d iken). i lk olara k lakap lü rcm i ~ , daha sonra Tck ulcv-Tekuçe v soyad l orlaya ç lkm l~l l r.

Bu soy adm m Polonya'da kullaOllan Tekuçcvskiy soyadl ilc kar ~ll a~tlnnak mUmkündür. Polollyah türkolog Y, ~cnk e viç bu soyadtn lll Tü rkçcdcki l{}kUl (sa ,"a ~ , d ö"ü ~ ) sözünden türeJigini idJi a eder. Sölün kükünde ise 10k fiili yalmaktadlr 'IC

N,A . fl A.<i KAK OV

160

"ezl!jtir mek" ma nast verir ( 127, s. 472). Ayru fiil kökünden Talarea IO!J:.UÇ ( ~o m. pu l) s öz ü de t ürcyebllir. Bu sö zdcn Tc kutev vc Tck uçevsk iy soyadlan o rtaya çl kllll~

161

173, BA R KA L O V "Barkalo vlar sulalesinden Duuilo Minac voglu Baraknlov 7 18711 679 yrlmda

olabilir.

Eger -ev,

T ÜRK KÖKEN Ll RUS SOYAIJLARI

-Ol',

-.Ik·;)' furmal clcmcnllcd 1l3l3r:J. nlmmazsa, sonuncu ctimuloji

her üç soyadrnm (Te kuçcv , Tekutev, Tck uçevskiy) lüremesi için geçe rlidir.

171. J\.fALAEV

"Ma laev sülalesindc n birçogu Rus tahuna d voryan h izmetÎ gösrermis. çe ~ i l l i rulbele re y ükse l li l mi~ ve hükümdar tara fmda n 7185/ 1677 yrhnda vc baska larih lerde mülkl e leltif cd ihni~lcnlirw (URZN~·VI. s. lOS).

Malae v soyadrmn kökünde T atarca malay (~ i. çoc u k hizmet çi) s özû yatmak tadir. Tatadar bu sözü Rusçadan ahmsur: MalI)" aferin anlam mdadrr (Oa l-II, s.

293). Mala)' ~ k l i nde yenidcn Rusçaya d önmusmr. Bu aru k fkinci söz a1ma olayjdrr (3 I , s. 46 ). Bu sözün kökünün Rusçada /tUlf,y (çoba n J emeg i) kclimesine yakm 01masma da az bir ihnrnal vardrr (DalH. s. 29 2).

172. KUR iTSKly " Korttskile r sülales mden Yakov Kori tsk iy 1670 YllmJa küç ük Rusya ordusunda albay rutbes inde hiz met etmlsrir. O'nun og lu Roman b i nba~ l olrnustur ve iyi h izmct lc:rinc: kaf~ lIlk 17 11 yrlmda köy \c: mükafatlandmlnus u r" (URZN~ ·V I , S. 112).

Koritsk iy soyaJ mm kökc: ni On lar'm alasma verilen Korilr. < T ürkçc hirk· Ir.Örak .lr.öriik ... laka hl ilc ilgilidir: I. I~mirci kumasl, d erisi. 2. Güzellik, güzel bc· d en (BuJagov). Bu söze Nogayca. Kazakça, Ktrlm Ta tarcasl ve Eski T alarcaJa rasl layabi liriz. Lakap birinci vcya ikinci ma nay a esase n verile bilirdi. Kori lr. lakabma Jaha so nralar -si .iy suffiksinin ek lenmcsiy le Kori lskiy soyaJ I türe mi~t i f .

Polonya so yadl Kor itsa'llln köke ni i1c ilgili Y. ~in keviç'i n (1 27. s. 465) iht i· mallerinJen yola ç lkllrak Korilsk iy soymh m incelcye n b~ka bir elimolojiy i de ile· ri sü rebiliriz. Bu etimoloji T ürk söz ü qom dz 'lI (kOTUJUCU bekçi) sözll ik bag hd lT. Çünk i bu soy ad lart ay m küke sah iptir. Belki de Koritski y soya dl Qo rudlll lakablOdan tü re lll i ~tir. Polonya di linde adap lasyona ugradlk tan so nra Koritsa ismi Leh Ji linin isim ol u~ t uran suffiksini kabul ctm i ~, so ura -sk-i)' ilavesiyle Kor ilskiy SOyad l tü rcnli ~l i r.

Nihayet, bu soyaJ lllln Rusça kvritsa kelimcsi ile ili~ki li oldu guna dair az ina 1lI lan ba~k a bir ctillloloj i daha vard ir. "Siyah renkli lezzclli bir ckmek, kahvcren gi bir agaç" anlallllan varJlr (Ual·ll , s. 16 1).

dvoryan çoc uklan Iistcsinc almuusur. Iyi luzmcrlcnnc kar~l h k 1IIü1 k1c öd üllc ndinlmi ~tir~ (U RZN~-VI ,

s. 113).

Barkalov soyadrmn kökü ile ilgi li ik; etimoloj ik hipc tcz yürütme k mü mkün d ür. Bark alo v soyadr ses taklid i yo lu ile lüre m i~ o labilir. T ürkçede bu tip söz ler fazJOOlr. Bu ses hadisesi belli scs liler grubun un harekette o lan scssizler terkibind e yer almas t prens ibinc daya mr. Örncgin Kspçak lehçelerinin çogunda fiil takl il usulü ile türetilir. Nogayca, Kazakça vc Karakalpçakçada bargu lda-bu rgulda (çlgh k a t mak) Iiili vardrr. Burad an barguldak..burgu!dai.b)'rgu{dak. (bo ga z J lrta n, bagJnn) sözu ture misur . Rus vilayet lekskonunda borf at· burkat (kekeleyen, bcsuna, konusan, üzü ntüyle m mldanan ) ve t üreme usulü ile burkato (geveae) sözü ortaya çrkmrsur (Dal- I. s. 115). Rusçadak i burkat ve burialo sözleri koms u T ürk lehçelerinde n almnusur.

Barkalo v soyadmm scs lak lidi yolu ile olusmus Rus sö zü b)'rknlo kc1imcsinden türedigini söyleyebiliriz. Kaydettigimiz gibi bu söz T ürkçed en almrrus ur. Burknl-b)'rkal-barknl-borknl sözlcri ilk olarak Bark,allakabma temel olmu~, daha sonra -ov suffiks inin yanhmryla Barkalov soyadrtüremisur.

Ikinci ihtimale göre hu soyad i Kmm Ta tarcasmdak i barqiu (evi ile ilgilenen, cv i~lerine ba gh ) s özcüg ünden türc m i~l i r. Karm asrk bir s özc uktur; "Ev i~leri ill' i1gilen en" an lammd ald oork < Farsça bärk. (BuJagov) + sahiblik affi ksi -fllI-/i > barklu (evl e nm ~, e v ~Ieri ni yenile m~ ) Bu halde Bar ka10v soyad l Barklu lakabmdan lüre m i~ tir. Ad apta<;yona ugraJl ktan sonr3 ~u ~e k il1cr ort aya ç t k m l~tlr: Ba rkalu > Barkal + ov > Barkalov.

174. A!;iîTKOV " A~il kovlar'Jan birçogu c:ski däncmdc Rus tahtma hizmct clm i~l i r. Bu neslin torunlarmdan Nikifor Fed orovoglu A~il kov 7188/1680 Ylhnda iy; hizmel1cri kar~lh­ glnda görcvinin ieabl maa~la tel lif c dj lnli~ti r" (URZ N,s-VI, s. 115).

A~itkov soyadmm et illioloj ik csaSI Tatar sözü a~ytky (has. za k va ska) kelimcsine da yalllr. A ~ut fiil inde n t ürc m i ~ t i r (h;k iyi tatll veya aCI ya p ma k) . Hare kct li1 ik yaratan ism in affiksi -qlll-ki+s uffiks - lW > A~ i tkov.

---

N.A . DASKA KOV

'62 17S . Ç EBOTAREV

Çebotcre vlcr sülnlcs i ~cc rcJc 7195/ 16H7 tarihi ile kaydcdilruistir (URZN,sVI, s. 124). Soyadr. sa nnun ad m. biklircn çebotar (k und urnCl) sö zënoc n t ürcmi~lir.

Rusça isim olustunm -ev su ffiksi cktcn mistir. KcnJ i suas mda çebota r SÖl Ü Tatarendaki çabata vey a çabatan (aya k hk, ka lm çÎzll1e) < Farsça çabatan ... sö zune tckabül edcr. Örnc gin çohata basmak "h a fjf a ya kkab r" anlanundadrr (Budago v-L s. 45 1).

Rusça çebo t. cebom t (Dal-IV, s . 585 , 586 ve Fasrncr- IV, s. 322, s, 370) + harekette ola u ism in suffiksi -ar > Rusça çebotar (sa pojnlk) > Çebotarcv.

176. TU l\I ANSKi V .scee rcden an l ~ l l d l gl gibi T umanskiler sülalcsi Polonya zedegen silkine me nsuptur (U RZN:)-VI, S. 153). Tumanskiy soyad r kendi Icrkibi bakmunda n flllnOlI+ isim ol u~lu ran -sic· iy suffiksinden olnsuyor. sö7.cügü niin kükü « Parsç a tuma n ...) Türkçede ~ u manala n venyor: I . T uma n, ma r k, 2. Pa ntolon , saravar (Çaga I3)'ca vc Eski Tata rcada bu SÖl bir ~y i n çogu nlugu na i ~are l edi yor). Mogoka ve Harczm T ûrkçesindc bu s özc ük on bi n saymm trede eder. Örnegin lllll lall b~Ki '(ln b in a sker k(lm ula lll anl atru ndadrr ( Budago v-I, s. 406). rUn/OII

Tu man skiy soyad r SOli manad an lüreycbilir. Önce sanan n mJI, so nra lakap ve ·slc-iy > T umans kiy. Sülale annas mdaki hi lal rcsmi Dogu köken li o l u~u ispa tlar.

' 63

TORK KÖ KENLI RUS SOYAIJLA Rl

178. stsov "Egc r Petr ovoglu

~ i ~ov

scna toya

b~k.anhk

eunq, ocer-sckrcrer görev ini ûst-

lenmil ir. Çahs maga 1178 yrlmd a ba slarr us 1801 yrlmd a rnukaddcs loa nn lcrusalimskiy adma Ka valcr Hakim iye l Madalyasr ilc tchif edilrnisnr. 21 .subal günü Imparalor .si~ Y'u n armast tes ts edilmistir, Hükümdarm em riy lc O'nu n arm ast Gerbo vnik teki üçuncü subcyc yaz rlnns nr" (U RZN.s- VI.

I. Pavel'i n haur as rm eb ed ilcstirmek nnmma

s. 159). ~ i~ko v soyadmm tcmclini olusturan ~i~ söxu T ürkçcden ehmmsur. Bu sözün Kmm T erarcast ve baska lchçelerde ~u~ biçirni ne de rastlan z. .si ~ lI1an . krhç, hançer

gibi degj~ i k an lam lan vardrr. Örneg in ~u~k u ( ~ i~m a ll. )'a gh ), ~ u~ ku n (~i~ m i ~ ) , ~ i~ ­ man (to k, dol u ) gibi. Rusçada jij. "en üst kal dom basr. vorox , na...ip" anlamlan ndad ir. (Dal. IV. s. 636). Aym manada j ijko. jiiOk kelimclcri de vardrr .

Do las ryla ~i~kov soyedr ~ u~ k ëkünden ge hn ektcdir. i lk önce lakap o lan söz. > ov suffiksmin i1avesiy lc ~ i ~ v soyadrm olus turrnustur.

179. T UXAÇEVSK iy "T uxaçcvskiy süla tcsinin nesi l ba~ l lndns. varüz tö re ninde n sonra Ken stent in isnuni alrms nr. 0, Sescrs ki top ragmdan Çem igo v'a. Büyük KnY3z Misuslav Vlaelimirovi ç'in ya nm3 Iqrif buyu rn lll~ lu L in dris'tcn türeyen Boydan vc T imo fcy Gr igo·

177 . IIA n s UKü v " Ivan lI akimovunoglu Dars ukov, l mpa raloriçe Eli zavcla Pe trovna'nm cbcd i hallras lOa vc ~crcl1 n e layik Lcyb -ka mpanyaslIllll iiyesi olm u~ (3 1 Arahk 1741) ve O'nun luru nlan hcrkesÎn ~ vu ig i Yüce imparaloriçe tarafmda n kan uni z.edegen ismioe lay ik gür ü hn ü~tü r ~ (URZN ~ < VI. s. 156).

re vler'jn çoç uklan Biiyük Knyaz Vasiliy Vasilye viç larafm dan m ülk ve TUllaçe vsk i köy ü ilc

öd ü lle n di ri lm i ~l erd i L

ça glfln l~lI r" ( U RZN ~- V I I ,

Du ncde nle Biiyiik Knyal On lan T Ullaçev skiy ism iylc s. 10).

Nes1in lemclini alan Ind iris'in ismi Arapça fdris... kel imes inden gclme kted ir.

Hu sözü n kökün de Andrey ad . muhafaza edi lme kled ir < Yunanc a o/lduios ( k i~ i l i kl i, c~ urp7. Ihlimal ki, soyadlO lO kendisi de her hang i bir Türkçe l öle nli 1akap veya

Barsukov so yaJ lnm lemclinde Imrsu" w zü yatmaktadlr. Bu va~i hayvanm resminin süla le annaslI1ua bu lunmasl da bun u ispallar. Etirnolojisine güre barslIk SÖzü Klpçak lehçele rinde mlfS < Far.;ça bars... söz ü ile i li ~kil id ir. örneg in Jolbars (fü rkme nce as lan), dw lbars > ~ i r gib i...

ru tbcd en gel mekted ir. Çun kü soyad lO LO kökü ile ilgi li Türkçeden ~ka (Tullaç-e vskiy) ne Rusçad a ne de ba~ ka d illerdc m üke mmel bir e(imol oji si bulunmamaklaulr.

Hars sözünden l ürem i ~ barslllc sö züne T ürkçeuc rastlanlr. Ka7.akça vc T atarcada bor.m q Tü rkiy e Tiir kçesi ve Azeri cede porslIk, Eski Oguz dilinde ( 11 2) bursuk

i ndris hirço k ~ece rede ya Ses ar t:.lpragmdan ya ua Ahnanya'd an ge len k irn~e o larak

Indris-tdris'in birçok Rus nes1înin (e mel ini alan k i ~i o lmasl di klal çekicid ir.

varyantlan vardIr. Oir ihtimal bon' + kiiçültm c fonn aslllln affi ksi </lq/ .ik.

kabu l ed ilir. Aym nc silba ~ lOdan Toistioylar, D u r l1 ~ v l a r vb. nesitlcr I ÜrC l11i~li r. Örnc gin To lsloylar' LO ~cc crcsin de ~öy lc yaz lJmaktad lr:

N ihayet Barsukov soyad l bonuk sö zünue n l iirClll i ~t ir diyoruz. Klpça k gru bu leh«ckri nden al lll m l ~lI r. lsim ol u ~luran -o v Sllffiksinin i1avcsiyle Bar Sliko v soy ad l (lll aya çl k m l ~tl r.

37. InoJriJ· tdriJ (AraP'O a) is minin köken..: Yunan w zü aruJ", io.>< kelimcs ine daya nd'C'n l I'rof. Y.N. Zav.:adovsby'den ög.eniyor ut.

164

N ,A . BASKAKO'J

"Kont Pctr Andr ccviç T olstoy cs ki

'IC

ünlü nsüzade ailclc rinin birindcn çrküç bin adarm llc 1353 yrlm-

m l ~ t l r. O'n un Alman ya'd an çrkan ntasr l nd ns. iki og ]u ve

da Çcm lgov'a ul~mJ~IIr. vaûtz törcnidcn sonra O'na Lconliy' ad! veriluusnr. Konstautin Lco ntcvi ç'in toru nu Andrcy Xaritonoviç . Çcrnigov'Jan M?Skova'ya geldik ten soma Bilyük Knyaz Va.~iliy Va.\ilcviç'lcn Tetstoy ismini ahm~llr~ (URZN.5. II. s.

42).

Dur novlar'm scce reslndc Isc sunlar yazrlnusur : "6861/ 1353 yrlmda Almanya'dan Çernigo v'a hakiki asilzade neslinden olan ledris tesrif etmisrir. Vafliz röreninden sonra O'na Lee ntry adr venlmistir. Aym zamanda iki ag lu Konstamin 'Ie FcJur ile hizrne nndck i ü ç bin asken de ge hn i~l ir. Büyük Knyaz i nd ris'i mül klc ödüllendirmistir. Ken stamin Leoueviç'ln Andrcy Xantoncviç adlt lorunu vardr. Moskova'ya geld ikten soura Büyûk Knyaz Vasiliy Va silev iç O'na Tetstoy adrm taknus ur . O'ndan T ols toyla r nesli türemis tlr. Andrey'in Vasil iy Yury eviç D urnov adh torun u vrad r.

O'n un t üremele n ola n Durn ov lar'dan birçog u Rus tahtrna hizm et et mijnr" ( URZN~­ 11, s. 42 , 43). lndns'tc n ey m zamanda Vasilçikov lar sülalcsi ( URZN ~-V. s. 23) ve Danijovlar selalest de türemist ir (URZN.s. V, s . 24). Bu sülnlclc r büyük ilnimallc dalia sonmlar dallara aynlnusur. Bunu bcraldi ka isareûcri de i ~ patl ar.

TolstoyIar'rn Durnovlar'm. Dan ilovlar'rn ne Vasi lçikov lar'rn amiaJarrndak i iJera ldi ka i~retlc rine gelinee ~unu wy lemek gere kiyor ki Onlan birço k umumi i~are l birk ~l iri r: A nahtar, o k. yalagan ve umu mi kom po zisyonda çck i lmi~ \;anal. Ama e leIllcnl ler in çogu çe~ i tl i valiyel1c nle her bir arma için farkh ~c k i ldc takd im cd ilmc ktedir.

Tuxaçe vskiler'in armasI i~e adl geçen armaI arla umu mi i ~are tl er s istemine sahip deg ildir. Kend ilcri ile b irlikte haika hcrald ika kompozisyonlan ve eJeme ntleri ta kdim elmek ledirIer. Genel armada ~u gibi yaza lar ,'ardIr: ~ Kal k an hori zonlal biçimde iki sa haya bölün m ii ~tür. Yukandaki klrmlz l sahada, sagda gumü~ grif. so ldaki gü mü~ sahada ise bulull ar ara sl1ldnn çlkml ~ biçilllde klh ç tutM bir el ~c k li vartIlT. Apgldaki mavi bölülllda üç altrn ~a llldan ye rle ~m e k le d ir. Her bir inde yanan üç p m vanh r. Ka lkan as ilzade çe/e ng i ve tac l ile bczenmi~ti r. En üst lara fta isc bu lutlar arasmda yans l görûne n grif ~ k1 i vanhr- (URZN~- VII, s. 10).

T uxaçevskiy soyadl ncsi lb~1 indris-fdris'in türe melc rinde n birine mülkü n, yani Tuxaçevsk i köyün ün ad mdan dolaYI veri l m i~t i r . Belki de bu ad köyü n önce ki sahihinin lakulJl ol m u ~ vey a idris'in tü reme lcrinden birine Iukap ol arak takllm l ~t l r.

Nispelen ioa mhr o lao etimo nom köyûn ar.hd lr veya T uxaçevs kiy soyadlillO tukaçu... (bayraklaT. ha be-rci. postacd sö zünc dayan masldlr. Bu lürlü wu Altln Or da aOltlan nda ve Es ki Türk dil i Türki'dc de rastlanlr. Bu söz es ki Harezm tarihçisi

TURK KÖKENLI RUS SOY ADLA RI

IM

Ab ul-Gazi Han'm cse de rinde de vardrr . L. Budagov 0 ese rlcrin biri ndcn ~ u ör nqli takdim cdiy or: Läskär d zämi kulurga tugaçular äträfga ihärdila r, "orduyu toplnmes . içi n haberciyi

~hir dl ~lIIa

g öndcrdilcr" [Budagov-I, s. 398).

Tugaf" söz ü lug ... (huJ rn k , Ilmuu] kclhncsinden lürcmi'jlir. Ou sözü n Çjnliler'de n ah nma ihtimali vardrr : Ou "ord u n u n esa s ba YIëIRI" (Budagc v) + sanat bijdi., ren a ffikns -cu/-c! arahk ünlüsün ün znr kullanuru: togancu - tIIgm u'u vcya dogancu + dugancu bura dan isc toga /1- tugall • doga /1- dugan, ..

Büyük ibümalle Tugac'u lakalnrun ilk ta~ l)' lels l bu lakabt Alun Orda ordu birlesmelerinde tunug u vazife yc göre alnusnr. Lakaptan isc önce köyûn ad l Tuxaçev- T uxaç evc, so nra T uxaçe vski y scyadr türem i'ilir. Nihayet. Tu xaçev-T uxaçe vo k öy ünü n admm Tara rcadak i tl/gai-tu9a" ... "kr ughy ke endel• .!ju'i ki" (Budagov-I, s.

398) sözündcn rüremcsi de mumku ndur. nu s özlerc cski TUrk cde bi dili Türki'de de ras tlay abi liriz: Tugaç {ekmek çe'iid i, e ü! ckme k ). Bu sözc ük Tuxaçc vskiy köyün ün ismini n temeli oIab ilirdi . Daha sonra bu isimden Tuxaçevskiy soyadrmn türcdigini söylemi'ilik.

J80. STER L EGOV öS1eriegov sül ales inin alaSI Ermol Fedcro voglu Ste rlogov 70091501 Yllmda iyi hizmctlerine

kar~ I IJk

mülk vc graJllOla ilc tcllif edi l mi~tir- (URZN .s. VII. s. 18).

A neak son hecedeki se sin

dcgi ~ rne siy le

nilcl enen ikinc i hir Stcrligov soy ad l

da mcvcu tlur. Ster/eg-Sterlig nispeten su nr'lki dönellle aillir vc tarihi ilc

ka yded illll i ~t i r

~ccc redc

71381J630

(URZN.I;-X. s. 47).

Bu sü1 alclcr ara smda or1ak i~afl~tlc r bu lunmakladlr vc bu nu hera ld ika ri de ispatlar . ..

i~rel lc-

Sterlegov-Stu ligo v soyadlan nm kökü tiireme rozden te~kild ir vc kökl erc daya lllr: Ster·s;/er-s;lara+ mcn subiyet eki luk/- lik. Kök ola rak ya Tiirkçe steri -siter i (h a r bi

VC) '8

sade elb ise-Red ho use) SÖl.ii kabul cdilc hilir.

«

Ara pça sirr... odt' )'a l,

örlÜk) ya da Farsça sita r<: ... "Jlld IZ. Jl1dlZla r " (Budagov-1. s. 620) söz ü kabuI cdi1cbilir. Bu söu cdebi Türki dilinde de rasllamr.

Bu soy adlmn kökü iç in gcçc rli ola n ·ar/-u ilavclcrine de az bir ihtimal vard ir. Tiirkçc fiil istr-is/ä (a rw la ma k) Og ul diller i için gcçcrl idir.ls/u + {uV/ik. > is-

ter/ik (b ir ~ey i arzu et mek) önce üt.el ad gihi uah a soma Ster/egov soyadl olarak la kdilll edil cbilir.

166

NA IJA SK AKOV

Hil. K OJ EVNiKOV

TÜRK KÜK tNL!

«us SOYA[)I.A~ I

167

Bu soyadr bir lak aba dayamr. Sulalerun lemefini atan k i ~ i yc görünü~ünUen dola yr lakll ml ~ bir laka pnr.

"Kojcvnikovlnr sülalcsi 1509 yûmda Kmm'dan Büyük KnY31. ivan vasitcviç'in yanma gelen murza Klljay'dan gcJmcktcdir. Hu Kojay'm Fcdor adl! oglu vnnh vc 0 Kujc vniko v alh ile yazthydr. Kojay'm IOIUIlU Pcdor Kojcvnikov 1544 yilmda malika no ik üd üllc ndirilmisur" (URZN$- VII, s. 20) .

184. Bf K O V "Brko vlar sülalesinden Afanasiy Zaxaruvoglu Brko v 712611 6 18 yrlmda dvor-

Eger secc redo Tntar m urzasr Koj ay'm özel adl haurlanlmasaydr. Koj cvnikov soyadmm "d er! urete n R us ad am " anlanundan tärcdigini ve kojcm ik kelimcsine daya ndtg ml itntmal sayabilinJik (Dal-II, s. 131) Ama Koja y adlarmm gcrçekligi kökcni n baska temeie daya nulgml ispa tlur. Sunu da kayde tmek gcre kiyor kj soyadmm se nraki ge li ~ll1 c sj ve Rus adaptasyonu na ugramasl d irekt olarak sana t bild ircn lojc~'­

nik kelimesiyle bagIH.h r...

Kojay adr isc büyük ihtimaü e m ürncaat veya nnbedir: Xodza-godza (bey) < Farsça xodm ,.. Kod ra rütbe~i (Karakalpa kça !rOtiza) Hivc Han IJgl·nm saray asilz adelerinc de denitmistir. Örneg in hodm-i-saray (48, s. 7 14). Dolayrsryla kazay sözünün kükünde mûracn ar tem vardrr: Kodw y . Burada "y" so nlugu mü racaat krsnudrr. -y" yl ey < -kay/-key < hay müra caattarzma Kspçak lchçclcri nde rastlamt...

Kojevnikovlar'm ar masmda ki krhç, kope. kaman, oklu koleen fig ürleri bu sü lalenin Dogu ile iliskisi oldugunu ispatlar.

yanlar lisresine vc boyar çocuklan

SITaSlllU

knydcdihn lstir. Yuriy Zexarovoglu Brkov

715 111643 yûmda Büyük Knyaz Mihail Fedoro viç rara rmdan gr ame ra (plaket] ve mülkle tehif cdihnistir" (U RZN-5-VU, s. 41 ).

Brko v, Brçkov (URZN~-V II L s. 127) ve Bikovskiy soyadlan yaygmdrr. Rus sö zü bilc veya inçok: (k üçü Umc sekli nde } kehme sindcn turem ijt ir. 8u Rus SÖ1.Ü A Ilay di llerinden (Tilrkçe, Mogoica. Tu nguzca. Mançurca) ah nuus ur. Bu dülerde sözü n aym ve farkh manalanna ras tlar nr. Ör ncgin Mogetea buxa bik, Man çurca bulta ( m h~i), hllhu ceyra n, buga koç. Poluves dilin de bogo. (nesif türctcn blk·Codcx C u.

manj cus ], Türkçc boga. Krrgtzca bU80., Tntarea buga bik, brçok ... Rusça blk,.fJIIgay da nuz hk koç veya boi1a sözcügü vardrr {Dal-I, s. 135 ve Pasmer-ï. S" 258).

Ihtimal ki bu umurni Alta y söz ü ya l\fogo lca ya da cs ki Türk ag lz\ann m birinde n ahnrr nsur . Nihayc t, BiJo.m' soyadt bik < buga-buga +o v > Bikov.

185. TOL DUz iN UIl. KonYAKOV

" Tolb uz inlcr sülalcsmden Fedor Va.s ilc viç'in oglu nun ad ma Kadifel i Kilap 'la Yllinda

" Kobyakovla r ~ ü1a lesil\llc n boyar Mixayl0 Dmitrieviç Kobyakov 702611518 Pos\ i sl a v ~ k iy'e vali layin cd i l lll i ~t i r~ ( URZN ~- VU, s. 24).

Kobyakuv soya d l T ürkçc köpek -köpük sözcüg ünden gc!me ktcdir. Birçok Türk lehçcsinde, özclli kle al. farkh olan llIanalarda Klpçak grub unda "küçük, kö· pe k", Og uz gruhunda " b ü)·ü k kö pck" anlam lllda kullalllh r (Bu dagov-lI, s. 142).

Nihaycl /;.{ihäk-köbd·köjVk + ov > Kobyako v gcl i~mes i

ol mu~(u r.

183, iEVLEV

7 12811620 YIII ile ma likane kaydedi lmj ~l i r" ( U RZN~ -V II, s. 48).

Tollmz kökü R us Dili nin leksikasm da kendine hiçb îr Ieme! kaynak bulam Jyor. Büyilk ihlimal1e bu söz T ürkçede n geçm i~ti r. Kurul u~ un a d ikkal e der~e k sÖ7.Ün tolbuz kökilnde ~ im dik i -ge l ecek zaman m fiil kökü vardir: Tol veya tal. Bu sÖl le _ 1IIa;/-mez. ·ba:J·bez af[jk sini ilave ed ersck Rus Dilinde adaplasyo na u gram l ~ ve " d olma n wi, do Jd u r ufa ma)"all" anlamlann a gele n tolbaz < lotmaz sözü ne rastlanz (Budagov-J, s. 574-575). " Yorul ma m ~, I'zil memif' anlam lanna gelen talbo.z-talmaz. Tiirkçe söz ü için dc aym ~eyi söylcyebiliriz. So yad llllll kökünUe bu sözcük duruyor da olabilir. Örnegin çagda~ B a~k lrtlar'lIl me i~(inde Talmaz crkek öze1 ad l vardJr (84).

ft Îe vlcr sülalesinden Afanasiy Yure voglu Icv1cv Moskova'lIIn ku~a tl ld lg l Slra· da giislcrd igi yigitligî nc kar~l l J k 7 1221 16 14 Yllmda mülkle ve gramol a ile tclt îf edi lIll i ~lirn (UR Z N-5-VII, s. 38).

Tolbuza < TCl lbllz < Ta/~C1z. < Talmaz + in > Tolhuzin..

Bu suyadln lll lahminÎ kökü ijiwli (egil llli~, bii kiilmüd sözÜdÜr. Bu sözc Klpça k Ichçcle rindc ra~l l alllr. Söz , fiil kök ünden tü re m i ~li r: Ij-ig-ik (egm r k ) + harekel bildiren affi ks -Hw/· i w ve mensut>iyc\ a fljksi -/lv·ti > ij-iw-ti (cgi l mi~) .

Aym model He Türk çc kükcnl i, k uru lu ~ ça Rus soyadl da WretHmi ~ (jr: K ara~ malOv < kara (ba k ma k), hlramaz. (ba k maz) + ov, KOI'kmazov < kork (ku r ka n), t.o rkma z + a l'. KaJtma zov > kaml U'a'/h), kamtmaz U'a~ la l1llla)'a ll)+ ov vb...

Tolb'l:.a (yor ulma z) lakabl Tolbulin suyad mm türemcsi nde rol oy na IllJ ~IJr.

N.A. BASKAKOV

'"

Nihayct. T olbul-in sülal esinin u nle Ivan To lbuga (26 , s. 58) ik ilî ~k i sill C uaiT knuetlar huhuuuak tr uhr. Ou isc ha~k n bir inamhr cti mo lojiy i ltcn s ürüyor: Tnl (!ii.~.

TÜRK KÖKE NLI RUS SQYADLAR I

169

T varogo v-T vor ogov soya dmm kök Unde Rusça tl'arog· tl'Orog pc ynir, sülü n berk krsnu [Da l IV, s. 395 vc Pasnie r IV, s. 3 1J kelime st yannaktndrr. Bu si.i1. Çu.

m ali , sa~l:u n) + /JffKt/ (hn l1a ) > lol11l/~a ( ~iiçlii huga ). Bu hir Inkap olahilir vc dalia

vasç ada n

SlInralar 'lolbu ziu snyad tnHl nnc mcsindc Ieme! ol m u~ lu r.

teher. Urnegin Çuvas ..uda t"vara (l'c)' lIirci k ), ta varatluçu (c r i l i l m i~ )'a1;11 pc)'n il", Ç u\·a ~la r ' m milli )'I'm cgi), tavada (k"3 sla) . tavarlana kupasta (kvasla nnus lah u, na ) sözcüklerÎ vardrr.

186. Ç Ul KOV

"Çulkov sulalesi secerede 713311625 yrh ilc kaydedilruisur (URZN~· V II s.

62 ). S özun leksik kiikü bcltidir. Ama ~y lc bir iht ima l de vardir ki Rus sözü cufok (Dal. IV. s. 614 ve pasmer-Iv . s. 380) T ürkç eden ahnnusur. Polovc s (Codex Cu manieus) culgaw "o nuçt, porl)'an ka" anlamlarrnda kullamhr. Daha dogrusu cull " (31) sö eüne yakm bir rcal1 igi göstenyor.

Nihayet Culkov soyad r Rus SÖZÜ Cl/lok kcl imesinden türcmistir: Talarea cul-

ga ll'+ov. !ki tune alti ki ~li yrkhz ve iki ok Clko vlar'm armasm a kaydedilmisnr. Bu dururn Do gu ile ili~kiy i anlaur. Ama hu soyad r Rusça da olabi lir. Çünki o nun bu dile geç i~i

es ki dönemlerde olrnustur.

187. ~U K I.iN

~ uklin soy ad r secercde ilk olarak 7 156/ 1628 Ylh He kaydcdi lllli~lir (U RZN ~­ VI I. s. 73 ).

Kökünun bir lakap olu ugunu soya dm m suffik sinden anhyoruz. Du lakap Tü rkçetle n geç m i~tir: Ciik-~iik {k irpikl+ me nsubiye l affiksi -Iu/-li > ciikl j-siikli (g ij :zei kirpi~i ola n ), Türk lakabl Sürli Rus ad.1plasyonunda n !'.Oma femincl son ekini alm l ~ t1 r : .suklin.lsim () I U~lu r:m-ill suffiksinin ek lenmesiy le .suklin soyadl l ûremi~l i r.

188. K A YSARüV

Kaysaro vlar ~cce re dc 7 1361162 8 YIlL ile kayd edi l m i ~tir (U~ ~ . V II , s. 74).

Soyad lmn climo loj isi bc llidi r. Onun kökü Kaysar Arapça qan-ar... Imparator, kc·

alt llllll ~ ll r

( 125, s. 191) < t/Î l '(ll'IIt Illlfif Riilii r iilc lI, hafir klln~t lr " ;IlI, lIn-

Tüm hu Çuva s sö zleri /ûvar kökunden nïre mljtir VI' lu z manas un ven r. Rotatizma-zetatsizma ka nun u ile Tü rk lehçc1erindc ~u gibi ma nalan vardu- Tllltz-duul.> tUl.-duz so l. M uhtemc1en

Çu va~

sözü têvar Rusça ya "'o\'ar" manas mda ahurr usnr.

Çünki Jul. es ki dönemlerde gsda maddelcri mübadclesi nde döviz-valyuta hu kuk una sahipu.

Çuvasçada tUl. "I' kistoto an laY I~1 cski d öncmdc zaysf bir differensiro vaniye ugramrsnr. Bun dan dolay r tuzlanma ve kvaslan ma. aym za manda hu proses te iüm grda maddeleri bir kökte n kaynaklanrr usur: Tavar. Dolayistyla Rus sözu tvorog n'orog < Çuvasça t ëvaral: kc1imcsind en UI' Tvarogov soyad r lürc m i ~t ir. Bu söz de Çuvascadan ahnrrusnr . Bunda n dolayt Tvar ogcv scyadr kendi leksik kök ü .açrsmdan T ürkçe sözcüktür.

190. n URDUKOV

"Burd ukovlar sulalesinden birçogu Rus tahuna astlzadc hizmcti gösrcmus. rutbelere yü ksel (i l mi~, hükümd ar tare fmda n 7 14211634 yrlm da VI' bas ka tarih lerde mül kle Id tif cd i lm Î ~ lerui r" (U RZN~ - V II, s. 84).

çe~ illi

Burd ukov soyad lllm kökünde Rusça bl4fdyuk (~a ra p için k~i dcrÎsi ) sözeu (Dal-I, s. 143 VI' Fas mer-1. s. 244) . L. Budago,,'a gö re bu kd ime Azerbayean 'daki bllrd)' ltk ... söz ünuen tü remi ~tir. Keçi derisin in çevrildiktcn so m a îç

gü yatma klad lr

Ylrtlklan nm d ikilmcsiyle içînc ~arap vcya maya koymak için d de cd ilen /llfulll anlamm dadlr (Bu dagov-I . s. 275 ). Bu söz ün ~a ra p anlammdak i hor (Farsça bar..) sözünden Iüremesî i1ltimali vardlr. Eski Uygu r sözü dür...

sar- (rimsk iy, ge rma nskiy) [Budag ov 11, s. 103].

N.K. Dmitriev bu rd)'uk Söl ûnü Maçarcadaki bör deri kdimesîy le k ar~11a~ tl­ nr: Börttöl. (d l'r i futli ya r ). Bu söz de Eski T ürkçedcn ah nml~ olabilir. Örncgin Bulga rcada haIk arasllIda dc ri imal edclic hu is illl vcrilirdi. "AY rl l ll ll~ d eri, sa fYlUl" all'

IKIJ. T VA It O G O V

lam mda bulgar u (Budago v-I. s. 290) SÖ1.Ü vard ir.

"Tv arogo v sülalcs indcn Matvey Grigorevog lu T varo gov'u n adllla dcv1ct gnlmota slIld<l7 1381l630 YllL ile Kad ifeli Kitap' ta mülk kayda alimm~t lr" (URZN.s -V Il ,

Burdu ko v ~e kli l1de bir

s.82).

Kesin kara r ver mek müm kündür ki soyad mm kökü burdu g + suffiks > ov > gc1 i~ me ol ll1 u~l ur.

...

N.A. BASKAKOV

170

171

193. ~i~ l\IA R E V

191. KARTl\I AZO V "K nruna zo vlar sülalcsindc n [van Trcrynkovojjlu Kanmn zov 7 15711649 yrlmda boyar çoc uklan lisresine kaydcdilmis 'IC gör evi iculn da imi mnasa ba g l an llll ~l l r"

(URZN~-V II. s. 95).

\

Kompozisyon baktmmdan Kanma zov soyadr daha ënce de kaydc<.lildit i gibi (b kz. 205 , n. 185) T ürkçe gramer kurallan ile türcmi~ bir soyedx hr. Onun terkibi Türkçe fiil kökünden olusur: Kart u'a ~la n mak) ve -ma; (fürkçedc ilave alflksidir, ~imdi k i 'IC geleeek zama mn inkar formasrdrr) > kamt-ma: (yasta nmaa, eskimez).

Kam t fiili (esk it m ek,

TüRK KÖK ENLI RUS SOYA I>LARI

ya~la mhrm a k) fiild cn rüremls tir. Baska

bir varyanu

olan karta y b'a~ l a n mak) eski Turk edcbi dilî Türki'dc 'Ie baska lehçc1erde vardrr . $ imd iki-gelecck zama mn inkar Ionnast karroyma<. ()'a~la n ma)' a n) scklindedit. Bu ise Kartmazov soyadm m belf bir adaplasyondan sonra remclin i oles turabilen bir sözdur.

192. KO NI)A KOV "Ko ndnkovlar sülaleslndcn birçogu Rus tahun a zede ge n hizmet i gös termis, çc~il1 i rutbele re y iikscl ti l m i~ ve 7 15911651 YlllOda vc baska tar ihlcrde mülkle, bun-

dan dnlaYI da gramera ilc relrif cdilmistir " ( URZN~ - VII, s. 96) .

~,s i ~ m arc v le r sulales inden A fa nasi Vasi lc voglu ,si~m are v Büyük Knyaz Feelor Alck scc viç'tcn, loann A lck scc viç'tcn vc Pctr Alck sccviç'ten 7 17811679 vc 7 193/ 1685 yrlmd a iyi hiz mctleri kar~ l lrg l ve cesaret i için mûlk ve gra mota ilc tcltif ed ilmi ~ ti t~ (U RZN,s -VII, s. 129),

soyadr ~i~m ar +o v-t'v > ~i~marev biçimind e iüremisur. Kus kusuz olan ~i~ sözü ~ i ~mi ~ eski Tatarcada vardr. ~U[ ~ ~ m e k s özünden ise [Ufli.u )'agh, ~ Ï!j m a n, [ u[ mall d omba a da m gibi sözlcr tilremistir . ,si ~marev

mar cki

alm l ~

~1I*ma ljlllj+llIa + er erkek > f/9ma (e) r > ~lIfll/U r biçim indc bir gelqme g özlenl r. ~lIfmar (~ i-'im3 n a d am] s özü ilk öncc Iakap rol ü üstlc nmis, daha son ra -e v suffiksinin ilavesiylc ~ i~ m arev soya ih hal ine alnu sur .

Türkçe fUf SÖl:U Rus vilayct aglZlan nda yaygmdrr. ~ i ~marc v soyadu u [ ililJlor sö zü ile kar!jl la~llrab iliriz . Kursk vilayetinde "gizemli adam, çoc u k " . T vcr . YC Pskov vilay etlcrindc " ter dö ke n i~ç i. e vcil" anlamlan t3!jlr (Dal-IV, s. 636). Fakat ismin kökeni nin T ürkçe o ld ugu kcsindu.

194. KAI.AKUTSK iv "Kalakutskiy sulalesinden Ga vri!o ve Yakub Pctro v-Kalaku tskiy lcr 7 1871 1679 yrhnda Belskiy zedegenten suasma yaznnusnr" ( URZN ~ . VII, s. 130 ).

N.K . Dmit rie v kükencc bu SÖ/.U "kon" fiili ilc bag lar. "Gccelemc k içi n yer

Kalakutsk iy scyadr kökc ncc Rus vilaycr sözü tolohua kclimesme dayar ur.

Gevezellk et mek, ra hatstz «lid biçimde konusmak anlamlan na gchr ( Dal-Il. s.

140). Kendi slras lOda bu söz T ürkçede kork u , ra hatslZ!lk bildiren qalaqf sö zcügü ile kar~ l l ~tJnlabi li r. On dan Iüreye n qalat.jla sözcüg ü dc buraya dahild îr. lI a)Tet et · mek, k ot ku île raha ts lz ol ma k an laOl larmda ki q % q tall sözcüg ü Al taycada " r a ha/slZllk", Klrglzcada silliri bo:w lll Ul k , öfk d enmck anl am lannd a kullaOlllr.

bulmak, tune mek " anlarmndaki fiile -dak affiksi ila\'c ed ilince kondak-kun da k ism i dde edil ir. Klpçak glUbu lehçelerdc vard ir. Farsçada kon dak .•• s ila h k a bzasl anlanunda aym kelimc)'e rastiasak da hu ismin kökü olarak kabul ale meyiz. Rus kiliscsindc kullaml an korufnli. Ico r on u n ila hi söyle mes i tcrimi bile hu isim1e ili ~kili de ti!-

Qlllaq nidaslOdan ve on dan türeye n lakap ilc ilgili kökün olu~ mas lOa hizme l eder ve key fiyelini bildîrîr: Ra ha tslZ, h.m :kt' lli, dumladan q a laq. q a laq ~t: k1 ill d e baglrnn. Kolulm w -K%l:. lllo lakablOdan sonralarl Kalak utJkiy ve Kalakuskiy soyadlau' türcmi ~lir.

Soyoomm kök ii Tutarea kondak. Kazakça vc Kugucada da karsmuza çrkar.

Ycni dogan çocugun birkaç gü n içindc saklandlgl koyu n yüniine hu isim vcri lird i.

Daha sonralar T atarcada bu sözcük "5ilah konulan yer" anlarnmda kul1 a Rll m l ~t1r.

(Budagov. lI , s. 95)...

dir... (Da l 11, s. 150 ve Fas mer 11, s. 3(9) Kond akov soya dmlll kökc nini Talarea komlok sözcügü ile aç lklamak gcre kir.

Bu söz Farsçadan ahnml ~ vc -ov suffiksi c klen mi~li r. Kondakovlar'llI arOlaSllla i ~len­ mi ~ iki yatagan, uç se kiz ki;~cl i YlldlZ bu sülalenin Dog u ile il i ~ki si olóugun u ispatlar.

195. T ANEEV 'Tane cv\cr sülalcsinden Tre filiy Varlamo voglu Tan eev iyi hi lmet1eri vc ce saretine k ar~l h k 719 1/ 1683 Yl llOda Buyük Knyaz Joaan Alckseeviç vc Pelr Alck sccv iç larafm dan lllalikane vc gramola ile lclt if edi l m i~t i r" ( URZN!;l-VII, s. 139).

172

N.A. It ASKA I<OV

Ta neev soyalh climol oji k bakunJan T ürkçe Ia/lil (ta mma k.. haliriama k) Iijli ilc ili~k iliJir. Krpçak Ichçcl crin in hcpsind c vardrr. Örncgin Tatarcada tOllllk ( ~a h i t ), ra l1llj (ln m d lk) sözcû klcri van hr. Rus " iI3YCI agllJamla Tat areadan ah nma ~u sdzlcre rastlanrr : T(/IIIIr., tamka; tanak < Ta la rea lanuk sözc üklcri usta, kaCah. anlamla rmda kullamh r (Dal- IV, s . 390 ).

i~

büen

Nih aye l Xijç evskiy SO)ölC:I için iki ihumal önc sürcbi liriz. l liJf i bo~bogaz. ) '3 . la nc é sö zunun uzelliklcrini ta~ l yan ki ~ iy c venlmis lakaha -e v, · sl:·iy suffiks dil.isin in cklcnmcsiylc tütcruistir diy cbiliriz, Bclki de Kuluç özc l ad ma -('1'. ·s J;y -iy ila" csi ylc türe mis rir. II cr iki balde de Rusça teniel üzc rindc zor tclaITul. cdilc n scslcr <ll;lslOdan adaptasyona ugtama hadi sesi olmustcr: H-k >

T ance v soy adr T atar se kli aoris ta kcl imcsindcn lüre l1l i ~ l i r ve tanu > (a" uj fiilinin üçuncu sahsrm hildirir, bügin, a krlü anlanu nda ku llam hr. Rus adaptasy o nunda n sonra tanij-tancy sekli olusmustur. Tutarea "i" scsi akustik olarak Rusçadak i orta

I7J

TüR K KÖ KENLI RUS SOYADL ARl

lIO .

Xilçevskiy sulcles inin Dog u kökcnli cl masnn hcraldik a isarctkri de ispaûar.

Arma üzennde hilal resm i vardit.

I.

a, e se slcrinc yakmdrr . Daim sonra -ev suffiksmin cklcnm esiy le Tan cc v soy ad r tûrc-

198. BOGAEVSK iy

m istir.

196. ~EnA NOV

"Sebanovlar sulalesinden Ivan vasü evoglu ~ebanoY 1700 yrlmda yasamak için Odoev

~h ri ndc n

Eski Os kora geli p

ycr l e ~m i ~

ve boyar , dvoryan çocuklannm

lisresine yazrhmsnr" (URZN ~-VI I , s. 153).

Bu soyad r birçok Türk lehçesi ndc ra.s rlanan er kek özcl adt $eban ile d ir. Arap takvimi nde yedinc i aym ismidir ($ahan < $a 'ball... ).

i l i ~kili.

AT, mamhr baska bir g örüsc görc soy admln kök cni Farsçadlr : l{jaba" ~fabml < Farsça i aball... (ça ba n , pa stux). li er iki halde de soyad l. köklen isirn

o l u~ turan -(}I'

suffiks inin eklc llmcs iyle tü rellli ~tir ...

197. XiL ÇEVSKiy "X ilçevskil er'in atas l Tarasiy Xilçevskiy Polonya'da n Küçük Rusya'ya göç mü~tü r. Küçük Rusya rütbesi nde hizlllct etm i ~ "e 1687 Ylhnda toprak sahi bi olmu~­ M

tu r

(URZN~ · V Il,

s. 157).

Soyadmm kökü olarak iki elimon irnden biri hizme l edebilir. Nispe re n inaOl hr ihtimal Ta lar sözud ür: Hi läç; doia nd ln ci. Tü rcmc bir kök e sa hip olan bu söz f arsçad a n Tatarcaya geç m i~t i r. « Farsça h ile ...) sanat ve heyecan ifadc eden -cul-çi affiksi < hiläf;.

Ilu soya d llu n kükü o!<u 'lk müh irn ro l oynaya n Tü rkçe siizlenlc n biri dc kulu,,· kll/lli kJlIÇ, hllllçcr sözc ügüdür. nüWn Tü rk lchç elcrinde rnstlal1lr. Klpçak grubu lchçclcrd e e rke k uzcl ad l gih i de kullamhr. Bize öy le gcliyur ki bu soyad ml kökcnce Rus Dil indeki xi/yul: xiii)' kj~i su/ü ile baglamak geçer izó ir (Dal-IV, s. 548).

Bu sulale secerede 1767 YII! ile kaydedilmistir ( U RZN~- V II, s . 175). Boga cvs kile r sülales inin en cs ki aralan Se men La vrenteviç Bogacvskiy ve torunlandrr. 0 , Zaparoje tugay mda hizmct etmis, Bunçuko v yoldasr rûtbcsini MI~llm~ ve do kun ul. maz ada sahip olmustur, T Um bunlar vc tchiflcr 17 16 tarih li Skoro padskiy gc timanmda, çesitli evraklarda ispnlanmaktehr" ( URZN ~ - V II. s. 175) .

Bogae vskiy soyad r cog raf bir ye r admdan türem ij tir. Bogaev-Bogacvsk iy.

Biko v ve Biçkov soyadlan ile aym leks ik köktcn gelmektedit (bkz. s. 205, n. 184).

T urn A ltay d illerinde ve T ürk Ichçclcrindc boga s öz ü ortak manaya sah iptÎr. Bu söze esk i TUrk di llerinde de rastlamr. Örneg in Polovesde boga (Code x C uma nicu s), T ürkide boga.

Rus ad<l plasyo nundan sonra hu stlz bogay-bllgay (D al i, s. 135 ve Fasmcr I s.

228) ~e k lin e dtlnU~mü~ lü r. Bu ke limed en birçok ye r ismi türcm i~ t ir: Bogae v.

Bogae vo-B ogaevski ve Bogae vski y soyadl.

199. TEV\'A ~ EV "Te" ya~e v

sülalesi Allm Orda'dan Bilyilk Knyaz Vasiliy Dm ilrie\liç'in yam na olan Ordlxoz'da n t ilrem i~t ir. Ordlllol " aftiz tÖfeninden som a Azari OOml alm l ~ \IC O'nun lorunl arl Tcvy~ Azariya i1e Fust mülkle tidü lle ndi rilmi~1erdi r. Tc vyafm loru nu Ivan N ikiliç Tevy~ 70 16/ 1508 Ylhnda Büyük Knyaz Vasi li ivano viç larafm dan gra mola ve ma likane ilc tclt if ed il mi~t i r" ( URZN~ - V Ill , s. 13). ge1mi ~

Te vy a ~c v ~ccresin de Onlar'm alasmm ad l biraz lahrif ed i lm i~tir. Ama Onlae ile akmba ulan Li xarev sülalcsinill kükc nine dair cfs anc dc Icsp il ed ilir. Su moa Tc Yya ~ev soyad l ua sa b i l lc ~ti ri l i r : "689911391 lhn da Bü yük Kllyal Vas iliy Omilricviç M usko vsk i'nin ya mna üç Tat ar gelm i ~l ir. Baxllxoz, Kadlr xoz vc Mi natx oz ad mdaki hu Tatarlar va ftil lören inden soma s lra~ly l a Ana nÎ-ivan Lixar, Azari ve Mixail adlan Ol ald llar" ( U RZN~- V , s . 34).

p N .A. BAS KAKOV

114

Te vyasc vlcr'in atnss Aznn ismin i ala n Kad trxoz'd ur. Bunu nla ilgili ge nj~ bilg i akraba sulale Pustovlar'm seccros inde uc värd tr: "Alnn Orda'd a To xtamu'm saray is-

175

TÜRK KÖKE NLl RUS SO YADLARI

20 1. ARTSmA~EV Arls l ba~ V

sülalcsinin alas l Pe lr Kespirov

ArS l hll ~c V

Alnmny a'dan Rusya'y a,

rcrt müdiirliigiinü yapan Kadrrxoz vaftiJ. memsiminden som Al.ari a{hili " lnl1~ YC 68991139 1 yrlmda Büyiik Knyaz Vasi liy Dmiuicviç'm yanma gclmistir. Kadirxozun

Büyük Knyaz vasi hy lonnnoviç'in yanma gcl llli~t i r " (URZNS-IV, s . 5 1).

oglu Gavril 69601 1452 ythn da Büyük Knyaz Vasiüy v as tteviç rarafinda n mutklc ödü llend i ri l rn i ~t i r. O'nun çoc uklan nJ an va vila'y r Tev yas , La vren tiy'i ise f ust ismiy Je ça glrlr larJ .. Vavila'dan Te vyascvlc r, La vrentiy'den Fustovla r t ürem isrir"

Ikinc i secerede Artnbasevle r sülalesi 705911551 tarihi ilc kaydedil unstir. Burad a O'n un da Perr Kaspiro v'da n Arts lba ~e v'in oglundól n türed igi kaydcdiliy or ve AImanlar arasind an (Nem e in) ÇlklJgl anlauhyor (URZN S-V III, s. 17). Bu scyaduun

( U RZN ~ · V

ha~ka

S. 36).

Tev yesc v. Lixare v ve Pusro v nesil1erinin armalan nda orta k hcraldik a isaretleri vardtr: Hilal, iki tane alti k ~li y.IJIZ. o k [Lix are v ve Te vyasc v arrnasmdaj vc yatagan (Fas tcv an nasi) Iigürlcr i vardrr. Bu isarerle r her ü ç nesbn de Allin Drda kijkenli oldu gunun ispandrr. Pakat soyedlan nda n sadecc Te vyasev isrni Türkçe köke sah iplir.

Baxtrxoz , Kedm oz vc Min atxoz Talarea isimleri umumi bir rütbe- göre v bir < Farsça xodta... Nbcy" (bkz. s. 204 , n. 181). Bu tclaffuz Kasimov Bcyligi·nde Tatarlar için geçerli otmcstor. Bugün ise G ork i vilayetinde Tatar-Misarlar için

hir varyanu olan Artslhu ~ev 7 14311 635 tarlhi ile kaydcddmisnr (URZN S-X, s.

51) .

Artsbuscv-Ansbuse v soyadlan mn T ürkçcdcn ba~ka bir yabancr dilin enmotoji sine uyusmasr ihtimali zay jfdrr. Bu soyad lan Tü rk toponim i Artybat ile ilgili olabilir. Ömegin Ahay (Oyrnt ) dilinde ve oo~ka dille rde o ld ugu gibi kend isi ile karmank SÖZ lakdim cdiyor. Bu söz artii < artug-artyg (n ehir g~ i li) ve bas-basu (tc pesi) > A rtubas-Anubasu (nch ir geçili tcpes i j. Bski T ürkçedc a rtbu~'u " d a l1m tep esi " (112 ,

le~l i ri r: Xoz

11, s. 179, 35). Karrnasik isim artugbas-enugmas (a rn k, raz la ) ilc ilgil i de olabilir. '

geçe rhdir: Xozyu-xodja

~

Baxnxoz ismini n birin ci krsrm Arapçadir (b ad •.. mutluluk). Kad ir,;ol ismi (Arapça kad..... ~üç) ve Minalx oz ism i (Arapça minneI••. sa~·g l, h~ ni J d ) için de

alarak Art/base v > AwJxqel' soyad lllJ ol u~lunn u~l ur. Antbu ~ c\·- A w bait l' soy ad lanllln Artlhaf-Ambcq ye r isiml erinden lüred ig ini de sav u nabi li r i7~ ..

aym ~y SÖl kon usudu r.

Arts l~ v söla1esinin Dog u ile il i ~kili o ldugunu annada haç altm da hila l scmbolü ispatlar (URZN S-VIII, s. 17). Sülale armasmdaki islam'da n Hrisl iyanh ga

Te vy a~e v soyad l Tevya~ < läwii " de u " az.izlcyiçi m üraeaal lanl -1 > lä'·(/,f " d e,"« ik" lakabmuan lürelllesi ihlimal i vard ir. Bu ~e k i l de yayg lll olarak çoc ukla ra hitap cd ilir (örnegi n B ata~v soy adl. n. 143). B a~ ka bir muhtemc1 climoloj i isc Rus-

ça ttl·yak cc)"lan. m cr al sözü ik ilg ilidir (Dal -IV, s. 395 ).

AnSI~V soyadr ternelinde fo nclik adaplasyo na ugraml ~t~r; Artubasartu Cg) (Ila ve, Iaz fa , ü slün) lakap türetmeye hizm er c l m i~ vc d aha so eralar - Cl' sufriksi

geç i~ i~arel i ArtsJba~ov lar'llI

Tü rk kökenli oldugunu gÖslerir.

202. KON AKOV " Konakov sülalesi Rus tah lma

200. TiMiRYA ZEV

çe~ i l l i

zcdegen görev1crinde hizmel etm i§tir.

Birtakllll yükse l rütbc lcre layik gör ülmü§ vc 7 11411606 Ylh nda ve 'T imiryazcvler sülalcsi 691611408 Yllinda KlzJl Ord a·da n Büyük Knyaz Vasili Dmi tricviç'in ymu na ge len Tm iryazev'd cn t ürenü~ lir. Kutsal vaftiz mera simin clcn so nra OO na Aleksa ndr ism i veri l l\li~tir" ( URZNS-V Ill, s. 14).

Soya d llllll kökiinuc Tlilare a limir söz ü yatar (d em ir, d enl ird cn ). Arap ça yazi... (u in ug..un a sav a ~ a ll m iis l i nm ll llskcr) ke limesi ilc birliktc lcl affül edilinec T imiryaz i > d emi r u ~kcr erkek Öl.e1 ad l ortay a Çlkar. Daha so nralliT -el' surfiks i e k1clllIli~

vc T imir yaze v soyad J ortaya

ç l k lJlI.~tl r.

T im iryal c vler'in armas i üç tanc karakteristik a1l1 kö~c1i Ylld l]' fig ürleri ilc farklamr. Bu i ~ arc t lcr snhibinin Sar k d ünyas lIla mel1sup oldugunu ispatla r.

ba~ka

tari hlerde .

üsle ncligi görev i icabJ maa~ la ödü llcn d i rill11i ~tir" (URZNS-VlIl , s . 28 ).

Konak ov soyad mm temel ini tüm Türk tlillcrindc, do laYJSly la Poloves dili nde de rasllanan kOllak " m isllfir " (Codex eumanicus) sÖleilgü ol u~ turmaklad lr. Karahan ll Dcvle ti halkJllllI dil inde kollok-kolll lk ( 112) ve çagda!j' Tilrk lehçelerinin büyii k klsm mda kUflUk y a~ aY I!j' yer i, ev, bag (31, s. 27-28) SÜZl:ügü vard iT. Bu kelimeye Rusçada " d ost, mi safir" anlam lllda kOI/(lk-kullak (D al 11, s. 149 ve Fasmer 1I s. 30 7) ~e k1i nde

rasth yofUZ.

N A gA SK AK OV

176

Km w k -konok: söz ü kon [ot urmak, gecclemek) fiilinden türcmis tir: -agr-e k. og. -o k cki ilave cd ilince ola ym gClJligi ycr vcya o layla ilgili ~atllS ima edütr (ya~am

yer l, gece mi ~a fi ri) . nüyük ihtimallc Ko na kov soyadr lakap tan l ü rc m i ~t i r. Kafkas a nanclc rine gërc yakm dost ve ramsle ra k unuk de nilir.

T ÜRK KÖKE NLl RUS SOYA [) LA RI

177

mm da selch (Budagov), Ktpçak lchçclcnndc " hed iye" nnlarrunda sujluk, Tal area suj s özcükleri vardrr. Ni haye t, özel ad Sa/IX < Arapç a .mlill ... teme l olabilir.

Yuk and aki ihtimall crin d örd ü J e geçcrhdir adi gcçcn kelimelerd cn hiri ad veya lakap rolü usucncbilir. Doha so malar ' O \! suffiksi ckl cncrck soy aJ I (ürc li l m i ~ nlabilir. Bize göre sonunc u nuntune kuvvetlid ir scyedr. Arapça kökcnli Sa h x ö zcl adm dan türemistir.

203. AnA~EV 206 .l\IURATO\' A ba~ vlcr Rus rahtma asilza de görelvcrinde hizmet e unisru.Y üksck rutbelere

layik görülmüt ve 71231 1615 yrbnda ve baska tarihlerde mülkle ëdüllendirilmqtir (URZN S·VIII. s. 42).

Soyadm m ternelinde Tü rki ede bi d ilinde ras tladrgmuz aha (a m ca) + keçunme affiksi _I > aOOI (amcaclglm) sözü yatmaktadtr. tik önceleri lakap olan isim. da-

ha soma -ev suffiksinin cklcnmcsiyle Aba~ v soyadi halini alrmsnr .

20·1. SURM iN

"M uratov soy ad sm tasryanla rdan özcltik le Roman Murato v iyi hizmetle rin c !mqlh k 7 14111633 y rlmda B ëyëk Knyaz Mih ail Pedcroviç'ten mü lk ferma m alrms ur" (URZN~- V 1I1 , s. 78). Bu sülale nin nispelen se nraki sahele nmes i 719411686 y rhna teseduf ede r ( URZN ~- I X. s. 99).

Mu ratov soyadr erkek öze l ad l M llmt·M,l rad < Arapça ril/m uf... "nrzu, maksar" sözünde n türemisur. Murarov süla lcsinin Türk kökcnli old ugunu hcraklika isareucri de ispatler. Ya tagan ve hi lal figü rler i Murato v sulales min tüm kaydcdilmis ve ta uman koll an na eit isaretlcrdir.

"S urmin soy edrm tasryanlar zwegen boyarçocuklan sirasmd a 712 711619 ve 7 12811620 yrllartnda hizmet ekmislcrdir, Yerli rnaasla le ltif ed i l m i ~lcrd irw (U RZN~ ·

VIII. s. 46).

Soyadrmn tcme li bc lli oldugu gibi Türkçe ve Azcnee siume, Terarea s örme (göz boyasr) s özcügündc n olusmaktadtr. Rusçada surma " metal bOl asI. ka r a hoya" nnlammdadrr (Dal IV. s. 362 ve Pasmer 111, s. 809).

Bu s öz fiil k öktu addan turemistir : Sü r [s jlrnek, rlrçala mak) + 1IIa1mt'> siirmii.sü rme (sür üle n ~ey ) biçi minde gcl i ~m i ~t i r (3 1. s. 3 1). Bu sö z sünne üretic isi· nc lakap olarak tak ltml ~ olabi [ir. Daim so nra lar hu lakaba -i/l suffiks inin cklc nmes iy-

20 7. KURD YUl\IOV "Kurdyumov soyadnu

ta~ly anl ar

Rus tahuna zedegen hizmeu g östermis vc

çes uli ru tbe lere yü ksc hi lm i ~l ir . 7 1501164 2 yrlmda ve ~ka tarihlenJc mü lk 'ie maas ile (e ltif cdil mislc rdir" (URZN~ · VIII. s. 82).

Soyadmm k ökünde Az cnee ;xurdlllll,xlf rdt/lm « Farsça XlfrdZIIl/- kurdl.lm ... muhafa za edü mit sözü yatmaktadir. Örncg in Kazakça örü ter ck yap l1 m l~ k ese anlam mda qlm h;un + 0\' > Rus adapla~yonu nda n so nra KurJ yumov. Do laYlsly la Kurd ymov soy aJI sema ntik manada Cc mooa llov soyaJ I ile aymd lr.

Ic surm in suyad l urtaya ç l knll~ olabilir.

208. ~ il\1AN OVSKi Y 20S, SELEXOV "Sele xov soyadlnl ta~ l yanrlann birçogu 7 130/1622 Yl hnda zcd cgen lerin m asmda Ustlcndiklcri gürcv icabl lll aa~la tel tif cdi lnü~lcldir. DolaYlsly la bu nc sildcn o lanlan n bir klSllll çc ~ i tlj rUlhelcnJc hizlllcl c lmi~ vc küy sah ibi u l lll u~la rd l r "

(URZN-S· Vlll , s. 57 ).

Soy mlmm Icm cli hakk llula i1er i sürchilecegim iz ihtimal ço ktur. Rusça S II/ U}, anlanllnd a se/ex (fasmcr-lIl , s . 595) kclimesi vard Ir. Türkçc "aym sun giinü" :m la·

" ~ i m anovs k iy soyadlnl t a~l y a n lar 7 16211654 )"l hnda ve ba~ka l:lrihlerde zedegen hizmeli gös tenni~ lcnJi r. tyi hizll1ellcrinc k ar~ lhk hlikümdar taraflt1dan gcçic i mül klc tcllif ClIilmi~l c rdi r" (URZN.}· VIII, s. 92) .

Soyadt jillWIl v::: -o v·sk· iy suffïh dil.isind cll ul u ~ lI1 u ~t u r. Dunl ar ilk kökte n so yad l ya rata n c klel'dir. $iJlum sö zü isc 1111lJ{l/1'1111I1lWI sözc üklcri ile ilgil idir ( 127, s.

47 1). Bu türlü sÖllere Türk l e h~ e lcrin dc Sik ra._llalllr. Klllm T alarca sl vc ha ~ka lch-

NA

178

BA SKA KO V

çelcrde {1I~m(l1l (çok )'cmj~ ~i~ m a n adarn) scmuutik bakemdan {u{ -{i{ (~ i~ m i~) sözcük lcri ik j l j ~ k i 1idir (Budagov-I, s . 6HO). Bu söz ilk önce lakap olust unnust ur. ~ j ma­ novskiy. ~ i ma ns k i y vc Kuraim soya d r $ i rm~ 1l aym h ikten türcmislcrdir: :J1I,IIiUIIl,11I1l 1l1II .!j i~ IlHII1 .

209 . KAfjKA REV "Kas karc v soyaduu ta~lyanla r Rus tahtma çes ltli asil gö revlerde hizmct et-

mist ir. 71711[663 yrhn da ve bas ka tarihlcnJc m ülkle

ödül lcudirilmislerdir"

(U RZN:}-VIII, s. (6).

Keskarc v soyad uun kök ü Tutarea koe'kar, Kazak ça koskar (koç n esli) sözcügüd ür (Buda gnv -Il, s. 71). iJk öncelcri lakap olarak kullur ulnus olan söze -ov suff lksinin ilavesi vc akscr ok sar scslcrin yumusamasr ile Kaskarcv soy adr ture-

mistir.

210. ~uBiN "S ubin sülalesinde n Vas iliy, La vrcntiy ve [van Gcra~im o v-~ubinlc r'in çoc uk-

lun 717611668 yrlmd a hüküm dar Ale kscy Mihayloviç tarafmd an iyi h izmctlcri ve cesa rctlcrine karsrhk mü lk ve baska fahri ferma nlarla telrif edilmislcrdir" ( U RZN~ ­

TÜRK KÖKENLl RUS SOY ADLAR I

179

metlerine karsr hk Çar loan Alckscycviç tarafmdan köy vc baska fahr i fermaula ödül Iendirilm istir" (URZN ~ -V III, s. 113).

V. Dalm ~özlüg ündc unnar-tomarl;a süz(;ügiin ii vilayc! SÖI.Ü gibi takdim etmis vc Sib irya'run lehçe ve agu lann da ycr aldJgml g östcrmisrir. Aym yazann açrkla-

masma göre b u söz "kemlkten ya p11nu 'i jij ucu olmaya n ok , krhç VC) 'U unzrak" anlanu tasrr. Frazelojik baknndan yak lasusak tomaria kaçn tabiri " b ir çrrprda ka çu'' anlanuna ge1îr (Dal-IV , s. 4 14).

Dclayrsryla Totnar soyadt Zaporoji aglZlllda kullamhr. Zaporoj i Kazakla nna uittil' ve baska bil' kö kene sahiptir. Türkçede gcrdonhk: anla mmda tumar (Budagov-I, s. 753) vcya "kök, buda k, dal, kan daman'' g ibi anlamlar tastyan teauur sÖl.cügü nden türemistir. Rus aglz lannda /lI/ llIr geçici anlarru da vardtr (Dal-IV, s. 3(0) vc "dost mlsaü r" manalan tastr. Tomar soyadr Tamir lakabt ilc ilgil i olabilir. Vokalizmi anlaunak açrsmdan birtakrm zorluklar ortaya çiker: Tamur > Tomar, Dola sryla bu söz Tala rea dan alm nus isc izaht kolaydu. Tamur söz ündcki "a" scst labializasiyaya ugram l'itlr: a> ä, a, u (I) ikinc i scsrc fonc m akustikaya ugraml'i ve orta sesle rde dcgisiklik mey dana gelm istir (a ve e) . Nihayet. tamur sözü 'Iurarcada tomar olarak tclaffüz cdilir vc b öylcce Rus adaptasyonuna yakla srms olu r...

Tomar snyadmm Türk çe tumar (talisma n ) sözcügündcn tiiremcsi ihtimali de gc çcrlid ir. iJk etapta lakap olarak kulla mlnug, daha so nra To rnar soyadr halin c dö nüsmüs olabilir.

VIII, s. 99).

Subin söz un ün kökü nü Rusça suba sö zcügü toskil ede r (Faslller-IV, s. 482) .

DolaYlslyl a hu SÖh Tlil'kçe vasllaslyla Ara pçada n al mllWit Jr. T lirkçcdc dziibbedz 'iippe... k lsa kollu list giy im j vcya p a r d ösli (Budagov) anlalllln dadlr. Arapçada bu sözcük biraz farklt an lam ta~lr. DZllbha ... ge n i.,: hacimli üst giy im i (Budag ov) anla UlllJdad lr... ~ub i n soya dl kU'ikus uz Rusçada kendine iyi bil' ye r ed inrni'i .mba sözc ügün-

dcn türem i'itir. Sölcüge -in ila ve ed i l mi~tir. Ay m kökten türeycn ba'ika soyadlanna ve ~ub i n soyadma ait armada yat agan, altI kÖ'ieli yLldlZ, hilal , ok vc yay figürleri vardIr. Bu heraldi ka i'iaretleri stila lcnin Dogu ile ili'ikisi oklug unu ispallar (U RZN ~­ IV, s , 8 1).

21 L T Ol\l A R "Tomar süla lcsinde n Stepa ll Tomar 1679 yli mda Zaporoji ordu ~ unda hizm et e tmi'i ve o na dokun ulm az ad takllJml'iti r. 720011692 yt1m da ise, 0, iyi vc sad lk hiz-

212. CEVKi N "R us tar ihinde , Derecel i Ar~iv'in duy ul'usunda ve Dl~i'ilcri Buka nllgl Ar'iiyi'ndc görd iigüm iiz ka dan yla Rus ya'nIn B üyük Kny a7J, Wm Rusya lopra klanm Hris t iyanla~tlra ll Vlad imi r Svyatoslayoyiç'in ogl u Büyük Knyaz Tm ularakanskiy M istislay 6530/1022 Yllmda Kasok Knyazlun Rededin yeyu Redegu'nun toprag ml i ~ gal ctm i'i ve ora n llJ tebasm l ken di himayc si altma alarak Kasok üzerine vergi koyrn u'i1ur.

Knya z Rcd cg in'in çocuklan vaftiz töreninden sonra Yuriy vc Roma n isimlerin i alm1'i, Büyük Knyaz'm hi zmetinde bulunmu'ilard lr. Roman'lIJ torunu Mihaylo Yurycviç Soroko um'u n Gleb ad ll ogl u yardl vc O'ndan Koloto vskiler, Lupand iler, U~akov­ lar ve La puxinler tÜrcmi ~l j r. Gleb Mih uilo viç'in torunu Vasili Leontoviç Suvor'un isc Cev k ad h og lu yard!. Cev kinlcr nesl inin türelilcieri Rus tuhlllla zcdcgen rütbc1crinde hizmct e tmi'itir..." (URZN~ -IX , s. 8).

Cevk (0) kökünden lüremi ~ Ce~'kill soyadmm Rusça temdi ola n cev/.:.at fiili ile izah cdilcbiJir (clVlld a m a k) (Dal-IV, s. 586 ). Daha dogrusu cevka-cevkat fiilinden türemi'i nesne adJ ser çe gibi clvJld a)'a ll adam için söylcnmi'i serçe sÖl,e ügüt.l ür.

N.A. BASKAKOV

180

Rusçada scrçe crv rlus uu taklitlc tëremis cirik SÖl CÜg Ü, T ürkçcd c elf V CUV elmek (r m ld a nmk ) sözûuc uyg un gcliyor. Dol ayrsryla {"l/p r/lt. cevka (serçe) Ru sçada yek tur. Dernek oluyor ki sostaklidi yoluyla tëremcsi Türkçcdc olmustur. Cevki" soyadm m Güncy kükcn li olmasr J a bu ihtimaJi kuv vctlcndirir. N itck im scs laklidi s özün ha ngi d ilc ait oldugu çesuli zor luklar la tespit edi lir.

TüRK KÖK ENLI RUS SOY"DLARI

181

2t5 .MAMA EV "Mam ocvlcr süta lesindc n Mamay Mnmacv ve ye ni vaftiz et.Ii1mi!i olïJu Grigoriy Ma macv 709<V 1582 ve 712311615 yrllarmda hizmct çilerin dcrecef hstcsinde mülk ve maasjan [Ie kaydcdilmisle rdir " (URZN~ - IX. s. 23) .

213. nORKOVSKiy

Mama cv soyad r erkck özc l adrnd an t ürcmisur. Rus nnihinde Mam ay Xan clarak kaydedilmi srir (Fasmer-Il , 5, 565). Mc shur Mam ay d övüsünde yenilc n kom utan-

"Dunin- Borko vskjy sülalesi g üvemlir PoJonya kay naklarmda gös rer ildigi g ibi ün lü bir Danim arkah asilzade neslinde n türemi stir. Vilhc im ,\jiveno Koroll ugun tabe-

du. Er kek özel ad r etarak Mam ay özc llikle Hakas T ürkçesindc kullamhr.

Iigiode iJL Svenc Danimarka dilinde " kaz" demcktir. Bu yüzden armada kal resm i vardrr . Vilhc lmoglu Petr Sveno 1124 yûm da Polonya'ya çrktrkta n so nra Polonya korolu mla Uunin adrm alnusur. Borko vski adh ge n i ~ bir roprak verihnisur. Bu ndan so nra O'n un isrni Duni n-Borkovsk iy sektinde yazshmsur. Vasi liy Kasperoviç Dun inBork ovskiy'e , Zaparoji-cemogoriya albay ma ve general adrm tesryana 718211674 YIhnda vc baska tarihlc rdc köy vcri lmis ve tawik cdil mi~ti r. .." (U RZNoS- IX . s. 9).

Oun in -Borkovskiy soy ad mm Oanimarka köke nli o lmasm a bakmayarak. kökenind e T ürkçc s öz muhafaza eder diyoruz: Bärk -böri k-bóritk (~ápka) . Bu varyantlan n her biri ne Kspçak lehçelcnnde rastlamak mümkündü r. -ov -sk .iy suffîk s d izisinin eklen mes iyle Bork ovskiy soy adl türemi!itir. Sadece -d i)' suffiksi ile türe me ihtÎma li de vard Ir. Bork ov yer admdan tü rem i!i olabi lir. Sözün kökü oIa n oorl: ise e5ki KIpça k dilt erine ai uir. Be lki de somaki Km m-T atarcasl veya Nogaycay a aitlir. Su leh çcle ri kunup nlar ile Ukr ayna , Beyaz Rusya ve Polonya slkl ili!iki içcris indcydi.

214 . Airov "A ipo v sülalesi Talar köken lidir. îyi hizm ctlerine kafll h k 7065/ 1557 Ylh nda \ 'C

b~ka tarihlerde hükü mdar tara fmdan mülk ve fennanla le lti f ed ilm i!ilerd irN

(U RZ NoS-IX , s. 19). ~ecered c A ipov lar'm Tatar kökenli o tduklan açl klan ml!itlr. So yadm m tem elinde Aib -A)'ub « Ara pça ajb ...) çogulu ij ib " günah. \-icda n sl1u n lls l" ad lan yatma klat.h r (Budagov- I, s. 769). Çagd~ Türkçede Aif1.A)'ub isirn lcrine s ik rastl amnak-

ladlr ...

Aipo v sülalcsin in Türk kökenl i o tdugu armal!,lki hera tdika i ~arcl l c rinc e de ispa tlanmakladl r: KIIJç, ok ve hila!. Ta lar kökcn ti oldugu resm! !iccereue bilc açlk ça ifade edilen bir sülale nin armas mda ki i!iaretl eri ta!i1yan ba!ika annalan n sahiplc rinin de Türk kö ken li old uklan res mi ke5inlik kal.3nml!i oluyor.

Bu aJm kökeni Tararcada arasunlmamrsnr: Mamay cln, çecuklarr kor'ku ta n va r h k (Dal). Nhc kim bu izahat son devre auur VI,' Mamay adt ile ilgifidir. Tem elinde Mogol kom uta r unm ismi ilc M ogok a lIlWIl (sey ta n , d il) kelirncsini m uha faza ede r (6 1, s. 234) , Belk i de I/IO/l Ul)' s özü /1/(//11 + ay sc klinde tûremist ir. ·ay iyelik halin so nlugu Buryatçada hälá kor unmaktadrr (84. s. 91). Mogol etimolojisinde meme-

mama (emz ik , kad m m em esi ) ihtimali de söz konusudur. Ömegin TUrkmcnccde 5Öze aym ma nada rastla yabiliriz: Mama + y > "Ulmoy... (Rad fov-Iv, s . 21 18).

Nihayet, Mam ae v soyarh Mama y özet adm a -ev suffiksinin eklc nmesiyle türc-

rnistir. Sulale armasm daki hil al, o k ve ya y ûgürtcrf Mama evlcr'in Dogu köke nli 01d ugunu ispa tlar.

216. HAKURÏNSKiv "N ikolay Baku rinskiy 1609 YI1Lnda Polony a korolu lil . Sig i1.JllUnd' un talimall ile köy sahibi ol m u~ l ur. O'ndan lüreye nlcr Po lo nya'dan R u.~ya' ya gcli p yerlqmi~tir.

Ru s tahtma hizmet ct mi!ilerd irN (URZNoS-IX. s. 26).

Bak urimsk.iy soyad l bakura köku ve -i/I-sl.:-i)' suffiks dizi sinden Ic~kildir.

Soyadm m kökü baku ra, her !iCyden ö nce Tü rkçc bir bitk.i ismidir: Bagl/ra... " ka ra m uk, d emi r ka ca " ( Budagov-l, s. 235). Bu söze ül.cllikle Klpçak lehçe lcrindc rast tamr. Öncelcri olumsuz man ah bir lakapken daha sonra soyad l kükü gibi ku ll a llll m l ~­ tIr.

Bu soyad mm eli moloji si itc ilgili ba ~ka bir ihtimal daha \·anIJr. Baqri lakahmdan türcd igi ~v u n ul u r: Baqri (sa r ho!i)< Arapça bil,!ri (ke)'iOi) > Rusça baklIra + in + !ik.iy > Ba kur insk iy , Sülalen in Oogu kökenli oluugunu hcraldika i!ia rct lcri de iSllatlar: Ok ve klh ç anna üze rinde haçvari biçimdc yerle!imi~t i r.

N.A .llASKAIW V

182

21 7. CAA ()A EV "Ca dac vlcr soy ad l- Ivan An cmc viç Caa dacv 7029/ 162 1 y rlma ve bas ka Iaribrente yc t f mülk vc rnaasla lcltif cd i l rn i~t i r. Hükümdann Inhri fcrma nmda eski hir

malikane O'nun adma b3glanml ~tlr~ (URZN$· IX. 5. 42). Ceadae vler'in ikincl sahelenmesi 718811 680 yrlmda (URZN,l;i.X, s. 85) sülalcde binakrm farklarla ortaya \ 11;.maktadrr: CaaJaev > Ceodac v.

Bu soyadmm temclm i erkek özc l aó] teskil eder. Mogolca o la n hu ad Türk halk lnn arasmd a da yaygmdrr, Ta rihte Cen gizha n'm ikinei og lueun ismi olara k b ilinir. Djagamy-Cagatay (cesur, dü rü st) adr aym zamanda etnonim olarak da unlüdü r. Bu aJlla~l yan birTü rk- ~l ogol sülalcsindcn T imur'u tamyoruz.

Caadaev, Ccodaev soyadlan ad r geçen ctno nimde n türcmistir. Erk ek özcl ad l olarek bikligim il Çagatay-Dm gatay sözünden de türemis olabilir. Her iki halde de cv suffiks inin e klcn mes iylc soyad r türcmisur. Rus ada ptasyonundan snnm Cnada cv vc Ccodnov sc klind e farkhlasma OIIl1 U~lUr ..: Erkck özel ad r Caad ay baska bir Rus sulalcsintn nesilbasmm ismidir. Bu ki§i akraba Caa dnev-Ccodacv sülalelerine, daha dogrusu Spes nevle r'c dahildir...

TÜRK KÛKEN I.I RUS SOY ADL ARI

183

219, CUFAROVSKi y "C ufaro vskiy sülalesinin nc silbu'll Puskova Polonya'dan

gclllli~t jr.

v aûi z rö-

reninden sonm Gerasim edrm ahmsur. O'nun torunlan Yuriy ve Iva n Cufcrovskilc r

713<.V1622 yrlmda 'Ie ba~ka tarihlerdc Mosk ova asilzadelerinin fisresine üstlen<.ligi g örev iceb r rnaasla kaydcdilmislenlir" (URZN $-IX. s. 46).

Rusçada cufar k ök üne vilayet fii!crinin k öku gibi rastlamr: Cufarii (~a la fa t h giyuunek), Tataree çibar- sibar-suber-sioer vc Mogolca ceber sözcüklcn nho'l. temi z, za r ir' anla mlanna ge lir (Buda go v·I , s. 467 ). Bu SÖZ Cufaro vskiy scyad mm teme tini clusturur. Büyük ihtimalle cuf a r sözu Tatareadan gcçmisur < çuwar " al t ü)'ü " anlàmmdadu. Bu sözcuge baska lchçclcrde de rasthycruz. Örn egin Turkmence-

de çobar, Kugrzcada rl/OOr, Kaza kçada suwar s özcü klcr i Ionen k ola rak cufar s özc ügü ne yak mdrr . Ünlülerin mikt an da esuur. Muhte me lcn ilk etapta Cufar < rubar "gemral" Inkap gö rcv i ûstlc nmis tir. Bu soyad r Cufarskiy soya dr gib i C ufnrovC ufarovo yer adla nndan tûremis de olabilir. Her ik! hulde de -sk-iy suffikslcrinin ck lenmcsiyl c Cufarovskiy soya dr türcmlstlr...

220. ABnULOV

"Spcsne vlcr'den Caaday vaftiz t örcninden soma Fro l vastlev aërm ahru sur.

,

0 , Spesne v'in og lutlur. 71 18/ 1610 yrtmda Moskova muhasi res mdc d aimi mü lk sa-

"Ivan Abdulov 'un adJlla Kad ifcli Kitap 'ta 7135 / 1627 tar ihli mülk kaydl \'ardJr" (URZN~-IX , s. 62).

hip ligi failri rel mum He tehi f cd ihn i'ltirM( U RZN ~- VlIl, S. 36) .

Göriildiigu gibi soyad mllliemcl ini erkek öz.el ad l Avdullc'lkil ede r: < A rapça

Sf'C'l nev nesli T urk kökenli degildir ama annusmdu hi la!. iki tane ail l kÖ'iC1i Ylldlz ve okulu kaman figü rleri vardir. Demek oluyo r ki bu siilalenin nesilba'll ilc

obd ofl41" ,.. " Alla h ' lII kulu". Aym 1..arnanda özc! ad Alxlull a, ondan isc Alxlullo v

Caaday ara.~lrnJu hlslm -akrabahk Îli~kisi vnnh r. Bu ili§ki ilk döncmde Cnadaev-

soy adJ tü remi~tir. Daha so nra

Ceodaev sü lalclcri ile olmu'ltur.

soyad l urtay a çlkml~lJr.

2 18. CEKJ\. IA RE V

Alxlul ov süla1esinin Oogu kök enl i o ldugunu arma üzerindc ki iki hilal resmi de ispatlar.

ME vdo kim Cckmarev 7 13011622 Ylhda ve ba ~k a tarih lerde üsllcnd igi gö rev kabl mau~ ilc 1.edcgcnler SlfaSllla y uz ll m l~ t l rn (URZN$· IX, S. 45 .)

Ce kmarcv soyad l büyük ihtima lle Cek.mor lakabllldan tü re m i ~l i r, tahta tokm ak anlanll ta~ l r(Dal IV , s. 587 ve Fasrncr IV, s. 325). Ay m manada T alareada çu gmar, Kala kçada ~ogpa r (t Opul , çOlllllk) Y C Pulovcs di linJc çoglllar d ik enli sila hCo de x C UlJl:In icu s sözc ükleri varJ Ir. DulaMYlsla Ce kmarev soyadlllln kökü Tü rkçe çogmag sözcügüdür. Rus adaplasyo nunJ an sonra cekma r + suffiks ·ev > Cck marev,

adapl a.~yon 'IC

-ov suffiksinin cklcnmesiyle Abd ullov

221. TARAKANOV "T ara kanoy sfilalcsinden Fed or t vanoviç Tarakanov 7 135/1 627 Yllmda babasllldan kalma cs ki mül kün sa hibi olrllu~ lur~ (URZN~- IX , s. 65).

Rus söz ü tarakan (Dal· IV, s . 390) tawq (d alg lll ulmak, d ü§iin ccli olma k) liili ndc n tü rc lll i~ti r. Bu fiil Eski Uygurcada da yard!. Tar akanuv soyadl IlJrakali Rus sözündclI lii re lTI i~li r. E u sözii n kökti TürkçeJe n al llllTIl§tLr. i lk ~ck [l farkh OI I11 U ~ I Ur. Dön ü ~ lü .ed il g e n çaLlh fiil furma_~lIla -lukJ-lik, -lIqlik, -ql-k formanllarl ile çagda~

•

NA BA SKA KOV

' 84

337 ) vardrr . Do laleh ç cle rde rastlama k mumk und ur. Örnegin Karakal pakçada (6, s. rJ ~ma k) . ka kh (a Tarqa ym yla lafl!q fiif metales Iormasrm kor umus oluyor: biçi mi n u fiilin -gmv-gr ll . -q(/Il/·l:eII se kille rinin istim kiylc d önüslü-edilgcn s ûr finen]. yurauln usur . Tamq qan > taruqan fonnusr oneya çrknns nr ( pl' ri~a ll 01311, I (kaçnu sözün baska elimolojilcri de vardrr. Örne gin Çuvesçada lur-aqO/ ). insan i)'i ( tcJrxall c km ) < tartaz [ka çma k) veya genet Türkçed turaqqa/u Rusçadak i torakan söz ünun KIr1!11 Tararcesm da turaqqa (ince ses], 1).

132 s.

1lI, (Radlov vardrr l {lnce sc sli) s özcukfe ri ilc etimo loj ik yakmlJg

Aym zamanda hasaraun adlanm behrten özcl bir sistem de vardir

VI'

hu sis-

i belirtme k temde onla r özeltikle ëng örülür. .su veya bu hayvamn cinsini. özelligin ()'Içuy{an Hakasça n yararla mhr. i~i n -ganl·gt'll. -gml!· k~n, -an/sen fiil ekle rmde , (kartal) togall lan ), c 'u t (siir ü n m ek) flitinden türemisfir. Toq (kalk ma k ) flitinden uhr. yaygn de örnc klcri Tür k lehçcle rin (/f (a d rm atmak) Iiihndc n a/al/ (i~ d evcsi) n) ba ska örnc ktcdirlcr . v~;l ta ( II J gO}'l n], [asla arsten , t) ( \'a h ~ i a GlIllm

(ya )'J1 ma k.

Hu usu uc lüre mî ~ udla r suasmda hasarat adlan da dahi ldir : 7'a ruq nde AIsözlügü n Radlov'u V. torakan. > taruqan sûriiumek} +·qlll1, -an > ta ruqqan. ahr. yer i l k ~e ll tay VI." Tel cvt agnlan için geçerf olan raraqqa n türellli~ · Nihayel, Tarakan ov soyool Ru sçadaki tarakan « taruqan ) sözünde r. u~lu olu~m l soyad lir diyoru z. Son una ·ov suffiksinin ckle nmcs iyle Tar akanov ll. VI." hi lal T arakano vlar'm Dugu ilc il î ~ki ~ in i ann a üzcrinde ki alt i kü~eli Ylld resm i de ispa tlar.

222 . XOUIR EVSKi y n VI." ço"Xodl revs kiy sülalcs indcn Uvar i van , Seman 'Ie Perfil Xoo lre vskiler'i ailmülk kaYII· cuk larmm adma Kadifeli Kitap 'la 713 611628 Yllma 'Ie ba~ka larih1cre ).

66 . s lan vard lr (U RZN S-IX, ... peygam · Soy adl Arap crke k özcl admdan Iüre m i ~t ir: X,d,r < Arapça Xidir kadar yasonuna n Asn inamhr. guna buldu ll bfr a d l. O'nun hayat suy unun kaynagll ~ayacag l söy le nm i ~li r (Budago v-I, s . 534).

R

Arapç a Aym ct imolojiyi Y. Sinkcviç de sa vunur: CIIOtfllr CIIUlfllr ·C/lUdr, p e:n;am IJfI" ad l ( 127, s. 460). u ffiks X,dr"Xacfir·Xoclir T ürkmen ler ara slllda yaygmd lr. X,d /r· Xodir+s ~\' Hk. iy

> Xodnevskiy.

TüRK KÖK ENU RUS SO YAl>LA RI

' 85

223 , ALALl KiN

Kitap'ta Alah kin sülalcs inde n Alahki n'in a glu Ivan Anbae v'in adma Kadife1i (URZ NS-IX, 7 136/1 628 yrhna nit hü l.: ümdarm Iahri fenna m ilc mûlk kaydl vardu" R

s.67).

tcmclin i Secerede jki Tü rkizm kayded il m i ~ti r: Ahkin ve Anbay nesilleri nin

ahk a. Ryazan atan qahsm OOI. Ah kin soy adr Rus söz ünden lüremi~li r: Alahkal

\ '1."

peUek anlaTver vilayetlc rinin agillarmda "I" yerine "p" kullauarak konusa bllen

10). rmnda kullamhr. Alahka r-Iahkat "kekeleme k, peltckle me k" (Dal-I, s. ki Km m Alahka-la ltka söz ü Ogualeb çclcnnd en ahnm rsur. Kuzey sah illerinde ras thyoüne üg sözc siz) dil , irmi~ T ater ag lzlan nda talluq ( kon u~m a becerbd ni JUl az ihtiseklinc ) 68 s.

-I, ruz. Etimclcj ik bakrmmdan a lalrkat < olliluya (Fasmer mal vardrr.

Türkçede bu sözü n kök ü Parsçadan a l llllm ~t l r (la l. kunu ~m ayan ). Alallkin Alah kin. soyadr ilk Rus adaptasyou varyantmdan tütcmisur: Ala llka + in suffiksi > özc llik1e An bay scya dmm ternefini atan kisini adi çagda~ T ürk lehçelerinde, i lde Amwl b~}' olaKspçak g rubuna ihtisar o lunmus ~ek il de Anbay .Ambay 'Ie tam ~ k efendi). rak kullamh r. Ama/l < Arapça iJi niJdli, l-arars lZ + be}' (zen gin , 224,IIA ÇMAN OV yJlmda \ '1."

- Baçmano vlar süla lesinden Vasili Daçm anov'un adma 7 13611628 I X, s. 70). ~k a tarih lerde çe~ill i kilaplard a mülk kaYltlart vanJir- ( URZN~· sÖzÜ.

Soya dmm kurulu ~u Baçm an kökü 'Ie · OV suffjksinden ibarett ir. BIlrl/lQ" sça Far adlr. yatmakl i n ü.~ tcmel inde ise Arnpça bädz (•.. \'ergi, ba h1ji~) ke limes d> n badv/Ui siyle i1aw /II(JITd... sanatm \'eJa sanatçm m ad ml hildiren söz-affi ks Uy(·da r). Yeni badVJlan (ve rg i iad esi). T ürl.:çede badWdr sö zünün eki f arsçadlr .. ir. geçerlid ~ey m ay de için sözcügü gurcada ki badzgir

I sözcügü Klpça k lehçeler inde, aYlrca Özbek VI." Tü rkmen di lkrind e badv'/Q/ an. memur 010 01 em r eh m 'a vard ir. Nihaycl , Hive Hanhgl'nda me m u r , kJh ç t~mla) n. kka ü d nda, lallllnda budV/IQI/ < d(u/;.ma"d « .'\ rapça mohrum ... pazard a, kara\'a DolaYIrdl. lard a eanh mallard an vergi a1all melllll r -Budago v) sözc ügü kullalllh ism iyle ilgili. sly la Baçman ov soy ad mlll ki,ikü vcrg i mclllurluj;u yapan n csi l ba ~llIIn dir ...

• 186

N.A. BASKA KOV

225. Ç Ul' I{ASOV "Çu praso v sulale sinde n Ivan Ti hono viç Çuprasov'un ad ma Kadifel i Kuap 'ta 7 13611628 yrlmda vc bnska tarih lcn.le hük ümdann fahri fermani ik mü lk kaydcdllmi ~ l ir" (URZN~ -IX,

s. 72).

Rusçada " kiiçiik, m in ik " anlammda r ap msl}' (Dal IV. s. 615 vc Fa smer-IV s. 384) kcl irnesi vardrr . Su sözdc n ç/f/'rasov soyadr türcmis o lab ilir. Ay m zam anda çuprasry sözu Rusça çuprin (!j'~ flp ka da pü sk ül, bo nc ukl u süs ) kelimestoden türe m i~ de o labilir. Kcnd i srrasmda hu Türk çcden almm rsnr .

Bu soyadmm kökünde Tür kçe çapraz s özc ügünün butunmasr ihti mali de vardir. Farsçadan ahn munr rafras... -c çüpdras t, Dairevi alun dü jme veya iri demir kemer anlamla rma gelir.

Do lasryla Çu prasov soy ad i adaptasyon a mar uz kalm l!j' T ürkçe çapra: (Icl ve pûs kûl biçim li rlrça ) :> çnprina (td. sa ç, Ilüskül) :> çllprasfY (küçük. mini k) sö zc uklc nnin hiri ndcll lürc llli~l jr. Óncclcri lakap olarak kullamluns daha sonra soyad r halini alnusur. l3u soyad l fo rma ve mana baknmndau kökence son döncm lere aiuir.

226. K iLENiN

TURK KÖKEN L I RUS SOYA lJLARI

187

Baç urin soyad r (Biçurin-Miçurln) Tatar soyadr Bacurun'm tahrif cdilmis sekIidir . Ama bugü nk i Tatarlarda aymsr kullnmlmak tadrr. Bu sc yadmm Terarea varyenti karm as ik bayc'ura sö zündc n türemistir. &)' sözc ügü turn lehçclerde ay m manad a kullamhr. çura-çora -çoro.sura (a silta d e torunu, kahra ma n m og lu , meslcktas ) (Buda gov I. s. 67 4).

bo

l1l

Bayc ura soyad r Rus aptasyonundn Bacurin- Bucurin sckfini alnus VI' aglzlarda har f as im ilasyon u neden iylc M icurin ~ckli ortaya ç l k m l~t l r.

228. RuLiç E V "Bu fiçcv sü lclcsi nden Gc rasim fliç Bulicev Mos kova asilzadelerinin listesinde yer alm ak tadrr ve mülkle öd ü lle ndi ri l m i~t i r. 7 195/ 1678 y rlmd a ise fahr i Icrmana layik görul mü~ lür" (URZN~- IX. s. 114). ' Bu scy admm kökünde Rus vilayet SÖlÜya nnak tadrr: Bu/IC (tücea r ), Bu ke lime giiney Tü rk Ichçclerinden almnusur. Rusya'nm ç c~il li vilayctlcrindc "uta nm a z, terb lyeslz , dcl i d olu " anlamlarmda kullamhr (Dal i, s. 14 1 VI' Pas mor I. s. 240) . Güney sahillc rinde konusuten Kmm Tatarcsmda pi'idz-bifidz k isIr. (Farsça bi rader ...) ~ killeri vardrr.

A n laY I~ ln

s özlcrle isareucndirûen scmantik gefismesi; Pilidz-bi lidr-biliç -

"Kilcnin sulalesinden Itcdot vc Leontiy. aynca hu ncsilden olan Kilcn inler'in Iorunlan 7 18611 678 yrhnda ve baska tarihlerdc Rus tahun a hizmct etmislcrdir" l U RZN S-IX . s. 1(6).

bduc, Rusça butuc, Belki de kisir bir insanm um utsuzl uga düscrck davramslanmn

Kilenin soyadlmn kökü Mogo1cad lf. DolaY1Styla kilen söz ü « Mon glca .xi/en) Sih ir vilayetinin Türk aglz larlllda kullamllr. Genellikle T atarcan lll Dogu agu larlllda

dön ü~lügü

kilin (k m ua)

~e k li nc

deg i ~mcsi

halme , tcrbiyesizcc davranulann a, aksiligine

yak l~ l 1fl l m l ~

bir lakap ur .

BuflÇ lakabllllll daha sonra lar -n suffi ksinin ck lenm csiy le Bldiçev soyadma görulmektedir. T ürkçede de aym kökc sahip Bilidz. -Biliç SOyaJl var-

dir .

rast1aOl r.

Do hlaslyla Kikni n SOyadl adaptasyon a let/-ki/en :> ,l:i/ena +s urfiks-in > Kile nin.

ugram l ~

Rus kökünde n

türem j ~t ir.

Xi-

Bu soy .lthmn Hazar !Jc nizi'nin en cs ki adlarmuan hiri olan Ki/en sö lc ügü ndell türemcsi ihtimali vard ir. OoJaYlslyla ctimo loj ik olarak önceki kökle aymdlr: Xi /til- Ki/eli (km n a, "i il-el. Illumcr ). ikinci halde SOyadl Ki fel/ov-K ilell!ikiy ~e k l i n.

ue

de ortaya çlklYor.

229. Ç E I\IO UU RO V "Çe mtlllurovlar sülalesindc n Fedo r Çcmodurov 7 19811680 iyi hizmetlerinc. kahram anllgma. at lilnOln gö nü llü mücadelelcrine k ar~ l ll k kcnd isinc ve babas lIla hükümdarda n mülk cdi nnti§tir. Bu konuda bilgi 7 15611 648 Yl[lllda Kadifcl i Kitapta N ikila Cemod urov 'un adl na yazl lml ~tlr" (U RZ NS· IX . S. 116 ). Çemod urov soyadlllill teme li çomakdar (sila h l a ~IJlclsl ) Türkçc çomaq (agaç veya dem ir ign e) + Farsça -dar ... affiks indc n te-ikildir.

227. u Aç un i N "Baç urin1er sülalesindc n Mak sim Evislafe viç vc Danilo Ga vrilovi ç Baçurin Ier 7 193/ 1685 Ylhtllla 1"C ba~ka tarih lerde ma hkarÎe ile ödü llendiri l m i~ti rR (U RZN S4 IX. S. 112 ).

Harbi rütbc VI' isimlerle ilgili soyad lan. aym zamanda zafer VI' silahlarla ilgi li Rus ono mas tikasmda fazla ea yayglll soy adJan kullallllml§111. Çe mod urov soyadl da bunlardan biridir. Harbi rülbeden türeyen çomaqtar siizü Rus adap tasyonunda ve ~k]j dcgi~mi~ formda çemoJllr + suffiks -mi :> Çemodurov haline gclmi~tir ...

NA BASKA KO V

188

Rusçada yayg lO ohm Çurna kov soya dt da büyük ihtimallc c'omaq-cumaq... "tahta veya demir çomak " (Budagov) s özündcn tûremistir. Ukrayna dilindck i çumaka -çumak (74, ilavc s. 8 1) eski manada "arabac. "da bu k öktcn gelmektcdir.

230. BOLKUNOV "Bolk unov sü1aJesind en Mutvey vc [van Bo lkun ovlar as llzadc kita bmd a 'I C hayat Iistcsinde 7200/ 1692 yrlmda ve baska tarihlerde Moskova zedogcnleri vc vali gibi kaydedil mistir'' (URZNt}-IX, s. 118)?

TÛRK KÖKEN LI RUS SOY ADLAR I

189

(Budagov-I, s. 732 ). Do lasryla Karatccv - Karat acv soyad r karatay- karatey kökü vc _ suffiksinden tcskildi r.

Cl'

Karatccv scyadmm baska hir elimo lojik izaht daha vardrr. L. Budago v'a görc Kmm tarihçi1crinin Kmm fermanlarmda Eskl Tata rca qaracu (sadrk hizmetçi, nöbetçl) s özüne rastiarnak mümk ünd ür. Karu çi rütbesi Km m asilzadclerine ait idi (Bu, dagov- ü. s. 45).

Büyük îhtimalle soya dr ilk zamanlar Ka raçey +ev biçimindey ken, daha soma lar Kara çee v > Kanueev gelismesi olmust ur.

Bolkunov soyadr Es ki Tat ercadaki bolg in-botyin (esir, hi zm et çi) sözü ne da-

yamT (Budagov-I, s. 2(0). Bu söze eski Türk ed chi di linde rastlamt. Rusça bolkat (gevezelik et mek) flllindcn türcmesi iluimali de vardrr. (Dal-I, s. \10). Bu sözün Ru s ag lz[an mla holkun [a r-trrma) sck fine rasthyoru z (Fasmer-I, s. 188). ilk asamada bu s öz lakap nlmustu r. Daha sonrala r -ov suffiksmin eklenmcsiyIc Bolkunov soy ad r türcmist ir.

231. ASLONOviçEV "Asl onoviç ev sülalesi Polonya asilza dc soyundan gelrncktedir. Polo nya korolu IlI . Avgusr'un fahri fermamnda asilzade hakem Dominik Aslo noviç 1763 yrlmd a kanun ve karallart iyi bilir o ldugu için ye tcncgi nedeniylc korol sekreteri göre vine

atannusur" (URZN$ -X, s. 135).

Aslonov lç soy adr as ten kükü vc ./JV-iç+ ev eklcrindcn olus mustur. Aslan kökü (Rus adaptas yonunda aslom < Türkçe arslan, Kazakça a rs/all (Budagov -I, s. 27).

Bu hald e özel erkck adl gibi kullamhr. Rus adaptasyon varyantlarmm birinde Aslall olarak geçer. Rus selnamcl erinde, hikayelerind e ve ba~ ka kaynaklarda bu ismin Arslan, Ruslan , Eruslan, Aslam , Oslarn varyantlarllla rast hyoruz.

Annadak i ok, iki tanc alll kö~e1i ylldlZ ve hilal ~e killeri Aslonovil,:ev sülalcsi· nin Türk kökenl i oludgunu ispatlar.

232, KARA TEEV

233, KUT KiN "K ut kin sülalesindcn Kadcmskîy Ne ver murza Kutkin'in adma Kadifeli Kitap'ra 7 13 1/1623 larihi ik Kodemski ilçesinde köy mülkü kaydedilmistir. 720311 695 yrhnda lse Ne ver'in torunu Be xremtr adma büyük hökümdar Çar ioan A lckscc viç ve Pctr Alcksccviç tarafmda n köylülcri ilc birliktc nesild en nesile geçen fahri ferm an verilmis tir" (URZN~-X, s. 42).

Kutkin soy adr kurulu suna bakrhrsa Rus laka bt Kutka'dan türemistir. Hiçb ir somut manast yoktur. Buna görc onun T ürkçc dc n adaptasyon ilc almma ihtimali vardrr. Çün kî secerede ncsil ba§1 Never murza Kutkîn ve lorunu Bextemir'in isimleri geçiyor . O'nun Türk kökenli oldug u kesindir.

Yaygm ve eski Türk erkek özel adt Gnli-Guti vcya Gnlik -Gu tik (hurfl manada mutIu) Guti-Guik-Grtli scklinde asimi1c cdilmis olabilir. Bu adlar Krpçak 1chçcleri için kamkteristiktir. Klpçak Türkçesi KIZI] Orda arazisindc nakim dinerde ol mu ~tu r.

Bu soyadmm Rus adaplasyon u fonetik olarak i s patlan ml~tlr: GI\ti, glttig > Kut ka . Dolaslyla Klltka + suffiks ·in > Kurkill ~e k l indc gcli§me olmu~tur.

Bcxtcmir birlqi k îsmi de bir Türk özcl adldlr: Dexlemir < bek (bey) + lem ir (dem ir, d emirden) erkek özcl admm komponentine Türk b i rle~ik adlannda SIk rastlamT.

"Kara teev neslinin alalan Rus tahtma asil görevlenJc hizmet ettn i~ t i r. 7 1251 16 17 Yl lmda ve 11 a~ k a tarihlcrdc fahri I'cnnanla kal1lllanan l11 ülklc tcltif ed i hn i~1c r­

234, ÇALEEV

dir" (URZN$ -X, s. 36) .

"Çaleev süla lesinin alalan 7 163/1655 Ylhnua ve ba~ka tarih1crde Rus tanlma zedegen hizmeli gösterm i~ ve iyi hizmetler ine kaq lhk yüksek rütbe ve mülkle teltif cdi l m i~tir" (URZN $-X, s. 6 1),

Karatcev-Karatae v soyadl tcmelindc Türkçe kam tay sözünü muhafaza eder: kara (siya h), tay (lJir Yllhk at yavrus u) sözeük 1crine Klpçak lehçelerillde rastlam r

'.

p N.A. IJASKAKOV

190

Çale e v scyad r buytlk ihtimallc Çahy lakabtn art türernis ür. Bu sö z aun gög üs kismma vcrüc n addrr. V . Da l hu

SÖ1.C

~ u mnnayt vcr ir; " BOl, farkh tüy kar1 ~ l ~ l , ayn r

reukten olan hey.v. kuyruklu al, pl1 a~ nll~ ha~ (sara flm~ ve kc çcl lc~m î ~) . Nihayct,

ÇallY SÖlÛ lakap olarak kullamlmrsur.

Rus sösu rally (Pasmcr- Iv , s. 3 13) Tatareadan annn nsur: Çaf [Kazakça ~a L .) söz unun çal1ujllllf [me ta for-!ickl ind e koc a ). kcçc lle!i m Î ~ anla uu vardrr. Al m veya devenln sa n ve k lrllllZl gÖgsÜ [ jj udagov -l. s. 462) anlauu da vardrr. Çaleev soyaih fallY + ev sc klin de OIU'lmU'llur. Çaleev sülalesinin Dogu kö-

kcnl i old ug unu nrma üzerindcki hilal ve alu k öscli YIJdlZ figürleri de ispatlar.

19 1

TÜ RK KÖKEN { 1RUS SOYADL ARI

Birinci 'IC ikinc i kök1cr ilk öne eleri lakap rolü ils tlenmis tir, Bulas vcya Bolrif

rus adaplasyon und an soma -ev + iç affikslctinin ckle nmesiylc Bli laf eviç soyadun olust urmu stur . Üçü ncü vc d ördënc ü kök ler lse m ümcear ma nast l~l r dem isük . Rus adaptasyo nundan so ma 811lUi halin i alan söze ·ev + iç sutû kslen nin cklen mesiylc Bula~evjr soy adrt üremisrir.

23 7. n i R YU K O V "Biryukov sülalesi Rus tah nn a eski dönemde zedegen hiz meti göstermistir.

7 19111683 yrhnda 'IC baska tarihlerde köy sa hibi o l mu~l ard l r~ (U RZN~-X , s. 92).

235. n ED AR E V "g edarev sü lalesinin atalan Rus tahuna ledegen hizme li gös reemis ve dok unul maz ada ~1hi pohnu~tard ' r. 7 164/ 1656 y,hnda Çar Ale kscy M ihayloviç Iara fmdan

hu ad dokunul mazhk dip lom:1Sl ile s.abil lc~tirilll1 i~ti r~ (U RZN~-X , s. 62).

Bed arev soya dn n kökünde T ürkçe bednr·bidar < Parsça bidar ... [ly i mu r allt, d ik katIi) sötcügü ya tma ktadrr . Bt dnr-bidllr soz ü T ürk edebl diline aiuir ve Kml Orda epoxas ma tesad u r ed er. 11k ëecc özc l ad gibi kulîaruhru s, da ha soma -e v su flik -

sinin ek lenmesiyle Bedarev SOYOOI türe mi ~lir.

236. DUl. A$ EVi ç ft B u la~ev iç nesli nin ala lan Küçük Rusya ge lmanhg md a çe~i tli wegen gö-

rclvreindc hi /.mel e t mi~ 'IC 1663 Ylh nda dok unulrnl17. köylü ad ma sahip ol m u~lardlr~ (URZN ~ - X ,

s. 65).

Bu l a~c viç soyad mlll kök en inde Ktrl rn Tatarcasma ail d örl Türkçe söz yatlyo r

ol<tbilir:

I. B rd,,~ ( k:lrl~l k, hu lamk) fiilde n tÜ rcJJ\ i ~ harekel in ismidir. Bu/ab ul)'a fiiline _~ aflïb i ilave ed i l ll1i~t i r.

2. nolllf./lIIlrq (ya r d llu) > bol)"uf llf"bul)'II}II} fiilindc n lürell1i~ harck ctill mildil". Rirlikl e q it kul1;1I111an fiildcn tiirclll Cçall: Hol-bil! (olnm k, ul u ~llmk ) .

3. Bala (çol:u k ) + a/.izlcm e sllffïksi _ Ii}/_ i~'. -f > bal(l~' (çoe u keag lll.

4 . 8ala (leYle çoc ugu) + at.iz1cmc suffi ksi -~ > bala~' (k ul encîgim) .

Bu soyadmm kökü ndc bîr)'ilk, (k urt, ca nava r, insana bena cm eyen adam) s öz ü yatm aklai:h r. Hcr kesçe ka bul edilmis eumoloj isi ~y lcd ir: < OOrü - böri - büri > kun. Bu görü ~ N .K. Dmitrie v de kautm aktadir (3 1, s. 2 1).

Bize göre hu etimoloj i yeteriece ispatla namarrusur . Es ki ve yen i hal lcri son sesliye mü nasebene fonctik baktmda n uyu~mamaktadlr. Ayu ca hu enm oloji semantik ma na 1~ lm aktad l r. De rnek ki biryuk SÖ1Ü gencllun rnanast dcgil J e d igerlerinJen farkh tek bi r kurt manas t la ~l r. Bu tabir insan için de geç crlidir.

Rus sözü birJuk " l ek basma Ja~ a)'1,"" gibi ge nel bir rnana la!jlr (Da l-I. s.

88). Do laYlslyla bu SÖ7.ü n kök ü böri - börii - büri > ku rt Türk SÖ7.Ü biregü ... (Buda go 'o'). Eski T alareada bir + ugu/u gu. -gij > biragü·biregü > le k baJjma J 3.'ia Jan SÖl-CÜgÜ vard l. Bugünki Türk Iehçele rinJe bir + aK;lew > bi rew (tek baJjma YaJia)'an ) SÖtcügü kullamhr ([alarea. Kazakça. Nogayca . Kar akalpakça).

Birtaklm Türk halk larmm lolcm i, uir ek üzcrindck i heyke llerini ad landlnnada qafqur _qasqlir~qu rt_l/liidur·bönï_h(j,ü evfe mistik ad olan biregü > " te k ba~ma ya~aJa n, birisi, hi ç k im se " ma nas md a kulla m[m l~lI r. Bu sölde n bîTJuk (l ek k urt, t ek ad am ) sözcügu lü rem i ~lir. Hk ünee lab p olan bu söz daha so nra Biryuko v 50ya(1I ha line ge1 m i ~ ti r.

238. ~ iXM A TOV " ~i x m a ( o v kny a/.la nn lll ~ecc rc si ilc ilgili

719411686 tarihinde vc rilrni~ dere-

ccl i biJgilcnJc güstcriliyor ki hu süla lcnin alilSI knYill. Kinbar ~ir i ns kjy Orda\lan aynhp Çar ioan Vasi1cv iç 'in yanma g cl llli~t i r. Kn}'lll Kinbar 'm ~ ixma l ad h lorunu var~ (h. Knyaz ~ ixmalovlar Yunan Jini ni kabul e lmi~le rd i r. Rus laht lt1<t vlililik . vergi melll11rlugu gihi görevlerJe hizlllet el mi~ 'o'C hük ümJar larafmtlan mülk tliplomasl ve knyaz llk rÜlbes iylc Idti f ctl i l m i~ le rdir" (U RZN~ -X. s. 95).

= N,A . BASKAK OV

192

hmsur. ,sixmalo vlar'm scceresinde bu süla lenin Knd OrJ a'tlan ç lkllgl kaydedi skiy ... .}irin Ayn ca sece redc bin;ok T ürk k ökenli ad gös rerü mis ur- .}ixmatov , Kinbar• t Arapça -SixllIatov soyad r birlcsik Seyhahm ed adma dayamr. Birinci ele men (BuilgiliJir ilc ÜgÜ SÖl.c e)'X••• l " hürmel edilen s da m, ya~h bilge" anlamma gelen Dolayrz, biliyoru dagov), Aloued < Arapça ahmad (ebed i lq m~. kutsal) oldugun u dan lüredi g i sryla -Sixmato v (ajr usekildc Sax me tov) soyadm m $qtallm ed öze l adm bar izdi r...

gcçcn Kinbar ëzc l a dma az rastlasak da L. Budago v'un khabmda ~ark lcl ~ [ Kafkas Kimbar ... biçirnl yer ahr. "Azcrbaycan'da seyahat eden ~ir veya gaz ete st. 1862 n. 3. A. Bcrjcn'm makal asi) . ~ccrcdc

-Sirinskiy ismi Türkçc sirin kökünden güzd) < Farsça I jri"."

türemj~t i r.

Kadm ismidir (ljir in, (alh,

ki $ix.

Bu soyadmm tarn karaktcristiknsr ile ilgili sunu da eklcmek gcreki yor daki armasm Sülale lr. baghd maiovla r 'm seceresi Tatar knyazla nn a veribuis adlara hilal vc iki haçvari yatagan bunu ispatlar.

239, IlOLOM ANOV "Dolomanovlar süla1csinin aralenndan Doloman ovun oglu Makar Avtamo hiziyi nov 70001 1692 Yllmda Çar [oan Aleksee viç ve Petr Aleksccviç'in emriyle türeycnl erin mencri ve cesarefine k ar~l hk mülk diplomasr ile telli f edilmistir. O'ndan bepsi aym ~ k i ldc harhi hizmcli sürdünnü ~lerdirM (URZN.$.X, s. 98). alJIlIlIlj Rusçada dol iman-do laman SÖ1.ÜnÜn " Gu sar dbisesi. üslü ne menl ·dolamll. ... ebis e" (Da[-I, s. 462, Fasmer-I s. 525) Soymhmn kükli Türkçc l!o/a!l1(/n sözünün sÖ1.üdür: 1. Örtük, karusd (Budagov). N.K. Dmilrie v (3 1, s. 40 ) doloman ve arka· ediyor takdim rikrini 4) n.

1903 ctimolojisiylc ilgili EE. Ko~'un (iORYAS. harbi r'm a Yamcarl , kaftall slyla Budago v'dan 50ma sözün manaSlO 1vcriyor: SI/konlu v Dmitrie N.K. sefcrlerdc ha~larina doladlk[ an ve dolamall/r ismini verdikleri c ~y a. .Bu ihtimal ge· hu SÖW çagd3.'j Türkçedcki dola (sa rma k. dolama k) riiline baghyor " mamm karusd " zamanda aym l·dolama dolanral i çerl idir. Eger çagdaljTürkçedck veriyorsa hu versiyon dogrudur. "Örtü, Nihayet , Dnlomanov soyadl Türkçe do/amatr sözünden gelmckledir > suffiksi 1.c -O~.

Yan lcar!ar' m b a~lanna dol adlklan karl an " manasl l a~IY0r. Bu SÖ olur. i~ lürem l ekIcnirse Dolomanov soyad

T URK KÖKENU I( US SOYA IJt.A RI

19]

240. KALiT.lN 93 "Kali tinIer sülalesi Rus taluma fazlaca zedeg en hil.lncli güsteml i~ 7201/16 k kar~lh e nn hizmctle iyi in kendisin ve yrhnda Kaluin'in oglu Savva [vanov atalannm cdilmi~­ Icltif ile st Çar loan Alcksec viç ve Pctr Aleksce viç carafindan mülk diploma lirR(URZN~-X. s. 100). (çan ta, Kalitin scyadmm ku rufusundan belf old ugu gibi kökünde ki kalita cep, Kal~kça s um ka) SÖI.cÜg Ü Tür~çcd c n a lmllll~llr < qa ha (kuljak. Jeri çanla). s öeun enmo, Altayea tutunkesesi, Özbekçe xatta anlamlan vardrr . N.K. Dmitrie v hu ).

45.46 s.

1, (3 ... xarita loj isini ~öyle takdim cdiyor: Qalta < Arapça

Kalitin Ivan Kalira'me ismi gibi Kalita lakab t ünlüdür. Bu lakap ilk önce . atrmsnr temelini admm scy r'in Sülalenin Dogu kökenh oldugunu heraldika isarctlcr i Je ispatlar. Kalitinle an nasmda üç k öseli yrkhz, klhç ve hançer figürleri vardrr.

241. KUZOV LEV

98 YI_ "Kuzovlev sutafes! Rus tahtma zedegen hizmeti gösterm istir. 7206116 u~ lur" m ol sahip ada maz dokunul hnda ve baska tarihlerde köylüteriyle bitlikt e {URZN~ - X. s. 1(4)... ( U RZN ~ ­ Kuzovle v soyad r kurulu s bakun mdan Buzo vlcv scyadr ilc ay md rr r. ~ten ­ ~ti tUremi nden sözcügü kuzu VI, s. 85). Demck oluyor kj hu 50yadl Türkçe BurKo)'un , ol:m suplllk affi ksi ·Iuk/-lik ilave cdil in<:e t utllill halini allr (kuzusu cuudan olan)... u ~kusu z Buzovle v ve Kuw vlev soyadlan aym model yardnmy la lüre m i ~tj r. K v ve BulOvlc hurçlar da nazara almml~t lr. Isim OIUljlUran -t'v suffiksi ilave «iilîncc Kuzovle v ~ ki llc ri tü re mi ~ti r.

242. BEKTABEKOV sara.

"Bcktabekov sülalesi Gürcü knya/.lan lldan türcmiljlir. 1783 Yllinda Rus .." i~lir. rn kayJcujl da a J antlaljllla ~ l ;mrn zal im YI ile Gürcü krah Irakli araSlllua (U RZN ~. X, s. 107).

194

NA. BAS KA KQV

Sccer edc G urcu köke nli oldugu göstet 'ilmcsmc rag men Bckt abe kov so yedr Tu rk familyalnn srrasma dahi lJ ir. Bu konu hak kmda Be ktabeko vlar'm secere kay-

nak tannd a J a karnt vardrr. O'nun Tatar knya zr rutbest göstcrilmistir.

Bu soyadmm tcmchndc feed al rütbc bey/er bevi.: (bö ljteni n sahibi] SÜl Ü ya tmaktadrr, Hakimiyet ip rclleri sunlardrr : Üç boncuk, iki hayrak VI' harbî ma rs. T ürk!erin Rumeli , Ana dolu VI' Suriye bey lcrbcy leri ohn u~ tu r (Budagov-L s. 26 3).

Bu feed al rüt bcsi nin birkaç Iar kh telaffuzû vader: Begler-begi, beyte r-beyi. bekter-beki; beuör-begi. Be ktabcko v soyed r son vnrya ma yakmd tf. Bektär-begi rulbcsi nde n bu soyadi türem lstir. Azerieedokt Beylc rbcyov soyadr baska bic öm ekur .

Sülnlenin Türk kükcnli oldugunu hcr aldik n isarctlcri J e ispntlur. Anna iizerin de hilal, iki ok, äth Çcrkc z (b eyaz at üzer jnde elind e k lh ç t u ta n adam ) reslmler!

vardn.

243. REAIJOV

TÜR K KÖKENU RUS SOYA l)LAR I

'95

Xuda sozcug u < Farsça X,I /t/U ••• (Ia n n) vcy a T ürkçe quda (d ün ü r ) ilc ili ~ki l i olab ilir.lkinci taraf k u~ k usUl üçü ncû sahsm çekim formasim ihtiva cdiyor ( b a ~l, d eri ). " T a nn ba~ l " vcya "dün ür- ba~ l" tebirlc rl gcçe rsizdir. Dernek olu yor ki soyadrmn binne l rarafr "Xu da" kisal tlJ1111 ~ \IC lahrif cdiimi stir...

on_

Es,ki T ürk tenni nolojisin dc Xuda bos« kcJimesine e n ya km OI.1nt Tü rkçe od a ba su terimid lr. Es ki manast tcpçu komutam dir (Budagov). Xud obasev soy ad mm ilk ses i "x" iyi ara snnlmenusur. Bu hald e ya pro lel Ione nk olay r gerçe lde~mi~ ya da baska bir rüt be yer dcgi ~mi~ tir: Xas OOa ba~u (Tü r k s ultan lar unn ba~ sant)' hizmt"tçisi ). Harfl ma nada sa ray hizm elçiler i cdasu un baskam (Budugov-I, s.

525 )...

Kay det mek gcrekiyor ki sëzü n ü ettigimiz suyadma daha ya km clan OdabaçOdabascv scya d r Kmm Tararlan'nn nitrir. B üy ük ihtimalle Xudabascvlcr'in ncsilb asi onl ardan l ü rem i ~tir. Sü1 a1cnin Oogu kökenJi o ld ugunu an naJaki hcra ld ika i ~aretleri de ispat lar : Iki haçvari yataga n ve hil al.

zas, KOZARSKiv

"Reado v sülales inin arast Yako v Read bir albay idi. O'n un 1748 yrhnda ventm i~

Smnlenski vilayetin dc köylül eriylc bir1i ktc dok unulmaz adr vard r"

(U RZN~ -X,

s. 11 7).

Rcadov soy adrnrn kö kündc crkek öze l 31.h Riad- Rcad yatmaktadl r. Bu ad müsli man T ürk halklan aras mda ya ygmdl r. Araptja ro'd... (harfi ma nada !jim.!jt'k ) kclim esindcn Readov soy ad l türem i ~t ir.

24-1. X UIJOIJA~ EV "Saray soyad l VI'

ta ~ l ynn XuJ l)bn ~evlcr

çar Inrafmdan hürm ctle

csk j döncm lerde KU laisi'de

kar~tl aOlm ~ l ardlr.

Bu

~c hri n

so nra bu ncsi lde n o lanlarm bir klsnll oor d uru ma

y e r lc~ m i ~J c r

T Ülkler larafmdan

dü~e re k kasl pl a m l~ ,

i ~gal j nd c n

bir klsm l ise

uzak vilayc llere gäç et m i ~ lerd i r. 0 dcvi rde Anem Xudob a!jev Iran'a pc nah ge li nn i~, oradan oglu maka r

Xudoba~v 'i

Rusya'ya ge ri

göndcnni~rir .

O'nun

~'e s i kas lnda

Ru s

e1çis i kaydl vardtr. 1787 Yllmda MakaT X udob~ v'i n a ilesiyle birliktc Rus labe1igi ne geçmc laleb i Se nalo tara fmdan kabul edi J m i~lir. Resmi ani içmc töre nindcn so nra O'o a Imerili zcdcge ni ,uh vcr i I 111 i~ ti r " (URZN -S·X, s. 119 ).

Kurulu ~ bak lmmdan XuJ()b<l ~e v soyad l iki klsma böJünür: ol u~l ura n . eI'

cki.

Xuda ve bUi+ isim

"AJeksandr Kozurskiy 18 11 y ih nd a lézmete baslauusnr ve r ütbe rütbe yüksclnli~t jr, 1828 yrlmda kupitan-le unam olmu stur..." (URZN.}-X . s. 122).

Ko zerskiy soyad mlll temelin de kozar-kuVlr sözc üg ü y atmaktadlr. nu kök ya' gOL fiilinin i ~ li ra kçi fonnas mdan lürem i ~ ya da ayOl ~ k i ldc qat. fiilindcn t üre mi~tir.

Qoz (g üçlen m ek) fiili ne Klpça k Ic~c1crinde rasthyoruz. -ar/·u affiks inin eklenmesiyele qozor U'ü kselen , güç lene n ) sö zü elde edi lir.

Qat. (ka zm a k) fjilinde n l üre m i~ quzar Sözü ile de Tu rk halkl k.as tcdi lrn i~lir; Haza rl a r . Bu ihtimal ina ndlTlCldtr (bh. s. 25 1. n, 29 1). Topragl kaztp ekerek haya. tJOl sürdürcnlcr unlatl lmak jste l1 rn i ~t ir.

Bu etno nirnin Rusçada çe ~ i ll i tcJaffüzJcrc sahill o l llla.~ 1 kazar-/(ozar ananevi bir huldir. Kazar-koz.ar sö1;ü nun Arapça ha;:J1r... (h azlr , ih liJ Ulh ) kclimcsind c n lûremes i ihlima li de Yard lr. N ihaye l. K01-arskiy soyadl kaz.ar kökunden türeltli ~t ir diyoruz. Es ki Tu rk haIkl Haz.arlar 'lO isrnidir: Xozar + suffi kJ; -st-;y > Kozar~k iy .

246. nOLGARSKiV "Bas iliy Bolgarskiy 1786 ytllllda hiz111Ctc ba~ lam J ~lIr \Ie rütbele rle yü kscJcrck 1823 Ylllnda çar tarafmdan mah\lÎ dal1l ~man tayin cdi l m i ~tir .." (URZN $ -X, s. 128).

Tü rcme mod eli K01..arskiy soyad l ile aymd lf. Bu soyad l da eski Türk isimleri seris inde nd ir. Bo/gar < bofgar-bllfgllr elno nimJeri VoJga boyu Bulgarlan ye o nlarm

N.A. BASKAK U V

196 kol adl and lr. Siyah Bulgarlar ve Tu na Bulgarklrl bu $ülalc nin tcmcl ini olu~turur.

Yaygm bir T ütkçe lii linde n türcmi~lir. Oldga-bu/ga · bula- bola (ka n !jtlrln a k , bul~hl d k) Yakm zamanda bu flit m a k , ('rit me k ), geç ici mana st k lll ~tlrlna , I~ta an. uma " . " bufgaClt, buga/lts)'1L Aym zamanda ~u Rusçada çe!jitli manalar edinmi!jl ir: Oulgatit, söz lcrde n türemi ~ti r: Bu fga, bulga cnI)'. bu /gae (Dal-I, s. 140).

Oulgar -Iw lgur ctno nimi bu/ga sÖ7ii nünkine yakm hir man aya sahîptir (tem bel, klZl~ tIrlCI ) . Çqi tli bo ylann kan ~lmldlr.

.

Bolg arskiy sülalcsinin terne fini atan p lus Bulgarlar ik münascbettc n türelll1!j-

,ISTIU" uC aym kö h'p"'". " , [, ar-holgar. v olga Bul0 e sa I , N'uc kiun bugünki Bulgar ur I " .. .

U I Pe e

a~lan'mn bir kolu olan Eski Tu na Bulgarlan 'nlll aduhr. Oogud.an ~e1en z ar,

19,

TÜ RK KÖKE NLI RUS SOYADLARI

Rusça kocan-t ocen sözünün eum c loj isi arasunfmarmsur (Fas mcr- H, s. 356 ).

Fak at soy ad mm Tür l çe kö ke nli oldugu kesindir. V. Radle v bu sözü n T ürkçcde n ahnd lgl görüsü ndc drr. Bu fikte par alel birkaç !jey s öytemc k mukund ür. Bu sözc ut cs ki cd cbl d il Türki'Je de gcç me kted ir. Bu di lin Rusça üze rinde etkisini n çok az 01_ dug u malurndur. Hu yûzden gocan sözcügü sernar nik baku n dan baska bir Tü rkçe Kökenli Rus sö zü ile ili!jkilid ir d iyoru z. Koc rrga -kocenka: ku c-kudza/koc-kodza... ay m Türkçc fiil k öküne sa hipt irlcr (ku{,lI kIa ma k, sa ralma k). T ürcme sö zler: Koealekucak-kudrak-kodra k: (Rad iov) ...

Lakap olarak kuJlam lan KOCOII + suffiks -ovvsk-iy > KccanovskiyKucan cvskiy. Baska bir ula sthk ise yer adr Koennova > Kocenc vs kiy (Kocan ovalü.

ç :

~eldcr ve Polovesle r hücumlan y la Dulgar-Türkleri'ni T una sahlllcn nc kad~r s~k~ ~,'"

249. BA BicEV

g otgarskiy soyaJ I rus mukayescli Slfall bofg~~jk~~ s.özünden lü~mi.~lir. ~a~­ da!j Bulgarlar'lIl degil. T una Bulgarlan 'n lll ismi~le Ih!jkilldl r, Bol garskl Y suialesllllll

" Knyaz Babicevler'in sutatesi Knyaz Os torojs kile r'den gd mckted ir. Ostorojskiler'd e n türe mi!j torun Semy o n Davjdoviç Baba'mn Knyaz lvan cdh og lu vardr. Rus tar ihinde gösterilir ki Le to nya kn yazr vnovt kendi ordu sunu T atar knyaz r Kundak'a kat'!jl savasa n Ivan Baba 'ya ve O'nun karde ~i Büyük Knyaz Vasili Dmnricviç'c yardrma göndermistir. Knyaz Ivan Baba'da n Babice v Knyazlan . Knyaz Ivan Put yal l'dan isc Putya tin Knyal'.lan lüre mi!jtir (URZN$.V, s, 5).

, ' lar ise On lar'm Ism llli ayapyan,SIav halk Ja .. ki Bulgari slan araztsmde ml~lIr . Bugun I . ' . .. bul etmistir. Zaman içind e yer li hall. Tuna Dulgarlan 'm asimile eumsur.

T ürk kök enl i old ugunu an nadaki hilal figürü lk ispatlamaktadrr:

R

2.I7 . S 1 1 1~ i N

Sud n sülnks i 17,11 lal ih i ik ~ ily. k. lil l11 i ~l i r ~ URZN$-1. ~. 9J). Bö yle bir !jeee-

Bab icev soyad l di rek t olarak Rus sö zü baba (k ad m) keli mes inde n l ürcmi~ti r.

Türkçe baba sözc ügünden de türeyebilirdi fakal bu nispetcn d aha sonraki dö nemlcre aitt ir..,

Kazakça, Karakalpakça vc Nogaycad 3 sum, Tatarcada C l/ra, K~rg.l zcada Cvro.

T üm lehçelerdc " ka hra man oglu , bey ÇOCll~U" g ibi anl amlara sahlptlr ( Bu~agov, [,

Bab iccv soya d l ilk öncc lcri [abp gihi kul1amlan baj Iwea-baj baree (ba rc u k, po rs u k, bark) kelimclcr indcn türe nli ~l i r . Daim so nra lan ·cv su ffiksinin c kk nmcs iyIe furrnala!j ml!j ve Babi~'e v soyad l türelll i ~l i r. ..

re b Ylll ulm adlgl il.iin kökcni be tli ucgildîr. Aym zalllanda bu ~~z !jimdiye k~dar rnufaza olu nan Surin Baskirt soyad l ilc il i~ki l idi r. Ba~k1tt er kek ol.el ad l Sura J lr.

s. 674). OolaYIslyla bu soyadmID Ba~klrtça kökenli old ugu nu ~ö~ Ic.Jllek ~Ogru ol~r.

Sm in erkck ijzel ad l Sura isminc dayumr. Bu isme -iJl su ffiks lD m Ilaveslyle Surm

Karaklcristi k herald ika i!jarclleri hilal ve onun üze rinde haç. bu sülalenin ata lan nm Islam'da n Hr istiyanh ga geçlig ini ispat lar .

soymh türem i!jlir: Sura ... in > Surin.

250. BARIKOV 248, KO C E NEV SK iv

Bu süla le 1785 larihi He kaydcdi lmi~l i r. Kökcn ine dair bil gi bu lunmamakta di r.

Soy adwlll tcrkibi gösteriyor ki köke ni Rusça ko.e{'I1.~ocall (ça tal, ba ~) kcli -

mesiy le il i~ki1idir. Bunu sülale armas lnduki kale rn rcSlIll de lspullar. .Aync~ armadaki iki tane bq kü~e1 i YlldlZ rc sim leri Kocen cvskiyler 'in Dogu kökc nh oldugunun kalu llJ Ir.

~ B ankov sülalesinin alas l Marko Dcmîdov'un oglu Le lonya'dan T \'er 'e, Büyük Knyaz iva n M ihaylo viç'in yallJna ge lmi!jlir. Marko'nun X vasl adh oglu, M ihay10 Ko nslan tinoviç t ndegor adh toru nu vc Va~ iliy Lvoviç Bank ad h lo run çoc ugu 0111lu!jtur. Aleksandr a X" ast'tan Spyacîck r vc Babki nlcr, t.l ihayil lndcgor'da n i nJ cgorovlar, Vasi liy Bank'tan isc Bank ovlar t ü rc 11l i ~t i rfl (URZN $.v, s. 37).

Ban kov soyadlll lll ihtinm\ ulmmn kükü es ki Tü rk süzü hllruq > ince, 7,aYlr sÖl.cügüdür (B uJ agov) . Ç agda~ TUrk lch.yclerind c hu Sllzün " lu' IH uhn ay a n siiliet " (35) man aSI vard ir. < Farsça ba rik ... incc ...

..

TO RK köKENLI RUS SOYADLARI

NA BASKAKOV

198

Bu SOl ilk öncele ri sahibinin özelliklcrini antatan lakap vazi lcs i gÖrTllü~. J aha

so era

-Ol'

199

TatarcaJ lr. K OlOm Eski Rusçada n ahnnusur. Ponenk kabuk bu sü l.ün I'olovcs kökcn li oldugun u ve "kö rör" sö zê ne dayandrguu göstcriyor.

suffiksmin c klenmes iylc Bankcv halinj alrmjur.

Bu soyadunn kök ünJc baraq sözcügü de yanyor o labil ir. Atak ve hrzh, uzunca görün ü~lü, tüylü bir av köpcginin ismidir (35). Bu köpc gin a(l! Tür k halklan ara smda erkek özet adr olara k J a kullamhmsur. Ömcgm Poloves he mrun adl Barak: 01must ut. Buna Rus se\ namele rinde ras tIamak mümkündü r (100, s. 225). K i ~ il ere takt lan gcç ici lakap gib i bu s özc Nogayca vc Kazakçnda J a rasthy or uz.

C ing is soy ad r 1870 larihi ile kaydcdihn istir (URZN,s- Xn, s. 12). Bu ad ay m taril uc 11. A leksandr'm emriyle Krrgrz-K aysak Oen Canger Sultan'm og lu A hme l Girey Cin gis'e verilmis ur .

Nihayct, Bnnk o v soyndr kökünde Rl/rak lukabrm muhafaza eucr diyor uz. Daha sonralar-ov suffiksmin ve a > I scs!i1crinin bir birinc etkisi ncdcniylc Icnctik Je gi-

hur Mogo l Patihi Ci ngis hunla kryasla ym.

254. C i NG i S

Cingis erkek özcl adnh r vc Türkçc ara(;lhgl ilc Mogo lcad an almnusnr. Mes-

sikliklo r olmustur: Barako v· BarJkov.

255. UAS KAKO V 251. TOLMA CEV Tolmacev resli 1873 tarihi ik kayded dmis tir (URZN,s~X I s. 39, XVIII s. 51).

So yad mm ternelinde Türkçe kökenl i totmee nunc rcun söz.cügü yalmakt~d lr: (Pasmer-Iv , s. 72). Söl.dik ilk kokten lü re mi ~lir: lil · dil-tul-Jul> dil vc sowuzelten

maé-meé affiks i.

25 2. T O RU IJAEV

nll~tlr.

Baskako v soya dr kökenin i T atar Baskaki Amragan'dan > Amrr • xanda n alO. XIII . y üzyrlm ikinci ya n smda Vladimir'de gcne l vali lik yapmunr.

"Baskako v soyundan gelen ier 7 10611598 yrhna kadar asilzade hizmcjinde bufunrna ktaydrlar. Smo lensk kcn tine boyar çcc uklan gibi ma likane ve maas ilc baglanm l ~ la rd l . Bu soyun rürernclcri dedelerinin Kale ga vc Tula'da bulunan ma likane lerine sahip çrkar ak Rus tahnna askerlik hizmeti yapuus nrlar [URZN ,s. X II, s. 48 J...

Ru scyadmm Tü rkçe kökcnli oldugunu baskak s özcüg ü las dik etmcktcdir

Torubaev soyadr (URZN,s-XI, s.70 ) kuskusuz T ürkçe kökenli lsimlcr su asm a duhildir. Kazakça. Karakalpak ça vc baska lcbçelc rde hu sözc sik rasrlamr. Iki k ök.l~n iharettir: T êre (bey, memur) ve ba)' (zen s in ). Hel)' söz ü Tü rk 1chçcl erimle ek vall fc-

(m ühür basan, Kurt Orda'nm gen el va lisi). Arma tizerinde yay sc klinde bir kl1JÇta n baska, clinde krm uz r kavisli bir krhç tutan Tater resimlerl vardrr.

sinde yayg lnd lr vc ge ncl lîklc özcl ada eklenir.

256, SVERUEEV

Tiire-/üra SÖ1..ti or la aSlr Tü rkçesi ndc ha n ogu lla rmn rülbcs i gihi k u l1amhm~­

1Ir. Ö1.c l1ikle hanm varisine verile n bir rÜl bcJ ir. Farsçada mina... anlam ma ge lir ve h-luhammcJ pcygambcrin lürcmc1crinc deni lir .

Toru baev SOyad l Türkçe töre+ooy'" Rus su ffiks i -ev > T urabac v> Toru bacv ~e ld i n de geli~me göslcmli~l i r.

11k ba b~l a Sv erbeev soyad l (URZN,s-X II. s. 49) kökc nini Rusçada ki H 'ewel (p a r la m a k. ,"aos d m a k ) veya sl"erbil ( ka~ll1 ma k ) fiill erinin birinde n alml ~ gibi g~ riinür . Fakal RusçaJ a n-trbry ~klirxle kd imc yo klur. Dola Ylslyla hu kcli menin Tü rkçe kö kenli olJugu \'e Türkçedeki SUl' ar (s u,·a r i) sözcügünden ge ldigi talmtin cd ilmek lcJi r.

253. KUTO RG A 257. ERl.IKOV Kutorga soyadl (U RZN,s-XI, S. 147) Talarea kular ~~ldlnll ak ~ kutu r~.a­ k/ltargaç (ka ld lrlel, gcçid m unuda arablllucu ) ~e kli nd e Iürcm l ~llr. Rus Vllayet soz lcd kUl arga "giiçlü r Ül.ga r " ve kulcrga " b u l:l.~ i k, kllt~ r~l a " (Faslllcr. J1, s. 43~) selIlanlik o larak Tiirkçe kular fiili He i li ~ k i l i d i r, aym rill Ile kular -koler .sc mantlk ve llw rfo loj ik baklmd an Rusçaya geç lll i~ siizlcrlc ilgilid ir: K lI l a ma fOlletlk baklmdan

Erh kov soyadlllm (URZN,s-X lI , s. 56 ) Icme lindc T ürkçed eki jarlllq SÜlcügü ya llllaklaJ lf (em ir, fcrr mm ). Orta Asya eJebî d ilinde de bu kelimeye rasllarn (Budagov. lI , s. 323) . Birçnk çagda~ Tür k lehçes inde bu sözc ügün fonetik vary anllán

"

"

200

NA HA SKA KOV

verdrr. Jarlu()-zarluq-d la rluq $ii/-l: üg ünün Icm c1ini jar-zar-d zar W I.U Ic ~ k i l edc r (h a-

ber, mesaj ], Yarfl k varyanu lsc Rusçaya ('rflk ~ kl Î ndc gcçmi~l ir. Erhkev soyads bu sözc dayanmaklad n.

258. SAL T ANO V

Saltanov (URZN~·XIl . s. 78) ve Saltansah (U RZN~-X . s. 135 ) soyadlan temeIlerinde Tü rkçcdeki sultan « Arapça sulta n...) ünvamm ta~l m akla(.hrl ar tBuda go v-l. s. 633 ).

259. J\lURziç

TÜRK KÖ KENL I RUS SOVADLAR I

201

263. TENi~ EV "Bu soyun atasr Prens Ten i ~ Kugusev Yüee Prens Vasiliy Ivanoviç'in 9 Man 703611528 y rhnd a verdigi sahadctnamcyc dayanarak malikanc VI' köylûlerle M c~ r'e revcth edil mistir. Bu miras O'nun torunlanna da kalabileceku. Te oisev soyundan bir, ço klan Rus tahnn a sivi l VI' as keri hizmctlcrdc bulun mus ve bazrsma madalya venl, misrir. 2 Ekim 1851 yrhnda hü kümet senatos unun aldlgl karara dayanarak, 8 $ubat 1793,5 Ara hk 1850 yrtlan nda Penza asilzadc depanma mmn alrms oldugu kararlan onay layarak Tcniscv sülalcsi zedegen soy kua bmm altmei bölümüne Tatar prcnsi olamk yazrlnusur" (URZN$.XIII, s. 20).

Türkçe IÎllc '-tins '-liniC'-liJlis ' > sak in, uslu, y a \'~, hafif veya Tataren teil ka lpli, d ürûst (Budagov J, s. 42 1) + edat -ys/-is > tCllis.l kinei bir ihtimale g öre bu soy ad t tend es-tenes (ak ran, ya~ll) sözcugünun adnptc biçimini g östcrir.

Î)'Î

MUTZiç soyadr [ U RZN~ . XII, s.8) kökenini 'Iürkçe mI/n a $Ö/.cügündcn ahr < Parsça mir za... Bu sözcügü birçok ç agd a~ Türk lehçc1etinde görürüz , Asil zadc çocugu 3nla111 1tastr. Murziç ~ck 1i n i n nnlnnu Ja aymdrr... Bu sözcük Rusçada soyach ola-

rak kullamhrusur.

2@. K AZANOviç Kaznno vtç soyaduun tU RZN$-XlI . s. 92) ternelinde {(( lU III SÖ/c ügü yauna ktadtr . Bu sözc iik birkaç çagda~ Türk lehçcsmde vardrr. 11k önce len lakap olarak kull a nLl m l ~. daha sonra -OII ·if e klcnmesiyle Kazanoviç soyarh ortaya ç l km l~ll r. Ksyaslaym: Abra m> Abrar nc vic, pop > popovic, kazen > kaza novic...

261. MUSTAFiN Mu slafîn soyadr (URZN.}-XII. s. 97) kökenini ya Tatareedaki Mustaf a isminden ya da Farsçadaki muslowfî kclimes indcn al m l~ll r. Bu kelime Ira n'da (pa ra . fina ns) i~lc r i o i yürtilen memurlarm adldlr (Budagov-I1.s. 230).

2ii2. I· i ROGOV Pirogov soyadl ( URZN:)-XII, s. 10H) küke nini Rusça pirQg kelimesinden allllakl:\(hr . Bu kclime Tatarcadaki börek -bllriik kelilllesind en he n i lll sc n mi~ lir. Börbür fîilinden lü rellli ~tir (ürl mck, hiiriimck, sarmak). Affiks -aki· ek Have edilince " hc rim ngi bir ~ e)' le örtiilmü li" rIl'lllaSI kaZ:lrJlr (Budaguv-I, s. 277). l3azl lchçelcrde (Nogayca, Klflm Talarc asI, Karakalpa kça) bü,- fiili " mmtte eh ue k, ka llalllak, bü zmek " gibi manalarda kullalllhr. I'i,-og kelimcsinin zaYlf olasllikh hu~ka etim olojilcri de vardir (Fasmcr-11I , s. 255 -256).

264. BA YU~ EV

Bayusev soyadr (URZN$-XIII, s. 25) Icmelinde Türkçc bay (zengin, sa hip ) sözcüg ünü mah nfaza edcr. Sözcügün -lls/-U~ ilave cdi lerck azizlcmc biçimi elde edilir: Baguj . Pakar soyndi kökemn i ht./j -y-baj-uz (;r;ell~ i ll ll'~ lIlek) fiilindcn ahr (Budagov-I, s. 239 ). 11k üncclcri lnkap o hm BtlYUj sii/.ünc -ev sufflksi ckjc nincc [jayu~e v scy ad r ortaya çiknusnr.

265. EPANÇiN "Epançi n soyunun temeli eski Rus krah Veydeva t'a dayamr. 0 , vista, Ncma n ve Ballik Dcnizi arasmda kalan araz ilcrin sahibiydi. Glanda Kambila XIII. yüzyrhn ikinci yans mda Lilvanyah lar ile yapllgl elverissiz savajtan soma oglu ile birliktc Rusya'ya. Yüce Pre ns Aleksandr Nevskj'nin yamna ge lrn i~ti r. Burada Glanda Kambila ogl u ile birlikle vaftiz cd i lmi~t i r. Kendisi loao. og lu isc Andrey ismini ahm ~ttr.

Kambila lakabl isc haik dili nde Kobila ~kli nc dön ü~mü~tü r.

Andrey ivanoviç Koblla'mo Yapança lakaph Seymon Konstantinoviç ismindc biTtoru nu vardl. O'nun türemelcri Epançin soyadml ta~ lm l~lt r. Andrey i vaooviç Koblla'dun :)cremetev. Kohçev, Yakovle v ve b a~ ka sülaleler lü rellli ~l i r" (URZN$-XIII, s. 23).

Yapa nça lakabl kökcnin i Tûrk çc yapundzll-yapu/Jl'Y> "y a mçl, h a~a, cu l" (Buuago v-Il, s. 3 19) sÖlcügündcll ahr. Yaplllldzu sözcügü Yab-yap fiilindc n türemi ~­ tir. Epayca, Yapall ça isrnine · j lJ eklenmesiyle YabQllçill -f.jJilIlÇi!, soyaul ortaya Çlkar.

N ,A 8ASKA KO V

2<)2

Tü RK KöKENLI RUS SOY A ULA RI

203

266. n UKR EEV

271. KANTEl\IiROV

Bukrccv snyau l 720511697 rarihine auur (URZN~-XIII. s. 38). Kökcnini Türkçc hUT «('" RlIIck) riilinJ cn ahr [Budagcv - L s. 286-287). Bu Iiild en IUTeyen Bükri (ka m bu r ) lakabt-ev suffi ksiy1c birlcserek ü ukrecv snyadrm onaya ç jkar-

Kan temi rov soyadr 1873 yrh na aiuir (U RZN~-XI1l, s . 156). G anrimurov soyarh ilc ay r u k öke sa hiptir (URZN.}-XVII, s. 7). Gantimuro v soyu nun prc ns nn vamna rnalik o ludgu konusun da kamtla r vardrr. Köke nmi Tungus pren si Gamimu r'dan alrn uktadtr . Bundan baska hu stilale ile ilgili Ç in hiyerogJillcri güstcrilir. Ou da güya Mançurcada suy un temclini atan Ganlimur'un han me ziyctl i o tdugunu gös tcrir.

m l ~\lT .

267. n A ~ Ki R EV Ba~kircv soynd r 1870 larihi ilc kaydoo ilmi ~lj r ( U RZN ~ - X lll. s. 67). Aym kö-

kcnc sahip Baskirov sup.h vardu (URZNS-X. n. 40). Kökenini Ba~ kir clnonÎmin den ahr. Birkaç de gi ~ ik etimoloji hulunmaktadrr: I) 8al +qurt, 8 3ikntlar'm rotemi.

2) < Bai + q llflllr/ > H(J~kut1 (a n bCJ i). Ba~ l;.Inlar yayg m olara k ancr hkla mesg uldurter. 3) Bai + qa rt haikurt (en la~ h ka biIe relsi), 4) Bai + KU, (ka biIe) > b.1~k ur ( h a~ la gelen k uhile} . 5) Ba{gu r (t) < bulgur (!Ju lg:lr ), S-1 VI' u-a kuralma uygun

Kan tem irov, Ganrimurov ve Kante mir soyadlan iki c1eme nue n teskildir: Kon -ge n < Türkçe 1IaJ1 < Çince kllwi (ha n, h ükümd ar) vc temir-nmur Türkçe te mir- timur (d em ir) > hall temir » Rusça Han Temir-H a nTeruu r > Kantemir + cv su fIi ksi> Kamemirov, Gantimurov.

272, KU R UATOV

kjrcv soyad lan eldc ed ilir.

Kurbarov soyadr 11173 yrlma atutr (U RZNoS-XIII. S. 179). Kökenini Türkçe kar (a ) bal < Arapça qar àbar (ya km h k , akra ba h k) kelimcsinden ahr (Bu dagov- Il, s. 44 -45). Rusçadak i KI/rba/IY kisa boylu. küçü k (F asm er 11, s. 423) Iakabr Kurba10 '1 soyadmm teme lini olu sturur.

268. AXV[ RDOV

273. KAR GANO V

Ax verdo v soy ad r 1852 larihi He kayuhdu ( U RZN~ - X lll, s. 68). Kökcnini Ax verJi-Al lah verdi ismindc n almaktadu. Arapça Allah 'Ie T ürkçc ~'U kc1imcleri nin bir lesirmdir. Çe ~it li va ryantlan vardrr: Axvcrdo v, Allaverd ov, Allaverdiy ev ...

"ihûya rlanus " anlamindaki qaruqan iqoru + sdat fiil ek i -qal/) sözcügündcn ahr .

T ürkçe öze t ad karaha n s özcü gundcn de alnus olabilir. Bu soy adrmn Korganov

269, n O LDIREV

(URZN.} ·XX, s. J16) vary ann vardrr. Rus adapta syon sürccinde a.o dcgi~ îrni olmustur. .}ayet Kor ganuv soyed r kökcnini Tara rcada "kuvvet lendi rmek" an lal1l11lU gelen

olarak .

Dola yrstyla Bnski rov 'Ie Baskirsev soyadlan kök cnlerini bir halk in isminden aI1l1 1 ~ 1 1 r. Baskir. Baskires et noni mine -ek, -O V, -ev suffiksi eklcnince Ba ~k irov, Bas-

Bold llcv snyad l 1872 larih iy1c kaylllrdir (URZN~- X IIl, s. 100). Küken ini Mogolca (Kalmik) /J{Mllr. Tü rkçc halJlI'l. (haldn. ba ca na k) sÖl.cügü ndc~ .ahr.

DolaYIsly1a bu SÜ/.dik JlolJ" lakab lykcn -ov/n' cklc nmcs iyle Bo1drrev hahnr alml~lI r.

270.0RnÎN D rd in soyad l 1872 Yl lma a iuir ( U R ZN~ -X III, s. 131). Kökcnini Tlirkçe orda (m/u (k iiçü k b ir lik, ka mp , Illlllln ka r a rga lll ) silzc üg ündcn ahr ( Budagov- I, s.

124). Rusçada "göçebe ka b ile. ka la ha hk" anlal11l arlnda "orda" kel imesi vardlr (O" I.II, s . 690). Du kelimeyc · ÜI suflï ksinill eklenrn es iyle Drd in soyadl ortaya ç l k m l~t l r.

Kargo nav soyed i 1829 yalma aiuir (U RZN.}-XIV . s. 29) . Kökcnini T ürkçede

qu ryal/ ( Dudago v-II, s. 76) sÖl.cügündcn a J ll l1~sa bu sü zcügü n ()-i benzcrl igi, Tatarcad a "0" harfi nin özclliginÎ gös tcn nek tcd ir ve Rusçadak i MO" 'Ic " UMharllcrinin scs nilcl ikleri ara smdad lr.

274. KAZEI'oIBEK Kal em bek soy ad l 1844 Ylhn a aitlir (URZN ~- X IV. s. 4 1). Köken ini Ale rbaycan soy unda n ahn altadl r. Su soyun tcmcl ini atan Hael Kasllll ismi ndc birisidi r.

Böyiecc bu soyadl lemclinde Hac l Kaslnl crkek özel adllll t a ~ l r. tsmin iki tnrafJ da Arapça aSllh Türkçe keJime lerd ir. Dola Ylslyla Kazemhc k suya d l Qaslm ismi 'Ie bek (bey) ün va nll1ln birle$imidir. S üyük diki alim Mirza Kazllll-bckle klyaslaym ...

N .A. HASK AKOV

204

TU RK KÖKEN L! RUS SOY AIJLA RI

20'

Z75. niLU ASO V

279. A8AZA

Bilbaso v soyad r 1846 yrlma aitnr (URZN ~-X I V . s. 46). Kökcmn de T ürkçc hil1Jii .f (bilmey en. hil + ulumsuz Sirat fiil r ki -bas) vcya cski T ürk cdcbi dil i T ürkideki bulban {as la n] SÖlcüg il yatmaktadrr. Her iki haldc de :ov s uffi ksi e klenmesi suretiyle Bilbasov scy adrt urcmis tir.

Abaza soyadr 1843larihioe aiuir (URZNS'XV, s. 109). Kökcnini T ürkçe aba, za (a kllslz) sözcüg ünden ahr . Bu kelime ilk ëncclcri lakap gibi k ull amhm~, daha soma scy ad. halin i alnusnr ( 127, s. 457).

280. TAGANTSEV 276. ESAULO V Esautcv soyed r 1849 mrihine ai uir (URZN$-X IV. s. 53). Kö kenini Tür kçedc res mi bir görevi anlatan esaul-yasaal sÖlC ügü nden ahr. rasaq (ka ra r, emir, kanun) + 111 > yassawul. Rus adaptasyonundan sonra yasaul-esaut hahni alan kelimc Esau10'" scyadrmn ter nelin t tes kil eder.

Tagantsev scyadr 1892 tarihine anur (URZNS- XV. s. 119). Kökenini Rusça taganes kelime sinden ahr . K isalt l lm l ~ biçimi " a te1 Jak ma k için ayakh çe mber " anlarmna gele n tagun (Dal-IV, s. 385) kelim est Tatareadan geçmistir. Tatarcaya ise Yunancada n geçm istir. Yunancada mangal anlamma gelen tugan (Fasmer-IV, s. 9) kelimcsi vardrr.

277~ RAZGiLl>EEV

281. K UG U~ EV

"Murza B ayu ~ Razgjldcev Simbirsk vilayetinin Alaur knsaba smda malikane sahibi olrnust ur. Nogay Tatarlanmn saldms r sirasmda gös lcrdigi hizrnctlc rc karsthk O'n a 24 Ocak 7 12 11 16 13 Yllmda Moskova Devlc ti rarafmdan, üzcnn de Boyervoyvoda Tru betskoy ve Prens Pojarsklnin irnzalarr bulunan bir iiahadetname venlmistir..." (U RZN,s ~XV. s. 39).

Kugus soya d r 1856 tarihine autir (URZN ~.VI , s. 14). Daha önce gösteriJdigi gibi kökenin i T ürkçe gugll (k ugu kusu ) sözcügünden alu . Azizlcmc biçirnini teamsi l ede n - llS/ · S cki + t' ~' > Kugusev .

Razg ildcev soy ad r ve Rusçadaki razgilyay kelirncsi kö ke nlerini T ürk halk1an arasmde yayg m kullamta n özelfikle Türkmcncede Sik ras tladlgmlll UrazgeldiOrazgcld i isminde n alnlar. Bu isim iki krsimdan te ~ki ldir. Uraz-araz (mutluluk) ve gcldi.

Uraz-Oraz ismi Rusça adaptasyondan sonra a-i baslangterm kaybetm i~,­ t've kinin llavesiy le Razgildee v soyed r ortaya çrkmrsnr (73, s. 34-35). Begildeev soyad r ( URZN,s-XIX, s. 13) benzet bir numuned ir. Bu scy adr ise ternelinde bek (beyJ ve gekli sözcü klcri bulundurmaktad lr.

27H.MUKAEV

Mukae v soyadl 189 1 larihine a iuir (URZN ,s-XV, s. 105). Kökenin i Tiirkçe (Ta ta rea askcr, kllhr a nmn) veya buga (hoAa) siizciJgündc n allr. Bir

bii rij ~lIIl1,.ii

ba~ka ihtimalc göre biirü· miirä -buga sözcükleri aym kcJimenin varyanlland lr. Çünki

üçünün de or tak anlarm "kuvvc( ve ccsarctt ir", Daha 7.aYlf bir ihtima le görc bu soyad l kiikenini KaJ:akçadaki m ii f t' (sag lr, sag lr hk) sözcügündcn alIr.

282. 8UTAKOV Butako v soyad t 1845 larihine ainir (URZNS- XVI, s. 24). Kökenini Tu rkçe " da l, bu dak, kol " anlamma gelen (Budagov-L s. 283) butaq sözc ugündcn almaktadu. ijk once lakap gibi kullamfan sözc -ov ekinin ilavesjyle Butakc v soyed t türcmistir.

283, ~U LGO VSK i Y SuJgovskîy soyaul (U RZN ~ - X VI, s. B I ) Sulga, SI/fgin 'I C Sufginskiy soyadlan gi bi köken ini Rusçada ~s/JI el " anlarruna gelen (Dal-IV, s. 648) ~ufga kelimesinden ahr. Su/epa (sola k) SÖl.Üde bu kclimcden lü rem i~ l ir. ZaYlf bir ihlimaIe göre bu kclime nin kökü cski Rus kilise dilinde kulla11l lml ~ olan su )' (Fasmer-IV, s. 485) kelimcsidir. çU 'l a ~çi\d a slI/ahay (sol, sola k) 'IC smv (su) sözcüklcri var· dir. ~u lga, Sulgin, Sulgillskiy soyadlarmlll temc lindc mI (a) Ra -SU/Ja (sol, sola k) sÖl.cÜkleri yatar. Rusçanln isim ol u ~ I U ruc u sulTikslerillin eklcnmes iyle türemi ~ ­ lertJir.

N.A . 8ASKAKOV

206

284.

K UDA ~ EV

TURK KÖKENLI RUS SOYADLAR I

207

289. ASSANO v iç

Kudasc v $oyalh 1885 y rhna aillir (URZNS-XV II. s. 6) . Köke nini Türkçe qll'

çoc ukla r) sözc üklcn oI U~IU­ rur. Ql/da + azizft'mt' affi ksi -s > Qlldas lakah t + ev > Kudascv. lkinc i sözcuk için ihtimal yü rütür sek ~,,~ sesmin dÜ~lügünü görurüz. Q/I (11) dal + ev > Kudasev.

dfl-qm!cljO vcya qundas (a nnlcri (arklr. hah alan

3JIII

Assa noviç soyed r 18% y ih na aiuir (URZN~·XVII . s. 68) . Kökcnini c rkck ozel aUI Asa n söz:cügündcn ah r. A san-Xasan -Hasa n < Arapça ba sen... (Hl. AH'nin oglu). Rus ekle ri -ov -lç ila vc edihnce Assanoviç soyedr onaya çrkar .

290. T ÜMENTSEV

285. KUTl EV Kuue v nesl i kökc nini Tatar prcnsi Muna Na medali Koz ekeev'in atalanndan atn ( URZ NS-XV II. s. 8). Kuue v soyadmm temel inde Tü rkçe qut (m u Uu lu k) SÖl.cÜ· gii yarar. Mc vc udiyet ve sahip olma affiksi ·Iltl·tu eklenince qutlu-ouuu biçim i c rta-

ya çrkar (Budagov- Il, s. 69). Rusça -e v suffiks inin de ilavcs iyle Kumc v > Kunc v

scyad t t ürcmis ulur...

Maniedal i ismi Arapça Muhammcd vc Ali isimlcrinin bitlesmis 'I'atar vers tyonud ur. Kozckecv soyadr isc kökenin i büyük ihtimall e Krpçakça kiisek: (u la ~ l l nll ~ a m llç) vcya Knzakça köse (k öse) s özcûklerindcn ahr. Her iki haldc de ·t V suffi ksinin eklc ume siylc Kozekce v soyadt türenns tir.

286. VUMATüV Yumarov soyad r 1852 Ylh na aiuir (U RZN~-XVII. s. 16). Kökc nini Tatarca ümmat Ita ra tta r, sal'~ a r kada.'il) ~zcü gil ndc n ahr . Baslangtçta bu sözcü k 101-

kap gibi kclla nünn j . daha soma

- Ol'

ckjenmesiyle Yumato v soyarh onaya ç lk-

nll.'i tlr.

287. TELF1;iEV T e:1e.'i cv soyad l 1891 lari hine: aillir (U RZN~-XV II. s. 26). Kö ke nini Talarea

ti/as (a n u ) sÖI.cügünde n ah r. Ta larca lili (a k llsl.l) sözc ügü ndc n a1ml.'i da o labilir.

Her iki halde: ue ·tV suffiksi cklencrek Tcle.'i cv soyadl ortaya Ç1kJllI.'itl r.

T ümentsev soyadr 1896 yrlma aillir ( URZN$-XV II, s. 71). Kökcnini T ürkçede: bu lunan faka t M ogolcadan almmrs oren tumrtl-lünreJl (kal a bah k, on bin, bölge , ka za ] s özcü gündcn ah r (Budagov-L s. 406). -sev se n ckinin ilavesiyle T ümcnsev 500yadr onaya çrkmqnr .

291. KAZ ARi NOV Kazartnov soyadr 1890 yrhna aittir (URZN$-XVn, s. 85). Köke nini kozarin ctno nimid en ahr. E ski Rusçada Dogu A vrupah bir Tür k halk mm ismi olan koeare (Pnsmcr-Jl, s. 278) s özc ügündcn ahr. Korare-haran < qamr-hamr c tnonim i qatar srfat li iJine aittir 'Ie oaz (ka zma k) Iiilindcn tiiremistir (Budagov-Il. s. 14 ). Qaz (ge. ztnmek, ka çrp kurtu lma k ) fiili için de koktu r diyc bifiriz (Fasurcr-H, s. 278). Kezarinov 'Ie: aym köke dayan an Kaz.arin (U RZN$ -XX, s. 150) soya dlan Ka ;:arilllaka bi' na -o v suffiksinin ek1enmesiy le tûremis tir .

292. KALANTARYA NS Kalantaryans soyad: 1892 yrlma aiuir ( URZN~·XVJI , s. 114). Kökcn ini kalanter < Parsça kalantër (polis) sö lCügürn.!cn alrr (Budagov-Il, s. 133). &me:ni 500yad lan na has olan -)'all.l cklenmcsiyle KalantaIyans SOyadl lüre:mÎ.'itir.

293. ÇELEBIDAK i Çele bidaki soyad l 190 1 Ylhna aillir ( URZN~·XV IJ, s. 136). Köken ini T ürkçc Çtllabi-felebi (ilah i. a ilede bü y ük og u lu n ünvan.) sö7.cügünden aIJr. Bq . aga. asil, kü{tiirfü, gö rmiil a nlamlan dOl la~lr (Budagov- I, s . 484) . -daki son ekÎy le: birlikle Çelebidcki soy ad ml olu~turur.

288. ARKANNiKOV

294. KARANOv iç Ar kann iko'l soyad l 1900 ta rihi nc ailtir (URZN$- XV lI, s. 35). Köken ini Talarea, Kaza kça 'Ie NogaycaJa bulun an arqml (ip, hulat) sÖlcügünd en a hr. Rusça ek .,rik ila'les i 'IC -Ol' su ffiksiy lc birl iklc Arkannik ov soya dl ortaya çl kJm.'itJr.

Karanoviç soy adl 188 1 YlllIJa a ittir (URZN $·XVIII, s. 82) . Köke nini T ürkçe qll rcm < Arapça qiràll (m u ll u) SÖ7.cUg üm.Ien ah r. 11k ke z Timu r'a vc ri l m i~ nük ümdar

iinv3 mdlr (BuJ agov- II. s. 48). ,ov-iç ilavcsiylc Kara nov iç soy adl I U rc ll1 i ~ li r .

".., "

,,

NA BASKA KOV

208

KAYNA KÇA

295. XA NDAI-EEV Xandalec v ~nyad l IRH7 yrlma ainir (lJRZNS-XVC() III. s. 1( 2). Kökcnini T ürkçcdck i (J<III1/,Jdi [dehknnh} veya J,/imliifi ( ~ü l ü lII <;{' mc) SÜ7.cügulIlkn aluusur ( Budagov- Jl, s. 26). Bu sözcûklcrdc n hirisi ilk önce lakap gibi kull a mh m ~, daha se nra -e v suffiksm in eklcnmesiyle Xandalee v soy ed r ortaya çl kml~lu .

196.AMi RO V Amîrov soyadi 1847 tarihinc aiuir ( UR ZN ~ - X Vl II . s. 126). Kökenini Türkçc omir (Ida red, )"öneliti ) s özc ügünde n aln . tik öncelc n lakap olarak kullamlau sözcük daha so nra Amirov soyadr biçiutini alnu snr.

29 7. A LA UISEV Al;lhl ~cv soyad r (unZNS-XIX, s. 90) kükcnini Tntarea flhlba~ vcya a /ah (büyiik ku tu ) sözc üg ündc n alnn s o labilir. A/ab s özc ugunc .us/s az izlemc affiksî cklcnmesiylc > alobus . ilk önee lakap olan s öze -ev e klenmistir . .

I. 2.

Abac v V. I. JSlvr iko-c lilllologil," csk iy slovar osclins k,vgo yazika M. 19 58.

Akll sosialnog -c konomiçe skoy istocii Seve ro- v ostoçnoy Rusi T.H..I. 1952.

r .n, M. 1958. T III, M. 1964 (uakazatclyamr), 3.

Akn feod a lnogo ze mlevlade niya Î tozya ystva T I.M. 195 1, T .I1.M. 1956, T.m . M. 1961-

4.

Ba ranov X.K. Arabs ko-Russkiy slovar. M. 1957.

5.

Bartold V.V. Scçineniya T.I .M. 1963.

6.

Bask ako v N.A. Karaka tpakskiy yazrk. 1I Fo netika i morfologiya . ç.I.M. 1952.

7.

Baskak ov N.A Kara kalpaksko-Russkiy slovar . M. 1953.

8.

Baska kov N.A. K vopros u 0 pro istoj deni i uslov noy Iornu v Tyurksk ix yazt kax VA Gord clc vskomu k ego 75-Le tiyu M. 1964. '

9.

Baskakov N.A. Rod opte mcnme nazvaniy a v topunimike yujn oy M oklavil.

Toponimi ka Vostoka No vrye isslcdovmaya. M. 1964 .

10.

Bas kakov N.A. Russk iye Fa milii Turskogo proishojdc niya IV- "So vetskaya etnognafiya'' 1969, NA.

11.

Bask ako v N.A.lnkijckova-Grek ul At. Hakasso-Russkiy s lovar. M. 1953.

12.

Bas ka kov N.A . Nasile v V.M. Uygurs ko-Ru sskiy slovar. M. 1939.

13.

Baskakov N.A Tosak ova TM. Oyrots ko-Russkiy slovar. M. 1947.

Baskakov H.A Ûber dic Herkunft des Bthnonyms " B a~k i r". Tractata Ahaica.

Dcnis Sinor sexegenene... dedicata. Wiesmbadcn 19 76.

298. N AZ i l\l O V Nazitno v soyadr ( U R ZN ~ ·X I X , s. 11) ternelin de Türkçe Naz im özel ad rm muha faza ede r. -ov suffl ksinin ilavcsiylc Naximo v soy ad r t ërcm istir.

299.

KU R~ AK OV

Kursakov soyad r (URZN $- XX, s. 53) Krpçak lehçelerindc rastlanan qu~aq llÖl.cügünc [Budagov-I! s. 75) -QV ck lenm esiyle ortay a ç l km l~ll r.

14.

Baskl rsko-Russkiy slovar. M., 1958.

15_

Bclo v A Vehk orusskiyc fa milii i il prois lojdenie.S ivaya starina. VIp. 2. SPb ., 1896.

300. KUNA EV

16.

Belo vv A 0 drevncru ssku "nekalendamn" imcnat vXVI i XVII vekat. "Jiva ya sta rina" Vip. 3-4. S Pb., 19OJ.

17 .

Berezin I.N. Vnulrennce usuo ystrvo zb., otoy Or dl-JMN P. 6& 11 . SPb., 1850.

18.

Beryozin t.N. Hnnskiy e ya rbk r Russkomv du xovcnstVlJ . Knznn 1850.

/9.

Bere zin t N. Xansk iyc yar hk r IJ. Kazan 185 1.

Kunac v soyad r (URZN $ -XX , s. 127) k ökcnini T ürkçe qun a [sevinç , n ~e ) siizcOgünden ahr. çagm~ biçi mi -ay/y > /{Imay (sevinç ]. Baska bir ihumalc göre gün ( günc~) Siil.cügünden türc m i ~ t ir. Öl.cl ad gib i, daha sunra suyadt olarak k~ l1al.1I 1 1 ~ ~y a h;l ~ l a ll1l 'il l r. Bu soy nlllll;l (i/,cllikk Kn/'< lkislan 'da l1Ugün hik rastinma k mumk und ur.

20 .

Bcsr ujcv-Lada

i.v, lstoriç eski ye tcndcntsi i razv itiya amro popo norniki Pro blc-

m i antr oponÎrn iki. M. 197 0.

N, A . BAS KA KO V

210

T ÜRK KÖKENLt RUS SOYAlJLARI

211

4 l.

Zu bov V.P . KarIi k Pavc rita . Münhcn 1968.

42.

lstoriçcskiye zapis ki 1'. 18, M. 1946.

43.

[storiya I'ravltctstvuyuscgo Senara za dvcstilct. 17 11- 19 11 T .V. (dopolnirclmy) SPD 1911.

44 .

Kadlubovskiy A. Ji tiye prepodobnogo Pafnatiy a Boro vsko go, pisanoe v asstano m Sanimm-Sbornik istori ko filologi çeskogo ob sestva pri . ln sritutc knya zya bczb orodko v nej inc. T . Il. Nejin. 1899.

45.

Kad lubovsk îy A. Oçerki po istorii drcvncrussk oy literaturi jitiye svyaux. Varsava 1902 .

46.

Kazaki izd. AN SSSR, L. 1928.

47.

Kalaç cv N. Aku, otnosyasiesya do y uridiçcskogo bua drevney Rossii. 1'.1.

SPb 1857 .

48.

Karakalp aksko -russkiy slo var. Pod . red . N.A. Baskake va M . 1958.

49.

Karamzin N.M. ls toriya Gosudarstva Rossiyskogo . T . V I SPb. 1863.

50.

Kar noviç E. P. Rodovrye pro zvaniya i tituh v Rossii i sliyaniyc inozcmscv s russklm i SPb. 1886.

sbomik IlI. M. 1958.

5 1.

32.

Dm itriev N.K. Ture tssk iye Leksiçcsktyc elemenn v norncnklature so kola v sarya Alek seya Mih ayloviça - "Dakladr A.N. SSSR scriya: V, L. 1926.

K i ~ L. Prois xojdcniyc slav bckes a, kuç ma, salas, sisak. Btimologiçeski ye issledovaniya po russk om u yazi ku . Vip. 4 M. 1963.

52.

33.

Dobrodomo v I.E . Vcsyolaya eti mol ogiya. T at akan V etimologiçeskom aspck-

Kouonov A .N . Opn analiza ter mine turk; -"Sovets kaya ctnografiya" M. 1949, n.L

te-" Russ kaya rcç'' M. 1970. n. 6

53.

Kudayber ge nov S. Podr ajateln ryc slove v kirgizsko m yazrk e, Frunze 1957.

34 .

Do lgo ruko v P. Genealog içes kaya kniga I-IV . SPB 1885·1887.

54.

Kunuksko-russkiy slova r. Pod . red Z.Z. Bammare va M. 1969.

35.

Dre vnetyurkskiy slovar L. 1969.

55.

36.

Duxovruye i dogovormye gramou velikix i udclmx knyazey, M. 1950 (s yka-

ti . M. 1929.

zatelem).

Lixaço v N. P. Gosudarev rodos lovcts i barxaretnaya knîga.-"îzvcsli ya Russkogo genealogiç esk ogo obscstva" I. SPB 1900.

2 1.

Blagov a a .F. lstoriçeskiye vzaimoot nosc niya slov Kazak i Kazax. - Etnonimt.

M . 1970.

Bogorod itskiy V.A. Btyudr no tatarskomu i tyurk som u yal. lkoz nnniy u. Kazan

[933.

23.

Bu dagov L. Sravniteln.y slovar tyu retsko-tata rskrx nareçiy I-U SPb. , 1868-

1871.

24 .

V .O , Fa miliya Zubo VIX.- Russkaya starina - 1876 senty abr.

25.

Vc rbitskiy

26.

zan, 1884.

Vcselo vskiy S. lsslcdovaniya po istorii klassa slujihx zemlevladeltsev M.

v.t. Slovar altayskogo i aladagsk ogo narecry lürsk ogo yazrka. Ka-

1969.

27.

28.

Vladimi rtsuv B .Y. Ob~estvennJY stroy mongolov L. 1926 .

Vremc nnik (imp.) Mos kovskogu obsestva istori i i drevnosley rossiyskix Kn .

X.M. 1851.

29.

Gordclevskiy V .A. Gos udarstvo scldjukov Ma Joy Azii. M .-L. 194 1.

30.

Dal

3l.

v.t. Tolk ovty slo var jivogo velikorusskogo yazr ka.

Dmitric v N .K. 0 tyurkskix elcmentax russ kogo slovarya-Leksigografi çcskiy

Ku ftin B., To lstuy S. Ku ltura i bit nase leni ya Se ntralnoy prorru slenno y obl as-

37.

Elçaninov t N. Matcrialt d lya gcnealog ii yaroslavskogo dv orya ns tva. T. Il,

38.

Ermer in R.t. Ejegodnik d voryan Rossii SPB 1889- 1892.

1. SP b 1900.

39.

J ura vskiy 1\1 Lcksika yusko go proisxojdc niya v srnrobclo russkom yazrkc' I'ürkizrm v vostoçnosiavyanskix yazrkax. N.A. Baskakeva 1974 .

Li xaço v N.P. Lyubopnme prozvisa-vBibliograf" 1893, n. 2-3 .

40 .

Zimin A. A. Narodnrye d vijeni ya 20 -godo v XIV veka likvid asiya sisterm baskaçestva v gcve ro-Vosto çnoy Rus, lzvestlya A. N . SSS R . Sc ria lstorii i filoso-

Yar oslavi 19 13.

fii T .IX n. 1 1952 .

Lixaçov N. P. D voy rue imcna-vlzvcstiya Russkogo ge nealogîçcs kugo obsetva"

Lih açov N .P. Redki yc dvo ryan skiye prozvis a- "Izv estiya Ru sskogo geneatogtçe skogo obsestva" 1. SPb. 1900 .

212

NA BASKAKOV

56.

Luvsa ndo rdj D. Russkaya Iamiliy a übcts kogo prolshojdeniy a. "Sovctskaya et -

TÜ RK KOKENLl RUS SOYAOLAR I

213

78.

Settsev A M. Proisxojdcniyc russkix familly, Iiçmx imyon i prozvis "Uçome zapiski MGU. Trudr kafcdn russkogo ynzrka''. Vip. 128 M. 1948.

79.

Scmyonov A.A. Kvoprosu 0 zolotcordinskom termine "Baskak"- izvcsli)'a AN SSSR OLYA. T V1. Vip. Z. M. 1947.

so.

Sinodalmy sbocnik No: 927. s. SPb. 1887.

nografiyn" M. 1973. n. 2.

57.

Magazcnik O.A. Turctsko-russkiy slover, M. 1939.

58.

Malo v S.E. Pamyatniki drcvneryurkskoy pismc nnosti , M-L . 1951.

59.

Mahmudov H. Musahayev G. Kazaksko- russkiy slov ar . Almaata 1954.

60.

Miller B.V. Pcrsidsko-russkiy slovar. M. 1958.

8 1.

Slovar nazv aniy jueley RSFSR. M. 1964.

6 1.

Mon gols ko-russkiy slovar. Poli. red . A. Luvsandend c va. M. 1957.

82.

62.

Moreskin M.Y. Liçmye imena v pistsovu knigax. "Bibliograf" 1890, n. 7-8.

Slovar Ukrainskogo yazrka, so bra muy reua kts jurnala "Ki ye vskaya stari na", Pod red. B.D. Grinçcnko T. I. Kiycv, 1907.

63.

M ore skin t.I .Y. SJavyanskiy imyanoslov ili sobraniye slavyanskix liçmx imyo n v al favitnom poryadke. Spb. 1867.

83.

Sokolov G. Russkiye Îmena i prczvisa VXVIII V. Kaze n 1891.

84.

Spravoçnik Liçnux imyon narodov RSfSR. Pod . reu. N.A. Baskakova, E. A. Baskak ova, E.A. Bokaro va. s.I. Oi egova i dr. M. 1965.

64.

Nasonov A.N. Mongoh i Rus, M-L, 1940.

65.

Nikonov V.A. Zadaçi i metorli antroponimiki. - Prohierni anrroponlmiki M. 1979.

85.

Superanskaya A.V. Kak vas zcvut? Gdre v ji"'YOIC? M 1905.

86.

S upcrans kay a A. v. Ob saya tcoriya imcni so bsrvcnnogo. M. 1973.

66.

Niko nov V.A. Kratki y topo nimiçcskiy slovar M. 1%6.

87.

Superanskaya A.V . Srru knrra imcni soosrvennogo. M. 1969.

67.

Nikonov V.A. Fonm Russk ix familiy. "Studia jezukoznaveze, poswieenne stanislawc wi Rospondowi," Wroclaw 1966.

88.

Tatarsko-russkix slo var. M. 1966.

89.

Tclkovsy slovar russkogo yazika, Pod red D.N. Usa kova T. IV. M. 1940.

68.

Noga ysko-Russkiy slov ar . Pud. red. N.A. Baskak e va M. 1963.

90.

Troymskiy S. Zamcrki 0 gerbax knyazey GOliS IOI'I:. SPb. 19 10.

69.

Obsiy gorbovnik dvoryanskix rodov Vscrcssiyskoy lmperii, nnçeuy v 1797 godu. T I·X, SPB 1797-1836 (T IX-XX nc opohlikovam. nahodyatsya v Leningradskom gosudarstvennom arxive SSSR).

9 1.

Trubaçeov o .N.h materialev dlya ctimoJogiçeskogo slovarya Iamiliy Rossiietimologiya. M. 1966.

Palladiy (arximendrit) Starixrnoyo me ngel skoe skazanie 0 Çingizhane (pcrevod s knayskogo s primeçaniyami), "Trudr çlenov Rossiyskoy Duhovnoy missii ve Pekine". T IV SPB 1866.

92.

70.

Tu vinsko- russkix slovar. Pod . red. AA. Palmbaxa M. 1955.

93.

Tupikov N.l. Zametki k Isron! dre vner usskix liçrux sobstve nmx imyon SPb. 1892.

ç.

94.

T upikov N.I. Slovar drcvncrusskix liçmx sobstvenmx imyon SPb. 1903.

95.

Tur krncn skc -russkix s lovar. Pod . red. N.A. Baskakova, B_A. Kam yc va M .Y. Hamzayeva. Asxabed 1968.

%.

T rsyaçnaya kniga 1150 g. i dvorovaya letrad Sü-x godov XVI vcka. Podgotovlena k izd . AA . Zimimm M . 1950.

7J.

P.B. 0 russkix farniliy ax v $vcdskom dv oryantsvc- "Sevcrr uy arhiv''.

XXV, n. IV SPB 1827. .

72.

Polnoe sorbraniye russkix Leropisey. Pg. 1921.

73.

Popov A.1.lz isrorii leksiki yezrkov Vostoçnoy Evropi M. 1957.

74.

Preobrajcnskiy A. Etimologiçeskiy slovar russkcgo yazrka, Pekin 1956.

75.

Radlev V.V. Gr it slovarya russkix nareçiy SPb., 1888- 1911.

97.

Uspenskly L. Slovo 0 slovax. Tl i tvoyo imya L. 1962.

76.

Rasid-ad-di n. Sbornik Letopisey, T I Vip I. M.L. 1952.

98.

Fa zrlov E. starouzbc kskiy yazrk. I· H Taskent 1966-1977.

77.

Sevortyan E.V. Affiksi imennogo siovoobra1..Ovaniya v azerbaycanskom yazlke. M. 1966.

99.

Fasmcr M. Etimologiçcskiy slovar russkogo YU1.lka. l-fV. M. 1964-1973.

N.A. BASKAKOV

214

100. Pedorov -Davulov a.A. Koçc vniki vosroç noy Evropr nod vlastyi zo lotoordm skix Xanov . M. 1966 .

ll aruzjn N.K. vllprn SII uh upodrcbtcnii knlcndarmx intyen v J Of'IClw vskoy Rusi-S bouuk iSlmi ko · lil olog içcskogo

oh~cst va

pri lnsuturc knyazya Bczborodko

v Ncjin c 1899 .

101. Çc rcp nin L.V. Aku feod al nogo zemlevladcniya i hoz yayst va XIV·XVI v.v. Ç.I .M. 1951. ç.

102. Çc rcpnin L.V. D UXO VOIC i dogovorme gramou vehkix i ude lmx knyazey XV IXVI v.v. M. 1950.

103. Çeçu lin N. Liç mye ime na v plSSüV I X kmga x XV I veka, oe vstrcçayusiyesya v pra vosl a vnix ~vyalsa x _RBibliogr ar 1891 , n. 3.

104 . Çiçagov v .K.lz istorii russkix imyon , otçestv i fam iliy M. 1959.

105. Çuv assko-russku slova r. Poll red M.Y. Sirotk ina M. 1961 .

106 . Sakirova RF. Fo rcuçesk ie osobcnnos ü govora tatar Krasn ooktyabr skogc ra yo na Gorko vskoy oblas ti-M atcnaf po dialcktolog ii. Kaza n 1955. $e re me tcvskiy V.V. Familme Proz visa vcl ikorusskogo cuho venstva vXV IIIXIX stoletiy aa -Russkjy arxiv.L 1908.

107. $ildcr N.K.lfnpcralor Pavel Pcmy.lslor iko- biografiçesk iy oçerk. SPD, 1901.

108. Ekzemplyarskiy A.V. Vcliki e i udclme knyazya Seve rnoy Rusi v muaskiy pc riod . T. I-U SI'8, 1889- 1891.

109. Yudaxin K.K. Kirgizko- Russkîy slovar M. 1965.

110. Yak utsko-russki x slo var. Pcd . red . P.A. Ste pseva M. 1972.

TÛRK KÖKENLI RUS SOYADLARI

215

118. t konn ikov N. La Noblesse de Rus sic. Pans 1936· J964.

119 . Kryczyn ski St. Tatarzy- "Roc1.Oik Tatarskl" T. III. wursza wa 1928.

120. Kurut A. TOJlk3Jll Sarayr Müzcsi ;lr~i v i Jldc k i Allm Ordu, Kmm vc T iirkistan hanl arm a ait ya rhk ve buiklcr, lsranb ul 19 53.

121. Menges K.H. One so me Loanwords from or via Tu rkte in O kl-Russian, M elange Fua d köprtllü, Jslanbul 1953.

122. M iklo siç F. EtymoJogi sches Wör1erbuch der slavischcn Sprac he n. wicn 1886 .

123, M ueh linski A. Zrcdlo-slownik wyrazèw ktöre przeszly do nap.ey mowy z ye zu köw wsc hod nich, SPB 1858.

124. Ram stcdr O.I . Kal mükischcs wönerbuch. Hels inki 1935.

125. Rasanen M . Der wotga-bolgarischc Emfluss im Westen im Lichte de r Wort~ geschichre. "Finnisch-uqnsche Porschun gen " XXIX , Helsinki 1946.

126. Kasane n M. Versu ch einc s c tymolog jschcs Wörterbuchs der Turkspraeben Helsinki 1969.

127. Szynkiewicz 1. llumaczenia slow i nazw orie ntalis tyeznyc h-Dziad ulewie z St. Her barz rodzm Iatarskich w Polsce wilno. 1929 s. 457.

128. Tü rkçe SözJiik, Anka ra 1959 .

129 . Unbcgaun B.O . Russia n Surna mcs-O "ford Unive rsiry Prcss . 1972, XV III. 130. Zajaczkowski A. Najstarza wcrsja tureck a "Hüsrav-u-si in" Qutba .

131.

vesary ÎSlvan. The Orig in of thc lustiunion of basgags. Dedicatcd 10 N.A. Baskako v- "Acta Orie nlaJia Academiac Scic nna rum Hungaricae". T XXX U (2) , Be depe st 1978.

11 1. Docrfer G. Tü rkische und Mongolische Blemc nte im Ne upe rsische rn. Bd, IJ wiesbade n. 1965.

112. Diva rul Lugat- jt T urk Terc ümesi , Ankar a 1939-1943.

J 13.

Dzi adule wiez SI. Herbaz rod zin una rskich w Poisce wilno , 1929 .

114. Posmor M. Russiches ctymolog isches Wörlcrhueh 111. Hcidc lbaerg. 1958.

115. Pe rrand J. Ia deseen dance du Marec hel Alcxalldre Vasi licvitch So uvorov . Paris [970 .

I l 6. Grönbeh K. Ko manische e Würtcrhuch (Türkischer Wortinde x zu Cod esx Cu -

mauicus]. Köbenhuvn 194 2.

117. Hoppe O. Svcns k-tysk ordbok. Stoc kho lm 1905 .

"

,

.

TO RK KÓKENLI RUS SO YADLA RI

SO Y AIH.ARIN VE LAKA rLA RIN GÜSTI~ Ridsi Aba bck

Aha / a Ah a!jc v AbJullov Abdurral lm an Ahragi m Abseyid Abubek Abubc kr AI1UI- Ga l.i-han Ab u-Seyid Avdu l Avdulov A gabek AJa~

Adj itcmir Adjubcy Ab ilbiy

Azan çccv A l~V

Aaarov A ih Aipov Ay·M ah arnbel Aytbay AYlmbct A ksak Ak sakov Akçu rin Alaba Alabin Alabuga

Alnbuscv A b b l~ev

Ala y Al ahkin Albuga

Alc cv

Ahy AlcnJrok Ali

Alihcy A libck Alivtey Aliy Alim A lla verdiye v Alla vcrdov Almaz.

A lmaz.ov

Afparslan Altmba y A hm Alnnov Alyebsev Aman-bay Amargan Ambay Am gur Amgurçey Amin Ami nov Ami~

Am iro v Amraga n Amragat Armrhan

Anbayc:v Anb ay And an Ausifor Apleçec v Apollov Apraha

Apraksi n A pscu Ap se itov Arakin Arakçecv Arapov Arbaus A rgarna k Argamakov Arl.:annikov Arin ulov Arse nyev Arslan Arubas Arubasev Artyux ov Arhar o v Arsibescv Ars l ba~

A rsrbuscv A~ "

Aslam As lan As lonoviç

Astonoviçcv Aspag

Assanoviç Atabck Arajuk Ataj ukin

Atuo Auezo v Ah ve rdov Ahmad A hmal

Ahmatov Ahmet Ahmetov Ahmet

2 1)

Ahmc tov Asitkov A~urov

Ay ub

Baba Babarika

Babiçev Babkin

Bagnm

B="

Bazartin Bazar

Bazlin Bay mahambct B ay~

Bayrasev

Bayrasevskiy Bayçura Bayimat Bayim atov

Beynn ber Bakayev Bakecv Bakiyc v Bckis Baklaja Daklan

BakJanovskiy Ba kulev Bakurinskiy Bakly Balaban Balamatov Balamut

Balascv Bahmat Banus B anll ~v

Banns-Kamenskiy

NA IlASK AKO V

2 18

T(JRK KÖKENLI RUS SOYAD LARI

219

B;lrak

Baçmano v

Barakov

Baçurin

Bam" Ilaranov

B:cjkiw v

Baratov Baratm sk iy

Ba sma k

Basmakov

Berke, Berk ya Bcht ee v Bchrcmi r Bihik Bjbika Bibikin

Bara~

Bayu s

Bibikov

Brugalo Bryu hatoy Bryuho Brya nçaninov

Barkal

B nyu sc v

Barkalov

Begildcev

Biy-Sulta n Bilbasov

Buval Bugandal

~ Barkalu Barma Barsu kov Ban k Ban kov

lJ a ~ki n;e v

Biron

Buzn vlev

Bcdarcv

Biry ukov

Buynos

Bcz zubes

Biçurin

Bczobraz

Bta goy

Bukreev Bulaga

Bc zum

Blednoy

Bekctov

Bobr

Baskak

Bck et ovjç

Baskakov

Bckimbet

Butu

Bckoryuk

Bogayevskiy Bogay Bogdan ov Bog crodiskiy Bogorodskiy Boday Bokey

Batcrin

Bek or yuko v

Bolal

Ilaturov

Bcktabcgov

Bauy Baur

Bek-Hadji Bclaya guzisa

Bahmct Bahmetev

Bele utov Belog lazry

Bolvan Bolgarskiy Holdrrc v Bold rr

Bahmetov

Beloy

Bahmetyev Bah13

Beloseyka Berdi

Basman

Bcklemis

Basmanov

Bcklemisev

Batasev

Bcklesev

Balrak

Bek -Mahambc t

Bahteyarov

Bahtin Bnhtiyarov Buhuhozya

Bal11 1 Bnlulov Baçm an

Brajnik

Bcglc rbc kov

B an ~n ik ov

8 ahtey ar

Bosovol kov Botase v

Bolkunov Bol t Boltin

Bollov Bolh

Berdi bay Berdi ye v

Bolsoy

Berdimurat Bcrdyuk

Bordyuk

Bcrdyaev Bereza Berenday Berkay

Burisov Borknvskiy Boroda Boroduny

Bonyak

Bu lat Bulatov

,', ..

B ula~

Bulase viç Bulgak Bulgak ov

Bulusev Buhga Bullgin Buhh a Buhç

Buhçev Bunin Bunya Buranbay Burgay Bunjuk Burd uko v Burdyuk ov Bures Burka lo Bumak Burnasev

Burun Bursev Butakov

', '

...

N.A. BASKA KOV

220

T ÜRK KÖKENLI RUS SOYAIJLARI

221

~

Bururtin gu turlya Buharin

G antimurev

Gr unka

Dondukov -Korsakov

Gruncka

Donduk-O mbu

Guba

Donskoy Oos nazaf Don siyaz Dosimber Dra nisa

Biko vski y

G vozd Gcdiman Gcld i Girey Gilaz Glazarov Gland

Brç ko v

Glo va

Blçok

Vdi·Amin

G lupoy Gn ezdo Oogara Gogel Gogol God in

Veli koy

Godunov

vetyaminc v Vely aminov. Zem o v

Go1enî!iC Goj enisev

Vep r veriga

Golen ya

Ded enev Dc-M ag veys-Karv alo Demidov Derja va

Bu çc n B u ~ man

""

Brk o v

Vali-Yamin Vas îlçi kov Veydcvul Ve k~ ka

GoIc"i ~ v. Kuluzov

Gagarin

Golisa Golisi n Golc viç Golovka Golondn oy Goltyay Gol uboy Gorbaloy Gordoy Gordry Gorermkin G orta lov Gorçak Gorçakov Ootovcs Go!u vso v Gr eçanino v

Galagun

Gnva

Gal eganov

Gr ozruy

V zmcten

Viscl isa

ViskovallY Vislo uh Vito vl Vn un v olça niko v

vonse Vo roba Voro nes

v eronoy v oroncsov v oronsov-v clyaminov v orepan Vpryagay Ga ga

Gu bastoy Guhka Guzey Gu zisa

Go,

Drovni

Da vido v Da nilo v

Duda Dulat Dulo Du nd ukov

Dar bee v Daudo v

Dasek

Dunin

Daskov D~lk

Du nin-Bork c vskiy Oo rak

Degdene

Durno vo

Du rnoy

D,h Dsgaylo

Drrka

Derjavi n

Dyudka

Dj agatay

Egup

Djamale rdin o v Dja nbulalov Djanger-S ultan Dj uç i Dilim bet Dil-Mahambel Ditya Dilu lanov

Ed iman Elka Elçanin Elçaninov Engaliçev Epança Epanç in Erbol Erimbet Erh ko v Ennul Enn ula Ermolov Eropkan Eruslan

Drnitriyev Dmit riye v-Mamono v

Dok Dolgaya buroda Dolgoy Dol gova-Saburov Dol goruki y Dolomen ov Dond ukov

Bq Esaulov

N.A. BASKAKOV

222

Espenbet

Bsimbct Jalimbc t Jangul i l andaulet Jarimbct Jdan Jdanov Jejenskiy Jclda Jcr ebes

Jcst Jidomi r l ila Jilka Jirovoy Joh Zagryaajskiy Zajiga Zari mbet Zaseka Zayas Zavcnisa Zclenoy Ze nbulatov Zcrnc Zcrnov Zoo,

lzrtvclat

Kame nskiy Kanda lines Kandaliuscv Kuntemir Kantem iro v Karamazov

Kasan Kaskar

Hik

Karurnzin

Kaçkarev

lnal

Karam urza Kararruscv Kara ndeev

Kaspirov

ldarov Idris

levlev Il imbcl

jzmaylov

lad egor lndcgoro v indris [sahar lslcncv jsmail [stama

lshan Kablukov Kadoms kiy Kadirunbet Kndtr hoyza

Kazakov Knzanoviç Kazarin Kazarinov Kazembck

Kalan tary ans Kalimbct

Kalinin Knlita Kalitin Kalnnhet Kambila Kamhulat

K askaro v

Kvasnin-Samarin Kvasnya Ke l d l ~

Karatey

Kcrtu

Karaul

Kizilbay

Karaulov

Kila Kiten Ki lena

Kara han

Karaçar Karaçarov Karaçov Karaçe vskiy Kuraçcev

Karaçey

Karrms cv KMp Kartasc v Kar tascvskiy

Kalnkutskiy Kalakuskiy

Kusa

Karatay Karatcev

Kaysarov

Zioba Zlobin Zmcy Zmiyev Zoh Zubatoy Zubko Zubo v

Kasa rus Kasar Kaçmasov

Kcld i, KcJedi Kerey Kerenbey

Ka rataycv

Kaam bet Kaysar Kalakuta

Iva

Karandey Karanoviç

Karaçinskiy Karganov

Zouska

lvanov

223

TÜRK KÜKENLl RUS SOYADLARI

Ki1cnin Kilenov Ki1cns kiy Kinbnr Kindrr Kireev Kireevskiy Kirey Kislisa

Kisloy Kitay

Kartmazuv Karnnb ct

Kiçibey

Kasayev

Kiyas

Kasay

K1cmcntyc v KIJ k

Kasatka

Kasim

Kisenskiy

Kasarcv

Krlçbay Klyaça

Kasar-Kagun

Knut

.• .' .

N.A . f1 ASKAKOV

22'

225

TÜR K KÖKENLl RUS SO YA/JLARI

Kobrla Kobrlka

K ondakov

Koç karev

K urdyumov

Konçak

Kurzakov

K oby ak

Ko nçcy

Koçubey Kaskarev

Kobyakov

Kopot

Kcskarov

Ke ver

Koska

Koja

Kop slev Koprrya

Ku rrnan Kunnanalce v

Ko~k i n

Kunnan-Ali

Kojay Kojan Kojevnîkov

KopilO Korg anov Korik

Krapive

Kunnanaliyc v

Km. Krasnoy

Kuroed

Kozak

Koris a

Ko zakov

Koriskîy

Kozarski y Kc zevkeev

Korkmazov Korkmasov

Kozyol Kozelskiy Kuzin Kozlina

Korrnusev Konr us Korob

Koztov

Korobo v Korobin Korobya

Kozlya

Korebanov

Kurisa

K ursano v

Krivoy Krivonog

K ursako v

Kri vor or

Krivoçelyusmoy

Kutay sov Kutep

Kroporka

Kutepe

Kusekeev

Kropotkin

KUICPOV

Kryuk.

Kuliha

Kryukov Kavsin Knguse v

Kerke

Kutkin

Kuda~

Kullum amet Kuuu buga

Kozlyaninov Koznakcv

Korova

Kudase v

Kutorga

Koznakoviç

Korol yok

Kudrevaroy

Kokor

Korsak Korsakov Korçma Korçmaryov Kosayeviç

kuze kee v

Kutuz KUIUlOV

Kutnyev

Kosc keev

Kuznes Kuzovlev Kulomzin Kul-Hamza Kunayev Kundak

Kuçuk, Kuçyuk Kuçyug Kusetev Kusul

Kolckuta

Kosoy

Ku raka

K rdmmbct

Koloma

Kosusa

Koltovskuy

Kosun bct Koten Tenin Kotlubiskiy Koçan Koçanovskiy Koçcv Koçencvskiy

Kurakin Kurban Kurbanaliyc v

KIl II KIYs Krhç Krpçak

K okera K okorev

Kokorb Kologriv Kologrivov Kolokolsc v

Kolçak Kohba Kollç Kchçcv Ku h ~k a

Kommi n K cnak c v

Kosay

Kura n-Ata

Kunyev

Kurban-Bay

K ulno vdey

K urbatov

Lahk a b pa Laska Laskar

Kurgan Kurdyuk Kurayukov

226

N. A . BA SK A KO V

Laçinov

Masals kiy

La~knre \l

Mnryusna

Laskarev-BjhjIy urov Lcbcd

L" L.eva~

Lcontyev

Lesmskiy Lipum liharcv

M al yu~ kin

Motovilo Mu va l Mukaycv M ukan M urad M ura t M urziç

Neua Ncuçka Niyazbay Nogay

M~.

Nogc rok

Nclyuba

Ncmoy Ncviskiy

M usayev

Nogot

Me n

Musin

Nozdrun

M usin- Pus kin Musin-Yuryev Mustafia Muhaf Muhammed Mullan Muhanov Muhort Myasnoy

No, No<

l\-Ic n~ik

Ledige Loc:hgin Lodijenskiy

Lepara

Merdulat Me rlin Mc rlya Mqok

Lopuhin

Mesanin

Losak

Makayev

Me scrin ov Me serskiy Mig un Mikuliç Milyukov M imayev

Maka mber

Minajhoz ya

Mak~e'o'

Malayev

Mi nçak Mmçakc v

l upanJ in Lil a M azcpa

227

Mcdvcu Me lehov Me lik Me ngitim ur Mcngli-Gri ye-han Mengu -Te mirh a n

'-<>00"

Lupanda

TÜR K KÖKENL! RUS SOYAD LAR I

Myaçka

Myaçkov

NuraJiI

Nurbiyke Nurgazi Nurgali

Nurjan Nurlan Nurman Normanbet Nurziya

Magayev

Nursultan

Nagay N agoy

Nurum bet Nun~

Nazirnov

N un~ka

Ma les

Miragan

Narbey

Mamayev

Mirdu lat Misyur Mitropolit

Narbe kov

Obednya Obl ag ini Ob lyaza Oboda Obolenskiy Ob razes

Ma may Ma medaley Mamon Mamon ov

Mankos Mank osev Man sur

Mansuro v Manturo v M nnur Ma rtin M arun

Mlçurin Mo kny Mulodka Mulodoy Monornah

Mensok Mordas Mordasov Mosol Mosolov

Narbiyke Nargyul Na riss i Nanska

Nans kin Nansko

Nasokin Ncvej a Never Ne vskiy Nedron Ne klyu dov

Obumal Ovsa Ovçina Oganovskiy Ogar Ogarcv Ogarkov Ogoday

•.

•

N .A. BASKAKOV

228

TÜRK KÖKENLI RUS SOYADLARI

' 29

Ode bas

Pestroy Pestruha Peuov-Solovovc

Odabasev Odines

Pirimbct Pinnahambet

Odnook Od,

Piro g Pirogov

Rogojka Rojan Rczlada

O lbuga

Pi~ul

Rozladin

Om""

Plemyan nikov Plyeren

Romanov Rom od anovskiy

Plesey

Romodanovskiy- Lcdr jenskiy

Plo< Plosisa

Romoza n

Sanburov Sao in Sard ikiy

Pojarskiy

Rostopçe Rostopçin

Safarov

Polivan

Rohman

Polivanov Polovog Poluebtov

Rohmanin Robmantnov Robrnanov

Potyomkin

Rtisev Rubes

Sviswn Sv lstunov

Os lam Oslen

Pryamoy Ptisa Pulat

Rubsov

Sekira

Rudak

Selezen

Osorgin Ostrojskiy Otello

Putyaga Putitin Puska

Otes Oiesev

Pu~kin

Rusalka ruslan Ryuma Ryabes Ryabçik Ryazanskiy Saadak

Selehov Sibirskiy Sivkc Silnoy

Ogen

Ogon-Dogonovskiy

Opraksa Orazimbel Ordin Onhhozya Ori nka Orinkin Orkan

Orlov Orazrmbet Onmbet Ostna

Ohlyabina O~u rok

Osera Pavlov Parfen Pafnutiy Pahta Pclimskiy

Penka Perem i ~i lskiy-Gorçakcv Percstvet ov-M orat

Perina

Resnisa Raam bet

Riad Rimskiy-Kcrsakov

Sa ltan Sa llane iç Sallanov

Saltman Salt lk Salukov

Sah h Samara

Samarin

Sarl-Saltuk Saharnik Sverbeev Sverçok Svis lo

Pyanisa Radjanov Radsa Razgildeev Ramadan-Ramazan Ratsen Rahman

Sabur

Skripccv

Rasid -ad-din

Saburo v

Read Readov Redega

Savançev Saga Salahmir Salomerskiy Salta

Skripey Skryaba S1cza SIcpoy Slyozka Slizen

Red yed ya Re nniya

Saadet-Glrey Saban ee v Sablu ko v

Silno-Hhr

Siney Sirera

Sisey Skok Skopa

230

N.A. BASKAKOV

Smcluy, Smehy Smola Smolcn skiy Soba ka Sova So vin

Sura

Surin Surmiu SUroV IY

Tcku çyov Telegin Tclclyas Tclq Tele sev Tclise Tcl çak Terniryazev

Soy m onov So ku-bey So loves

Suslo Suurga Suhova-Kobrlin Suh oy Suhoru koy T aguldrzin

5 010 'l OVO

Tagansev

Teomnry

Solohmir Som

T alm az Ta hz in Tanur Tauccv

T cmr yu k Te ni§ Teni§cv Tiy may Tiymascv Ti limbct Timas Timasev T imiryazev T imesin Ti mur Timur-Kutlug Ti nkov Tih me nev T ipk Ti senin Tls eninov Tlsinin Tisi ninov Tokm ak Tokmako v To lbuga Tol buza tolbuain Tolma çyo v Tolstoy Tclu bcev T omar

Soy mon

Som ov

Sona Sonin

Sonya Soroka Soro k oum

Sosun Snesnev Spyaç cy, Spyaçiy Src üns

Str adubskiy Sta roy Sterleg Sterlegov Sterlig Sterligov Striga Stroganov SUVo! Suvorov Snvorov -Rimnikskiy

Sovony Suuak Sultan-sah Suma

Sunbo l

T apIIk

Tapnkov Tarakanov Tarbeev Tas nnhet

Tal T atar T atar inov

Taüse Tot Ta htanus Ta §hk

Tasmin T asmin 'Ivarogov Tvogorov Tveretin T verskoy Tevyas Te vyascv Tcglev T egl Tekutye v Tckuçevskiy

231

T ÜRK KÖKENLI RUS SOYA DLAR!

Temn oy

Te mnos in iy

Ton koy Top orko v Torsukov Toruhaycv To ruskiy Touzak Tolna rras

Trava Trcgub Trety ak Tretyako v Trubctskoy Tryaso va Tryosogolov T uvmascv

Tugan-Bnronovskty Tugoy Luk Tukun Tu lubyev Tulup Tulup-Bey Tumanskiy

'I umascv Turabay Turabaycv Turgen T urgenev Turik Tu rikov Tu rçan ino v

Tunmbet Tu tolmin T Ulçe

Tuhaçcvskiy Tusa Tü mcnscv Tümcnskiy Tütçev T üfyak

.....

Tü fyakin Tyapka

Uvakin Uvar

Uvarov

Urlxk U" ,"

Hilç evsk iy Hit rot Hit roy

Hovra HOOlr

Vlita

HOOJTCVskiy Hochr Hol uy

Umaraii

Ho nen

umn oy

Honcncv

Uru<

Horh ora Horen Hotyam Hotyaines Hotyainse v Heen H ripun

Urusbiyev Urus-biy Urusov

U, Useyn

Uresev U~ak

Usako v

Usatoy Fedoro v

Fust Pustov Hadji murat Hadj imusa Hadj imina Hadjiscy it Hadjitcmir Had lr

Hamzayev Handaleev Ha n-T cmir Ham k Hamk ov Haram za II v a~1

Hvorostin a Hvost Hilok

Hrom oy Hrul

Hudayar bey Hudobasev Hudor hiycv

Hudyak I-h<,hr Surikov

Çaadaev Çaada y Çaga lay Ça gin Çalc e v Çah y Ça plya Çankov Çebocaryov Çcbotov Çevkn Çevkin Çeglok Çekmarev

23)

TüRK KOKENLI RUS SOYA['IL\R I

NA. BA SKAKOV

2J2

,

II ,

I

Çekmar Çcl cb idaki

Çrbak

Çu farovs kiy

Çcmcz

Çürik ov

Çemesov

~aba n ov

Çemodanov Çcmodurov Çeodayev

~'Y ~alim ~a l imov

Çerkasskiy

.}alma

Çerka skoy Çerkasov Çerkesov Çerlemy ç yort Çcrt ok

Sarnahaya Samin

ç" çeta Çetvertak ÇeUi Çeçen skiy Çeç yorka Ç iglik Ç ingi s Çing ishan Çiri ko v Çukov Çiçagov Çiçeri n Ç içcro v Çota Çotli Çubaro v Çudo Çudorvores Çulkov Çum ako v

Samcnya

-Samscldin Samscv Sa pka !jarap Sarapov

S,ulun ~.h

Sahmalov .$ahov Sahovskiy

Svcno

Scban Seb anov Scvcl c v Sev lyaga ~ le hov

Sclehma tov Scmahuya

Seranov Sela hmaro v ~ mahaya

Serapov Seremet Scrcmctev

Çuprasov

Seremcr

Çurka Çufar Çufaro v

Scrcm ctycv Serimbe t Scrim met