Behiç Erkin bir büyükelçi

BD MAYIS 2012

Bilinmeyen Kahraman

Behiç Bey H erkesin bildi¤i ve yeri geldi¤inde dile getirdi¤i bir gerçek vard›r: "Türkiye Cumhuriyeti’ni Mustafa Kemal ve silah arkadafllar› kurdu."

Yazan: EM‹R KIVIRCIK 110

BD MAYIS 2012

U

lu Önder Atatürk’ün önderli¤inde ülkemizin düflman iflgalinden kurtulmas›n›, ba¤›ms›zl›¤›m›z›n ilan›, Cumhuriyet’imizin sa¤lam temeller üzerinde kurulup yükselmesini sa¤layan ve bütün hayatlar›n› kurduklar› devlete adayan silah arkadafllar›...

Bu silah arkadafllar›ndan her biri hem savaflta, hem de genç Türkiye Cumhuriyeti’nde çok kritik sorumluluklar yüklenmifllerdir. Bu de¤erli insanlar›n baz›lar› ön plana ç›kmay›, baz›lar› ise arka planda kalmay› tercih etmifllerdir.

Bu yaz›m›z›n konusu Çanakkale ve Kurtulufl Savafl›m›zda, ve genç Türkiye Cumhuriyeti’nde çok kritik görevler üstlenen, Mustafa Kemal’in en iyi arkadafllar›ndan biri, özel mektuplarla düflüncelerini en aç›k surette paylaflt›¤›, ülke ve dünya meseleleri üzerinde fikir al›flveriflinde bulundu¤u say›l› kiflilerden biri olan Behiç Beydir.

Atatürk 10. y›l marfl› haz›rlan›p ilk defa kendisine sunuldu¤u zaman, bu marfl› çok be¤enmekle beraber, bir m›sras›n› de¤ifltirmifltir.

"Yurdun her bir tepesinde dumanlar tütüyor" sözlerini, 10. y›l marfl›ndan ç›karm›fl, yerine flahsen yazd›¤› "Demir a¤larla ördük ana yurdu dört bafltan" m›sras›n›n yazm›flt›r.

Sonra da yak›n arkadafl› Behiç Bey’e verdi¤i de¤eri anlatmak için: "Sizin eme¤inizin karfl›l›¤› de¤ildi, de¤ifltirdim" diyerek, kendi yazd›¤› sözleri ona okumufltur.

Soyad› Kanunu ç›kt›¤›nda "Erkin" soyad› Behiç Bey'e 8 fiubat 1935 tarihinde Atatürk taraf›ndan bizzat ve yaz›l› olarak verildi. Atatürk'ün yak›n arkadafl›na uygun gördü¤ü Erkin kelimesinin anlam› fludur: "Her flart alt›nda kendi do¤ru karar›n› verebilen, ba¤›ms›z fikirli" *** Ulafl›m araçlar›n›n geliflti¤i günümüzde düflünülmesi

Atatürk’ün kendi yaz›s›yla Behiç Bey’e verdi¤i soyad› 111

BD MAYIS 2012

zor zor olsa da,1800’lü y›llard›n 1930’lara kadar, ülkemizdeki tek ulafl›m arac› demiryollar›, eski deyimi ile "flimendifer"lerdi.

Vatan›m›zdaki demiryollar›n›n idaresinde hep yabanc›lar olmufl; Türkler hep iflçilik k›sm›nda çal›flt›r›lm›flt›.

O

dönemde demiryollar› emper-

yalist ülkelerin Osmanl›’y› çökertmede kulland›klar› en önemli finansal silahlardan biri olmufltu: Bu ülkeler, hem demiryolu inflas› için kredi verip Osmanl›’y› borç bata-

yimleri s›ras›nda, bir çok yanl›fll›¤a tan›k olmufl, bunlar›n do¤rular›n› maafl›ndan biriktirdi¤i paralarla getirtti¤i yabanc› kaynakl› kitaplardan araflt›rm›fl, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda bir Türk’ün yazd›¤› ilk ve tek esere imza atarak kitap haline getirmifltir: "Demiryolunun Askerlik Aç›s›ndan Tarihi, Kullan›m› ve Teflkilat›" Savafllarda sevkiyat›n ne kadar önemli oldu¤u, aksama ve gecikmelerin ma¤lubiyetlere neden oldu¤u çok iyi bilinir. Nitekim Balkan Harbi’ndeki gibi, askerin A noktas›na, kurmay

"Demiryolu iflletmesinde gayrimüslimler de¤il Türk memurlar kullan›lmal›d›r ve iflletme lisan› Frans›z dili yerine Türk dili olmal›d›r." ¤›na sapl›yor hem iflletmesini kendileri yap›p iflletmenin zarar etmeme garantisini anlaflmalarla sa¤l›yor, hem de imtiyazlar ad› alt›nda korkunç bir kaynak sömürüsü gerçeklefltiriyorlard›.

Ayr›ca Osmanl› halk›n› "Türkler iflçilik yapabilir ama demiryolu iflletemez," diye inand›rm›fllard›.

1906 senesinde genç bir Osmanl› subay› s›rad›fl› bir rapora imza atarak, demiryollar›nda tarihe ilk ulusall›k kayd›n› düfltü: "Demiryolu iflletmesinde gayrimüslimler de¤il Türk memurlar kullan›lmal›d›r ve iflletme lisan› Frans›z dili yerine Türk dili olmal›d›r."

O subay Kurmay Kola¤as› (K›demli Kurmay Yüzbafl›) Behiç Bey’di.

Behiç Bey 8 y›ll›k demiryolu dene112

heyetin B noktas›na, cephane ve erza¤›n ise C noktas›na gönderildi¤i ve daha savaflamadan ma¤lup oldu¤umuz bir çok cephe savafl› olmufltur.

B

ehiç Bey bu konunun önemini

III. Ordu’da ayn› çad›rda kald›¤› yak›n arkadafl› Mustafa Kemal’e bir Rus generalinin tespiti ile anlatm›flt›: "Harpte iki cephe vard›r, ilki sevkiyat, ikincisi düflmanla çarp›flma. Sevkiyattaki baflar› cephedeki baflar›n›n zeminidir, zemin sa¤lamsa cephe sa¤lamd›r, zemin kaygansa cephe her sonuca aç›kt›r" Bu konuflmadan k›sa bir süre sonra Mustafa Kemal Trablus’a Derne Komutan›, Behiç Bey ‹stanbul’daki

BD MAYIS 2012

Efsanevi Azariköy Hatt› aç›l›fl töreni, 22 Haziran 1922. Büyük Taarruz'a 60 gün kala Behiç Erkin ve ‹smet ‹nönü Ordu Dairesi’ne ‹kmal fiubesi Müdür Yard›mc›s› olarak tayin oldu. Mustafa Kemal Derne’den düzenli olarak mektup gönderdi Behiç Bey’e.

Kader onlar› ikinci kez Çanakkale Harbinde bir araya getirdi. Biri, Gelibolu’da cephede Anafartalar komutan› olarak "Taarruzu de¤il ölmeyi emrediyor", di¤eri de ‹stanbul’da Ordu Dairesi Baflkan Yard›mc›s› olarak, onlara takviye kuvvetleri yetifltirmeye çal›fl›yordu.

2. dereceden verilmifl olan Demir Haç Madalyas›'n›n bu defa 1. dereceden olan› verilmiflti.

Mustafa Kemal ile Behiç Bey 5 Temmuz 1920’de Ankara’da tekrar bir araya gelecektir. ‹ngilizlerden ka-

C

epheye asker ve mühimmat sevkiyat›n› düzenli bir flekilde yaparak zaferin kazan›lmas›nda büyük katk›s› olan Behiç Bey, Çanakkale’yi savunan Türk Kuvvetleri’nin komutan› Mareflal Liman von Sanders’in de dikkatini çekmiflti. Alman komutan, Alman ‹mparatoru'na Behiç Bey'in en üstün mertebedeki niflan› olan "1. dereceden Demir Haç Madalyas›" ile onurland›r›lmas›n› teklif etmifl ve Behiç Bey'e daha önce Alman Devleti'nin

Mustafa Kemal ve Behiç Bey bir karfl›lama s›ras›nda 113

BD MAYIS 2012

biliyorum, ama ordumuzun cephelere süratle nas›l sevk edilece¤ini bilmiyorum, siz cephelere askerlerimizi getirmekte muvaffak olun ki, ben de cephelerde muvaffak olay›m.

Bu sebepten dolay› demiryollar›n›n bafl›na geçmelisiniz."

3. Ordu / 1909 Behiç Bey (sol baflta), Mustafa Kemal sözleri üzerine göre(sa¤ baflta) vi üstlenen Behiç çarak Anadolu’ya geçen Behiç Bey, Bey, tek bir flart öne sürmüfltü: "‹fline Bursa’da ‹smet ‹nönü’den bir telgraf kimsenin kar›flmamas›". Bu flart› Musal›r. "Mustafa Kemal ile beraber Ana- tafa Kemal taraf›ndan kabul edilen dolu’ya geçti¤inin mutlu haberini al- Behiç Bey, demiryollar›n›n kesiflti¤i d›k. Mustafa Kemal derhal Ankara’ya yer olan Eskiflehir'e bir üs kurarak görevine bafllam›flt› gelmenizi istiyor." ‹smet ‹nönü Behiç Bey’e Genel Kurmay ‹kinci Baflkanl›¤› teklifini ‹ngilizler Eskiflehir’den geri çekiliryapm›fl, Mustafa Kemal ise, demiryol- ken yeni lokomotif ve vagonlarla beraber iflletmenin kasas›ndaki tek serlar›n›n bafl›na geçmesini isteyerek: "Ben cephelerde ne yap›laca¤›n› maye olan 20.000 Lira’y› da çald›klar› BÜYÜKELÇ‹L‹⁄‹: Kariyerinin son dönemlerinde önce

Budapeflte Büyükelçili¤i yapan Behiç Erkin, daha sonra kendisine sunulan Fransa büyükelçili¤i teklifini kabul etti.

O s›rada II. Dünya Savafl› bafllam›fl, birkaç ay sonra Fransa da Nazi iflgaline u¤ram›flt›; Yahudiler'in ifllerinden ç›kart›ld›klar›, paralar›na el konuldu¤u ve toplama kamplar›na sevkedildi¤i günlerde Behiç Bey, Almanlar'›n bir yabanc›ya çok ender verdikleri 1. dereceden Demir Haç madalyas›n›n Behiç Erkin gücünü kullanarak pek çok hayat kurtarmay› baflard›.

Büyükelçilik "Bu kanunlar› Türk Yahudilerine tatbik edemezsiniz. Çüngünlerinde kü benim ülkemde din, dil ›rk ayr›m› yoktur. Benim vatandafllar›m›n belirli bir k›sm›na belirli zorunluluklar dayatmak bizim kanunlar›m›za ayk›r›d›r” diyerek Naziler'e direnen Behiç Erkin, mesai arkadafllar› ile birlikte kendi hayatlar›n› tehlikeye atarak 20.000'e yak›n Türk ve Türk ol114

BD MAYIS 2012

için Behiç Bey’in karfl› karfl›ya kald›¤› durum kelimenin tam anlam› ile "yokluk"tu. Kurtulufl Savafl› sürerken iflletmeyi çal›flt›racak tek kurufl yoktu.

Kömür yoktu, odun kullanmak zorunda idi. Cepheye sevk edecek odunu büyük zorluklarla buldu¤unda, Ticaret Bakanl›¤› Behiç Bey’i izinsiz odun kesiminden mahkemeye vermiflti.

Göreve bafllad›¤›nda iflletme dilinin Türkçe olmamas›, az›nl›kta olan Türk çal›flan› ile de birleflince, eldeki birkaç külüstür treni iflletmek ikinci bir savafl verilmesini gerektirmiflti. Bu "demiryolu savafl›"n›n baflkomutan› Behiç Bey’di.

M

ustafa Kemal’in ordusunu cephelere tafl›mak için elde kalan bir kaç kara treni emanet etti¤i Behiç Bey, Büyük Taarruz’un bafllad›¤› dakika Ankara Hükümeti’nden bir telgraf ald›: "‹fl bu dakikadan itibaren bütün millet fedakâr flimendifercilerimizi

Allah’tan sonra, kahraman ordumuzun yegâne muin-i zaferi (zaferin biricik yard›mc›s›) görmektedir" Demiryolcular milletin kendilerine olan güvenine lay›k olabilmek için savafl s›ras›nda kurflun ya¤muru, düflman bombard›man› alt›nda günde 20 saat çal›flt›lar, lokomotiflerini terketmediler. Düflman çekilirken her bir metrekare ray› tahrip ederek söküyor, köprüleri y›k›yordu. Düflman›n kaçarken toparlan›p savunma hatt› oluflturmamas› için ordumuzun h›zla ikmali gerekiyordu. Fevzi Çakmak, Behiç Bey’e sordu: "Afyon’a kaç günde gireriz?"

Behiç Bey neredeyse olanaks›z görünen koflullara ra¤men Fevzi Çakmak’a söz verdi: "9 gün sonra Afyon’a gireriz".

Behiç Bey, o günün yokluk koflullar›nda düflman›n yok etti¤i ray hatlar›n›, tam 3 de¤iflik noktadan ayr› ayr› ekiplerle, köylerden toplad›¤› kad›nlar›n da katk›s›yla s›f›rdan döfletiyor ve

mayan Yahudiye Türk pasaportu vermifl ve hayatlar›n› kurtarm›flt›r. Ayr›ca pek çok Yahudi için, "Bu ev/iflyeri bir Türk'e aittir" fleklinde belge haz›rlatarak toplama kamplar›na gitmekten kurtarm›fl, gönderilenler ise elçilik ve konsoloslu¤un insanüstü çabalar›yla bir süre sonra tek tek bu kamplardan geri al›nm›flt›r. Yahudi as›ll› Fransa eski Baflbakan› Léon Blum bile Naziler taraf›ndan toplama kamp›na at›lan o¤lu için Behiç Bey'e baflvuracak ve Behiç Bey bir Fransa Baflbakan›'na bile yard›m eli uzatacak ve Léon Blum'un o¤lunu, arkadafllar› ile beraber temerküz kamp›ndan kurtar›lmas›n› sa¤layacakt›r.

Milyonlarca yahudi soyk›r›ma u¤ramak üzere trenlerle Auschwitz'e do¤ru yol al›rken, Behiç Erkin, üzerlerine ay-y›ld›z ast›rtt›¤›, "Büyükelçi'nin vagonlar›" diye an›lan trenlere bindirdi¤i 20.000'e yak›n Yahudiyi ayn› raylar›n ters istikametinde, hem de Almanya topraklar› üzerinden yaflama, yani Türkiye'ye göndermeyi baflarm›flt›.

Fransa Devleti, savafl sonras›nda Behiç Erkin’i 1.dereceden Legion D’Honneur madalyas› ile onurland›rm›flt›r.

115

BD MAYIS 2012

7 eylül günü, her taraf› kurflun izi bir lokomotifin önünde, söz verdi¤i gibi asker ve cephane dolu vagonlarla Afyon’a giriyordu.

Savafl bittikten sonra, TBMM Behiç Bey’i hem "Meclis Özel Takdirnamesi" hem de "‹stiklal Madalyas›" ile onurland›rd›..

S

avafl bitmiflti ama Behiç Bey’i

bu kez baflka bir savafl beklemekteydi. Çünkü baflta ‹smet ‹nönü, Naf›a Vekili Muhtar Bey ve kamuoyundan bir çok insan demiryolu iflletmesinin tekrar yabanc›lara verilmesini daha uygun buluyorlard›. Behiç Bey ise kesinlikle demiryollar›n›n millilefltirilmesi fikrinde idi. Tanin Gazetesi’nde Mühendis Mustafa Hulusi takma ad› ile millilefltirme lehinde yaz›lar yaz›p kamuoyu oluflturdu; tüm önemli gazetecileri bir araya toplay›p tren yolculu¤una ç›kard›. Kendisini Gazi Pafla’ya

flikayet edenlere karfl› Mustafa Kemal’e "Eserlerinizin bir parças› olan demiryollar›m›z› nas›l idare etti¤imizi kamuoyuna gösteriyorum" diyerek mücadelesini savundu.

Sonunda, 1850’lerden buyana vatan topraklar›m›zdan geçen demiryollar›n›n sahibi olduk. Cumhuriyet rejiminin vazgeçilmez bir milli politikas› oldu demir a¤lar, ulusal güvenli¤i, ulusal bütünlü¤ün bir simgesi haline geldi. 11 Temmuz 1920 de Anadolu Demiryollar› Genel Müdürlü¤üne getirilen Behiç Erkin bu görevi baflar›yla sürdürdü, flirket demiryollar›n›n çok üstünde ve en ileri ülkeler demiryollar› seviyesinde bir demiryolu iflletmecili¤i sa¤layarak ülkemizde modern demiryolculu¤un ilk kurucusu oldu.

11 Kas›m 1961 y›l›nda hayat›n›

kaybeden Behiç Erkin, ilk Genel Müdürlük görevini ald›¤› ‹zmir-‹stanbulAnkara hatlar›n›n birleflti¤i Eskiflehir (Enveriye) istasyonundaki üçgende defnedilmesini vasiyet etmifltir. Ölüm tarihinden bir süre sonra TCDD Genel Müdürlü¤ü taraf›ndan yapt›r›lan an›t mezara nakledilerek vasiyeti yerine getirilmifltir. • Behiç Erkin’in Eskiflehir’deki an›t mezar›

116