Goy Tanrı Sabir Rustemxanli by lale güvenc

ÑÀÁÈÐ ÐÖÑÒßÌÕÀÍËÛ ÎÜÓÇ ÕÀÍ ÁÎÉÓÍÓ ÑÞÉËßÐ

ÝÞÉ ÒÀÍÐÛ

ÁÀÊÛ – 2005

Àç2

Ðåäàêòîð: Åëäàð Ãóëèéåâ Ðÿññàì: Àçÿð ßëÿêáÿðîâ

Ñàáèð Ðöñòÿìõàíëû. ÝÞÉ ÒÀÍÐÛ. (Àçÿðá. äèëèíäÿ.) Ãàíóí – 2005, 416 ñÿù.

Áó ðîìàíäà Àçÿðáàéúàí âÿ Øÿðã òàðèõèíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûø Îüóç õàíûí âÿ ãÿäèì òöðêëÿðèí ìÿíøÿéè âÿ êå÷äèéè éîëëàðäàí, åëÿúÿ äÿ, Òÿêàëëàùëûüûí ìöùöì ìÿðùÿëÿñè îëàí Ýþé Òàíðû èíàíúûíäàí äàíûøûëûð. Ùÿì ìþâçóñóíà, ùÿì äÿ éàçû òÿðçèíÿ ýþðÿ ÿñÿðèí ÷àüäàø ÿäÿáèééàòûìûçäà ìöùöì áèð ùàäèñÿ îëäóüóíà èíàíûðûã.

ÞÍ ÑÞÇ öí÷ûõàíäàí Ýöíáàòàíà ùÿëÿ éàëíûç áèð öçö òàíûíàí éåðèí îðòàñûíäà Òàíðûíûí þç ñåâýèñèíäÿí éàðàòäûýû áèð óëóñ éàøàéûðäû... Ùàíñû ìèíèëèí ùàíñû éöçèëèéäè?- þíÿìëè äåéèë... Öñòöíäÿí ÷àüëàð àäëàéàíäàí ñîíðà ìèí èë äÿ áèð èë êèìè ãûñà ýþðöíöð... Òàðèõèí äÿôÿëÿðëÿ òÿêðàðëàäûüû îëàéëàð ýþçöíäÿ áöòþâëÿøèð; èêè ìèí éåääè éöç èë þíúÿíèí áèð éàðïàüû åéíèëÿ ö÷ ìèí éåääèéöç èëèí î öçöíäÿí ýÿëÿí áèð íÿüìÿíè îõóéóð; áèð ìèíèëäÿí ãîðóíóëóá ñàõëàíûëàí êè÷èê ýèë ëþâùÿ þçöíäÿí ÷îõ-÷îõ ÿââÿëëÿðèí äÿ óçóí çàìàíëàðûíû ÿêñ åòäèðÿ áèëèð. ...Äöíéà îíëàðûíäû. Àíñàã äöíéà ñþçö èøëÿòìèðäèëÿð, éåðëÿð-ñóëàð âÿ éà àúóí äåéèðäèëÿð. Àøûëìàç äàüëàðû àøìûø, ñîíñóç ýþðöíÿí äöçÿíëÿðèí ñîíóíà âàðìûø, éîëëàðû ÿðèø-àðüàú åëÿìèø, ãàðà ãöçåéèí áóç äàüëàðûíû ÿðèòìèø, èñòè ýöíåéèí ìÿðúàí äÿíèçëÿðèíäÿ, göncûxanûn ýöíÿø àíàñû ñóëàðûíäà éóéóíìóø, ýöíáàòàíûí ýåäÿðýÿëìÿç éîëëàðûíûí ñîíóíàäÿê éöðöìöø, àõûðäà éåðèí òàì îðòàñûíû áóëàðàã, “áóðäàí éàõøûñû éîõäóð, ùàéàíà èñòÿñÿê ÿëèìèç éåòÿð” äåéÿðÿê éóðä ñàëìûøäûëàð. Éåð ýöíÿøèí áàøûíà äîëàíàí êèìè, îíëàð äà éåðèí áàøûíà äîëàíìûøäûëàð. Äàü-äàü, èðìàü-èðìàü, ýþë-ýþë - ùÿð ýþðäöêëÿðèíÿ àä âåðÿ-âåðÿ àäëàíìûøäûëàð. Éàðàäàíûí èëê

ñþçöíäÿí âÿ èëê èøûüûíäàí ýÿëèðäèëÿð, áó ñþçö âÿ èøûüû éàéà-éàéà, ýþéöí ñåâýèñèíè éåðÿ, éåðèí áîðúóíó ýþéÿ ÷àòäûðà-÷àòäûðà, ýþéëÿ éåðèí áèðëèéèíäÿí äîüàí áþéöê, ãóòñàë1 áèð éîëëà éöðöéöðäöëÿð... Áàø îëìàã, áàøëàíãûú îëìàã, èëêèíëèê îíëàðûí àëûí éàçûñûéäû. Ýöíÿøëÿ àéûí, ýþéëÿ éåðèí, äàüëà àðàíûí, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöí ÿêèçëèéèíè äÿ, àòà-àíà áèðëèéè êèìè éàðàíûøûí, âàð îëìàüûí áàøëûúà øÿðòè ñàéäûãëàðûíäàí, éàøàìàã, þìöð ñöðìÿê ö÷öí äÿ áèëÿðÿêäÿí, ðóùëàðûíû áöòþâëÿøäèðÿí ãîøà ÷àéëàðû, ãîøà äÿíèçëÿðè, ãîøà äàüëàðû ñå÷ìèø, èëê îúàãëàðûíû áåëÿ éåðëÿðäÿ ÷àòìûøäûëàð. Ýóìáóë-ýóìáóë äàâóëëàðû2 ÷àëûíäûãúà éàðàòûã3 àüçûíà ñó àëûá ùåéðÿò è÷èíäÿ äèíëÿìèø, èëäûðûì ãûëûíúëàðûíûí äîüðàìàäûüû ãàëõàí, àü éåëÿêëè, ö÷ òèíëè þòêöí îõëàðûíûí éåòÿ áèëìÿäèéè ùÿäÿô ãàëìàìûøäû. Òàíðûíûí áþéöê ÿêèí÷è ÿëèéëÿ ÿí ñàéòàë òîõóì êèìè éåð öçöíÿ ñÿïèëìèøäèëÿð. Áàáèë ó÷óãëàðûíäàí òóòìóø Ñàêèò îêåàíàäÿê óúñóç-áóúàãñûç áèð åâëÿðè âàðäû. Áó áîéäà ýåíèø òîðïàãëàðäà éàøàéàí ãîùóì-ÿãðàáà óëóñëàðû, õàëãëàðû áèð áàéðàüûí àëòûíà òîïëàìàã èíàíûëìàçäû. Áó áàøäàí î áàøà áèð þìöð éåòìèðäè. Ùÿðÿ þç éîëóíó ñå÷èá, þç àëûí éàçûñûíû éàøàéûðäû. Ìèí èëëÿð áîéóíúà àíà ãóúàüû ñàéûá öñòöíäÿ éàøàäûãëàðû áó ýåíèøëèéèí ñÿðùÿäëÿðèíè êèì, íÿ çàìàí úûçìûøäû? - Áÿëëè äåéèëäè. Áèç, îíëàðûí òþðÿìÿëÿðè, íÿâÿëÿðè, íÿòèúÿëÿðè, êþòöúÿëÿðè, èòèúÿëÿðè, áóäàãëàðû âÿ éàðïàãëàðûéûã... Îíëàðûí äèëèíäÿ äàíûøûðûã... – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 1 Ãóòñàë – Ìöãÿääÿñ 2 Äàâóë – Èðè ìÿðàñèì íàüàðàñû 3 Éàðàòûã – Òÿáèÿò, ìÿõëóã 4

“Òàíðû ùàããû” äåéèá îíëàðûí àíäûíû è÷èðèê... Îíëàðûí éàøûë ýþéëÿðèíÿ áàõûðûã, äöíéàìûçû äÿéèøèá ó÷óá ýåäÿíäÿ äÿ îíëàðûí éàíûíà ãàëõàúàüûã... Þìöð ñöðìöø, éàøëû-áàøëû äÿäÿëÿð þçëÿðèíè éåð öçöíöí èëê êèøèëÿðèíäÿí îëàí Îëúàé õàíûí òþðÿìÿëÿðè áèëèð, êþêëÿðèíè áèðáàøà Óëó Éàðàäàíà, ýþéÿ áàüëàéûð, þçëÿðèíè ýþéäÿí ýÿëÿí éàðàíãóëàð4, éÿíè ýþé èíñàíû ñàéûðäûëàð. Óëó àòàëàðû Òàðãûòàéû äà Òàíðûéà áÿíçÿäèðäèëÿð. Òàíðûäàí ýÿëÿí éîëóí éîë÷óëàðûíûí ñàéûíû Òàíðûäàí áàøãà êèìñÿ áèëìÿç. Íå÷ÿíúè îëäóüóíó éàëíûç Òàíðû áèëÿí Òàðãûòàéûí îüëó íå÷ÿíúèëèéèíè éåíÿ éàëíûç Òàíðû áèëÿí Äèá Éàáãó, Äèá Óàáãóíóí îüëó Ãàðà õàí... Øÿúÿðÿ çÿíúèðè ìèíèëëèêëÿðÿ äîëàíûðäû. Ñþç éîõ êè, áó ñèëñèëÿ äàùà ÷îõ ñèìýÿñÿëäè5, ÿñàòèðÿ ñþéêÿíèðäè, éàí-éàíà óúàëàí îíëàðëà çèðâÿäÿí éàëíûç ÿí éöêñÿêëÿðè ñå÷èëèá àäëàíäûðûëäûüû êèìè, êå÷ìèøäÿí äÿ ÿí áþéöê êèøèëÿð, òàðèõèí äöéöí íþãòÿëÿðèíäÿ äîüóëóá éàøàìûø, äàùà äîüðóñó òÿêúÿ þç ìèëëÿòèíèí äåéèë, öìóìèééÿòëÿ èíñàíëûüûí òàëåéèíäÿ ÿâÿçñèç ðîë îéíàìûø, òàðèõèí éàðàäûúûñû îëàí íÿùÿíýëÿð õàòûðëàíûð, îíëàðàäÿê âÿ îíëàðäàí ñîíðà ìèíëÿðëÿ åë áàø÷ûñû, ùàêèìëÿð, ñÿðêÿðäÿëÿð ýÿëèá-ýåòñÿ äÿ, ùàìûñûíûí âàðëûüû, èøè, àäû áèð Áþéöê Êèøèíèí êþëýÿñèíÿ ñûüûíûð. Äèá Éàáãó éöçëÿðÿëÿ Äèá éàáãóëàðûí, Ãàðà õàí éöçëÿðëÿ Ãàðà õàíëàðûí òîïëóì àäû, îíëàðûí ùàìûñûíûí ÿâÿçè, ðÿìçè îëóð... Áóíëàðûí áèðèíäÿí î áèðèíÿäÿê ñöðÿúèí ìèí èëëÿðëÿ ñàéûëìàñû äà áóðäàí ãàéíàãëàíûð; òàðèõèí àäëàìàúû îëìóø èíñàíëàðûí àðàëàðûíäàêû éîëëàðäàí éöçëÿðëÿ – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 4 Éàðàíãó –Èíñàí 5 Ñèìýÿñÿë –Ðÿìçè 5

áîé-áóüóì6 êå÷ñÿ äÿ, þä-þäëÿê7, éÿíè çàìàí éàëíûç òÿê-òÿê áþéöê àäëàðû ãîðóéà áèëèá; ýþðöíöð þíÿìëè îëàí äà áóíëàðäû. Îíëàðûí ùÿð áèðèíèí ìèíèëëÿðëÿ éàøàìàñû ùàããûíäà êþùíÿ èíàìëàð äà ýþéäÿíäöøìÿ äåéèë. Òàíðû èëê òþðÿíìèøëÿðÿ óçóí éàøàìàã ùàããû âåðìèøäè. Ìèí èë, èêè ìèí èë... Øóìåð øÿúÿðÿëÿðèíäÿ äþâëÿò áàø÷ûëàðûíûí èéèðìè, èéèðìè áåø ìèí èë éàøàäûãëàðû äà ýþñòÿðèëèð. Ñîíðà Òàíðû þç éàðàòäûüûíà ãûçäû âÿ þìöðëÿðèíè ãûñàëòäû. Áèçèì àíäûüûìûç, òÿñâèð åòäèéèìèç èíñàíëàð äà óçóí éàøàðäûëàð... Äåìÿëè, ùÿëÿ Òàíðû éàíûíäà éåðëÿðè óúàéäû. Íÿ âàõòûí îëàéûäûð áó? Éåíÿ Òàíðû áèëÿð... Éàðàíûøûí êþðïÿëèéèíäÿí äàíûøûðûã... Éàøàìàëàðû øöáùÿ äîüóðìàéàí, àíúàã âàõò êå÷äèêúÿ, ÷àýëàð è÷èíäÿ ÿñàòèðÿ ÷åâðèëìèø áó êèøèëÿðèí ùÿð áèðè ñîíñóçàäÿê éàøàéàúàã åëìèçèí ÿáÿäè þçöë äàøûäûð.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 6 Áîé-áóüóì –íÿñèë 7 Þä-þäëÿê –çàìàí, çÿìàíÿ 6

ÁÈÐÈÍÚÈ ÁÎÉ ÒÖÐÊÖÍ ÒÀÍÐÛÑÛ èë ùÿëÿ ãûø ãóðòàðìàìûø Åëèí áàøû îëàí Ãàðà õàíûí ÷àïàðëàðû - áöòöí òöðê åëëÿðèíè äîëàíûá, óëóñ áÿéëÿðèíè éàçäà êå÷èðèëÿúÿê ãóðóëòàéà ÷àüûðìûøäûëàð. Èë óüóðëó ýÿëäèéèíäÿí, åë ñûõûíòûäàí ãóðòàðäûüûíäàí õàãàíûí êþíëö ùàâàëûéäû. Èëõûëàðûíû, ñöðöëÿðèíè ÷þëëÿð òóòìóðäó. ×àéëàð áîéó ÿêèí-áè÷èíèí áÿùðÿñèíè éûüûá-éûüûøäûðìàã îëìóðäó. Âàðûá øþùðÿòëÿíäèðäèéè, îíàðäûüû8 éåðëÿðäÿí ýÿëÿí áàú éóðäóíó èëëÿð óçóíó ýåéèíäèðèá-êåúèíäèðìÿéÿ éåòÿðëèéäè. Ñåâèíúèíè áÿéëÿðëÿ áþëÿúÿê, îéìàãëàðäàí ñîðàã òóòàúàãäû. Ýèçëè áèð ñàüûíúû-íèééÿòè äÿ âàðäû. Îòóç èë Åëÿ áàø÷ûëûã åäÿí, ãîðõó-öðêö áèëìÿäÿí éàüûëàð öñòöíÿ éåðèéÿí, þëêÿëÿð àëàí, ÿí ÷ÿòèí ñàâàøëàðû àëíûíà òÿð ýÿëìÿäÿí áàøà âóðàí, éöç êÿðÿ þëöìëÿ öçëÿøèá, ãîðõìàçëûüûéëà Áþéöê Éàðàäàíûí Úàíàëàíûíû9, ãîðõóäàí, èòè áàõûøëàðûéëà îíó ýåðè ýþíäÿðÿí Ãàðà õàí áó éàç èëê äÿôÿ ýöíÿøèíèí äàüëàðà ÿéèëäèéèíè äóéìóø, óéüóñó ïîçóëìóøäó. Þçëöéöíäÿ ãàí ãàðäàøëàðûéëà, åëóí áàøáèëÿíëÿðèéëÿ ýÿíÿøèáãîíóøóá þòÿí ýöíëÿðèí óíóäóëìàç, õîøáÿõò àíûëàðûíû áèð

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 8 Îíàðäûüû –ãöðóðëàíäûðäûüû 9 Úàíàëàí –ßçðàèë 7

äàùà áþëöøìÿê, øÿíëÿíèá ãàéüûäàí ãóðòóëìàã, î äöíéàéà éöíýöëëÿøèá ýåòìÿê èñòÿéèðäè. Áóíó áÿéëÿð äóéìàéàúàãäûëàð. Þç êþíöë äèíúëèéè ö÷öíäö. Áèð äÿ õàãàíëûüûí îíäàí ñîíðà êèìÿ ÷àòàúàüû, ùàêèìèééÿòèí êèìèí ÿëèíäÿ îëàúàüûíû áèëäèðìÿëèéäè îíëàðà. Òþðÿéÿ10 üþðÿ îíóí éåðèíè êèìèí òóòàúàüû áÿëëèéäè. Èíäè ýÿíú, ÿðýÿí ÷àüûíäà îüëó Îüóç õàíûí ýöúöíö, àüëûíû ýþðìÿëÿðè áÿéëÿðè öðÿêëÿíäèðÿð, ùàêèìèééÿò óüðóíäà ÷àðïûøìàëàðûí ãàðøûñûíû àëàð, åëèí äàéàãëàðûíû ìþùêÿìëÿíäèðÿðäè. Áó ýþðöøö, áèëÿðÿêäÿí, åëèí éàéëàüà êþ÷ìÿñè ÿðÿôÿñèíÿ, éàçà, òàíðûëàðà ãóðáàíëàðûí êÿñèëäèéè Òàïûã áàéðàìû11 ýöíëÿðèíÿ ñàëìûøäû. Øþëÿí12 áèòÿíäÿí ñîíðà áÿéëÿðëÿ áÿðàáÿð, áÿëêÿ äÿ, þìðöíöí ñîí éîë÷óëóüóíà ýåäÿúÿêäè. Óëóñóíóí ÿí áþéöê òàïûíàüû13 - ìÿáÿäè îëàí ìöãÿääÿñ öíöðÿ14 - Àòà ìàüàðàéà áàø ÷ÿêÿúÿêäèëÿð. Àëàúà äàüëàðûí ýöë-÷è÷ÿê ÷àüûéäû. Éàéëàëàðà áóëóä ÿë÷èìëÿðèíÿ îõøàéàí ìèíëÿðëÿ àëà÷ûã ãîíìóøäó. Ãàðû ÿðèéèá, ñóëàðû ÷àüëàéàí, êþêñö ìèíëÿðëÿ ðÿíýÿ áîéàíìûø äàüëàð “ýÿë-ýÿë” äåéÿ ÷àüûðûðäû. Åëèí éàéëàüà, ýþéëÿðèí ãîíøóëóýóíà éöêñÿëÿí ÷àüûéäû. Ýöíÿøèí ãûçûë ýþçö ýöëÿíäÿ ãîíàãëàðûí éîëó à÷ûëäû. Óçàã-óçàã îéìàãëàðäàí àò áàüðû ÷àòëàäûá ýÿëÿí áÿéëÿð, áàõàëûì, êèìëÿðäè. Þíúÿ áàéðàãëàðûíû ÷ÿêèá ãàðäàøëàðû Îð õàí, Êöð õàí, Êöç õàí, áàø÷ûëûã åòäèêëÿðè áþëýÿëÿðèí ïàé-öðöøëÿ– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 10 Òþðÿ – Ãÿäèì òöðêëÿð áó ñþçëÿ àíà éàñà, ãàíóí, òîïëóìóí èäàðÿñè êèìè ÷îõ ýåíèø àíëàìû èôàäÿ åäèðäèëÿð 11 Òàïûã áàéðàìû –Ãóðáàí áàéðàìû 12 Øþëÿí –øÿíëèê, ìÿúëèñ 13 Òàïûíàã –çèéàðÿòýàù, ìÿáÿä 14 Öíöð –ìàüàðà 8

ðè èëÿ ýÿëäèëÿð. Áàüûð áàñûá, ãóúàãëàøûá õàãàí ãàðäàøëàðûí éàíûíäà éåð àëäûëàð. Ñîíðà ýöíáàòàí þëêÿëÿðèí ýþç äàüû Àëïÿð îüëó Ìóüàí õàí ýÿëäè. Ñîíðà Êÿíýÿð óëóñóíóí áàø÷ûñû Òàáàêõàí îüëó ßðêèí ýÿëäè. Ñîíðà Êàáèë, Ñèñòàí áÿéè, Õàëàú óëóñóíóí áàø÷ûñû ßðäîüìóø îüëó Òþðÿìÿê áÿé ýÿëäè. Ñîíðà Òàáãàú âÿ ×èíëèëÿðè äèç ÷þêäöðÿí øàíëû Óéüóð óëóñóíóí áàø÷ûñû Àëóíúà îüëó Àëïäîüàí õàí ýÿëäè. Ñîíðà ãóçåé ãÿáèëÿëÿðèíèí ôÿõðè, ãûðõ úöò èòäÿí õèçÿéè, áåø ìàðàë äÿðèñèíäÿí êöðêö îëàí Òîáîõàí îüëó Äóìàí áÿé ýÿëäè. Ñîíðà Ãàðà ãûðüûçëàðûí ÷èéíè ãûçûë ãóøëó áÿéè Òàðäóø îüëó Òåíýèç õàí ýÿëäè. Ñîíðà Àëòàé ÷àéëàðû êèìè êþïöðöá äàøàí Áþýöõàí îüëó ßíèê áÿé ýÿëäè. Ñàéìàãëà áèòìÿç. Ñîíðà Êàðëóê, Äóëó, Êóìàí, Òàëàñ áÿéëÿðè, Àëàòàó, Àëòàé, Õàíòåíãðè çèðâÿëÿðèíäÿí ãàðòàëòÿê ãîïàí, ÷þëëÿðäÿí ãàñûðüàòÿê ÿñèá êå÷ÿí àëï èýèäëÿð ýÿëäèëÿð. Äþéöøÿ ãàëõàí îðäóäà êèì ùàíñû úûíàýäà, êèìëÿ éàíàøû éåð àëûðäûñà ýþé ãöááÿñèíÿ áÿíçÿéÿí ÷àäûðäà, ìÿúëèñëÿðäÿ äÿ îíà óéüóí îòóðàðäû. Áó áèðëèê è÷èíäÿ áèð êþêÿ áàüëû îëàí õàíëàðûí, åë áÿéëÿðèíèí ñåâèíúè éåðÿ-ýþéÿ ñûüìûðäû. Äàâóëëàð âóðóëäó, ãàí ãàéíàäû, ñóðíàéëàð15 ñÿñëÿíäè. Èëàí áîüàçûíäàí ÷ûõìûø ÷èí ãûçëàðû, ãàðàâàøëàð øÿðàá ïàéëàäûëàð. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 15 Ñóðíàé –çóðíà 9

Ãàðà õàí ãîíàãëàðûíà ñþéëÿäè: - Óçàã éîëëàð êå÷èá õîø ýÿëäèíèç, áÿéëÿð. Åëèí éàõûíûíäàí-óçàüûíäàí ñîðàã òóòàðàã éàõøûìûçû-ïèñèìèçè áèð éåðäÿ þéðÿíÿëèì, ýþòöð-ãîé åäÿëèì. Áèð éåðäÿ äèíëÿíÿëèì, - äåäè. - Éåéèá-è÷ÿëèì! Îâ îâëàéûá, ãóø ãóøëàéûá, àíäàí16 ñîíðà Àòà öíöðÿ âàðàëûì! Òàïûã âåðèá, àòàìûçà áàø ÿéèá óüóð èñòÿéÿëèì. Óëóëàðûìûçû ñåâèíäèðÿëèì! - äåäè. Ñöôðÿäÿ ñûüûð, êåéèê, ãîéóí ÿòè òÿïÿëÿíäè, ÷àé êèìè è÷ÿòëÿð àõäû. Ñûðàéëà ùÿð åëáÿéè ñîí ýþðöøëÿðèíäÿí áÿðè áàø÷ûëûã åëÿäèéè îéìàãäàí-áþëýÿäÿí, îíà ãîíøó îëàí éàä åëëÿðäÿí äÿéÿðëè ñàéäûüû, éà äà íàðàùàò õÿáÿðëÿðè, áèëýèëÿðè ÷àòäûðûð, äåäèêëÿðèíÿ áàøãà åëáÿéèëÿðèí âÿ ñîíäà Ãàðà õàíûí ìöíàñèáÿòèíè åøèäèð, åëèí òàëåéèéëÿ áàüëû ùÿð ùàíñû ìÿñÿëÿéÿ åëëèéèí ìöíàñèáÿòè àéäûíëàøûðäû. ×îõ øåéëÿðäÿí äàíûøäûëàð, àíúàã áó òîïëàíòûäà öñòöíäÿ ÿí ÷îõ äàéàíûëàí ìÿñÿëÿ åëèí ýöí÷ûõàí óúóíäàí ýÿëÿ áèëÿúÿê òÿùëöêÿéäè. Áó òÿùëöêÿíè èëê éàäà ñàëàí Àëûíúà îüëó Àëïäîüàí îëäó. Î, áÿéëÿðëÿ àç-àç ýþðöøìÿëÿðèíèí ñûõûíòûñûíû äèëÿ ýÿòèðÿðÿê, àäáààä ùÿð êÿñè àéðûúà, òÿíòÿíÿëè áèð øÿêèëäÿ ñàëàìëàéàíäàí ñîíðà åë ö÷öí òàðèõëÿð áîéóíúà áàø àüðûñû îëìóø ùèéëÿ éóâàñû ×èíäÿí ýÿëÿí ñîðàãëàðû éåòèðäè: - Ýöí÷ûõàíäà èë èëäÿí àüûð ýÿëèð, áÿéëÿð, - äåäè. Ãóðàãëûã ×èíè ãàðñûäûá. Éàüìóð éàüìûð. Îðìàíëàð îúàã êèìè àëûøûð. ×àéëàðäà ñó éåòìèð. Ýÿìèëÿðè èøëÿìÿç îëóá. Ýþçëÿðè áèçÿ äèêèëèá. “Íåúÿ îëóð áÿðÿêÿòëè éóðäëàðûìûç éàüìóðñóç ãàëûá, ÿêèí-áè÷èíèìèç êöëÿ äþíöá, àíúàã Áþ– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 16 Àíäàí –îíäàí 10

éöê ÷þë ÷è÷ÿêëÿíèð?”, ñîðóðëàð. Áèçèì áîëëóüóìóç úàíëàðûíû ñûõûð îíëàðûí. Âàùèìÿ è÷èíäÿ ýþçëÿéèð, äèð÷ÿëèíúÿ îíëàðû ÷ûüíàéûá êå÷ÿúÿéèìèçäÿí ãîðõóðëàð, - äåäè. Ãàðà õàí ãûìûç äîëó àéàüû17 éåðÿ ãîéóá äöøöíúÿëè øÿêèëäÿ: - ×èí ÷þêñÿ, áèç äÿ ÷þêÿðèê, - äåäè. - Éåð öçöíöí î áàøûíà ýåäÿí èïÿê àðüûøëàðû18 ýÿëìÿç îëóðñà, éîëëàðûí ýåò-ýÿëè ñåéðÿëèðñÿ, áèç äÿ öçöëÿúÿéèê. Áó éîë éöç èëëÿðäè áèçèì ÿëèìèçäÿäèð. ×èíÿ ãàçàíú ýÿòèðäèéè êèìè áèçè äÿ ýåéèíäèðèá-êåúèíäèðèð, àëòóíóìóç àõûá ýÿëèð. Îíëàðûí Ýöíáàòàíäà åë÷èëèêëÿðèíè éàïàí, áèðèíèí ñþçöíö î áèðèíÿ éåòèðèá àðàäà êþðïö ãóðàí äà áèçèê, áàøûìûçûí áÿëàñû îëñà äà ×èíèí ÷þêìÿñè ñåâèíú ýÿòèðÿìÿç, - äåäè. Àëïäîüàí îíó äèíëÿéèá áèð äàùà ñþéëÿäè: - Àíúàã èø áóíóíëà áèòìèð. Èïÿê àðüûøëàðû ñåéðÿëñÿ äÿ éåíÿ ýÿëÿúÿê. Áó éåðäÿ Òàáàê õàí îüëó ßðêèí ãàòûëäû: - Ìÿíè äÿ äèíëÿéèí. Áèçäÿí êå÷ÿí àðüûøëàðûí ñàéû àçàëäû. Áóíóí ãóðàãëûãäàí ãàéíàãëàíäûüûíû Àëïäîüàíäàí äóéäóã. Èïÿéè þçöìöç éàïàã, èïÿê ãóðäóíó þçöìöç éåòèøäèðÿê, äåäèì. ×èíÿ àðà÷û ýþíäÿðäèì, ùÿëÿ ñîðàã éîõäóð. Èïÿê ïàð÷à òîõóìàüû þéðÿíñÿê ×èíèí Áàòûéà óçàíàí ÿëèíè êÿñÿð, èïÿéè áèç þçöìöç âåðÿðèê. Àëïäîüàí ñþçöíö ñîíà ÷àòäûðäû: - Òÿêúÿ èïÿêäÿí- ïàð÷àäàí äàíûøìûðàì, áÿéëÿð. Ãóðàãëûã äàùà ïèñ èøëÿð òþðÿäÿ áèëÿð. Éàüìóð äàøûíûí19 ñîðàýû ×èíÿ äÿ ÷àòäû. “Ñàäó äàøû” äåéèðëÿð îíà. “Îíëàðû – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 17 Àéàã –ãÿäÿù, áàäÿ 18 Àðüûø –êàðâàí 19 Éàüìóð äàøû – Òöðê ìèôîëîýèéàñûíäà áóíà Ìöãÿääÿñ äàø âÿ éà Òàíðû äàøû äà äåéèðäèëÿð, ùàêèìèééÿò ðÿìçè ñàéûëûðäû 11

“Úàäó äàøû” ãóðòàðûð, äàø ÿëëÿðèíäÿéêÿí áèç ñóñóç ãàëàúàüûã, ýþéö, éàüûøû îíëàð èäàðÿ åäÿúÿê, - äåéèðëÿð”. Ñþç áóäóð! Áóíà ýþðÿ äÿ éóðäëàðûìûçäà éöçëÿðëÿ ÷èí úàñóñó äîëàøûð. Áÿëêÿ ñèçèí ÷àäûðëàðûíûçà ãÿäÿð ýÿëèá ÷ûõìûøëàð. Áÿéëÿð éåðëÿðèíäÿ ãóðúóõäóëàð. Ãàøëàðû äöéöíëÿíäè. Öðÿêëÿðèíÿ ñûçàí øöáùÿéëÿ þíúÿ áèð-áèðëÿðèíÿ, ñîíðà àðàäà äîëàøàí êÿíèçëÿðÿ, ãàïûäà äàéàíàí ãàðàâóëëàðà áàõäûëàð. Àëïäîüàí áèð àíëûüà àðà âåðÿíäÿí ñîíðà äåäè: - Éàüìóð äàøûíû îüóðëàìàüà, áèçäÿí ãîïàðûá ×èí èìïåðàòîðóíà ÷àòäûðìàýà ÷àëûøûðëàð. Èìïåðàòîðóí ÿëè äàøà ÷àòìàñà ñàâàøà ãàëõàúàã. Ýÿðÿê Óëó Õàãàíûìûç åëèìèçèí ãèñìÿòèíÿ äöøÿí Éàüìóð äàøûíû äàùà ìþùêÿì ãîðóñóí. Ãàðà õàí ýöëäö: - Ãóòñàë äàø ýþéëÿðèí ïàéûäûð. Ýþéäÿí ýÿëÿíè ýþé þçö ãîðóéóð, - äåäè. Éåðëÿð-ñóëàð20 éàðàäûëàí ýöíäÿí áó äàøû áèçèì óëóñà ýþíäÿðèáëÿð. Î, àúóí áÿéëèéèíèí21 ñèìýÿñè îëàðàã, áèçèì ÿëèìèçäÿäèð... Áó ñþçëÿð øþëÿíäÿêèëÿðèí öñòöíäÿí êöëÿê êèìè ÿñèá êå÷äè. Ìÿúëèñ óüóëäàäû. Éåðëÿ ýþé àðàñûíäà êþðïö ñàëà áèëÿí, óëóñóí èñòÿêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿí, äöíéà ùàêèìèééÿòèíèí à÷àðû îëàí äàø ùàããûíäà åøèòìÿéÿí, áèëìÿéÿí éîõäó. Áó äàøûí õàãàíûí ÿëèíäÿ îëìàñû ùàìûíûí öðÿéèíÿ òîõòàãëûã, ãöðóð ýÿòèðèðäè. Áóíóíëà áåëÿ, öðÿêëÿðèíÿ øåéòàí éîë òàïàí þçöíäÿíðàçû áÿéëÿð äÿ âàðäû, ùàêèìèééÿòèí óçóí èëëÿð áîéó Ãàðà õàíûí ÿëèíäÿ îëìàñû, îíäàí ñîíðà äà îüóëëàðûíà ãàëàúàüû îíëàðû öçöð, ýèçëèíúÿ õàãàíà ãûñãàíûð, äàøà éèéÿëÿíìÿéèí éîëëàðûíû àðàéûðäû– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 20 Éåðëÿð-ñóëàð –Áó ñþçëÿ Éåð êöðÿñè àíëàìû èôàäÿ åäèëèðäè 21 Àúóí áÿéëèéè –Äöíéà ùàêèìèééÿòè 12

ëàð... ×îõëàðû õàãàíûí ýöúöíö îðäóäàí, èäàðÿåòìÿ öñóëóíäàí ÷îõ áó äàøäà ýþðöðäöëÿð. “Éàüìóð äàøû ìÿíäÿ îëñà ãîíøóëàð áèçÿ äèë ÷ûõàðàìàç, éåð öçöíäÿ áàø ÿéäèðìÿäèéèìèç þëêÿ ãàëìàçäû”, - äåéÿ äöøöíöðäöëÿð. Õàãàí øþëÿíëÿðèí ÿí óíóäóëìàç éåðè éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ñîíðàêû éàðûøëàðäû. Þíúÿ éàðàøûüû ýþç àëàí, éåðëÿ-ýþéëÿ îéíàéàí, ÷ÿìÿí-÷è÷ÿêäÿí ñå÷èëìÿéÿí àòëàðû ÷àëüûñûéëà ðóùó úàâàíëàøäûðàí ñàâàø ñóðíàéëàðûíûí ñÿñè àëòûíäà ÷ÿêäèëÿð îðòàéà. ßëëÿðèíè éÿùÿðëÿðèí ãàøûíà ãîéìàãëà àòëàðûí áåëèíÿ ñû÷ðàéàí ýÿíúëÿð éåðëÿ, ýþéëÿ ÿëëÿøÿí àòëàðûíû ãóëàã-ãóëàüà äöçäöëÿð; àç ñîíðà îðäàäàí óçàãëàøûá, èëüûìà ÷åâðèëÿðÿê, éàëû àøäûëàð. Éàëóí î öçöíäÿêè ìåøÿéÿ éåòèøèá, îðäàí äþíÿúÿêäèëÿð. Áèð ìöääÿò ñîíðà éóðä êÿíàðûíäà òàìàøà éåðèíÿ òîïëàøàíëàðûí éåðè òèòðÿäÿí ãûøãûðûãëàðûéëà àòëûëàðûí éåíÿ åéíè éåðäÿí éàëäà ýþðóíìÿëÿðè áèð îëäó. Ñàíêè áèð äÿñòÿ ãóø éåðÿ òîõóíìàäàí åëÿúÿ éîëóí öñòöéëÿ, éåðëÿ ýþé àðàñûíäà ñöçÿ-ñöçÿ éàõûíëàøûðäû. Þíäÿ ýÿëÿí êÿùÿð éûüûëûá à÷ûëäûãúà ýöíöí àëòûíäà ðÿíýäÿí-ðÿíýÿ äöøöðäö. Áèð äàùà ùå÷ çàìàí äàéàíìàéàúàã êèìè ó÷óðäó. Àíúàã Ãàðà õàíûí òóøóíà ÷àòàíäà, áèðäÿí-áèðÿ éåðÿ ìûõëàíäû. Ñà÷ëàðû ðöçýàðäà äàëüàëàíàí àü ýåéèìëè, àü öçëö îüëàí éåðÿ ñû÷ðàäû. Òàìàøà÷ûëàð áèð àüûçäàí ãûøãûðäû: - Îüóç, Îüóç! Ñîíðà ÷åøèäëè åëëÿðèí ÿðÿíëÿðè ýÿëäè. Åëëÿðèí, óëóñëàðûí ýåéèìèíè òàíûéàíëàð, þçÿëëèêëÿðèíè áèëÿíëÿð ö÷öí îíëàðûí ùàíñûíûí ùàíñû åëè òÿìñèë åëÿäèéèíè àéûðä åëÿìÿê ÷ÿòèí äåéèëäè. Éàðûø éåíèúÿ ãûçûøûð, àòëàðûí ñàüðûëàðû èñëàíûá ïàðëàéûð, ãóëàãëàðûíûí äèáèíÿ òÿð ýÿëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðû ñàõëàìàã ìöìêöí äåéèëäè. Úûäûðûí äàëûíúà ÷þâêÿí áàøëàíäû. Àò éàðûøëàðûíäàí ñîíðà îõ àò13

äûëàð, ãàðüû òóëëàäûëàð, ýöëÿøäèëÿð ùÿð äÿôÿ äÿ éàðûøûí ñîíóíäà “Îüóç, Îüóç!” ñÿäàëàðû éöêñÿëèðäè. ßðýÿðëèê éàøûíà éåíèúÿ ÷àòìûø àü ýåéèìëè, àü öçëö Îüóç, éàíûíäà éàðûøëàðûí áàøãà ãàëèáëÿðè, ñå÷èëÿíëÿðè, Ãàðà õàíà éàõûíëàøûá áàüûð áàñäûëàð, åë áþéöêëÿðèíÿ áàø ÿéäèëÿð. Áÿéëÿð, õàíëàð “Éàøà!”, - äåéèá áèð àüûçäàí îíëàðû àëãûøëàäûëàð. Ãàðà õàíûí ýþçöíäÿ éàø ïàðûëäàéûðäû. Éåðèíäÿí äóðóá, öçöíö îüëóíà òóòàðàã äåäè: -Éàðûøëàðûí ãàëèáè ñÿíñÿí! Áó þäöëö22 ÿð êèìè23 ãàçàíäûí! - äåäè. Ñîíðà ñàü òÿðÿôèíäÿêè ñàü áÿéëÿðÿ, ñîë òÿðÿôèíäÿêè ñîë áÿéëÿðÿ, áöòöí ãîíàãëàðà öç òóòàðàã: - Áó èë éàðûøû îüëóì Îüóç óääó, áÿéëÿð, - äåäè. Ìÿí èêè ñåâèíèðÿì, ñèç äÿ áèð ñåâèíèí. Îüóçóí ãîëóíó áöêÿí éîõäóð. Àò ÷àïìàãäà, ãûëûíú ÷àëìàãäà, ãóðøàã òóòìàãäà åøèñèçäèð24. Ñþç éàðûøûíäà äà åëÿúÿ... Åëäÿ ùÿð êÿñ áèëèð, òàíûãäûëàð25... Ñàâàøëàðäàí áàøûì à÷ûëìàäû. Î äà ìÿíèìëÿ áèðäÿ ÷îúóãëóãäàí àüûð éîëëàð êå÷äè. Éóðäóí áèëýèíëÿðèíäÿí26, õîúàëàðäàí þý27 àëäû. Ñèçèí àäûíûçäàí éàðûø àðìàñûíû28 îíà âåðèðÿì, - äåäè. Öñòöíäÿ éóðäóí äàìüàñû îëàí àëòóí íèøàí ÿëèíäÿ ïàð-ïàð ïàðëàäû. Îíó Îüóçóí áîéíóíäàí àñäû. Ãóðä áàøëû, ýþé-ãûðìûçû áÿçÿêëè òóü áàüûøëàäû îüëóíà. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 22 Þäöë –ìöêàôàò 23 ßð êèìè –èýèä êèìè 24 Åøñèç –ÿâÿçñèç, òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí 25 Òàíûã –øàùèä 26 Áèëýèí –àëèì 27 Þý –òÿëèì, òÿðáèééÿ 28 Àðìà –ìöêàôàò, ÿðìÿüàí 14

Îüóç áèð äàùà áàüûð áàñûá, éàðûø éîëäàøëàðûíûí, ÿðäÿøëÿðèíèí29 àðõàñûíà êå÷äè. Ãàðà õàí ñþéëÿäè: - Áàõûí, áÿéëÿð! Þëöìäÿí ãà÷ûëìàç. Ìÿíèì èíàëûì30 - îðòàúûì Îüóçäóð. Åëèí òþð áàøû, òàú-òàõò ìÿíäÿí ñîíðà îíà ÷àòàúàã. Òþðÿìèç áåëÿäèð. Ñþç éîõ, åëèìèçèí-ýöíöìöçöí, ñèçëÿðèí èñòÿéèíèçÿ óéñà!.. Áèç éîðóëäóã, î éîðóëìàç, áèç éàíûëäûã, î éàíûëìàç! Åëèìèçèí àäûíû éåð öçöíÿ éàéàð, éåíèëìÿç! Ýþéëÿð îíó þç ñåâýèñèíäÿí éàðàòìûø. Áóíà èíàíûí! Ìÿíè ñåâÿíëÿð îíó äà ñåâñèí. Ìÿíÿ èíàíàíëàð îíà äà èíàíñûí! Áèð îëóí, áèðýÿ îëóí! Ãàíûìûçëà ãàçàíäûüûìûç òîïðàãëàðû ãîðóéóí! Éåð öçöíöí éèéÿñè ñèçñèíèç! - äåäè. - Óëó Êàãàíà åøã îëñóí! Ýþéëÿð ñèçè ãîðóñóí! ñÿñëÿðè ÷þëäÿ, õàëã àðàñûíäà äåéèëÿí êèìè éàáàíäà31, äàüäà éàíüó32 âåðèá ãàéûäûðäû. Áóíóí äàëûíúà áöòöí àëàí, ìåéäàí óüóëäàäû: - Óëóñóí àñëàíû Îüóç éàøàñûí! - Éàøàñûí, éàøàñûí! Îüóçóí èøûã ñà÷àí öçöíÿ ãûçàðòû ÷þêäö. Ãöðóðëóéäó, éàðûøû óäìàñûíà ñåâèíèðäè, àíúàã øþëÿíäÿ þéöëìÿñèíÿ ñûõûëûðäû. Áó éûüíàãäà éàëíûç ýöúöíö ñûíàìàã èñòÿìèøäè. Áûü éåðè éåíèúÿ òÿðëÿñÿ äÿ ñàéñûç ñàâàøëàð ýþðìöø, éàøúà þçöíäÿí áþéöê èýèäëÿðèí ãîëóíó áöêìöøäö . Áó ýöí éàõûí-óçàã åëëÿðäÿí ýÿëìèø áàùàäûðëàðëà áèð äàùà þçöíö ñûíàìûø, òàéû-áÿðàáÿðèíèí îëìàäûüûíû áöòöí òöðê óëóñëàðû áèëìèøäè. Áóíóíëà áåëÿ, áàáàñûíûí ãîíàãëàðà îíóí èíàëëûüûíû-âàðèñëèéèíè áèëäèðÿúÿéèíè ýþçëÿìèðäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 29 ßðäÿø – äîñò, ñèðäàø 30 Èíàë – âàðèñ, éàõûí, îðòàã 31 Éàáàí – ÷þë 32 Éàíüó – ÿêñ-ñÿäà 15

Ýþçëÿðè àëàúàëàíìûøäû. Öçöëöðäö áàáàñûíûí ñþçëÿðèíÿ. Éàøàìû òöêÿíèð, þìðö áèòèðìè áàáàñûíûí? Ñàüëàì, éîðóëìàç õàãàí íèéÿ äèëÿ ýÿòèðäè þëöì ñþçöíö. Ñåâÿíëÿðëÿ éàíàøû ñåâìÿéÿíëÿð äÿ âàð àõû! ×èí úàñóñëàðû åëÿ áó ýöí éåòèðÿðëÿð: “Òöðê õàãàíû éàøàìàãäàí éîðóëäó, ñàâàøäàí áåçèêäè, þëöìÿ éûüûøûð, ýþçäÿãóëàãäà îëóí!”, äåéÿúÿêëÿð. Îíóí äöøöíäöéöíö äöøöíÿ, îíóí éàïäûüûíû éàïà áèëìÿðÿì... Ñîíðà: “Òàíðûì, áàáàìà éàðäûì åò!”, - äåéÿ ïû÷ûëäàäû. Òàíðû ñþçöíö öðÿéèíäÿí êå÷èðòäè, ïû÷ûëòûéëà äåäè, ÷öíêè à÷ûã ñþéëÿéÿ áèëìÿçäè. Åë-óëóñ ùÿëÿ îíóí Òàíðûñûíû òàíûìûðäû. Åëèí 99 áöòö-òåíýðèúèéè âàðäû. Ùÿð øåéÿ òàïûíûðäûëàð. ×àéà, ýþëÿ, äàüà, äàøà, éîëà, ãóðäà, ìàðàëà, èëàíà, òûñáàüàéà...Ùÿð áþëýÿíèí þç òàïûíàüû, áöòö âàðäû. Ùÿð øåéè òàíûéûðäûëàð, áèð îëàí Ýþé Òàíðûäàí áàøãà! Îòóðàíëàðäàí êèìñÿ îíóí Ýþé Òàíðûíûí åë÷èñè îëäóüóíó, Îíäàí áàøãà Éàðàäàí òàíûìàäûüûíû áèëìèðäè. Áèëñÿëÿð óëóñ ïîçóëàð, åë ïàð÷àëàíàð, àòàñû âàðèñëèéè îíà âåðìÿç, éåðèíÿ áàëàúà ãàðäàøëàðûíäàí áèðèíè ùàçûðëàéà, îíó éóðääàí ãîâàðäû. Õàãàíûí, Åëèí èíàíúûíäàí ãîïìàã, õàãàí àèëÿñèíèí ÿíÿíÿëÿðèíÿ àðõà ÷åâèðìÿê þëöìëÿ úÿçàëàíäûðûëàí ñó÷äó. Öðÿéèíè à÷ñà èñòÿêëÿðèíÿ éåòÿ áèëìÿçäè. Áàáàñûíà Òàíðûäàí óçóíóçóí éàøàìàã äèëÿðêÿí òàõòà ÷ûõìàüà è÷èíäÿêè èñòÿéèí áþéöêëöéöíö äÿ äóéóðäó. Áóíó áèðáàøà Òàíðûíûí òàïøûðûüû ñàíûðäû. Îíóí èñìàðûøûíû óëóñà ÷àòäûðìàã, éåð öçöíäÿ Òàíðûíûí áèð îëäóüóíó, Ýþé Òàíðûäàí áàøãà éàðàäûúû îëìàäûüûíû éàëíûç áó éîëëà áöòöí éàõûí-óçàã ãþâìëÿðÿ éàéìàã, áöòöí þëêÿíèí èíàíúûíà ÷åâèðìÿê îëàðäû. Áó èøëÿðè ýþðìÿê ÷àüûíûí éåòèøäèéèíè áèëèðäè Îüóç. 16

Áàáàñûíûí âàðèñè îëìàüà ýþéëÿðèí îíó ñå÷äèéèíè èëê êÿñ óñòàäû Óñëó Õîúàäàí äóéìóøäó. Ñîíðà áàáàñû àíëàòìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãàðà õàí èëëÿð óçóíó îíó þçöíäÿí àéûðìàìûøäû. Ñàâàø îëäó ñàâàøà, îâ îëäó îâà, éàðûø îëäó éàðûøà àïàðìûøäû. Åðêÿí éàøëàðûíäàí áÿðêäÿí-áîøäàí êå÷èðìèøäè...

ÉÀÜÌÓÐ ÄÀØÛ àçûí îüëàí ÷àüû, ýåúÿéëÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿðëÿøäèéè, éåíè èëèí áàéðàì åäèëäèéè ýöíäÿí àé éàðûì þòìöø äàüëàðäà áöòëÿðèí ãîðóíóá ñàõëàíäûüûíà, åéíè çàìàíäà òöðêöí õèëàñêàðû îëäóüóíà ýþðÿ ìöãÿääÿñ ñàéûëàí ìàüàðàëàðà ãàëõàðàã òàïûã âåðìÿê, ãóðáàí êÿñìÿê åë-îáàíûí éàøû áèëèíìÿéÿí òþðÿñèéäè. Åë ãóðóëòàéëàðûíû äà, áþéöê ýÿíÿøìÿëÿðè äÿ ùÿìèí ýöíÿ ñàëàðäûëàð. Áÿéëÿð, åë áàø÷ûëàðû þëêÿíèí ãàéüûëàðûíû ïàéëàøìàã, ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê ö÷öí ýöíëÿðëÿ àò ãîâàð, àüëàñûüìàç óçàãëûãëàðäàí ãàíàäëàíûá ýÿëÿð, ýþðöøäÿí áèðýÿëèêäÿí äóéäóãëàðû ñåâèíúëÿ áöòöí àúûëàðûíû, ñàâàø öçöíòöëÿðèíè óíóäàðäûëàð. Øÿíëèêëÿð Àòà ìàüàðàéà éöðöøëÿ ñîíà ÷àòàðäû. Ãàðà õàíëà ãîíàãëàðû òîéóí ñîíóíúó àõøàìûíû ñöôðÿ áàøûíäà êå÷èðñÿëÿð äÿ, ùàìû àéàã öñòÿéäè, éöðöø îâãàòû åëè áöðöìöøäö. Äàí åðòÿ áþéöê áèð êþ÷ Òàíðû äàüûíà öç òóòàúàãäû. Îüóç óñòàäû Óñëó Õîúàéà óüðàéàðàã äåäè: - Áàáàì ìÿíè òöðê áþéöêëÿðèíÿ òàíûòäû, îðòàúûì áóäóð, äåäè. Óñëó Õîúà îíó áàüðûíà áàñäû: - Ýþçöìöç àéäûí îëñóí! - Òþðÿìèçúÿäèð áèëèðÿì, àíúàã áåëÿ òåç à÷ûãëàéàúàüûíû ýþçëÿìèðäèì! Áàúàðàðàììû?

- Ñÿí õàãàíëûüà äîüóëìóñàí! ×àüû ýÿëÿíäÿ áàáàíûí éåðèíè òóòàúàãñàí. Îíóí áàúàðäûüûíäàí äàùà ýþçÿë èøëÿð áàúàðàúàãñàí! Åëèí àäûíû ýþéëÿðÿ ãàëäûðàúàã, éåð öçöíöí ùÿð éàíûíà éàéàúàãñàí! Àëûí éàçûñûíäàí ãà÷ûëìàç, îüóë! Ñÿí éåòýèí áèð èýèäñÿí. Éàðàäàí è÷èíè èøûãëà äîëäóðóá. Åëèìèç-ýöíöìöç Ñÿíÿ ýöâÿíèð! Áàáàí áóíó ùàìûäàí éàõøû áèëèð ! Îüóç ãàéüûëûéäû: - Öñòöìöçö ãàðà áóëóäëàð áöðöäö, óñòàäûì! Àüûð ýöíëÿð ýþçëÿéèð éóðäó. Ýöíäÿí-ýöíÿ áîé àòûð áó ãîðõó. Àëïäîüàí äîüðó äåäè. Ãóðàãëûã ×èíè ñîëäóðóá, äèç öñòÿäèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ýåòäèêúÿ ãóäóçëàøûðëàð! Áàáàì èñòÿñÿ áèòèðÿðäè îíëàðû. Áöòöí ÷àüëàðäà îëäóüó êèìè, “éàüû äà îëñà, ãîíøóäóð. Ãóðàãëûãëà ñûíàüà ÷ÿêèëäèêëÿðè ýöíëÿðäÿ öñòëÿðèíè àëñàã ÿðëèê ñàéûëìàç”, äåéèð. Äè ýÿë, áó äóðóìëàðûíäà äà ùèéëÿëÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêìèðëÿð. Èíäè äÿ Éàüìóð äàøûíûí èçèíÿ äöøäöëÿð. Úàñóñëàðû ãàðûíúà êèìè ãàéíàéûð. Óñëó Õîúà éåòèðìÿñèíèí äöøöíúÿ ýöúöíö äÿôÿëÿðëÿ éîõëàìûøäû. Îíóí éàíûëìàäûüûíû áèëèðäè. Ãîíøóëàðëà áàüëû îíóí äà äåéèëÿñè ñþçö ÷îõäó. ×èíè àëûá åëÿ áàüëàìàã òöðê õàãàíëàðû ö÷öí ÷ÿòèí äåéèëäè, àíúàã áó, èøèí áàøëàíüûúûéäû, ÿñàñ àëäûüûíû, ðàì åòäèéèíè òþðÿéÿ óéüóí éàøàäûá èäàðÿ åëÿìÿêäè. Ãàëàáàëûã, àäàì ÷îõäóüó ×èíè éþíÿòìÿéè ÷ÿòèíëÿøäèðèðäè. Òöðê ñàéúà îíëàðäàí àç îëäóüóíà ýþðÿ ÿðèéèá ýåäèðäèëÿð ×èíèí è÷èíäÿ. Áóíëàðû áèð äàùà äèëÿ ýÿòèðèá éåòèðìÿñèíÿ àíëàäàíäàí ñîíðà äåäè: - Éàüìóð äàøû åëèí ýöâÿíúèäèð. Î ãîðóíìàëûäûð, éàüû ÿëèíÿ êå÷ìÿìÿëèäèð. Àíúàã ñþç à÷äûí, äåéèì! Äàøà áó èíàìûí ùàðäàí ãàéíàãëàíäûüûíû êèìñÿ áèëìèð. 19

Ãàðàúà äàüëàðûí ÿòÿêëÿðèíäÿ ïàðëàã ãàðà äàøëàð âàðäû. Èíÿêëÿð ñó òàïìàéàíäà î äàøëàðû àüûçëàðûíà àëàð, äûðíàãëàðûéëà éåðè åøÿðëÿðäè, ñóñóçëóãëàðû éàòàðäû. Îëñóí êèì, îðäàí áàøëàíìûøäûð áó “Úàäó òàøû” ãîâüàñû... - Ñÿíèí ùÿð äåéèëÿíÿ èíàíìàäûüûíû, ùÿð èøèí êþêöíö, äîüðóñóíó àðàäûüûíû ÷îõ ýþðìöøÿì, óñòàäûì. Àíúàã Éàüìóð äàøû ýåð÷ÿêäèð. ×îúóãêÿí áèð êÿðÿ ýþðìöøÿì îíó áàáàìûí ÿëèíäÿ. Öñòöíäÿ äàìüà âàð: ñÿêêèçîõëó, Òàíðû äàìüàñû. - Î äàø éåðëÿð-ñóëàð éàðàíàíäàí òöðêöí ÿëèíäÿäèð. Äöç äåéèð òàáüà÷ëàð, Éàüìóð äàøû äåéèë, “úàäó äàøû” äûð. ×öíêè èíñàíëàðû, åëëÿðè öç-öçÿ ýÿòèðèð, ãàðäàøû ãàðäàøäàí àéûðûð... Ùÿð êÿñ îíà úàí àòûð. Áèçëÿðè óúàëäàí î äàø äåéèë. Ñàâàøëàðäà àõûòäûüûìûç ãàíëàðäûð, äöçëöéö ñåâìÿéèìèç, áþéöê-êè÷èê éåðè áèëìÿéèìèç òþðÿéÿ óéìàüûìûçäûð. Îüóç äåäè: - Î äàøûí íÿëèéèíè áèëèðÿì! Î ñàéû áèëèíìÿéÿí õûðäà, éàïìà áàéàòëàðäàí33, áöòëÿðäÿí, òþçëÿðäÿí áèðèñè äåéèë. Íÿ áàøëàíüûúû, íÿ ñîíó áèëèíÿí, éåðèí-ýþéöí éàðàäàíû, òöðêöí áàáàñû îëàí Ýþé Òàíðûíûí äàøûäûð. Áèð îëàí Òàíðûéà òàïûíàíëàðûí ãóò äàøûäûð. Ìÿíäÿí þíúÿ ýÿëäè î, àíúàã éèéÿñè áèçèê. Ìÿíÿì! Îíóí äèëèíè ìÿíäÿí áàøãà áèëÿí éîõäóð. Ýöúöíö ìÿíèì ÿëèìäÿéêÿí ýþñòÿðÿúÿê. Ùÿð óëóñó ìóòëó34 ãûëìàç! Óñëó Õîúà ÿðýÿíëèê éàøûíà éåíèúÿ ýèðÿí éåòèðìÿñèíèí âåðýèëè îëäóüóíó áèëèðäè. Áèëýèñèíè îíà âåðäèêúÿ þçö äÿ îíäàí þéðÿíìèøäè. Þíýþðìÿ áàøàðûñûíû, ðóùóíóí, àüëûíûí-óñóíóí óúàëûüûíû äþíÿ-äþíÿ ñûíàìûø, îíóí – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 33 Áàéàò, ÷àëàá, òþç, áóðõàí – éàðàäàí, òåíãðè, èéÿ àíëàìûíäà èøëÿíÿí ñþçëÿð 34 Ìóòëó – õîøáÿõò 20

ýþéëÿðÿ áàüëûëûüûíû äóéìóøäó. Èíàíúûíûí äöçëöéöíö áàøà äöøÿðÿê ãÿáóë åòìèø, Òàíðû÷ûëûã éîëóíó òóòäóüóíó Îüóçà ñåçäèðìÿäÿí èøèí éåòèøìÿñèíè áÿêëÿìèøäè. Áó éàøëû áèëýèí, éåðèí, ýþéöí áöòöí ýèçëèíëÿðèíäÿí õÿáÿðäàð îëàí åë àýñàããàëû, áþýö35 Îüóçóí éåð öçöíäÿ ýþðäöéö ÿí èøûãëû êèøèéäè. Äöçëöêäÿí áàøãà éîë òàíûìûðäû. Ñþçöéëÿ èøè áèðäè. Öðÿéè åëÿ, óëóñà ñåâýèéëÿ ÷àüëàéûðäû. Îíóíëà áèð êÿðÿ öç-öçÿ îòóðàí, ñþç êÿñÿí þìðö áîéó îíóí òÿñèðèíäÿí ÷ûõà áèëìÿçäè. Èëëÿðëÿ Îüóçà éåðèí-ýþéöí ñèðëÿðèíè þéðÿäÿí, îíó áèëýèëÿíäèðÿí, ýåúÿñè-ýöíäöçö îíóíëà áèðýÿ êå÷ÿí Õîúàéà éåòèðìÿñèíèí äîüðóäàí-äîüðóéà ýþéëÿðÿ áàüëû îëäóüóíó, áèð îëàí Òàíðûäàí ýöú, þý àëäûüûíû, äîüóøäàí åë áàø÷ûëûüûíà äîüðó éîë ýÿëäèéèíè ñåçìÿê ÷ÿòèí äåéèëäè. Îíóíëà êå÷èðäèéè áöòöí ÷àüëàðà áó éîëó éàõûíëàøäûðìàã èøè êèìè áàõûðäû. Òöðê çàòÿí ýþéÿ áàüëûéäû. Ýþé - àòà, þê36 àíà äåéèá, ýþéö áàøëàíüûú, éåðè îíà áàüëû ñàéûðäû. Àíúàã Îüóç Òàíðûíû ýþéäÿí äÿ óúà òóòóð, îíó ýþéëÿðëÿ éåðëÿðèí éàðàäûúûñû ñàéûðäû. Áèð Òàíðû - áèð õàãàí äåéèðäè... Äè ýÿë, áàøûíûí êèìÿñÿ áàüëû îëìàñûíû èñòÿìÿéÿí åë-óëóñ áþéöêëÿðèíÿ ÿë âåðìÿéÿúÿêäè áó... Áèð îëàí Óëó Òàíðûéà òàïûíûðêÿí þçöíäÿí ðàçû õàíëàðûí, õàãàíëàðûí ñàéû áèëèíìÿéÿí, óéäóðìà òåíãðèúèêëÿðè êèìñÿíè èíàíäûðìàçäû. Áóíà ýþðÿ áþéöê Òàíðûéà àïàðàí éîëóí à÷ûëìàñûíû, áó éîëó ùÿð êÿñèí ýþðìÿñèíè èñòÿìèðäèëÿð; éåð öçöíö áþëöêáþëöê åëÿäèêëÿðè êèìè, Óëó éàðàäàíû äà éöçëÿðëÿ òåíãðèúèêëÿðÿ, ìèíëÿðëÿ áóðõàíëàðà, òþçëÿðÿ, ÷ÿëÿáëÿðÿ, áöòëÿðÿ ÷åâèðìèøäèëÿð. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 35 Áþýö – ôèëîñîô 36 Þê – éåð 21

Þçëÿðè áèð îëàí Òàíðûíûí ÿëèéëÿ éàðàäûëìûø êèøèëÿðèí ÷àìóðäàí, àüàúäàí éàïäûãëàðû áöòëÿðÿ èíàíìàñû Èíñàí îüëóíóí ÿí áþéöê óòàíú éåðè îëàéäû ýÿðÿê. Éåð öçöíöí áÿéè îëàí óëóñóíóí êå÷ìèøèíè éàõøû áèëèðäè Îüóç. Þç èëêèí ñîðàüû îí ìèí èëèí î öçöíäÿí ýÿëÿí “Áèð òàíðû” èíàíúûíû áóðàõûá, ãîíøóëàðûí ñûðûäûüû úèúèáèúèéÿ òàïûíìàñûíûí êþêöíö þéðÿíìèøäè âÿ áóíäàí ñûõûëûðäû. Éöçëÿðëÿ òåíãðèúèê - éöçëÿðëÿ éîë, éöçëÿðëÿ éþíäöð; ñîíóíäà óëóñóí ïàðàì-ïàð÷à áþëöíìÿñè äåìÿêäèð. Áó ðóù áàüëûëûüû äåéèëäèð. Ñàëäûðûäûð37, ñàâàøäûð, óëóñó è÷äÿí ãàìàðëàìàã, èøüàë åòìÿê âÿ ÷þêäöðìÿêäèð. Îüóç áóíó ýþðöðäö. Éàüûëàð ñàâàøëàðäàêû ìÿüëóáèééÿòëÿðèíèí-éåíèëýÿëÿðèíèí38 ãàðøûëûüûíû áó éîëëà âåðìÿê, þúëÿðèíè39 áó éîëëà àëìàã èñòÿéèðëÿð. Òöðê óëóñö äà ýþçöáàüëû òóòóá áó éîëó. Èëêèí èíàíúûíû óíóäóá, îíóí ýþé þâëàäû îëäóüó, ýþéäÿí ýÿëäèéè èíäè àíúàã áèð îâóú ãàìëàðà, àëèìëÿðÿ, áèëýèíëÿðÿ áÿëëèäèð. ×þëëÿðè áöòëÿðëÿ äîëäóðóáëàð. Åë àíëàøûëìàç ãóðä-ãóø ðóùëàðûíûí ÿëèíäÿ ãàëûá. Îüóçóí äóéäóüó òÿêúÿ áóíëàð äåéèëäè. Äèë à÷àíäàí Òàíðû äåìèø, éàøûäëàðûíû áþéöêëÿðäÿí õÿáÿðñèç öçöíö ýþéëÿðÿ ÷åâèðìÿéÿ, éàðàäàíûí áèðëèéèíÿ òàïûíìàüà ÷àüûðìûøäû. Éåð öçöíö ãóðòàðìàüûí éîëóíó Òÿêòàíðû÷ûëûãäà, éåð öçöíöí áöòöí èíñàíëàðûíûí áó èíàíú ÷åâðÿñèíäÿ áèðëÿøìÿñèíäÿ ýþðöðäö, ùÿéàòûíûí, äöøöíúÿñèíèí êþêö, ìÿíàñû áóíäàí èáàðÿòäè. Àíàñûíäàí áàøëàìûø, àç ñàéäà ÿí éàõûíëàðûíà, äîñò-ñèðäàøëàðûíà ýåúÿýöíäöç ñþéëÿðäè áóíó. Îíëàðäàí ÿí áþéöéö Óñëó Õî– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 37 Ñàëäûðû – ùöúóì, áàñãûí 38 Éåíèëýÿ – ìÿüëóáèééÿò 39 Þú – ãèñàñ 22

úàéäû. Àíúàã òÿê-òÿê àäàìëàðûí áèëìÿñè éåòÿðëè äåéèëäè. Áóíó èíäè àíëàìûøäû. Èíàíú äÿéèøèìè þëöì-äèðèì éîëóäóð. Õàãàíëàð áàøëàñà áåëÿ, ñîíó ó÷óðóìäóð. Äè ýÿë, áàøãà éîë äà éîõäóð... Îüóç áàáàñûíûí éåðèíè òóòàúàüûíû äà Ýþé Òàíðûíûí èñòÿéè ñàéûðäû, “ìÿí õàãàí îëñàì, óëóñóí öçöíö ýþéëÿðÿ ÷åâèðÿúÿê, åëèí áèð èíàíúû, áèð òàïûíàüû îëàúàã”, - äåéèðäè. Õàí áàáàñû þíäÿéêÿí äþâëÿòèí èäàðÿ÷èëèê èøèíÿ ãàðûøìàüû àèëÿ, îüóø ýÿëÿíÿêëÿðèíÿ ñàéãûñûçëûã îëàðäû; òöðê òþðÿñèíäÿ áó, éîëâåðìÿçäèð; àíúàã âàðèñ-îðòàú ñå÷èëÿíäÿí ñîíðà áàøãà éîë ãàëìûðäû, áàáàñûíäàí ñîíðà öçëÿøÿúÿéè ÷ÿòèíëèêëÿðè áèëäèéèíäÿí êèìÿ àðõà ÷åâèðÿúÿéèíè àðàøäûðûð, éûüûíúàãäà åøèòäèêëÿðèíè èíúÿëÿéèð, ãîíøóëàðûí áàøëàäûüû îéóíóí ýÿòèðÿ áèëÿúÿéè ñîíóúëàðû, ôÿëàêÿòëÿðè äöøöíöðäö. Ýþéöí ýöúöíÿ, ãóòñàëëûüûíà èíàìûí êå÷ìèø ÷àüëàðäàí áÿðè òöðêëÿðèí ðóùóíà éàáàíúû îëìàäûüûíû, ìèí èëëÿð áîéó óëóñóí ýöíÿøÿ, ýþéÿ áàüëû îëäóüóíó, áó èíàíúû þíúÿëÿð äÿ éàéìàã èñòÿéÿíëÿðèí ýÿëèá-ýåòäèéèíè òöðê è÷èíäÿ ÷îõëàðû áèëèðäè. Óñëó Õîúà áó áàðÿäÿ éåòèðìÿñèéëÿ ÷îõ äàíûøìûøäû. Àíúàã Îüóçóí Ýþé Òàíðû èíàíúû áöòþâäö, èíñàíûí è÷èíè èøûãëà, öìèäëÿ äîëäóðóðäó, èêèôèêèðëèëèéÿ éåð ãîéìóðäó - éà ùÿ, éà éîõ! Áèðèíè ñå÷ÿúÿêñÿí! Î, è÷èíäÿ óéäóðìà éåð èíàíúëàðûíà - äàø, àüàú, ñàõñû áöòëÿðÿ ãÿðèáÿ, áÿçÿí ùÿòòà èçàù îëóíà áèëìÿéÿí áèð íèôðÿò äóéóð, îíëàðà èêðàùëà áàõûðäû. Ìÿýÿð äöíéà ýþðìöðìö êè, áóíëàð éàðàäàí îëà áèëìÿçëÿð, þçëÿðè éàðàäûëìûøëàðäûð, éþíÿëäÿí îëà áèëìÿçëÿð - ÷öíêè þçëÿðè éþíÿëäèëÿíëÿðäèð. Ýþéöí øèìøÿéè - àüàúû ãóðóäóð, éàüìóðó ÷àéëàðû äàøûðûð, óëäóçó - éîë ýþñòÿðèð, ýöíÿøè - éàçû-ãûøû äîüóðóð, éåð öçöíÿ úàí âåðèð. Àüàú, ïàë÷ûã, äàø, ãóì òà23

ïûíàãëàð Ýþéöí ãàðøûñûíäà ýöúñöçäöð, úûëûçäûð. Äåìÿëè, áöòöí ðóùëàðûí Àòàñû êþê, áàøëàíüûú, ãóòñàë îëàí Ýþéäöð. Ýþéäÿ îòóðàí, éåðëÿðè, ñóëàðû, óëäóçëàðû éàðàäàí Óëó Òàíðûäûð! Éàëíûç Î, èëêè, ñîíó îëìàéàí, Èíñàí îüëóíóí çîðóíäàí, ïèñëèéèíäÿí éóõàðûäà äàéàíàí, ÿë÷àòìàç âÿ ýþðêëöäöð40! Áöòöí éàðàäûëìûøëàð îíóí èøûüû, ãîë-áóäàüû, àéðûíòûëàðûäûð. Ñÿùÿð-àõøàì, éàç-ãûø, èéèëèê-êþòöëöê, äîüóì-þëöì îíà áàüëûäûð. Àüàúäàí, äàøäàí òåíãðèúèê éàïûá îíà òàïûíàíëàð òàíðû þâëàäû îëàí óëó óëóñóìóçóí êþêöíö äàíìàã, áèçè ýþéäÿí ãîïàðûá éåð èëàí-ãóðáàüàëàðûíà ÷åâèðìÿê, ãèñìÿòèìèçÿ äöøÿí Òàíðû ýöúöíö àëìàã, òöðêö êè÷èëòìÿê èñòÿéÿíëÿðäèð. Îä îëìàñà, òöñòö ÷ûõìàç! Óëóñóíóí ýþéÿ áàüëûëûüûíû ùÿéàòûíûí ùÿð àíûíäà äàìàðûíûí ýþéëÿðëÿ áèð àòäûüûíäàí, ýþéëÿðèí îâãàòûíû þç è÷è êèìè äóéäóüóíäàí, ýþéöí äÿ îíó äóéóá, îíó åøèòäèéèíÿ èíàíäûüûíäàí ýþðöðäö... Òöðê óëóñó äîüàëäàí41, è÷äÿí Ýöíÿø÷èéäè, Ýþé÷öéäö, Òàíðû÷ûéäû, Òàíðûíûí òÿêëèéèíÿ èíàíàíäû. Äè ýÿë, áöò-áóðõàí àëâåð÷èëÿðè ðóù-èíàíú èøèíè äÿ éåðèí îéóíáàçëûüûíà ÷åâèðìèøäèëÿð. Ýþðêëö óëóñóíó éåíèäÿí ýþéöíÿ, òàíðûñûíà, óúàëûüûíà áàüëàìàã ýÿðÿêèðäè! Îüóç õàí ýþçöíö à÷àíäàí è÷èíè áó äóéüóéëà, áó èøûãëà äîëó ýþðìöøäö. Öçöíöí àéäûíëûüûíäàí øàøûðûá îíà Àüöç äåìèøäèëÿð. Ãûéûê, ÷ÿêèë ýþçëöëÿð, éóìðó ñèôÿòëèëÿð îíóí ñèâðè, èðÿëèéÿ éþíÿëè ñÿðò ñèôÿòèíè îõà áÿíçÿäèá, îêöç ñþéëÿìèøäèëÿð. Éàüìóð äàøûíû ýþðÿðêÿí - îíóí àäèúÿ áèð ÷àé äàøû îëìàäûüûíû, äàìüàñûíäàí èøûã ñà÷ûëäûüûíû, öçÿ ýöëäöéöíö äÿ òÿêúÿ î ýþðìöøäö. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 40 Ýþðêëö – ýþçÿë 41 Äîüàë – òÿáèÿòÿí 24

Óøàã éàääàøûíà äöøÿí èëê ïîçóëìàç èçëÿð äÿ Õàí áàáàñûíûí áó äàøà èíàíìàüûíäàíäû. Éåð öçöíöí åøñèç áþéöéö ñàéäûüû áàáàñûíûí äàøà éàíàð ýþçëÿðëÿ áàõìàñû óøàüûí äèããÿòèíäÿí éàéûíìàìûøäû; îíóí äàøû ÿçèçëÿìÿñèíäÿ, ãîðóìàñûíäà áèð àç äà ãîðõó âàðäû; éóìðóü áîéäà îëàí äàøû ýöëÿ-ýöëÿ Îüóçà óçàòìûøäû: - Àë, ýþðöì ýöúöí ÷àòûð?! Äàø àüûðäû, àíúàã Îüóç áó àüûðëûüû ñåçìÿäÿí äàøû ÿëèíäÿ îéíàäûá, àòûá-òóòìóø âÿ ùÿìèí àíäà äàø îíó äà ãîðõóòìóøäó. Ãàðà êþìöðÿ áÿíçÿéÿí äàø êÿíàðäàí öôöðöëöðìöøcÿñèíÿ è÷èíäÿí èøàðûá èøûãëàíìàüà áàøëàìûø, èðè áèð ýþçÿ äþíöá Îüóçà äèêèëìèøäè. Áó Òàíðûíûí ýþçöéäö, îíäà éåð öçöíöí ÿí ñèðëè, ÿí ìöãÿääÿñ, ÿí óëó ñþçö éàçûëìûøäû. Îüóç óøàã àüëûéëà áó äàøûí éàëíûç îíóí ö÷öí èøûãëàíäûüûíû, éàëíûç îíà áàõäûüûíû àíëàìûøäû. Áóíóí Ýþé Òàíðûíûí ìèíëÿðëÿ ýþçöíäÿí òÿêúÿ áèðè îëäóüóíó äóéìóøäó. Äàøà òîõóíäóüó î èëê ýöíäÿ î áàøãà êèìñÿíèí áèëìÿäèéè ÷îõ øåéëÿðè áàøà äöøìöøäö. Áó áèð àíëûã èøûãëàíìàíû áàáàñû äà ýþðäöìö? Ýþðìöøäöñÿ äÿ öçÿ âóðìàìûøäû. Îëà áèëñèí, äàøûí éàëíûç Òàíðû ñàâ÷ûëàðûíûí42 ÿëèíäÿ èøûãëàíäûüûíû Ãàðà õàí äà áèëèðäè, îëà áèëñèí, áó ñå÷èëìèøëèéè î òÿêúÿ õàãàíëûãëà áàüëàéûðäû, åë áàø÷ûëûüûíäàí áåëÿ òåç öçöëöøìÿê èñòÿìèðäè. Ýþðäöìö, ýþðìÿäèìè, ñåçäèðìÿäè, Îüóç ùàðäàí ãàéíàãëàíäûüû þçöíÿ äÿ áÿëëè îëìàéàí áèð äóéüóéëà äàøûí îíóí ÿëèíäÿ úàíëàíìàñûíûí Òàíðû áóéóðóüó ñàéûëäûüûíû, Òàíðû ñþçöíöí îíóí àëûí éàçûñû îëäóüóíó, ýÿëÿúÿéè èëÿ áàüëûëûüûíû àíëàìûø, àíúàã áàáàñûíûí ñóñäóüóíó ýþðöá, î äà ñóñìóøäó. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 42 Ñàâ÷û – ïåéüÿmáÿð 25

Ãàðà õàí äàøûí êþçÿ äþíäöéöíö ýþðìÿñÿ, öñòöíäÿêè äàìüàíûí àíëàìûíû áèëìÿñÿ äÿ, äàøûí ýöúöíÿ, ãóòñàëëûüûíà, ýþéäÿí ýÿëäèéèíÿ, éåð öçöíÿ éèéÿëÿíìÿéèí òÿê éîëó îëäóüóíà èíàíûðäû. Áó éóìðó äàø éåðèí áÿíçÿðèäèð, êèìèí ÿëèíäÿäèðñÿ, éåð öçö îíóíäóð. Äåìÿê éàøûë ýþéö, éàüûç43 éåðè, ýöíö, àéû, ýåúÿíè, úàíëûëàðû, þäö, þäëÿéè òþðÿäÿí Òàíðûíûí ñåâýèñè îíóí óëóñóíàäûð. ßðêëè44, ìÿíãó45, ýöúëö, áàøëàðûí áàøû, þéäöéöì óúà Òàíðû, Àòàëàðûí Àòàñû, õàí Òàíðû, õàãàí Òàíðû, òöðê Òàíðûñû, áàøûì ñÿíÿ ãóðáàí îëñóí! Îüóçóí áöòöí éåíèéåòìÿëèéèíè áó äóéüó, áó ýöâÿíú äîëäóðìóøäó. Äàøû àðàìàñà äà îíóí ãîðóíäóüóíó, òÿêúÿ áàáàñûíà áÿëëè îëàí áèð éåðäÿ ñàõëàíûëäûüûíû áèëèðäè. Îíñóç äà ýÿëÿúÿê õàãàí îëäóüóíäàí òåçëèêëÿ äàøûí ùàðäà ãîðóíäóüó îíà äà äåéèëÿúÿêäè... Áó ýèçëèí éàëíûç îíà à÷ûëà áèëÿðäè. Åëèí òþðÿñè áåëÿéäè. Áàøëàðûíûí öñòöíäÿí Ýþé Òàíðû éàðàòäûüû óëäóçëàðûí ýþçëÿðè èëÿ Îüóçà, ÷îúóãëóãäàí áÿðè îíà àòàáÿéëèê46 åòìèø Óñëó Õîúàéà áàõûðäû. Ãàðøûäà åðòÿñè ýöíöí óçóí éîë÷óëóüó âàðäû...

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 43 Éàüûç – ãàðà ìÿíàñûíäà (ãàðà òîðïàã) 44 ßðêëè – ýöúëö 45 Ìÿíãó – ÿáÿäè 46 Àòàáÿéëèê – áóðàäà óñòàäëûã, ìöÿëëèìëèê 26

×ÈÍ ÄÓÑÒÀÜÛ öëö àëà÷ûüûíû îðäàíûí ãûðàüûíäà ãóðìóøäó. ×èí äóñòàãëûüûíäàí äþíÿíäÿí áÿðè åëÿ ãàéíàéûá ãàðûøà áèëìèðäè, ÷ÿêèíèðäè. Ýÿëèøèíÿ åë ñåâèíñÿ äÿ þçö ñåâèíìÿìèøäè. Éóðäà äîããóç èëëèê àéðûëûãäàí ñîíðà ãàéûòìûøäû. ×èíäÿí äþíÿí àç îëóð. Äóñòàãäàí ãóðòàðàí äà ÷þëÿ êþíöëñöç ãàéûäûð. Åë ãûíàüûíäàí ãîðõóðëàð. Ñàâàøäàí, éöðöøäÿí, ÷þë ùÿéàòûûíûí àüûðëûüûíäàí áåçýèíëÿð äÿ òàïûëûð, óëóñà ãàéûòìàãäàíñà áèð àç äà óçàãëàøûð, äóñòàüû îëäóüó þëêÿíèí ýóð êÿíäëÿðèíèí òöíëöéöíäÿ èòèá, ýþçäÿí éàéûíìàüà ÷àëûøûðëàð. Êèìëèéèíè, éàáàí÷û îëäóüóíó ýèçëÿòìÿêëÿ þçö äÿ óíóäóëìàü èñòÿéèð. Ýåðè äþíìÿäèêëÿðèíèí ñÿáÿáèíè àíëàìàã ÷ÿòèí äåéèë. “Éàä ÿëèíÿ êå÷ìÿêäÿíñÿ þëöìöí ÿëèíÿ êå÷ÿéäèëÿð! Íÿäÿí ÿñèð äöøäöëÿð?” ñóàëëàðûíû úàâàáëàíäûðìàã, õàëãû äåäèêëÿðèíÿ èíàíäûðìàã àüûð ýÿëèð îíëàðà, ñàòãûí ýþðöíìÿêäÿíñÿ, þç åëèäÿ áàøûàøàüû, øöáùÿ àëòûíäà éàøàìàãäàíñà áèðéîëëóã öçöëöøöá éàä åëëÿðäÿ ãàëìàüà öñòöíëöê âåðèðëÿð. Ìÿüðóðëóã éóðäà äþíÿí éîëëàðû áàüëàéûð... Àíúàã éàä åëäÿ ýèçëÿíìÿê, ýþçäÿí éàéûíìàã äà àñàí áàøà ýÿëÿí èø äåéèë. Äöøìÿí äþéöøäÿ éàðàëàíûá ÿñèð äöøÿíëÿð áèð éàíà, òÿñàäöôÿí, éîë àçàðàã äóñòàã äöøÿíëÿðäÿí äÿ ÿë ÷ÿêìèð. Ñó àðõëàðûíû êèìÿ ãàçäûð-

ñûí, ãàëàëàðû êèìÿ óúàëòäûðñûí áÿñ? Ãàðàíëûã çèíäàíëàðäàí áóðàõûëàíëàð ãóë êèìè ñàòûëûð, ñÿùÿðäÿí àõøàìà èøëÿäèëèð, ìèí éàëàíëà éóðäà äþíöøëÿðèíèí ãàðøûñû àëûíûð. Áó éàëàíëàð èëëÿðëÿ ãàðàíëûã äèâàðëàð àðàñûíäàí ÷ûõìàéàíëàðûí ÷îõóíó ÷àøäûðûð. Áèð äÿ ùàíñû öçëÿ ãàéûòñûíëàð àõû? Ëÿêÿëÿíìèø àä, ñûíìûø ãöðóð... êèì áàõàúàã öçëÿðöíÿ? Þëìöø áèëèðëÿð, ãîé áèëñèíëÿð. Àëûí éàçûñû áåëÿéìèø. Åë ñÿíè óíóòäó, þçöí äÿ óíóò! Àíúàã Òöëö ãàéûòìûøäû. Þçö äÿ òÿê äåéèë, ×èí ãûçû Äîí Õè èëÿ, éàíëàðûíäà áèð úîúóãëàðûéëà. ßñèðëèêäÿ ÷ÿêäèêëÿðèíè, ÷èíëèëÿðèí èíñàíëûüà éàðàøìàéàí çöëìëÿðèíè éàäà ñàëìàã èñòÿìèðäè. Ö÷ èë áàøàáàø ùÿð ýöí ñîéóíäàí-êþêöíäÿí îëàí êèøèëÿðèí àë÷àëäûëäûüûíû ýþðìöøäö. Ñîíðà àëòû èë ãàì÷û, êþòÿê àëòûíäà ñÿùÿðäÿí àõøàìà èøëÿìèø, òîðïàã àòìûø, ãàëà äèâàðû óúàëòìûø, éàüû åâèíÿ áÿçÿê âóðìóø, ùÿð ýöí äÿ éàðàäàíäàí þëöì àðçóëàìûøäû. Þëöìöí éåðèíÿ Äîí Õè ýÿëìèøäè. Ãàëàéà äàø ãàëäûðäûüû çàìàí éûõûëûá þëöìúöë ãàëäûüû éåðäÿí îíó ÷ûõàðàðàã, ãàðàíëûã äöøÿíäÿ åâëÿðèíÿ àïàðàí, ýöíëÿðëÿ áàøûíûí öñòöíäÿ äàéàíàðàã ñàüàëäàí, ñîíðà ÿñèðëèêäÿí ãóðòàðàí áó ãûç îëìóøäó. Åâëÿíìèøäèëÿð. Éóðäóíà Òöëöíö Äîí Õè ýÿòèðìèøäè. “Ñÿí ÷þëëöñÿí, äàü-àðàí àäàìûñàí, ôèêðèí îðäàäûð. Äöçöíÿ ãàëñà ÷þë ìÿíè äÿ ÷ÿêèð”. Éàðû ÷èíëè, éàðû êîðåëè ãûç íå÷ÿ àðõàäàí ýÿëÿíèíè ñàäàëàéûð, ñîíäà äàìàðûíäà òöðê ãàíû äà òàïûðäû: - Ñÿí ùàðäà, ìÿí îðäà! Îíó åëèíÿ ãàéòàðìàã ö÷öí Òöëöíöí äöøöíúÿñè éåòìÿéÿí éåðëÿðÿ ÿë àòûðäû. “Ñÿí íÿ áèðèíúèñÿí, íÿ äÿ ñîíóíúó. Éàíäàí-éàáàí÷ûäàí åâëÿíìÿê ñèçèí ÿñêè àäÿòèíèç, ýÿëÿíÿéèíèçäèð. Àçìû ãûçûìûç âàð êÿíäëÿðèíèçäÿ?” 28

- Áóíóí ýÿëÿíÿê îëäóüóíó ùàðäàí áèëèðñÿí? ñîðìóøäó. - ×èíäÿ òöðêöí ùÿð àääûìû èçëÿíèëèð, ùÿð ñþçö äåéèëèð. ßñêè ÷àüëàðäàí áåëÿäèð. ßðýÿíÿêîí ñîéëàìàëàðûíûû áèç äÿ åøèòìèøèê. Òöðê áîéëàðûíûí ÷îõóíäà åðêÿê è÷äÿíäèð, àíà èñÿ - ÷þëäÿí ýÿëèá, ãóðääóð. Áóíà ýþðÿ ÷îõ âàõò åâëÿíìÿéÿ êÿíàðäàí ãûç àðàìûñûíûç. Ìàéàíûç áåëÿ òóòóëóá. Þçöíöçö òàíûéàí êèìè úóìóðñóíóç öñòöìöçÿ. ×èí õàãàíëûüûíûí áàøûíäà òöðêëÿðèí äàéàíäûüû ÷àüëàðäà äà áþéëÿ îëóá. Òöëö Äîí Õèíèí òöðê åëè-ýöíö ùàããûíëà áó ãÿäÿð ÷îõ øåé áèëìÿñèðè îíà îëàí ñåâýèñè èëÿ áàüëàìûø, îíóí ñÿìèìèééÿòèíÿ èíàíìûøäû. Ãûçûí þéðÿäèëäèéèíè, áàøûíà ýÿëÿíëÿðèí ãóðàìà èø îëäóüóíó àüëûíà ñûüûøäûðà áèëìÿçäè. Åëèíÿ-óëóñóíà ãûçûí áó èñòÿéèíè ýþðÿíäÿ êþâðÿëèá áóíó Äîí Õèíèí àíà òÿðÿôäÿí êîðåëÿðäÿí ýÿëäèéèéëÿ áàüëàìûø, îíó éåð öçöíöí ÿí ýþçÿë õàíûìû ñàéìûøäû. Éóðääà ùàìûäàí ãà÷ûá éàëãûçëàøäûüû ùàëäà Äîí Õèíèí îíóí ãîùóìëàðûíà àéàã à÷ìàñûíû, áóðäàí âóðóá îðäàí ÷ûõìàñûíû, ñîðàãëàøà-ñîðàãëàãà îðäàäàêû áöòöí ÷èíëèëÿðëÿ èëèøèê ãóðìàñûíû äà Äîí Õèíèí áàúàðûüûíà éîçóð, éîëóíà áåëÿñèíèí ÷ûõìàñûíà ñåâèíèðäè. Áÿéëÿðèí ñàðàéà òîïëàøäûüû ýåúÿ Äîí Õèíèí óéüóñó ãà÷ìûøäû. Àëà÷ûüûí ãàðøûñûíäàêû îúàüû ñþíìÿéÿ ãîéìóð, êèëèìèí öñòöíäÿ áàðäàø ãóðóá ýåúÿ èëáèçëÿðèíèí, ÷ÿéèðòêÿëÿðèí ñÿñèíÿ áÿíçÿð áèð ÷èâèëòèéëÿ ×èí ìàùíûëàðûíû çöìçöìÿ åäÿðÿê Òöëöéÿ úîðàá òîõóéóðäó. Ýåúÿ éàðûñû îíà îõøàéàí áèð ãûç ãàðàíëûãäàí ÷ûõûá ýÿëäè, þíúÿäÿí äàíûøûëûáìûø êèìè, ñîðóøìàäàí, îúàüûí ãûðàüûíäà îíóíëà éàíàøû îòóðäó. Áàø-áàøà óçóí-óçàäû ïû÷ûëäàøäûëàð. Ýÿëÿí Ãàðà õàíûí ÷àäûðûíäà 29

éåìÿê-è÷ìÿê ïàéëàéàí ãûðíàã47 - ãàðàâàøëàðäàí áèðèéäè. Êþëýÿ êèìè ýÿçèá-äîëàøäûüû ñàðàéäà ùÿð øåéè ýþðöð, áèëèðäè. ×èíäÿêè ãóðàãëûãäàí áàøëàìûø, êàðâàíëàðûí êå÷äèêëÿðè éîëëàðà ãÿäÿð... ×èíäÿí ýÿëèá óçàã Ýöíáàòàí òîðïàãëàðûíà ýåäÿí êàðâàíëàðûí éîëó éåð öçöíöí, ùÿëÿ êè, ÿí óçóí àëûø-âåðèø, òàíûìà, ñîðàãëàøìà éîëóéäó. Äöçäö, Ãóçåéäÿ Áàøãóðä åëèíäÿí êå÷èá Áàòûéà óçàíàí Õÿç éîëó äà âàðäû. Àíúàã î Èïÿê éîëó ãÿäÿð èøëÿê äåéèëäè. Èïÿê éîëóíóí öñòöíäÿêè óëóñëàðûí éàøàìûíäà, äöøöíúÿñèíäÿ ùàíñû äÿðèí èçëÿð áóðàõäûüûíû îëäóüóúà àíëàéûá-äÿéÿðëÿíäèðìÿê ÷ÿòèíäèð. ×öíêè àõûí òÿêúÿ Èïÿê éîëóéëà áèòìèðäè, áèð àðüûø-êàðâàí äàéàíàí éåðäÿí áàøãàñû éöéöðöðäö. Èïÿê éîëóíóí ìàëëàðû ñîí äàéàíàúàãëàðäàí øàõÿëÿíÿí éîëëàðëà éåð öçöíöí ÿí óçàã íþãòÿëÿðèíÿ éàéûëûðäû. Àíúàã áó éîë àëãû-ñàòãû èëÿ áèðëèêäÿ, åéíè çàìàíäà áèð-áèðèíäÿí áó ãÿäÿð óçàãäà éàøàéàí èíñàíëàðûí õÿáÿðëÿøìÿ, áèëýè àëûá-âåðìÿ, ÷åøèäëè ýÿëèøìÿëÿðè éåðèí áó óúóíäàí î óúóíà þòöðìÿ éîëó èäè. Áó éîë ×èíäÿí ÷ûõàíäàí ãîíøó óëóñëàðûí Ïîíò àäëàíäûðäûüû Ãàðà äÿíèçè, Ýöíáàòàí äÿíèç äåéèëÿí Àðàëûã äÿíèçèíè àäëàéàíà ãÿäÿð òöðê åëëÿðèíäÿí êå÷èðäè. Éîëóí ìèíèëëÿð áîéó à÷ûã, ãîðõóñóç ãàëìàñû òöðêëÿðèí õîøýþðöñöíÿ, äöçëöéöíÿ, áöòöí åëëÿðÿ éàðäûì ýþñòÿðìÿê èñòÿéèíÿ áàüëûéäû. Îíëàð áó éîëó Èïÿê éîëóíäàí ÷îõ Òöðêöí éîëó áèëèðäèëÿð. Ýþçëÿðèíèí þíöíäÿí êå÷ÿí áó éîëëàðëà ×èíäÿí Ýöíáàòàíà, Ýöíáàòàíäàí ×èíÿ ùàíñû ãàðìàãëàðûí àòûëäûüûíû îëñóí êè, äöøöíìöðäöëÿð. Éöç èëëÿðäè áèð ÷îõ þëêÿëÿð ×èíäÿí èïÿê àëñàëàð äà îíóí íÿäÿí, íåúÿ éàðàíäûüûíû þéðÿíÿ áèëìèð– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 47 Ãûðíàã – êÿíèç 30

äèëÿð. Èïÿê àëâåðèíÿ ýèðÿíëÿð àðàñûíäà ùÿð çàìàí áó ýèçëèíè þéðÿíìÿê èñòÿéèíäÿ îëàíëàð äà âàðäû. ×èí áóíó áèëèðäè, áèëèá äÿ áàðàìà èøèíè îíëàðäàí þðòöëö ñàõëàéûðäû. Òÿêúÿ òöðêëÿðëÿ áàúàðìûðäû. Îíëàðäàí ýèçëèí ùå÷ íÿ éîõäó. Äè ýÿë, áó éàõûí, ãîðõóëó ãîíøó éàçûëìàìûø áèð ýÿëÿíÿêëÿ ×èíèí áó ýèçëèíèíè, ñèððèíè à÷ìûðäû. Ñàòãûíëûã, áèðèíèí ñþçöíö áàøãàñûíà ÷àòäûðìàã òöðê äöøöíúÿñèíäÿí óçàã áèð èøäè. Áóíóíëà áåëÿ, ×èíèí ãîíøóëàðûéëà è÷-è÷ÿ éàøàìàñûíûí, ùÿð îðäàäà, êÿíääÿ åë÷è ñàõëàìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ áóðäàí Ýöíáàòàíà ýåäÿí áèëýèëÿðè þéðÿíìÿê, ×èíÿ ãîðõó éàðàäà áèëÿúÿê íÿñíÿëÿðè þíëÿìÿê, åëÿúÿ äÿ, þíúÿ òöðê àðàñûíäà, ñîíðà ãîíøó åëëÿðäÿ îðòàéà ÷ûõàí áöòöí éåíè ñàâàø öðöíëÿðèíèí48 ÷åøèäëÿðèíè õàãàíëûüà éåòèðìÿêäè. Áó ýèçëè ÷èí òîðóíóí áèð óúóíóí îíóí åâèíäÿ îëäóüóíà Òöëö èíàíìàçäû. Îúàüûí èøûüûíäà Äîí Õèí èëÿ ñàðàé ãàðàâàøûíûí öçëÿðè ÿéðè èøëÿðäÿí ÷îõ óçàã, ýþé ðóùëàðû ãÿäÿð òÿìèç ýþðöíöðäö. Áó ýþðêÿìëÿ òöðê ÿðëÿðèíè äåéèë, Òàíðûíûí þçöíö äÿ éîëäàí ÷ûõàðìàã îëàðäû. Ãîíàã Äîí Õèíè ãóúàãëàäû, ñîíðà ãàðàíëûüà ãàðûøûá èòäè.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 48 Öðöí – áóðäà ñèëàù, ÿøéà 31

ÒÀÍÐÛ ÄÀÜÛÍÀ ÉÖÐÖØ àí åðòÿ, äàüëàðûí éàé-ãûø àýàïïàã îëàí çèðâÿëÿðè ùÿëÿ èøûãëàíìàìûø Ãàðà õàí ãîíàãëàäûüû áÿéëÿðëÿ áèðýÿ îðäàäàí àéðûëäû. Ñàíêè éåð òÿðïÿíäè. Àòà Ìàüàðàíû éîëóõóá, îðäà ãóðáàí êÿñìÿê ùÿð àäàìûí éåòèøÿ áèëÿúÿéè èø äåéèëäè... Åëèí-ýöíöíëÿ áèðýÿ îëàíäà áó éîë÷óëóüóí ýþçÿëëèéè äàùà äà àðòûð. Àòà Ìàüàðà áèð éàíà, êå÷èëÿí éîëëàð äà ãóòñàëëàøûð. Òöðêöí åë áàø÷ûëàðûíûí, àäëû-ñàíëû áÿéëÿðèí áèð àðàäà îëìàñû áó éîë÷óëóüà õöñóñè áèð ðóù âÿ ýþçÿëëèê âåðèð, êþ÷äÿêèëÿð óçóí ìöääÿò áó ñÿôÿðèí òÿñèðèíäÿí ÷ûõà áèëìèðëÿð. Ñÿôÿðäÿ Ãàðà õàíû õàãàí àèëÿñèíäÿí ãàðäàøû Ýöç õàíëà Îüóç ìöøàèéÿò åäèðäè. Éóðääà ãàëàíëàðûí ìöäàôèÿñè Ýöð õàíëà Îð õàíà òàïøûðûëìûøäû, îíëàð ùÿì äÿ äàøûíìàñû ÷ÿòèí îëàí ìàëëàðû, éàøà äîëóá éîëà ÷ûõìàã èñòÿìÿéÿíëÿðè, ñöðöëÿðè, àüûëûüûí49, éÿíè õÿçèíÿíèí ýåðèäÿ ãàëàíûíû ãîðóéóá éàéëàüà ãàëäûðìàëûéäûëàð. Ýöíäîüàíäàí Ýöíáàòàíà óëóñóí ÷åøèäëè ãîëëàðûíà âÿòÿí îëàí Àëòàéûí, Õàíòåíãðèíèí, Êîüìàí-Ñàéàí äàüëàðûíûí, Àëàòàó èëÿ Êàðàòàóíóí, Òèáåò-Òàíãóò éàéëàëàðûíûí ìöãÿääÿñ ñàéûëìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ, áÿëêÿ,

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 49 Àüûëûã – õÿçèíÿ 32

àëòóí, äàø-ãàø õÿçèíÿñè îëìàëàðûíäàí äàùà ÷îõ, áóðàëàðäà éàëíûç õàãàíëàðûí áèëäèéè áÿëýÿëÿðèí50, éàçûëàðûí, õàëãà ìÿõñóñ îëàí õöñóñè ìèðàñëàðûí ñàõëàíìàñûéëà áàüëûéäû. Ìàüàðàëàðû ùÿð éàç ìèíëÿðëÿ èíñàíû áèð àðàéà ýÿòèðÿí, õàëãû áèðëÿøäèðÿí ñåùèðëè áèð òàïûíàü, áèð èíàíú éåðè, ãóòñàë áèð çèéàðÿòýàù ñàéàðàã ãîðóéàíëàð îíóí ìèëëÿòèí òàëåéèíäÿ îéíàäûüû ðîëó äà óíóòìàìûøäûëàð. Àüûð ýöíöíäÿ ñîéó-óðóüó ãîðóìóø, òöðêöí áåøèéè îëìóøäóëàð. Áóíà ýþðÿ èëèí áó ÷àüûíäà áöòöí áåøèê-öíöðëÿðÿ, òàíûíàí ìàüàðàëàðà ýåäèëèð, ãóðáàíëàð êÿñèëèðäè. Ãàðà õàíûí óëóñóíóí ÿí ÷îõ ñåâäèéè, äÿéèøèëìÿç ãóðáàíëûã éåðè, èíäè ýåäÿúÿêëÿðè Àòà Öíöð äåäèêëÿðè Àòà Ìàüàðàéäû... Àíúàã Ãàðà õàí áàøãà Òöðê äàüëàðûíäàêû ìàüàðàëàðà äà âàðûá ãóðáàíëàð êÿñìèøäè. Ãàðà äàüûí ÿòÿêëÿðèíäÿí þòöá ýöí÷ûõàíà äþíäöëÿð. Áîë ñóëó Òàëàñ ÷àéûíû, Ìóéóíãóìó àäëàéûá, ýöí÷ûõàíà äîýðó öç-öçÿ èêè ñûðà óçàíàí, áàøû áóëóäëàðäàí ñå÷èëìÿéÿí áÿéàç ÷àëìàëû, éàìàúëàðû éàì-éàøûë Àëàòàóíóí àðàñûíäàêû ýåíèø äöçÿíëèéÿ åíäèëÿð. Ýþç èøëÿäèêúÿ óçàíàí áó äöç ùåéâàí-ãàðà áÿñëÿìÿéÿ åøè îëìàéàí, áÿùðÿëè éåðäè, êþ÷ ýåäÿ-ýåäÿ éîðóëìàã ÿâÿçèíÿ äèíúÿëèðäè. Äöçöí ãóçåé éàõàñûéëà Áþéöê Àëàòàóíóí ÿòÿéèéëÿ ýóð ñóëó ×ó àõûá ýåäèð, öç òóòäóãëàðû Ûññûê, éÿíè èñòè ýþëöí ñóëàðûíû ýöíáàòàíûí ñóñóç òîðïàãëàðûíà äàøûéûá àïàðûðäû. ×àé éàõàñû, äàýëàðûí ÿòÿêëÿðè âÿ àøàüû éàìàúëàðû éåðëè òàéôàëàðûí àý àëà÷ûýëû îáàëàðûéëà áÿçÿíìèøäè. ×àé áîéó ãàëõàí ÿñêè êàðâàí-àðýûø éîëó îíëàðû äàð äÿðÿéÿ äàðòûðäû. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 50 Áÿëýÿ – ñÿíÿä, éàçû 33

Àõûí äÿðÿíè, ×óäàí ñàýäàêû-ñîëäàêû éàìàúëàðû äîëäóðäó. Éóõàðû ãàëõäûãúà ÷àé éàòàüû ýåíèøëÿíäè, êþ÷ éàìàúëàðäàí åíèá áöòþâëÿøäè, àøûðûìà ãàëõûá, Èññûê ýþëëÿ öç-öçÿ äàéàíäû. Áó, ýöíëÿðëÿ ýþçëÿíèëÿí, ùÿð èë òÿêðàðëàíñà äà äóéüóñàëëûüû àçàëìàéàí, êþ÷öí è÷èíäÿí ãàñûðüà êèáè êå÷èá ýåäÿí áèð àíäû. Áÿéëÿðëÿ áèðýÿ îëäóüóíà, ñàâàøà, éöðöøÿ éîõ, çèéàðÿòÿ ýåòäèêëÿðèíÿ ýþðÿ, Ãàðà õàí òÿëÿñìèðäè, éîëóí óçàüûíû, àýûðûíû ñå÷ìèøäè. Ýþëöí ãóçåéèéëÿ ýåäÿí ÿñêè åë éîëóíäàí ñàüà äþíöá ýöíåéÿ àäëàäûëàð. Ýöíåé Àëàòàóíóí ÿòÿêëÿðèíäÿ îðäàëàíûá éîë éîðüóíëóüóíó ÷ûõàðòäûëàð; àòëàðûíû ýþëäÿ éóäóëàð, ñîíðà ýþëöí ãàðøû ñàùèëëÿðè áîéó óúàëàí, ÿòÿêëÿðèéëÿ èðÿëèëÿäèêëÿðè äàüëàðûí ÿêèçè îëàí, åëÿúÿ óúà, åëÿúÿ áàøû ãàðëû, çèðâÿëÿðè ýöíäÿ íå÷ÿ êÿðÿ áóëóäëàðà áöðöíöá à÷ûëàí öçáÿöç äàüëàðà òàìàøà åäÿ-åäÿ, éîëëàðûí äàâàì åòäèëÿð. Àòëàðû éîðìàäàí, áÿéÿíäèêëÿðè éåðëÿðäÿ äèíúÿëÿ-äèíúÿëÿ, éîëëàð áîéó éàðûøàðàã, îâ îâëàéûá, ãóø ãóøëàéàðàã, áó ñàâàøñûç éàçûí, áó áèðýÿëèéèí õîøáÿõòëèéèíè úàíà ñèíèðÿðÿê ýåäèðäèëÿð. Àðàäà äöøÿðýÿ ñàëûá áöòöí ýåúÿíè äèíúÿëÿíäÿ, îðäàíûí òîíãàëëàðûíûí óúó-áóúàüû ýþðöíìöðäö. Ùåéâàíëàð éåìëÿíèð, àòëàð àðïàëàíûð, òîíãàë áàøûíäà éûüíàãëàð äàí öçöíÿ êèìè óçàíûð, ãûìûç, áóõñóì, áîçà51 áóëàã êèìè àõûð, àé èøûüûíäà ÷îúóãëàð ýèçëÿíïà÷, úÿíýèëè-ìÿíýèëè52 îéíàéûðäûëàð. Ãîéóí ìÿëÿðòèñè, úàìûø îõðàíòûñû, êå÷è áÿéèðòèñè, äÿâÿ ùþêêöðòöñö, àò êèøíÿðòèñè áèð-áèðèíÿ ãàðûøûðäû. Àììà îðäà-áóðäà ñàçëàð-ãîïóçëàð äèíÿíäÿ, àíëàøûëìàç áèð þéðÿíúÿ èëÿ áöòöí ñÿñëÿð êÿñèëèðäè. Áàõàëûì, íÿ ñþéëÿéèðäè îúàãëàð áàøûíäà ÷àëûá-îõóéàíëàð? – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 51 Áóõñóì, áîçà – è÷êè, àðàã 52 Úÿíýëè-ìÿíýëè – óøàã îéóíó 34

Áèð îúàãäà òîïëàøàíëàð ñàâàø ÿðëÿðèéäè: Êàëõäû êûçûë áàéðàê, Ýöëäö êàðà òîïðàê, Ó÷äó îõëà ìûçðàê Ñÿíè àíûá ñàâàøäûì. Áèð éûüíàã àéðûëûãäàí äàíûøûðäû: Íå÷èí îíëà áóëóøäóì, Ãóúàãëàøûá êàâóøòóì Òöçöíëöýèí êàéûøòûì Ïîçäó ìÿíèì éàéûìû. Ýèçëè òóòäóì ñåâýèéè, Éàíäû áàüðûì êàâðóëäó. Áàüëû òóòäóì ýþçöìö, Ýþç éàøëàðûì ñîâðóëäó. Áèð îúàã þéöä ñà÷ûðäû: ßëäÿ ãûëûíú âàðñà, Úàíàëàí äà éåìèíäè, Êèøè ãàðà òîðïàüà ýèðñÿ, ìàëû êèìèíäè? Ýåúÿëÿð áåëÿúÿ ìàéûìàã, éàìàøìàã53 áèëìÿäÿí äàí éåðèíÿ ýÿëèðäè. Ñîíðà éåíÿ êþ÷ ÷àòûëûðäû. Áÿéëÿð àòëàíûð, ÿðëÿð áÿðýÿëÿíèð54, äàìàð áÿðêèëÿíèð, ýþç÷öëÿð þíäÿ éîëëàíûð, ñóëàð äàüäàí òþêöëöøöð, ãàíàä ýÿðèá äèíëÿéÿí ãóøëàð ýþéäÿ ñàéðàøûð55. Åë îðäàäàí ãîïóð... – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 53 Ìàéûìàã, éàìàøìàã – äèíúÿëìÿê, àðà âåðìÿê 54 Áÿðýÿëÿíèð – ãóðøàíûð 55 Ñàéðàøäû – ãàíàä ÷àëà-÷àëà îõóìàã 35

Äàüëàðûí Ûññûê ýþëÿ åíÿí ÿòÿêëÿðè ìèëéîí ÿëëÿ áîéàíìûøäû. Ýþë áîéó äàùà èêè ýöí ýåòäèëÿð. Áåëÿúÿ Øîðáóëàü, Àü÷àé, Ãûçûëòöê, Àüòåðåê, Ãàðàòàëà, Ãûçûëñó, Ñöäëöáóëàê, Äàø ãóéó, Àüñó àðõàäà ãàëäû. Êþïöêëö ñóëàðû äàü áàøûíäàí àüàðûøàðàã ýþëÿ òÿëÿñÿí èêè ÷àéûí àðàñûíäà, ýþë éàõàñûíûí åíëè áèð éåðèíäÿ, Ãàðà õàíûí áÿéÿíäèéè Äàøáóëàã äåéèëÿí áèð ìÿíçÿðÿëè éåðäÿ äöøÿðýÿëÿðäÿíäèëÿð. Áèð íå÷ÿ êÿðÿ áóðäà éóðäëàíìûø, ñöðöëÿðèíè éàìàúëàðà ñÿðäèðÿðÿê äèíúÿëìèøäè. Èëõûëàðûíû ýþëöí ñóëàðûíà ãîâàëàòäûðàð, òÿìèçëÿíìèø àòëàðûíûí ýöí àëòûíäà èøûì-èøûì èøûëäàìàñûíû ýþðÿíäÿ áèð êþíëö ìèí îëàðäû. Èíäè äöøÿðýÿäÿ àéðû áèð ùàâà âàðäû. Õàãàíûí àëòóíáàøëû ÷àäûðûíûí ñàüûíäà-ñîëóíäà åë áÿéëÿðè þç ÷àäûðëàðûíû ãóðóá, þç òóüëàðûíû äèêÿëòìèøäèëÿð. Áàéðàãëàð ãàðûøìûøäû äàüëàðûí ÷è÷ÿê äÿíèçëÿðèíÿ. Ýþëöí ñàùèëëÿðè èíäèéÿäÿê áåëÿ øÿíëèê ýþðìÿìèøäè. Éåðëè ãàøãàð, ãûðüûç, óéüóð áÿéëÿðè áàøëàðûíûí èýèäëÿðè èëÿ àäëû ãîíàãëàðû àüûðëàìàã ö÷öí ñöðö-ñöðö ãîéóí, àò, äÿâÿ ýÿòèðèð, Ãàðà õàí áàøäà, äîüìà óëóñëàðûí áÿéëÿðèíè áèð éåðäÿ ýþðöíúÿ öðÿêëÿðè äàüà äþíóð, îíëàðû ãîíàãëàìàã àäûíà þç éóðäëàðûíûí äà ýöúöíö ýþñòÿðèð, ÷îõëàðûíûí éàëíûç àäëàðûíû åøèòäèêëÿðè ãàí ãàðäàøëàðûéëà ýþðöøöá-áóëóøäóãëàðûíà ýþðÿ éàðàäàíëàðûíà àëãûøëàð ñþéëÿéèðäèëÿð. Àõøàìëàð Ãàðà õàíûí ÷àäûðûíà éûüûøñàëàð äà ýöí áîéó ùÿðÿ þç òàéôàñûíûí, óðóüóíóí56 àðàñûíäà, èêè áèð, ö÷ áèð ÿéëÿíèðäèëÿð. Îüóç éàøûäëàðûéëà áèðýÿ ýÿíúëèêëÿðèíèí ÿí ýþçÿë ýöíëÿðèíè éàøàéûðäûëàð. Àòëàðûíû ýþë éàõàñûíäà þòöøäöðöð, ãûëûíú, ãàðüó, îõ àòìàã, ãóðøàã òóòìàã éàðûøëàðû àðà âåðìèðäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 56 Óðóü-òóðóü – íÿñèë, òàéôà, êþê 36

Áó ýöí îâà àòëàíìûøäûëàð. Ãûðõ èýèä áàøûíäà Îüóç þíúÿ àðäûú êîëëóãëàðûíäàí, ñîíðà ñåéðÿê ïàëûä, ãàéûí, øàì ìåøÿëÿðèíäÿí äèêÿëèá, éàëû àøäû. Ãàðëû äàü çèðâÿëÿðèíèí ýþðêÿìèíÿ ÷ûõäûëàð. Ýþçÿëëèéè èëÿ áàõàíû ìàò ãîéàí éåðëÿðäè. Éàðû-éîëäàøû îâ äàëûíúà àò ãîâäó. Îüóç äà úöéöð ñöðöñöíöí àðäûíúà ãîøàðêÿí ýþçö ñöðöíöí ïóñãóñóíäà äóðìóø, îõ àòûá âóðìàñà úöéöðÿ îíäàí òåç éåòÿúÿê ãóðäó ýþðäö, àò ñàëûá ãîâäó, ãàéàéà ÷ûõûá îõëàäû. Þçö éåòìÿìèø éîëäàøëàðû éåòäè. Ãóðäóí äÿðèñèíè áîüàçûíäàí ÷ûõàðòäûëàð. Îâ àõøàìàäÿê óçàíñà äà Îüóçóí ãàðøûñûíà áàøãà ùåéâàí ÷ûõìàäû. Ùÿðÿ þç îâóíó òÿðêèíÿ àëäû, äöøÿðýÿéÿ äþíäöëÿð. Úöéöð, ìàðàë, ãóø, îâ áöòöíëöêëÿ õàãàíëûã ÷àäûðûíûí ãàðøûñûíà ãîéóëäó. Ãàðà õàíëà Ýöç õàí ãàëõäûëàð: - Áàõàëûì, Îüóçóí îâó íÿ îëìóø? Úöéöðëÿðèí, ìàðàëëàðûí, ãóøëàðûí éàíûíäà ãóðä äÿðèñèíè ýþðÿíäÿ Ãàðà õàí ãàðàëäû: - Áîç ãóðäóí ðóùó áèçè òóòàð, îüóë, - äåäè, - îíà ÿë ãàëäûðìà! Îüóç ïîçóëìàäû: - Îðìàíëàð áîç ãóðòëà äîëóäóð, áàáà! - äåäè, Óëóñóìóçó ãóðòàðûá, áèëèðÿì. Ãóðäáàøëû áàéðàãëàðûìûç äöíéà áîéó äàëüàëàíäû. Ãóòñàëäûð, åëèí ñåâèìëèñèäèð, ñþçöì éîõ. Äè ýÿë, úöéöðëÿðèí òÿíèíè èìñèëÿéÿí57, ãîéóí äàëûíúà éöéöðÿí ùÿð ãóðä ìöãÿääÿñ ñàéûëìàç. Àðòûá ñöðöëÿðèìèçÿ, èëõûëàðûìûçà ñàëäûðûðëàð. Âóðóëìàñà åëäÿ ìàë ãàëìàç. Õàãàí îüëóíóí ÷ÿêèëìÿäèéèíè ýþðöá öñòöíÿ ýåòìÿäè, éàâàøúà äåäè: – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 57 Èìñèëÿéÿí – èéëÿéÿí 37

- Î äà ïàéûíû-öðöøöíö àïàðûð. Ñöðöíöí áèð ãîéóíó áàøûíûí ñàäàüàñû îëñóí îíóí! Äîéàúàã, ýåäÿúÿê. “Ãóðä ãîíøóñóíó éåìÿç”, äåéèáëÿð. Åë ýåäÿð, òþðÿ ýåòìÿç... Îüóç ãàéüûëàíäû: - Àüçûíà ñàüëûã, áàáà! Ñÿíèí ùÿð ñþçöí ìÿíÿ éàðëûêäûð58! Àíúàã ãóðäóí ãóòñàëëûüû ÿñêè ÷àüëàðäà ãàëìûø. Áóíó îçàíëàð áåëÿ ñþéëÿð: Ýåúÿ äóðóá éöðöéöðäöì, Ãàðà, ãûçûë áþðö ýþðäöì. Ãàëûí éàéûì êóðà ãóðäóì Ìÿíè ýþðöá éàëû àøäû. Äÿäÿëÿðèìèç äÿ ãóðäó ýþðÿíäÿ ñàäàõäàí59 îõ àëûá, éàéû ÷ÿêìèøäèëÿð. Âóðìà äåäèí, âóðìàðàì! Àíúàã áöòöí éàðàäûëìûøëàð áèð-áèðèíèí éåìèäèð. Ãàðà õàí ãóðäóí þëäöðöëìÿñèíèí îíà áÿäáÿõòëèê ýÿòèðÿúÿéèíè äóéäó. Îüëó åëèí õèëàñêàðûíà, öìèä éåðèíÿ ÿë ãàëäûðìûøäû... È÷è éàíäû, àììà éîëäàøëàðûíûí éàíûíäà îíà ãûéìàäû: - Âóðìóñàí, áàéðàüûìûçà òàõûëàð! Àíúàã óíóòìà, èíàíúûíû òóòìàñàí, åë ñÿíè òóòìàç! Ñîíðà äàíûøûüûí áèòäèéèíè áèëäèðÿí áèð îâãàòëà: - Äèíúÿëèí, åðòÿäÿí ãàëõìàëûéûã, - äåäè. Öçÿ âóðìàäû, àíúàã è÷èíäÿ îüëóíà ãûçäû. Åëèí èíàíúûíà ãàðøû ýåòìÿê òþðÿ éàñàüûéäû60. Ãàðà õàíûí ñþçöíö åøèòìÿñÿ, áàáàñûíà, àíàñûíà ñàéãûñûçëûã åòñÿ íÿ âàðäû êè? – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 58 Éàðëûê – ÿìð 59 Ñàäàõ – îõ ãàáû, îõëóã 60 Òþðÿ éàñàüû – ãàíóíëà ãàäàüàí 38

Ýöç õàíëà õàãàíëûã ÷àäûðûíûí ãàðøûñûíà ãàéûòäûëàð. Îüëóíà ãûçäûüûíû ãàðäàøûíäàí ýèçëÿòìÿäè: - Ýöíöìöç ñàâàøäà êå÷òè. Þâëàäëàðûìûçûí èøè îõ àòìàã, ãûëûíú ÷àëìàã îëäóüóíäàí òþðÿëÿðèìèçè óíóòäóëàð. - Àíëàòäûí éàíëûø éàïäûüûíû! - Áàøû éöéÿí ýþðìÿìèø êþùëÿíÿ áÿíçÿéèð... Éàíàøàðñàí äàëûíû ÷åâèðÿð. Áèð àç äà äèðÿøñÿí íàëûíû àëíûíûí îðòàñûíà éàïûøäûðàð. Áîüàçû þðêÿí àòûá, áîüóá àñòààñòà þéðÿäÿúÿêñÿí. - Àíàñû áàúàðàð áó èøè! - Éîõ, î éàøû äåéèë. Àíà ãóúàüûíäàí ÷îõäàí ñûéðûëäû. Àõòàðûá áàøãà áèð éîë òàïìàëûéûã. Ñóñäó, ñîíðà íÿ äöøöíäöñÿ, ãàðäàøûíûí ÿëèíäÿí òóòóá ÿëàâÿ åëÿäè: - Ýÿëÿíÿêëÿðäÿí ãîïà áèëìÿðèê. Öðÿéèìäÿ áèð äèëÿéèì âàð. Ñÿíäÿí àñûëûäûð. Õàãàí äà îëñàì, ãàðäàøûì äà îëñàí ãàïûíà ýÿëìÿëèéÿì. Îüóë äà ñÿíèíäèð, ãûç äà. Áàíóíó âåð Îüóçà, àäàõëàéàã, áèð àç äà éàâóãëàøàã, òîéëàðûíû åäÿê, áàøû ãàðûøñûí. Îíóí èïèíè Áàíó éûüàð. Ãûçûíû èíàíúëû, èíàäúûë áþéöòäöí, áèëèðÿì. Ýöç õàí ñþçöí áåëÿ äþíÿúÿéèíè ýþçëÿìèðäè. Þíúÿ ÷àøäû, öçÿ âóðìàñà äà, áþéöê ãàðäàøûíûí îíóí ãûçûíà åë÷è äöøìÿñèíÿ ñåâèíäè. Îíñóç äà êèì åë÷è äöøñÿ, Áàíóíó áþéöê ãàðäàøû âåðÿúÿêäè. Àèëÿëÿðèíèí áàøäàí ýÿëÿí àäÿòè, ýÿëÿíÿéè áåëÿéäè. Áþéöê ãàðäàø îëàí éåðäÿ êè÷èêëÿð þç ãûçëàðûíûí åë÷èëÿðèíÿ “ùÿ, éîõ” äåéÿ áèëìÿçäèëÿð. ßìèñè Îüóçó áÿéÿíèðäè. Îüóçóí áàøãà éàøûäëàðûíà áÿíçÿìÿäèéèíè î äà ùèññ åëÿìèøäè; ýöíäÿ áèð àðïà áþéöéöð, åëäÿ-îáàäà àüûëäà, úÿñàðÿòäÿ, èýèäëèêäÿ òàéû-áÿðàáÿðè îëìàéàí àëï ÿðÿíäèð. Ãîëóíóí ýöúöíÿ ýþðÿ ãàðøûñûíà êå÷ÿí òàïûëìàç. ßí éàõøû óñòàäëàðäàí, àëèìëÿðäÿí 39

äÿðñ àëûá. Öçöíäÿêè äàí èøûüûíà áÿíçÿð òÿìèçëèê îíó äà ãàíàäëàíäûðûð. Áþéöê ãàðäàøûíûí éåðèíè Îüóç êèìè éåòêèí áèð âàðèñèí òóòàúàüûíà ñåâèíèð, àéàüûíûí äöøÿðëè îëàúàüûíû áèëèðäè. Áàíó äà “éîõ” äåìÿéÿúÿêäè. Áèð èë þíúÿ ãàðøûëàðûíà ÷ûõàí áèð Òàíãóò áàõûúûñûíûí ñþçëÿðèíè èíäèéÿäÿê óíóòìàìûøäû. Áàõûúû äåìèøäè: - Åâèíèçÿ ýöí äöøöá, áèð ñàâ÷û, éàëàâàú61 äîüóëóá, äóéìàìûñûíûç. Áàéðàüûíûçû ýþéëÿðÿ ÷ÿêÿúÿê, áàøûíûçû óúàëäàúàã. Ýöç õàíûí äàëàüû ñàíúìûøäû. Ùàíñû áàõûúûäàí, úàäó÷óäàí ñîðäóñà, áó ñþçëÿðè äåäèëÿð. Ýèçëèúÿ ýþç ãîéóá, äîüðóäàí-äîüðóéà ãàðäàøû îüëóíóí áàøãàëàðûíà áÿíçÿìÿäèéèíè, éàøûíà óéüóí ýÿëìéÿí äÿðÿúÿäÿ àüûëëû, òÿäáèðëè, éîë-èç áèëÿí îëäóüóíó, ñþçöéëÿ äèíëÿéÿíëÿðè îâñóíëàäûüûíû ýþðìöøäö. Ñå÷èëìèøëèéèíÿ øöáùÿñè ãàëìàìûøäû. Áàõûúû äåéÿíëÿðÿ éàëíûç î óéüóíäó. Éàðàäàíëàðûí ñàâ÷ûëûüû éàëíûç îíà éàðàøûðäû. Öðÿéè éåðèíÿ ýÿëìèøäè. Áàíóéà îíäàí ýþçÿë àäàõëû ùàðäàí òàïûëàúàãäû? - Åëèìèçèí äÿ, åâèìèçèí äÿ áþéöéö, àüàáÿéèìèç ñÿíñÿí, - äåäè. - Áàíó ãàðàâàøû îëñóí Îüóçóí. Áÿëÿêäÿí áèð ÷àäûðäà éàòûá, áèð äÿâÿíèí áåëèíäÿ éöéöðöøöáëÿð. ×îúóãëóãëàðû áèð êå÷èá. Ãàðà õàí ýöëäö: - Áó, àëûí éàçûñûäûð! Èêèñè äÿ áèçèìäèð. Îðäà äöøÿðýÿëÿíÿíäÿ, ýåúÿëÿð, åëÿ áèë, óëäóçëàðû ñàëõûì-ñàëõûì ãîïàðûá éåðÿ ñÿïÿëÿéèðäèëÿð. Îúàãëàð èøûã-èøûüà, îõóéàíëàð ñÿñ-ñÿñÿ... Ùÿð áîéóí þç ÷àëüûñû, þç íÿüìÿñè âàðäû. Áó ñÿñëÿðëÿ ùàíñû îáàíûí ùàðà äöøäöéöíö ñåçìÿê îëàðäû. Ãóðä óëàðòûñûíäàí àò – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 61 Éàëàâàú – ïåéüÿmáÿð, Àëëàùûí åë÷èñè 40

êèøíÿìÿñèíÿ, ýþé ýóðóëòóñóíàäÿê éåð öçöíöí áöòöí ñÿñëÿðè ãàéíàéûá-ãàðûøûá êþ÷öí áþéöê ùàéãûðòûñûíà ÷åâðèëìèøäè. Ýþçöíö éóìóá äèíëÿñÿí, áó îõóìàëàðäà óëäóçëàðûí ñåâýè ïû÷ûëòûñûíû, èøûüûí àéäûíëûã äèëèíè, óçàã ìèíèëëèêëÿðèí à÷àð ýèçëèíëÿðèíè äóéàðäûí. Ãóçåéäÿí ýÿëÿíëÿðèí àíà ìàðàëòÿê áîüàçäà ãàéíàòäûüû ìÿëÿðòèéÿ Àëòàé ãàðòàëëàðûíûí ãûé ñÿñè, ÷þëëÿðèí ñîíñóç àúûéëà äîëó ãàò-ãàò èíèëòèñè, ýöíåéëèëÿðèí ÷ûíãûëëûãëà ÷àïàí àò àéàãëàðûíû àíäûðàí ñàç úèíýèëòèñè ãàðûøûðäû. Ñèìëè ãîïóçëàð öðÿéÿ êþêëÿíèðñÿ, àüûç ãîïóçó êèìñÿñèç éàéëàëàðûí îòóíó-÷è÷ÿéèíè äèëëÿíäèðÿí åðêÿí äàí éåëëÿðèíÿ êþêëÿíèð. Ùàíñû îúàãäàíñà ãóðä óëàéûøûíà áÿíçÿð áèð ñÿñ éöêñÿëèðäè: Èñòÿéèí ãîéóí îëñóí, Áîüàçëà òîéóí îëñóí, Áîç áþðö, ùó! Ãàðûíäàøûì, ùó! Èíàãûì, ùó! ×àüûð ìÿíè éåð öçöíöí ñîíóíà. Ãûëûíúûì, ãàðüûì, Ãàíàäûì, éàðàüûì, Àü àòûì, ùó! Ãûð àòûì, ùó! Àïàð ìÿíè éåð öçöíöí ñîíóíà. Àëòûí éàéûìäàí ó÷àí, Ãàðà äÿìèðäÿí êå÷ÿí, Þòêöí îêóì, ùó! Éåòêèí îêóì, ùó! Ó÷óð ìÿíè éåð öçöíöí ñîíóíà! 41

Áàøãà áèð ñÿñ éàøàì ñåâýèñèéëÿ äîëó òîõ âÿ þòêÿìäè: Àòûìû äàüà âóðäóì, Äàü ìÿíÿ êå÷èä âåðäè. Àòûìû ÷àéà ñöðäöì ×àé ìÿíÿ è÷ÿò âåðäè. Àòûìû éóðäà ñöðäöì, Ñÿí äÿ âåð ïàéûìû, ãûç! Ýþëöí ãûðàüûíäàêû áèð îúàãäà îçàí áèòìÿç áèð ñåâýèéëÿ éàðàíûøäàí òöðêöí àðõàñû, òàïûíàüû îëìóø äàüëàðû ñîéëàéûðäû: Áÿéëÿð ãîíàã ýÿëäè ñÿíÿ Þéöí, äàüëàð! Þéöí, äàüëàð! Îçàí ÿëÿ ãîïóç àëñûí, Êÿñèëìÿñèí òîéóí, äàüëàð! Àò îéàòñûí éîëëàðûíû, Éàç äîíàòñûí ÷þëëÿðèíè Áóí62 ïîçìàñûí åëëÿðèíè Ýöëñöí îáàí, êþéöí, äàüëàð! Îðäà ýÿäèêëÿð ãàðäàäû, Áóðäà áàü÷àëàð áàðäàäû, Ñîðñàëàð, úÿííÿò ùàðäàäû? Äåéèí: äàüëàð! Äåéèí: äàüëàð! Ýåúÿ áÿéëÿð à÷ûã ùàâàäà, ýþëöí ãûðàüûíäà õàëûõàë÷àíûí öñòöíäÿ éåéèá-è÷èá øÿíëÿíäèëÿð. Ýþéäÿ àé àé– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 62 Áóí – äÿðä, ãÿì, êÿäÿð 42

ëàíìûøäû. Ýþç þíöíäÿ ñîíó ýþðöíìÿéÿí áèð ýöìöø äÿíèçè äàëüàëàíûðäû. Åðòÿäÿí éîëà ÷ûõàúàãëàðûíû áèëÿí éåíèéåòìÿëÿð èëèí áó ÷àüûíäà ýåúÿëÿð äÿ èñòè îëàí ñóäàí äîéìàéûáúàñûíà àòëàðûíû ýþëÿ âóðìóøäóëàð. Ýþëäÿí ÷ûõàíû ñóäàí äîüóëóðäó åëÿ áèë. ...Éåíÿ íå÷ÿ ýöí éîë ýåòäèëÿð. Áó, ÷àüëàð áîéó ýþðäöêëÿðè êþ÷ëÿðäÿí äåéèëäè, ñàâàøñûç, èòêèñèç éàçûí äèíúëèéèíäÿí äîüàí áèð õîøáÿõòëèêäè. Áèð äÿ éàøàíà áèëÿðìè áåëÿ áèð éîë÷óëóã? Êèì áèëèð? ×àë-÷àüûðû, îâó, éàðûøû, éöðöøöéëÿ áèð êèøèíèí îí èëäÿí áèð ýþðÿ áèëÿúÿéè, éà äà ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéè áÿíçÿðñèç ýöíëÿðäè. Òöðêöí óëó òàïûíàüûíà ýåäÿí áþéöê åëàò Àëà áåëäÿí àøàíäà, áèð àíäà ùàìûíû ùåéðÿò áöðöäö. Îíëàð òÿáèÿòèí ñþçÿýÿëìÿéÿí, òÿñâèðè ìöìêöí îëìàéàí áèð ìþúöçÿñèéëÿ öç-öçÿéäèëÿð. Èíäèéÿäÿê ÿòÿêëÿðèíäÿí êå÷èá-ýÿëäèêäÿðè, ùÿð áèðèíðèí þç ýþçÿëëèéè îëàí ãîñãîúàìàí äàüëàðûí ÿí ýþçÿëè, ÿí óúàñû îëàí Òàíðû äàüû íÿùÿíý áèð îõ óúó êèìè áóëóäëàðû äåøèá ýþéÿ ñàíúûëìûøäû. Êþ÷ Ñàðûúàã éàõàñûéëà åíèá Òàíðûíûí øûðûì-øûðûì éàìàúëàðûéëà öçö éóõàðû äèêÿëäè. Éîë îíëàðû äàüûí äöíéà éàðàíàíäàí áÿðè ãàðû-áóçó ÿñêèëìÿìèø çèðâÿëÿðèíÿ äîüðó äèêÿëäèðäè, àíúàã ãÿôèëäÿí êå÷èëìÿç ãàéàëàðà äèðÿíäèëÿð. Ãàðà õàí èëê äÿôÿ ýÿëÿí âÿ áó éåðëÿðè áèëìÿéÿíëÿðÿ àíëàòäû: - Ãàéàëàð éîë âåðÿúÿê, ãîðõìàéûí. Áó ÷àé ùàðäàí ýÿëèð áÿñ? Ñóéó òóòóá èðÿëèëÿäèëÿð. Áóíäàí áåëÿ ÿë è÷è êèìè äöìäöç ÷àé éàòàüû þçö éîëäó. Ãàéàëàðûí àðàñûíäàí, äÿðèíëèêäÿí àõûá ýÿëÿí ñó ÷ûíãûëëûãäà éàéûëûá êå÷èäÿ äþíìöøäö. Ãàéàëàð áàø öñòöíäÿ ÷ÿìáÿðëÿíèá áèòèøìèøäè. Àíúàã ùàðäàíñà èøûã ñöçöëöð, àò äûðíàãëàðûíäàí 43

ãàëõàí ñó äàìëàëàðû áó èøûãäà éàëàá-éàëàá63 éàíûð, ÷ûíãûëëûã äàø-ãàø àüóëóüóíà îõøàéûðäû. Ìèíëÿðëÿ àò àéàüûíäàí ãîïàí ñÿñ êèìñÿíèí åøèòìÿäèéè, àäàìûí è÷èíÿ èøëÿéÿí áèð ÷àëüûéäû. Êå÷èä þíúÿ äàðàëäû, àçúà êå÷ìèø ýåíèøëÿíèá èøûãëàíäû, ñîíðà äà ãàðøûëàðûíäà áèð óúó äàüëàðûí ãàðëû áàøûíà äèðÿíÿí, ùÿð éàíäàí êå÷èëìÿç ãàéàëàðëà, äàü äöçöìëÿðèéëÿ ãîðóíàí, ýþðöíöð, áó êîüóøäàí áàøãà éîëó îëìàéàí áèð ýåíèøëèê, ìåøÿëè éàìàúëàðû, èðìàãëû äÿðÿëÿðè, àòà áîé âåðìÿéÿí ÷ÿìÿíëÿðèéëÿ äöçÿäöç áèð ó÷ìàã éåðèíè, úÿííÿòè àíäûðàí áèð âàäè, î âàõòëàð äåéèëÿí êèìè ñûçðà64 à÷ûëäû. Ãàðà õàí àòûíûí áåëèíäÿ äèêÿëäè: - Îõãàé! Ýþçÿë ßðêîí, éåíÿ ýþðöøäöê, - äåéèá àòûíûí áàøûíû áóðàõäû. Áÿëÿä÷èëÿðèí, ýþç÷öëÿðèí þíäÿ ýåòìÿñè êèìè òöðê îðäó òþðÿñè, êþ÷öí ïîçóëìàç äöçöëöøö óíóäóëìóøäó. Ýþðöíöð, îðäó áàø÷ûëàðû, ÿðëÿð áóíà þéðÿíúÿëèéäèëÿð. Àðàëàíûá éîë âåðäèëÿð îíà. Õàãàí äþëÿê àòûíû ñÿéðèäèá þíÿ êå÷äè âÿ òàíûø éîëëà èðÿëèéÿ äîüðó ÷àïäû. Äÿðÿíèí îðòàñûíäà Éåääèáóëàüûí éàí-éàíà ãàéíàäûüû éåðäÿ ÿëè ãàëõäû: - Áóðäà éóðäëàíàúàéûã, áÿéëÿð! ßðëÿð ãîíñóí ßðêîíà. Òöðê äàüëàðûíûí ùÿð áèðèíèí áèð ÿðêè, ßðêîíó âàð; áó äÿðÿ éàëíûç áèçèì öçöìöçÿ à÷ûãäûð. Êþ÷ áóðäà äèíúÿëÿúÿê. Åë áÿéëÿðèñÿ Àòà öíöðÿ ýåäÿúÿê... Åðòÿñè ýöí îðäàäàí àéðûëàí óëóñ áàø÷ûëàðûíûí àòëàðû ñöä êèìè äàüûí äþøöíäÿí ñöçöëÿí áàëàúà ÷àéû òóòóá ýåòäèëÿð. Ñóëàðûí ÿðèìÿç áóç ëàéëàðûíûí àëòûíäàí ãàéíàäûüû éåðäÿí ýöíåéÿ äþíöá éåíÿ ãàéàëàð àðàñûéëà áóðóëà-áó– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 63 Éàëàá-éàëàá – ïàð-ïàð 64 Ñûçðà – âàäè 44

ðóëà èðÿëèëÿäèëÿð. Áèð ýöí þíúÿ êå÷äèêëÿðè êîüóøà áÿíçÿð, àíúàã áèð àòëûíûí éåðëÿøÿ áèëÿúÿéè îéóüóí þíöíäÿ àòäàí åíäèëÿð. Úèëîâëàðû àðõàäàí ýÿëÿí àòàáàõàíëàðà âåðäèëÿð. Äÿôÿëÿðëÿ ýÿëäèéè éåðäÿ Ãàðà õàí éåíÿ èëê ýÿëèøèíäÿêèòÿê äóéüóëóéäó. Öðÿéè êþêñöíÿ ñûüìûðäû. Áóðàíû ýþðìÿéÿí ãîíàãëàðñà ÷àøãûíëûã è÷èíäÿéäèëÿð. Èíäè îíëàð åëèí ìöãÿääÿñ çèéàðÿòýàùûíà ýèðÿúÿêäèëÿð. Ùÿð áèðèíèí ÷îúóãëóãäàí åøèäèá-äóéäóüó Àòà ìàüàðà - óëóñóí áåøèéè áóðàéìûø. Áó éåðèí ñîíàäÿê à÷ûëìàéàí ýèçëèíëÿðè, ñèðëÿðè ùÿð áèð òöðê êèøèñèíèí öðÿéèíäÿ éàøàéûð, îíóíëà áèðýÿ éåð öçöíöí äþðä éàíûíà éàéûëûð... Áóðà áàøëàíüûúäûð, ñîí äà îëà áèëÿð. Ãàðà õàí: - Áîç áþðö65 áèçè áó öíöðäÿ áÿñëÿìÿéèá, éîõ! Àòà öíöð äåéÿíäÿ áöòöí áó ÷àé áîéó ñûçðàíû, êå÷èäèí öñòöíäÿ, äöíÿíäÿí áÿðè ýþðäöêëÿðèìèçè äöøöíöáëÿð. Áîç áþðö àëòûíäàí êå÷äèéèìèç ãàéàëàðäàí éîë à÷ûá. Áàõûí! Áó ýåíèø ñûçðàäà íå÷ÿ ìèí êèøè éàøàéà áèëÿð? Áóðäà ñîðàãñûç, ãîðõóñóç, êèìñÿéÿ äóéäóðìàäàí éöç èë äÿ êå÷èíìÿê îëàð. Áóðà íÿ ãÿäÿð áþéöê îëñà äà áèð åâ êèìè ãàïàëûäèð. Òàíðûëàðûí åâèäèð, òàíðûñåâÿðëÿðèí áåøèéè, òöðê óëóñóíóí éàðàäàíëàðëà ýþðöø éåðèäèð áóðà!.. Áÿéëÿðèí ÿëëÿðè ãàëõäû. Ãóðä óëàðòûñûíà áÿíçÿð áèð ñÿñ ãàéàëàðäà äàëüàëàíûá ÷îõ-÷îõ óçàãëàðà éàéûëäû. Ñÿñÿ þíäÿ Ãàì Àòà, àðäûíúà îðòà éàøëû ãàìëàð ìàüàðàäàí ÷ûõûá ãîíàãëàðûí þíöíäÿ áàüûð áàñäûëàð. Àòà ìàüàðàäà ÷îõäàí áÿðè áóíúà àäëû-ñàíëû ãîíàã îëìàìûøäû. Þíäÿ ýåäÿí ãàìëàðûí àðäûíúà ýåíèø áèð äàø îòàüà ýèðäèëÿð. Éàí-éþðÿ, àëò-öñò äèâàðëàð ÿëëÿ éîíóëìóø òÿêè ñûüàëëûéäû. Ýèðèøäÿí àõàí èøûãäà ìàüàðàíûí àëà÷ûã – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 65 Áîç áþðö – áîç ãóðä 45

áàíû êèìè éóìðó ãöááÿñè àéûäûí ýþðöíöðäö. Ñîë ÿëäÿ äàìúû áóëàüûí ñóéó äàøäà áàëàúà ýþëìÿ÷ÿ éàðàòìûøäû. Ñó åëÿ ãàéàíûí àëòûíäàúà ñöçöëöá èòèðäè. Ùàðà áàõûðäûíñà ãóðä, ìàðàë, òÿêÿ óéóãëàðû66 äöçöëìöøäö. Áóðäà, éåðèíäÿúÿ öíöðöí þç äàøëàðûíäàí éîíóëìóøëàðû äà âàðäû. Óéóãëàðûí áèð íå÷ÿñè åëÿúÿ è÷è ìàìûðëà äîëäóðóëìóø äÿðèëÿðäè. Áÿéëÿð îòàüû äîëàíäûãúà áàüûð áàñûá, ãöòñàë áöòëÿðÿ àëãûø ñþéëÿéèð, äóà åäèðäèëÿð. Áèðèíúè îòàüû äîëàøàíäàí ñîíðà éóõàðû áàøäàêû éàðûãäàí èêèíúè îòàüà êå÷äèëÿð. Ìàüàðàíûí äÿðèíëèéèíäÿ ãîíàãëàðûí äàíûøûãëàðû äà ãóðä óëàðòûñûíà áÿíçÿéèðäó. Ýþðäöêëÿðèíèí òÿñèðè àëòûíäà äóéüóëàíìûø áÿéëÿð þçëÿðè äÿ óëàéûðäûëàðìû? Ãàðà õàíû ãàðøûëàéàí, éàíûíúà äîëàøàí, þçö äÿ áèð ãàéà ïàð÷àñûíà áÿíçÿéÿí àéàüû ÷èçìÿëè67, ÷èéíè êÿïÿíÿêëè68, øèø áþðêëö ìàüàðà áÿê÷èñè Ãàì Àòà ãîíàãëàðà Àòà ìàüàðàíûí åëèí çèéàðÿòýàùûíà ÷åâðèëìÿñèíèí êþêëÿðèíäÿí äàíûøûðäû. Áóðà òÿêúÿ áöòëÿðèí ñàõëàíäûüû éåð äåéèëäè, ùÿì äÿ áèð áèëýè69 õÿçèíÿñèéäè. Òöðê éàðàäûúûëàðûíûí òàíðûñàë èøëÿðèíèí èçëÿðèíè ñàõëàéûðäû. Áóíó ùÿð êÿñ áèëèðäè. Ãàì Àòàíûí ñÿñè ìèí èëëÿðèí î öçöíäÿí ýÿëèðìèøúÿñèíÿ òÿñèðëè âÿ ÷ÿêèúèéäè: - Áó öíöð Òàíðûëàðëà àòàëàðûìûçûí ãóòñàë àíûëàðûíûí, ðóùëàðûíûí áèðýÿ, éàí-éàíà éàøàäûüû, ãîíøó îëäóãëàðû éåðäèð. Ùàðäàíñà èøûã éîë òàïûá è÷ÿðè ñöçöëöðäö, ñåùèðëè, àé èøûüûíà áÿíçÿð úàçèáÿëè áèð àéäûíëûã âàðäû áóðäà, áó – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 66 Óéóã – áîñòàíëàðäà ãîéóëàí ãóøãîðõóäàíà äåéèëèð. Áóðäà áöò àíëàìûíäàäûð 67 ×èçìÿ –÷ÿêìÿ, àéàããàáû 68 Êÿðÿíÿê –êèøè ýåéèìè 69 Áèëýè –áèëèê 46

èøûã ãàéàëàðû íåúÿ äåøèðäè, ùàðäàí éîë òàïûðäû þçöíÿ, áèëèíìèðäè. Ìàüàðàíûí äàø äèâàðëàðû, ýöìáÿçè äÿìèð êèìè ãûçàðûðäû. Ãàì Àòà îíëàðû ö÷öíúö-äþðäöíúö îòàãëàðà àïàðäû. Îòàãäàí îòàüà êå÷èäëÿð øàõÿëè äîëàíáàúëàðà îõøàéûðäû; þíäÿ Ãàì Àòà îëìàñà, ãîíàãëàð áó äîëàíáàúëàðäà ÷àøûá ãàëàðäûëàð. È÷ îòàãëàð äàùà áþéöêäö. ßëëÿðèíäÿ éàü ÷ûðàãëàðû òóòìóø, þçëÿðè äÿ ÷ûðàã àäëàíàí éàðäûì÷ûëàð äèâàðëàð áîéó äöçöëöá îòàãëàðû èøûãëàíäûðûðäûëàð. Ãîíàãëàðäàí ýþçëÿìÿäèêëÿðè áèð ýþðöíòöéëÿ öç-öçÿ ýÿëäèêëÿðèíäÿí ÷àøûá ãàëìûøäûëàð. Öñòöíÿ ìèíëÿðúÿ èøûëäà ãóø ãîíìóø êèìè, è÷äÿí óëäóç-óëäóç éàíûá ïàðûëäàéàí ãðàíèò ãàéà éàðàäàíûí èñòÿéè èëÿ, éà äà ÿëëÿ îéóëóá éóìðó áèð öðÿéÿ áÿíçÿäèëìèøäè. Áóðäà éàøû áèëèíìÿéÿí ÷àüëàðäà ÷ÿêèëìèø ýþðöíöøëÿð, éàçûëàð, öñòäÿí àøàüû áöòöí äèâàðû òóòìóøäó. Ãàðà õàí áöòëÿð-÷ÿëÿáëÿð àüóëóüó àäëàíñà äà óëóñóí áþéöê éàðàäûúûëûã ýöúöíö ýþñòÿðÿí, êå÷ìèøèí ñåùèðëè èçëÿðèíè, éàçûëàðûíû ãîðóéàí, áóíà ýþðÿ äÿ äîüðóäàí-äîüðóéà ãóòñàë îëàí, ÿñë òàíðûëûã70 éåðè îëàí áó ìàüàðà øÿùÿðúèéèíè ãîíàãëàðûíà, è÷èíÿ ñûüìàéàí áèð ñåâèíúëÿ ýþñòÿðèðäè. Èëê þíúÿ Îüóçóí ýþðìÿñèíè èñòÿéèðäè. Áóðäà äóéäóãëàðûíûí, àòàëàðûí óëó ðóùëàðûíûí îíó éàíëûø éîëäàí ãîïàðàúàüûíà, áàáàñûíûí èíàíúûíûí áþéöêëöéöíÿ áàø ÿéÿúÿéèíÿ, îëà áèëñèí, äþíÿðêÿí îíà éàíàøûá “áîéíóì ãûëäàí èíúÿ, áàøûìäàí áþéöê äàíûøìûøàì” äåéÿðÿê êþíëöíö àëàúàüûíà èíàíûðäû. Àíúàã Îüóçóí öçö þç èøûãëû ÷åâðÿñè èëÿ íÿ äöøöíäöéöíö ýèçëÿäèðäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 70 Òàíðûëûã – Èëàùè, ìöãÿääÿñ 47

Ãàì Àòà áÿëÿä÷èëèéèíè ñöðäöðöðäö: - Áóíëàð óðóã-òóðóãóìóçóí ñîíñóç áèëýèñèíèí ÿí óëó þðíÿêëÿðè, åëèí ìöãÿääÿñ äàø êèòàáëàðû, ñîíñóçàäÿê éàøàéàúàã áèòèêëÿðäèð71. Áþéöê êå÷ìèøäÿ éàëíûç Ýþé åë÷èëÿðèíèí âÿ ãàìëàðûí àíëàäûüû - Èíñàí îüëóíóí îðòàã àíëàøìà äèëè îëàí, ìöãÿääÿñ Ñåíçàð* (äèëèíäÿ éàçûëàíëàðû äà âàð, áöýóíêó äèëèìèçäÿ éàçûëàíëàðû äà. ßí þíÿìëè îëàí áóäóí72 àüàúûìûçäûð. Áó àüàúäà åëèìèçèí-ýöíöìöçöí, óëóñóìóçóí êþêö, ãîë-ãàíàäû, éîëó, áîé àéðûíòûëàðû ýþñòÿðèëèð. Éàíûíäà éåð öçöíöí úèçýèñèäèð. Òàíðûëàðûí áèçÿ âåðäèéè éåðëÿð, ñóëàð, äàüëàð, éîëëàð ÷ÿêèëèá. Êþêöìöçö, éóðäóìóçó óíóòìàéàã äåéÿ... Áàõûí, íÿ éàçûëûá áóðäà? Ãàðà õàí äèêÿëäè. Ñàíêè óçóí éîëëàðû éàëíûç áó ñþçëÿðè äèíëÿìÿê ö÷öí êå÷ìèøäè: “Òöðê õàãàíû Éåð-Ñó éèéÿñèç ãàëìàñûí äåéÿ ýþíäÿðèëäè. Áó éåðëÿð-ñóëàð àíúàã Òöðê õàãàíëàðûíûí ÿëèíäÿ îëìàëûéäû. Òöðêëÿðèí àòàëàðûíûí äà éåðëÿðè, ñóëàðûéäûëàð.” Ýþçëÿð Ãàì Àòàéà äèêèëìèøäè. Èíäè îíóí ñÿñè ýþéäÿí ýÿëèðìèøúÿñèíÿ öðÿêëÿðÿ èøëÿéèðäè: - Åëèìèçèí, òþðÿìèçèí äöçÿíèíè ñàõëàéàí éàçûëàðäû áóíëàð. Áóíëàðû óíóäàðñàã, óëóëàðû, îíëàðûí ðóùëàðûíû óíóäàðûã. Àòà öíöðöí ñàéû áèëèíìÿéÿí îòàãëàðûíäàêû ñàéû áèëèíìÿéÿí áèòèêëÿð, áÿëýÿëÿð áèçÿ áóíäàí éàíà äÿéÿðëèäèð. Áó éåðäÿ Ãàì Àòà íÿ èñÿ äöøöíöá ñóñäó, ñîíðà ýþçöíö Ãàðà õàíà äèêÿðÿê, éàâàøúà ÿëàâÿ åòäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 71 Êóòñàë áèòèêëÿð – Ìöãÿääÿñ êèòàáëàð * (Áèð åùòèìàëà ýþðÿ éåð öçöíäÿ þíúÿ éàëíûç áèð äèë, éàðàäàíûí âÿ îíóí ïåéüÿìáÿðëÿðèíèí äèëè îëóá, áó ðÿìçëÿð äèëèíè éàëíûç ÿñêè êàùèíëÿð áèëèðìèøëÿð. Îíëàðûí ìÿùáèéëÿ áó äèë äÿ óíóäóëóá. 72 Áóäóí – ìèëëÿò 48

- Éåð öçöíöí èëê éàçû úèçýèëÿðèíè äÿ îíëàð éàðàòìûøäû. Î úèçýèëÿð áèçèì èçëÿðèìèçäèð. Ýöí÷ûõàíäàí ýöíáàòàíà, áöòöí áèëäèéèìèç òîðïàãëàðà éàéûëûá... Î éàçûëàðûí ÿí ÿñêèëÿðè äÿ áóðäàäûð. Àòà ìàüàðàíûí äÿéÿðèíè, Àòàñûíûí áóðà îëàí áàüëûëûüûíûí íÿäÿí ãàéíàãëàíäûüûíû Îüóç èíäè àíëàìûøäû. Áàøãà ñÿñëÿð îëìàñà öðÿéèíèí ÷ûðïûíòûñû, äàìàðûíûí àòìàñû åøèäèëÿðäè. “Òàíðûíûí áèðëèéèíè, áþéöêëöéöíö áèð äàùà ýþðäöì, - äåéÿ äöøöíöðäö. - Áó áöòëÿð, óéóãëàð îéóíúàãäàí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Éåðè-ýþéö éàðàäàí Òàíðûäûð. Åé òàïäûüûì, ñåâäèéèì, þéäöéöì óúà Òàíðûì, ñÿí áàáàìûí ãàðà êþíëöíö èøûãëà äîëäóð. Éîëà ýÿëèáÿí ìÿíè äóéñóí! Éåðè ó÷ìàã îëñóí. Áàáàìëà àðàìûçäàêû áó àéðûëûüû, Óëó Òàíðûì, ñÿí ÷þç. Àü àëíû ãûðûøìàñûí. Öðÿéèíÿ ïèñ äöøöíúÿëÿð ñûçìàñûí. Ìÿíÿ ãûçìàñûí, äÿâÿ êèìè êöêðÿìÿñèí. Áó ñÿëÿáëÿð òÿëÿñèíäÿí ãóðòàðñûí! Áó éîíìà àüàú îéóíúàãëàðû, áó ñîéóëìà äÿðè óéóãëàðû, éîüóðìà ïàë÷ûã áóðõàíëàðû òåíãðè äåéèá îõøàìàñûí. Îíëàðûí ðóùëàðûíûí âàðëûüûíà èíàíìàñûí! Ñÿíÿ éîðóëìàäàí éöêöíú éöêöíÿðÿì73, Òàíðûì! Óúàëàðäàí óúàñàí! Ñÿí àíàäàí äîüìàäûí! Ñÿí àòàäàí îëìàäûí! Êèìñÿíèí ïàéûíû éåìÿäèí. Êèìñÿéÿ ýöú åòìÿäèí. Ýþòöðäöéöíö ýþéÿ éåòèðÿí, ýþðêëö Òàíðûì! Äåäèéèíÿ ñûüûíäûì. Áèð îëàí, áÿëëè Òàíðûì!” Àòà ìàüàðà Îüóçóí ôèêðèíè äÿéèøìÿêäÿíñÿ îíó åë áÿéëÿðèíäÿí ãîïàðìûøäû. Èíäè î öçö Òàíðûéàéäû. Îíóíëà äàíûøûð, îíó åøèäèðäè. Òÿê îëàí Òàíðûíûí ñàâúûñû, ýöúö, ãûëûíúû êèìè îðòàéà ÷ûõìàüûí ãà÷ûëìàç îëäóüóíó äóéóðäó. Áó äóéüó öçöíÿ âóðóðäó. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 73 Éöêöíú éöêöíìÿê – Äóà åòìÿê, àëãûø ñþéëÿìÿê, éàëâàðìàã 49

Ãàðà õàí îüëóíóí ÷þùðÿñèíèí èøûãëàíäûüûíû ýþðäö. Ãàðàíëûãäà Îüóçóí ýþçëÿðè ÷ûðàã êèìè éàíûðäû. Áÿéëÿð äÿ ñåçìÿìèø äåéèëäèëÿð. Áó èøûüûí òàïûíàüûí òÿñèðèéëÿ äåéèë, Îüóçóí è÷äÿí äóéüóëàíìàñû, áàøãà áèð ùàâàäàí êþðöêëÿíìÿñèéëÿ áàüëû îëäóüóíó àíëàéàíëàð äà âàðäû... Ãàì Àòàíûí áÿëÿä÷èëèéè ñîíà âàðûðäû: - Àòàëàðûìûç äÿìèðè áóðäà áóëóá, áóðäà ÿðèòìèø, éåð öçöíÿ áóðäàí éàéìûøëàð. ×èíèí Èïÿê éîëó äåéèëÿí Òöðêöí äÿìèð éîëóäóð, þíúÿ áóðäàí áàøëàíûá... Àòà ìàüàðàéëà òàíûøëûã áàøà ÷àòàíäàí ñîíðà îíãîíëàðûí éûüûëäûüû èðè îòàãëàðûí áèðèíäÿ áó éàïìà ÷ÿëÿáèëÿðÿ, àòàëàðûí, Òöðê áþéöêëÿðèíèí ðóùëàðûíà äóà îõóäóëàð. Ñÿñ ìàüàðàíûí äàø áÿòíèíè äàâóë êèìè ÷àëûð, ýóìóë-ýóìóë ýóìóëäàéûð, áóðäàí áöòöí ñûçðàéà -âàäèéÿ éàéûëûðäû. Áó àíäà éóðä ñàëûá îúàã ÷àòàí êþ÷ äÿ Éåääè áóëàãäà ùÿð çàìàí éàíëàðûíäà äàøûäûãëàðû òþçëÿð ãàðøûñûíäà éàëâàðûøäàéäûëàð: - Óëó ÷ÿëÿáèëÿð áóäóíóìóçà éàð îëñóí, óëóñó ãîðóñóí. Éîëóíäàí ñàïàíû éîëà ýÿòèðñèí. Äöç îëàíû ýþðìÿéÿíèí ýþçöíÿ èøûã âåðñèí. Åé àòàëàðûìûç, áèçè åøèäèí! Áèçÿ áèð îâóú äÿí âåðäèíèç, îíó éåð öçöíÿ ñÿïäèê. Áèð äàìëàéäûã, áèð äÿíèç îëäóã! Àäûíûçû, âàðëûüûíûçû éåð öçöíÿ òàíûòäûã. Àòà àäûíû, àíà þéöäöíö óúà òóòäóã. Éóðäóìóçó èäóê74 éàïäûã! Éåðëÿðèí - ñóëàðûí òÿê áÿéè îëäóã! Íåðÿéÿ âàðäûãñà äöçëöê àïàðäûã! – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 74 Èäóê – ìöãÿääÿñ 50

ßéèëìÿéÿí áàøëàðû ÿéäèê, áöêöëìÿéÿí ãîëëàðû áöêäöê! Ñåâèíèí, áèçè äÿ ñåâèíäèðèí! Áèçÿ âÿ éóðäóìóçà éàðäûì÷û îëóí! Àòà ìàüàðàäàí ýåðè äþíÿðêÿí èøûãëûüà ÷ûõäûãëàðû èëê àíäà ßðêîí áöòöí ýþðêö - ýþçÿëëèéèéëÿ ýþçëÿðè þíöíäÿéäè. Ãàðëû äàüëàð äþðä éàíäàí ÷åâðÿëÿíèá ßðêîíó îâúóíà àëìûøäû. Ñûçðà ýöí èøûüûéëà, ãàð èøûüûéëà, Àòà öíöðäÿí àõàí áèëýèëÿðèí, ýèçëèíëÿðèí èøûüûéëà, åë áèðëèéèíäÿí äîüàí ýöúöí, Òàïûã áàéðàìûíûí èøûüûéëà äîëóéäó . Àòà ìàüàðàäàí áàõàíäà àøàüûäà, áóëàã áàøûíäà, êè÷èê äàü ÷àéëàðû áîéó äöøÿí áþéöê éóðä âÿ áóðäàí äÿðÿíèí ÷ûõûøûíà, ñûçðàíûí àüçûíà àïàðàí àðàáà éîëó àéäûí ñå÷èëèðäè. *** Ãàðà õàíûí àëòóí áàøëû àü ÷àäûðû ßðêîí ñûçðàñûíûí òàì îðòàñûíäà, Éåääèáóëàüûí áàøûíäà ãóðóëìóøäó. ßðêîíó ãîðóéàí, áóðäà ñöðöëÿðèíè àðòûðûá, îüóëëàðûíû áþéöäÿí ñûçðàëûëàðûí áþéöêëÿðè òîïëàíûá ýÿëäèëÿð. Óçóí ñà÷ëàðû êöðÿêëÿðèíè äþéÿúëÿñÿ äÿ ñàããàëñûçäûëàð. Øþëÿíÿ éöçëÿðëÿ êèøè òîïëàíìûøäû. Ãóðáàí áàéðàìû åëèí-óëóñóí ýþçëÿäèéè, ùÿð êÿñèí áèð äèëÿê, áèð óìóäëà áàüëû îëäóüó áàéðàìäû. Áàéàòëàðûí, àòàëàðûí àäûíà êÿñèëÿí ãóðáàíëàðûí åëè, áèðúÿ àääûì äà îëñà, þç èñòÿéèíÿ éàõûíëàøäûðàúàüûíà, øÿðèí, ïèñëèêëÿðèí éîëóíó áàüëàéàúàüûíà, äèíúëèê òàïûá ãàíñûç-ãàäàñûç éàøàìàëàðûíà éàðäûì åäÿúÿéèíÿ èíàíûðäûëàð. Áó áàéðàì ùÿì äÿ ýöú, ÿðÿíëèê ñûíàüûéäû, ùÿð èë åëèí éåíè àëïëà51

ðûíû îðòàéà ÷ûõàðàðàã òàíûòäûðûðäû. ßí þíÿìëè îëàí áó áàéðàìûí áàðûø ýöúöéäö. Áóðäàí àéðûëûá ýåäÿíëÿð è÷ëÿðèíäÿ åë-óëóñ áèðëèéèíèí îíóðóíó àïàðûðäûëàð. Èíúèéèá ýåäÿíëÿð, áóðäà áàøëàíàí ñþç-ñþùáÿòëÿðè äöøìÿíëèéÿ ÷åâèðÿíëÿð äÿ îëóðäó. Òþðÿéÿ ýþðÿ øþëÿí àò ñÿéèðäèñèíäÿí áàøëàíûðäû. Áó éàðûøëàð éåíÿíè, éåíèëÿíè àéäûíëàøäûðìàãëà éàíàøû, åëëèéèí ýöúöíö, ÿðÿíëÿðèí ñàâàø óñòàëûüûíû ýþñòÿðèð, éàðûøàíëàðû áèð-áèðèíÿ äàùà äà éàõûíëàøäûðûðäû. Îüóçóí þòÿí áàéðàìäàí áÿðè áèð áîé äà áþéöäöéöíö, éàøûäëàðûíûí áàøû, èñòÿêëèñè îëäóüóíó ùÿð êÿñ ýþðöðäö. Ñûçðàäà êÿñèëÿúÿê èëê ãóðáàíëûã ö÷öí àò ñàëäûëàð. Äöøÿðýÿäÿí ÷îõ äà óçàã îëìàéàí, ýþìýþé éîñóíëà þðòöëìöø ãàéàëàðûí àðàñûíäà, àäàìà áîé âåðìÿéÿí ÷ÿìÿíëèêäÿ êåéèê ñöðöñöíö òàïìàã î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí îëìàäû. Áóðäà äà èëê îâ Îüóçóí ãèñìÿòèéìèø. Þíÿìëè îëàí äà áó èäè. Íå÷ÿ îâ âóðóëóð-âóðóëñóí, áÿéëÿðèí ýþçëÿäèéè áèðèíúèéäè. Èëê îâ áöòöí åë áÿéëÿðè àðàñûíäà ïàéëàíûðäû. Áó îâäàí ãàðäàø áîéëàðûí ñàðàéà òîïëàøàí áàø÷ûëàðûíûí ùÿð áèðèíÿ êè÷èê äÿ îëñà áèð ãèñìÿò ÷àòìàëûéäû. Ñîíðà éöçëÿðëÿ ùåéâàí êÿñèëÿúÿêäè, àíúàã ãóðáàíëûã îâäàí áèð òèêÿ éåìÿéÿí åë áàø÷ûñû éàí-éþðÿñèíè äÿ ÷ÿêèá ýåäÿðäè. Îâ ÿòè ïàéëàíàíäàí ñîíðà äàüûí Ýöíåé éàìàúûíäà öçö ýöíÿøÿ àò, ãîéóí ãóðáàíëàðû êÿñèëÿðäè. Áóíäàí ñîíðà àíäè÷ìÿ ìÿðàñèìè áàøëàíàúàãäû. Áÿéëÿð ãûëûíúëàðûíû àíè îëàðàã áèëÿêëÿðèíÿ ÷ÿêÿúÿã, òÿê-òÿê îðòàäàêû èðè ñàüðàãà75 éàíàøàúàã, àë-ãûðìûçû è÷êèéÿ ùÿð àëïûí ÷ÿðòèëìèø ãîëóíäàí áèð-èêè äàìëà ãàí äöøÿúÿêäè. Ñîíðà – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 75 Ñàüðàã – è÷êè ãàáû 52

ãàíëàðûíûí ãàðûøäûüû áó è÷êèäÿí ñûðàéëà ùÿðÿ áèð ãóðòóì è÷èá, ÿëëÿðèíäÿêè ãûëûíúû øàùèä - òàíñóê76 òóòàðàã åë áèðëèéèíè ãîðóéàúàãëàðûíà, òþðÿéÿ, îúàüà, éóðäà áàüëû îëàúàãëàðûíà éÿìèí åäÿðÿê77 áàéðàì àíäûíû øÿðàáû è÷ÿúÿêäèëÿð. Îúàã òþðÿñè, î çàìàíëàð òèí äåéèëÿí óëó ðóùëàðà, òàíðûëàðà äóàëàð ýöí áîéó óçàíûðäû. Êèøèëÿð éàëâàðãóéà78 äóðàðàã, éöêöíúëÿðè, éàëâàðûøëàðû áèòèðèá ñîíðà éåìÿéÿ òîïëàøàðäûëàð. Éåääèáóëàãäàí àçúà àðàëûäà èëõûëàð, ñöðöëÿð ö÷öí àéðûúà ãóðáàí êÿñèëìÿ éåðè, äàùà äîüðóñó àò òàïûíàüû äà âàðäû. Èëõû÷ûëàð, ÷îáàíëàð, ñûüûðòìàúëàð79 äà îðäà þç ãóðáàíëàðûíû êÿñèðäèëÿð. Ýöíäîüàí òöðêÿø óëóñóíóíóí áàø÷ûñû, àäû òàáãà÷ûí ãàðà áàüðûíû éàðàí, àçìàí áÿäÿíëè, áûüëàðû ãóëàãëàðûíäà äöéöíëÿíìèø Ýöíäöç áÿé òîé áàøãàíû ñå÷èëäè. Î àëòóí àéàüû Ãàðà õàíà âåðäè. Ãàðà õàí äåäè: - Áÿé ãàðûíäàøëàðûì, óëóñ áþéöêëÿðè! Óëó áàéàòëàð ãóðáàíëàðûìûçà áàüûøëàñûí áèçè, éóðäëàðûìûçû ãîðóñóí. Ýþé ÷àäûðûìûç, éåð äöøÿðýÿìèç îëäó. Ýöíäîüàí - Ýöíáàòàí àðàñûíäà àéàüûìûç äÿéìÿéÿí òîðïàã ãàëìàäû. Àíúàã êþêöìöçö óíóòìàäûã. Áèëýè, áèòèê80 ñàùèáè îëäóã. Éöðöøëÿðäÿ, ñàâàøëàðäà èëêèí éîëëàðûìûçû èòèðìÿäèê. Éàçûäà éàøàìàã áèçè áóðäàêû àíà éàçûëàðûìûçäàí ãîïàðìàäû. Áóíóí ö÷öí äÿ áó òþðÿíÿ òîïëàøäûã. Àéëàðëà êå÷èëÿñè éîëëàðûí î áàøûíäà, óëàøûëìàñû ÷ÿòèí îëàí óçàüëûãëàðäà éàøàñàã äà, – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 76 Òàíñóê – øàùèä 77 Éÿìèí åòìÿê – àíä è÷ìÿê 78 Éàëâàðãó – äóà îõóíóøó 79 Ñûüûðòìàú – ãàðàìàë îòàðàí, íàõûð÷û 80 Áèëýè, áèòèê – áèëèê, êèòàá 53

áèðèê. Äöíéà áÿéëèéè àëûí éàçûìûçäûð. Àç-àç ýþðöøìÿéèìèç àéðûíòûëàð éàðàäûð. Àíúàã áèð åëèê, áèð ãàíûí, áèð äèëèí, áèð òþðÿíèí ÷îúóüëàðûéûã. Áèð êèøèíèí áåëèíäÿí ýÿëìèøèê. Áèðëèéèìèç ïîçóëñà, ýöí÷ûõàíûí, ýöíáàòàíûí àäûíû åøèòìÿäèéèìèç éàáàí÷û åëëÿðèíèí ãîøóíëàðû áèçè ÷åéíÿð. Áèðëèéèìèç ïîçóëìàñûí! Áàéàòëàð áèçè ãîðóñóí! Îðòàäà òÿïÿëÿíÿí ãîéóí, äÿâÿ ÿòè óçàíàí ÿëëÿðèí àëòûíäà ÿðèäè. Ãûìûç òóëóãëàðû áîøàëäû. Òîé áÿéè ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè: - Ãàðäàøëàð, ×èí õàãàíû ãûçûíû âåðèáÿí ìÿíè òîâëàìàã èñòÿéèð. Áàüëàøàã, ×èí îðäóñóíóí áàøûíäà äàéàíñûí äåéèð, ãóçåéäÿí ÷þëöí àðàñûêÿñèëìÿéÿí, ýþçëÿíèëìÿç, óðüóí81 àêûíëàðû äàéàíñûí, èëäÿ éöç ìèí éàëàáéàëàá éàíàí, ýþçÿë èïÿê ïàð÷à, ïàìáûã, êÿòàí, áåç, ïèðèí÷ âåðÿê, ñàâàø áèòñèí, äåéèð. Áÿéëÿð áàõûøäû. Ñÿññèçëèéè Ãàðà õàíûí ýþé ýóðóëòóñóíà áÿíçÿð ýöëöøö ïîçäó: - Èýèä Êîðîüëóíóí êþíëöíÿ ×èí êûçû äöøöá, áÿéëÿð! Êèìñÿ ñþç àòäû: - ×èí ýþçÿëè êèìèí êþíëöíäÿí êå÷ìèð êè? Óéüóð õàíû Àëûíúû îüëó Àëïäîüàí ñþéëÿäè: - Îíëàð åâ ïèøèêëÿðèäèð. Éàçûäà82 ñîëóõóá èòèðëÿð. Òöðê ãûçëàðûíûí éöêöíö ÷ÿêÿ áèëìÿçëÿð. Áèçÿ äþçÿí þçöìöçêöëÿðäè... Ýöíäöç áÿé øóõëóüóíó ïîçìàäû: - Ãàðûøäûðìàéûí, áÿéëÿð! Òàáãà÷û ×èíÿ çîðëà áàüëàìàéàã. Áèçäÿí ãîïóá ýåäÿíëÿðäèð. Àëòàéëû Áþýö õàí îüëó ßíèê àúû-àúû ýöëöìñÿäè: – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 81 Óðüóí – éàüìà÷û 82 Éàçû – ÷þë, äöçÿíýàù, ñÿùðà 54

- Òàáãà÷ûí ×èíÿ ãàðûøàúàüû éîõäóð, äöçäöð. Áèçäÿí ãîïóá ýåäÿíëÿðäèð, áó äà äöçäöð. Àíúàã îíëàðû ÷èíëèäÿí àéûðàí íÿäèð? Àíëàäàðñàíìû áèçÿ? Îíëàð ÷èíëèíè äÿéèøäèðèá áèçÿ éàõûíëàøäûðìàãäàíñà, áèçè ×èíÿ éàìàìàüà ÷àëûøûðëàð. Áèçäÿí ãîïóá áèçÿ àðõà ÷åâèðÿíëÿð ÷èíëèäÿí äàùà ãàòû éàüû îëóð. Òÿêúÿ ùÿéàòëàðû éîõ, öðÿêëÿðè äÿ äÿéèøèëäè îíëàðûí. Íÿ áèç êèìè áèçäÿíäèëÿð, íÿ ÷èíëè òÿêèí ×èíäÿí. Àðàíû êÿñìÿñÿëÿð áó ñàâàø áèòìèø îëàðäû. Ãàðà õàí ùÿëÿ äÿ äîéóì-äîéóì83 ýöëöðäö: - Õàíûìäàí ãîðõìóðñàíìû? - Õàíûì íÿ äåéÿúÿê? “Óëóñóìà ýÿðÿêèðñÿ, áåø ÷èí ãûçûíû áèðäÿí àë” äåéèð. - Óüóðëó îëñóí, áÿé! Òîéëàí, áàüëàí! Áÿëêÿ òàáãà÷ëàðûí äîíìóø ãàíëàðûíû ñÿí äèðèëòäèí. Éåíÿ ýöëöøäöëÿð. Áó ñþçëÿðèí úèääè, éà øóõëóã ö÷öí äåéèëäèéèíè êèìñÿ ñîðìàäû. Àíúàã Êîðîüëó òóòìóøäó: - ×èí ãîíøóëóüóéëà áàéàòëàð áèçè ñûíàüà ÷ÿêèð, áÿéëÿð, - äåäè. - Áóíúà âåðÿê84 éåðëÿðäÿ éàøàéàñàí äà, áó ãÿäÿð êè÷èê öðÿêëè, ãàôàñûç îëàñàí, àüëàñûüìàçäûð. Åðêÿéèíèäèøèñèíè àéûðìàã îëìóð. Áèç êåéèê, ãóø îâ÷óñóéóã, îíëàð éàðàíãó, èíñàí îâ÷óñó. Áèç òàïûüû ùåéâàíëàðäàí êÿñèðèê, îíëàð êèøèëÿðäÿí. Òàíðûëàðû äà þç òþðÿòäèéè èíñàíûí ãàíûíà ñóñàéûð.85 Öñòÿëèê ãóøëàðûí äà ÿí éûðòûúûñûíû Òàíðû îüëó ñàéûðëàð. Îíëàðà äà òàïûã êÿñèðëÿð. Ãàðà õàí ÷àäûðûíû, éåìÿê-è÷ìÿê öíöðëÿðèíè ÿðêîíëóëàðà éàüìàëàòäû. Éöíýöëëÿøäè. Àòà ìàüàðà ýþðäö– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 83 Äîéóì-äîéóì – ìÿìíóí-ìÿìíóí 84 Âåðÿê – ìÿùñóë âåðÿí, òþðÿäÿí 85 ßñêè ×èíäÿ òàíðûëàðà èíñàí ãóðáàíû âåðìÿê àäÿòèíÿ èøàðÿäèð 55

ñö86 ñîíà âàðäû. Ýöíÿøèí àëòûíäà úèëâÿëÿíÿí ßðêîíóí áàøûíà äîëàíìûø äàüëàðà, ÷àé éàõàëàðûíäàêû îðìàíëàðà, éàìàúëàðäà èêè áèð-ö÷ áèð, ýþáÿëÿêòÿê àüàðàí àëà÷ûãëàðà ñîí êÿðÿ ýþç éåòèðÿðÿê, îíëàðû àüûðëàìàüà ýÿëìèø ÿðêîíëóëàðû áàéàòëàðà èñìàðëàéûá éîëà äöçÿëäè. Ýÿëèíÿí éîë ýåäèëìÿëèéäè, àíúàã éîõ, ýÿëèíÿí éîëëà äþíìÿäèëÿð. Áó êÿñ éîëóí êÿñÿñèíè ñå÷äèëÿð. Ûññûüûí ýöíäîüàíûíäàí àäëàéûá Óéüóðëàðäàí ýÿëÿí åë éîëóíà, àðüûøëàðûêàðâàíëàðû ýöíäîüàíäàí-ýöíáàòàíà, ýöíáàòàíäàí-ýöíäîüàíà äàøûéàí öíëö Èïÿê, éàõóä Òöðê éîëóíà ÷ûõäûëàð. Ýþëöí ãóçåéèíäÿ ìåøÿëè äàüëàðûí ÿòÿéèéëÿ èêè ýöíäÿ îòóç èêè äàü ÷àéû àäëàäûëàð. Éîë èøëÿê îëäóüóíäàí ÷àéëàð êþðïöëÿíìèøäè. Ùÿð áèðèíè ùàíñû áÿéèí ùàíñû ÷àüäà ãóðäóðäóüó äà áÿëëèéäè. Þçëÿðè êþ÷ñÿëÿð äÿ, éîë÷óéà êå÷èä âåðÿí êþðïöëÿðäÿ àäëàðû éàøàéûðäû. Ýþëöí ãóçåé ÷åâðÿñè äàùà éàøûëäû, äàùà ýþðêëö, ýåíèø, àõàð-áàõàðëûäû. Êþïöêëÿíÿ-êþïöêëÿíÿ ýþëÿ òÿëÿñÿí áàëàúà, àíúàã èòè, äàøãûí ÷àéëàðûí ùàíñûíû òóòóá ýåòñÿí ýþçöíöí þíöíäÿ èëàí áîüàçûíäàí ÷ûõìûø êèìè äöïáÿäöç øàì àüàúëàðûíûí ãàðëû òÿïÿëÿðÿ äîüðó äèêÿëäèéèíè ýþðÿð, îðìàíëàðûí ñÿññèçëèéèíÿ äàëàðñàí. Áèð àç äà äèêÿëñÿí áó îðìàíëàðû àðäûú, ÷àéòèêàíû ïþùðÿëèêëÿðè ÿâÿçëÿéÿúÿê. Èíäè îáàëàðûí î êîëëóãëàðäàí éóõàðûäà, àäàìà áîé âåðìÿéÿí ÷ÿìÿíëèêëÿðäÿ, áó ÷àéëàðûí ãàð àëòûíäàí ãàéíàéûá ãàëõäûüû éåðëÿðäÿ éàéëàéàí âàõòûéäû... Äîüðóäàí-äîüðóéà òàíðûñàë, èëàùè ýþçÿëëèéè îëàí éåðëÿðäè. ×ó ÷àéûíûí äÿðÿíèí ñûõûíòûñûäàí ÷ûõûá Àëàòàóíóí ÿòÿêëÿðèíÿ éàéûëäûüû éåðäÿ êþ÷ äàéàíäû. Áóðà éîë àéðûúûéäû. Ãàðà õàí áèð-íå÷ÿ ýöí áóðàëàðäà äèíúÿëÿúÿêäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 86 Àòà ìàüàðà ýþðäöñö – áóðäà Àòà ìàüàðà çèéàðÿòè àíëàìûíäà 56

Åë áÿéëÿðè, áàøûíäà àëïëàð-ÿðÿíëÿð, ùÿðÿ àéðûëûá þç éîëóíà- éóðäóíà ñàïäûãúà87, Îüóçóí öðÿéè èíäèéÿäÿê äóéìàäûüû áèð àúûéëà88 äîëóðäó. Ãàðà õàí éóðä éåðëÿðèíäÿ äèíúÿëÿ-äèíúÿëÿ ñîí áàùàðà - ýöçÿ äîüðó Ñûüíàüà89 äþíöá éàéëàãäàí ãàéûòìûø óëóñà ãàòûëäû. Ýöçëÿ ãûøû áóðäà êå÷èðÿúÿê, ñîíðà àðàíû òåç-òåç ãàðûøäûðàí, óéüóñó ãàðûøàíòÿê åë÷è ýþíäÿðèá Éàüìóð äàøûíû èñòÿéÿí Áàøãóðä õàíûíûí öñòöíÿ éöðöéÿúÿêäè. “×èí õàãàíû áó äàøûí ãóéðóüóíäàäûð. Îíó àíëàéûðàì. Ãóðàãëûãäàí ãà÷ìàã, éàüìóð éàüäûðìàã èñòÿéèð. Áàøãóðä åëèíÿäÿìè ýÿëäè ãóðàãëûã? Èë óçóíó áàøûíûçà òþêöëÿí éàüìóð äåéèëìè ñèçèí?” Åë÷è ùàëûíû ïîçìàäàí äèëëÿíäè: “Ìÿíèì õàíûì äåéèð êè, î äàø éàüìóðó éàüäûðûð äà, äàéàíäûðûð äà.” Ñþçñöç, èøèí êþêöíäÿ äàøà áÿñëÿíÿí öìèäëÿðèí äàéàíäûüûíû ùÿð êÿñ áèëèðäè. Äàøû îâúöíäà òóòàíû éåð öçöíö òóòìóø áèëèí. Áóíó äöøöíöðäö Áàøãóðä õàíû. Ãàðà õàí äà áóíäàí õÿáÿðäàðäû. ×ó, Èíúè ñóëàðû áîéóíúà, Ãîøà÷àé àðàñûíäà ìèí èëëÿð áîéó àòàëàðûíûí îëìóø, èíäè ìèðàñ îëàðàã îíà ãàëìûø, åëèíè éåäèðèá äîéóðàí ÿêèí-áè÷èí éåðëÿðèíÿ âàðàúàãäû. Éóðäó ñàâàøäàí ãîðóìàã áîéóí áîðúóéäó. Áó âåðèìëè-áÿðÿêÿòëè òîðïàãëàðûíäà äîéóíúà îòóðà áèëìÿìèøäè. Òàðëàëàðûíû ÿêèí÷èëÿðÿ, ãóë-ãàðàâàøëàðûíà, ãîúà-ãàðûéà âåðèá ÿêäèðèá-áè÷äèðèð, ãûøäà ñàòûëàúàüûíû ñàòûð, éåéÿúÿéèíè éåéèð, óëóñà áþëöð, ñàòûøäàí ýÿëÿí àëòóíó àüóëóüà, ìàëãàðàíû ñöðöëÿðèíÿ ãàòûðäû. Ñîí áàùàð àäàõëûëàðûí ýöíëÿðè ñàéàðàã áÿêëÿäèêëÿðè, òîéëàíìàã, äöéöíëÿíìÿê, åâëÿíìÿê ÷àüûéäû... – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 87 Ñàïìàã – äþíìÿê, äÿéèøìÿê 88 Àúû – àüðû, ÿçèééÿò 89 Ñûüíàã – Ìÿðêÿçè Àñèéàäà Îüóçëàðûí áàø êÿíäè 57

ÉÓÕÓ

üóç, Àòà ìàüàðàäàí äþíöíúÿ Óñëó Õîúàíû òàïäû.

- Àòàáÿéèì, Àòà öíöðö ýþðäöíìö? - Ýþðäöì, þâëàäûì! - Î ïàë÷ûã ÷ÿëÿáëÿðè, è÷èíÿ îò-ÿëÿô òÿïèëìèø ñûüûð, äàü êå÷èñè äÿðëÿðèíè, ãîõóìóø óéóãëàðû90, éûëàí, òûñáàüà “áàéàòëàðûìûçû” äà ýþðäöíìö? - Ýþðäöì! Îüóçóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéè áÿëëè äåéèëäè. Àíúàã Óñëó Õîúà éåòèðìÿñèíèí ýåú-òåç ñþçö äîëàíäûðûá þç ñàüûíúûíà91, ìÿãñÿäèíÿ ýÿòèðÿúÿéèíè áèëèðäè: - Ýþðäöí, àíúàã “Áóíëàð éàáàíû92, éåòèøìÿìèø êèøèëÿðèí ñûðûìàñûäûð, óëóñóìóçà éàðàøìàç, áèçèì éàðàäàíûìûç éåð àëòûíà ñûüûøìàç, ýèçëÿíìÿç, Î, áàøûìûçûí öñòöíäÿäèð, áåøèéèìèç îðàäûð, îðäàí ýÿëìèøèê”, äåìÿäèí, åëÿìè? Òþðÿëèê êèøè93 áåëÿìè îëóð? – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 90 Óéóã – áîñòàíëàðäà ãóøëàðû, ùåéâàíëàðû ãîðõóòìàã ö÷öí ãîéóëàí áöòÿáÿíçÿð îéóíúàã ÿøéà, ãóøãîâàí 91 Ñàüûíú – ìÿãñÿä, íèééÿò 92 Éàáàíû – áóðäà èáòèäàè, âÿùøè 93 Òþðÿëèê êèøè – Ñàéûëàí-ñå÷èëÿí, éîë-éîëàãëû, àäÿò áèëÿí êèøè, äþâëÿò àäàìû 58

- Ñÿí äÿ äåéÿ áèëìÿçäèí, éàâðóì! Èëëÿðúÿ ãàðøûíû êÿñèá, áó ñþçëÿðè ñþéëÿìÿíÿ éîë âåðìÿìèøÿì. Áóíäàí ñîíðà äà éîë âåðìÿðÿì! Àëëàù ýþçëÿ ýþðöëìÿç, àíëàéûøëà áóëóíàð... - Áàõ, óñòàäûì! Ñþéëÿ ìÿíÿ, ýþðöì íÿ äåéèð éåðèí àëòûíû-öñòöíö áèëÿí êèøèëÿð? - Ìÿíèì äöøöíúÿì “åëèí èíàíúûíà ãàðøû äóðìàã îëìàç”, äåéèð. Ìèí èëëÿðäè àòàëàðûìûç îíëàðà òàïûíûá. - Àòàëàðûìûçà ãàëñà “äîõñàí äîããóç áàéûì-áàéàòûì âàð”, äåéÿúÿê. Áöòöí òþðÿíìèøëÿð éàðàäàíà áàüëûäûð. Éàðàäûëàíëà þëäöðöëÿíäÿí Òàíðû îëìàç. Éîíóëìà àüàúëàðà èíàíàíëàð éàðàäûúûíû ãàâðàéàìàçëàð. Óëó Òàíðû èëêè, ñîíó îëìàéàí, éàðàäàí, àíúàã éàðàäûëìàéàí, áó ýöí âàð îëàíû ñàáàù éîõ åäÿí, àíúàã þçö éîõ îëìàéàí, éàøàì âåðÿí, éàøàäàíäûð. Êå÷è, ñûüûð óéóüóìó áàúàðàúàã áóíó? Áó óéäóðìà “òåíãðèúèêëÿð” Óëó Éàðàäàíûí àäûíà éàðàøìàç. - Ñþçöíö áèë, Îüóç! Éîíìà àüàú äåäèêëÿðèíÿ èíàíìàéà áèëÿðñÿí, àíúàã õàãàí áàáàíà âÿ óëóñà ãàðøû ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Èíàíú þçëöéöíäÿ íÿäèð, ìÿí äÿ àíëàìàì, àíúàã åëèí ÿëèíäÿ áöòöí íÿñíÿëÿðè êÿñèá äîüðàéàí èòè ãûëûíúäûð. Ñÿí åëèý, õàãàí îëàúàãñàí. Áåëÿ äöøöíúÿéëÿ ýÿëÿúÿéèíè èòèðÿðñÿí. - Áàáàìäàí ñîíðà ñþéëÿñÿì, “Õàí áàáàñûíûí òóòñóãóíó94-âÿñèééÿòèíè ïîçäó, õàãàíëûüûíû ãóëëàíûá èíàíúûìûçà ñàëäûðäû” äåéÿðëÿð. Èíäè àñûëûëûüûì éîõäóð. Ãóø êèáè! Èíàíú ñå÷ìÿê ÿëèìäÿäèð. Óëóñóìóçó òÿê îëàí Òàíðûéà èíàíäûðìàñàì, áàøãà øåé èñòÿìÿì! Ïàë÷ûã òåíãðèúèêëÿðÿ òàïûíàí åëäÿ õàãàí îëìàêäàíñà, þç þçýöð äöøöíúÿìèí áÿéè îëàðàì. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 94 Òóòñóã – âÿñèééÿò 59

Óñëó Õîúàíûí öçöíöí ýþðöíöøö òåç-òåç äÿéèøèðäè. Ýþçëÿðè àíèäÿí àëîâëàíûá äà ñþíöðäö. Ãîðõó, ñåâèíú, îíóð áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû. - Àüûð éîë òóòäóüóíó, áó éîëäàí äþíìÿéÿúÿéèíè áèëèðÿì, éàâðóì! Ìÿí ñÿíè éåðèí-ýþéöí áèëýèñèíÿ ãîâóøäóðìàüà ÷àëûøäûì. Òþðÿëÿðÿ òîõóí, äåìÿäèì. Àòàíà, áàáàíà ãàðøû ÷ûõ, - äåìÿäèì. Îéñà áóíäàí ñîíðàñû àëûí éàçûñûíà áàüëûäûð. Îüóç õàí äåäè: - Î ýåúÿ ìÿí Àòà öíöðöí âàðëûüûíû ýþðÿðÿê, ãîðóíìàñûíà ñåâèíÿðÿê óúàëäûì. Áàáàì äà è÷èíäÿ, êå÷ìèø áþéöêëÿðèìëÿ þéöíäöì. Ýåúÿ éåéèá-è÷ìÿê øþëÿíèíäÿí éàéûíûá ýåðè äþíäöì. Òîíãàë áàøûíäà, éûëäûçëàðûí àëòûíäà ãàìëàðëà áàø-áàøà ãàëäûã. Áþýö, áèëýèí êèøèëÿðäè. Ìÿí äåäèì, îíëàð äèíëÿäè, îíëàð äåäè, ìÿí äèíëÿäèì. Äöøöíúÿëÿðèíè îõóäóì. Éàüìóð äàøûíäàí äåéèëÿíëÿðèí äîüðó-éàëàíëûüûíû àíëàìàã èñòÿäèì. Áóíëàð ìÿíèì ýÿëÿúÿêäÿ òþð áàøûíà êå÷ÿúÿê îðòàú îëäóüóìó áèëèð, à÷ûã äàíûøûðäûëàð. ×îõ øåéè þéðÿíäèì. Äàí öçö ýþçöìöí àúûñûíû àëìàã èñòÿðêÿí èëýèíú áèð äöø ýþðäöì. Óéêóäà þíöìÿ ãàðøû éàõàñûíà ýþç éåòìÿéÿí áèð ñó ÷ûõäû. Òóëóãëàðû öôöðìÿéÿ ÷àü áóëìàäàí, àü Àçìàí àòûì ìÿíè âóðäó ñóéà, áàòìàäû, öçìÿñè ýÿðÿêìÿäè. Ñó ñàíêè ãàáàëàøäû, äàøà äþíäö àéàýûíûí àëòûíäà. Éîðüà éåðèøèíè ïîçìàäàí, éöéöðÿê ãàðøûéà êå÷èðäè ìÿíè. Òàì áó àíäà áóëóòëàð àðàëàíäû. Ýþé öçöíÿ áàúà à÷ûëäû. Îðäàí öñòöìÿ áèð òîïà èøûã äöøäö, èøûüûí è÷èíäÿí äÿíèçëÿðäÿí äÿðèí, ýöëöìñÿð áèð ýþç ìÿíÿ äèêèëäè. Áó ýþçäÿ ýþéöí áèð ïàð÷àñû ñóëàð êèáè äàëüàëàíûðäû. Äàíûøàí äà áó ýþéäö: “Þç ÿëèéëÿ ñöñëÿäèéè òþðÿíìèøëÿðÿ òàïûíàíëàð ñó÷ èøëÿòäè. Ñÿíè éåð öçöíÿ þç èñòÿéèì, éöêñÿê ðóùóì, 60

éàëàâàúûì êèáè ýþíäÿðäèì. Óëóñà öç òóò, îíó äöç éîëà ñÿñëÿ. Þçöíÿ ýöâÿí, äöøöíäöéöíö åëÿ, åëÿäèéèíÿ èíàí. Áàøûíûí öñòöíäÿ ìÿí âàð èêÿí, ìÿíÿ èíàìûíû èòèðìÿäèêúÿ, ýþéöí, éåðèí äöçÿíèíè ïîçìàäûãúà, ñÿíè êèìñÿ öñòÿëÿéÿ áèëìÿç!”. Áóðäà ýþç ãàïàíäû, ìÿí áàéðàüûìûí ýþé öçöíÿ à÷ûëäûüûíû ýþðäöì. Óñëó Õîúà äöøöíúÿéÿ äàëìûøäû. Ùàíäàí-ùàíà Îüóçà áàõûá: - Éîçóìó éàõøûäûð, àíúàã áóíóí áèð óéüó îëäóüóíó óíóòìà, - äåäè. - Õîúàì, óéüóëàð áèòìÿäè... Áóíà áÿíçÿð óéüóëàð þíúÿ äÿ ýþðìöøÿì, ñÿíÿ ñþéëÿìèøäèì. Óéüóëàðà, úàäóëàðà þíÿì âåðìÿäèéèíè áèëèðÿì, àíúàã î ñÿùÿð áàøãà áèð îëàé äà îëóíúà, ìÿí åë àðàñûíà ÷ûõûá äöøöíúÿìè à÷ìàã ÷àüûíûí éåòèøäèéèíè äóéäóì. - Áàøãà íÿ îëìóøäó? - Óñëó Õîúà ñîðäó. - Ãàì Àòàíû âÿ ÷ûðàãëàðûíû úèíëÿòìÿêäÿí ãîðõóá óéüóäà ýþðäöêëÿðèìè îíëàðà à÷ìàäûì. Àíúàã èëýèíú îëàí ìÿíèìëÿ áèð Ãàì Àòàíûí äà áÿíçÿð óéüó ýþðìÿñèéäè. Î ýèçëÿòìÿäè: “Òàíðû íèøàí âóðäóüó ãîëäàí ãîðõìàã ýÿðÿê! - äåäè. “Ñÿí ýþéëÿðèí ñàâ÷ûñûñàí, ñå÷èëìèøñÿí. Áóíó äàí öçö óéüóìäà ýþðäöì. Èíúè ñóéóíóí éàõûíûíäà èêè àüàú äèêèëìèøäè. Áèðè ôûñòûã, áèð øàì. Àíúàã ôûñòûã äà øàì òÿêèí ýöçäÿ äÿ ñîëìàìûøäû, éàøûëäû. Àüàúëàð àðàñûíäà êè÷èê òÿïÿúèê âàðäû. Áàõàíäà îíà ýþéäÿí áèð èøûã âóðäó. Òÿïÿúèê ýþçöìöí þíöíäÿ óëàëäû95, éàðûëäû, öñòöíÿ áèð àü àëà÷ûü ÷ûõäû. Àëà÷ûãäà ÿëèíäÿ Éàüìóð äàøû ñÿí îòóðìóøäóí, áöòöí óëóñ äà þíöíäÿéäè”. Áåëÿ äåäè Ãàì Àòà. Áàøãà áèð ñþç ñþéëÿñÿ “öðÿéèìè àëûð” äöøö– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 95 Óëàëìàã – éöêñÿëìÿê 61

íÿðäèì. Àíúàã áèð äàí öçö áÿíçÿð óéüóëàðû ýþðìÿìèç èëýèíúäèð. Î õàãàíëûüûìû ýþðäöéöíö äåéèð, àíúàã áó óéüóëàð áèð õàãàíëûãäàí éàíà äåéèë. Áóíó î äà áèëèð. Äè ýÿë, à÷àìàç! Òàíðûì áóíó ìÿíäÿí áÿêëÿéèð! Ýåðè äóðñàì, îíóí éîëóíäàí ñàïìûø îëàðàì... Óñëó Õîúà ñþçöíäÿ äþíìÿçäè: - Ñÿí Ãàìëàðûí óéãóëàðûíû áàøãàëàðûíà þòöðäöêëÿðèíè, óçàüäàí-óçàüà äöøöíúÿëÿðè éþíÿëòäèêëÿðèíè áèëìèðñÿíìè? Îíëàðû äèíëÿ äÿ, óéìà! Ìÿí äÿ áèð ãàìàì! Éåðëÿðèí, ñóëàðûí äèëèíè áèëèðÿì! Àíúàã úàäó÷óëàðà óéìàðàì! Ãàìëàð ñÿíè áàáàíëà öç-öçÿ ãîéñàëàð, åë ó÷óðóìà éóâàðëàíàð. Óñëó Õîúà ßðêîíäàí íÿ âàõò àéðûëàúàãëàðûíû ñîðäó. Îüóçäàí åøèòäèéè îíó ÷àøäûðìûø, àíúàã áóíó ñåçäèðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ýþçö éîë ÷ÿêäè, ôèêèð áöðöäö îíó. Ñþçöýåäÿí ýöí êè÷èê àéðûíòûëàðëà, áÿíçÿð óéüóíó î äà ýþðìöøäö. Àíúàã î Èíúèíè ñóéëà éîõ, ãàíëà äîëó ýþðìöøäö. Îüóç áó ãàí ÷àéûíû àéàüû àëòûíà áàõìàäàí àäëàìûø, ýþéäÿí åíÿí áèð òîïà èøûüûí è÷èíäÿ éåð öçöíöí ñîíóíà äîüðó éöðöäöêúÿ éöðöìöøäö. Óñëó Õîúà éóõóñóíó éåòèðìÿñèíÿ ñþéëÿìÿäè. “Ãàéíàð äÿðÿ êå÷èäñèç îëìàç”, - äåéÿ äöøöíäö. Îëñóí êèì, áèð ÷ûõûø éîëó áóëóíàúàã...

ÎÜÓÇÓÍ ÅÂËßÍÌßÑÈ àáàñûíûí Áàíóéà åë÷è äöøìÿñè Îüóçó ÷àøäûðäû. Ö÷ ÿìèñèíèí ö÷ ãûçû âàðäû. Áèð éåðäÿ áþéöìöøäöëÿð. Ö÷ö äÿ Îüóçà âóðüóíäó. Áèð-áèðèíäÿí ýèçëè ö÷öäÿ Îüóçóí îíó ñå÷ÿúÿéè öìèäèéëÿ éàøàéûðäûëàð. Îüóçà ãàëñà êè÷èê ÿìñèíèí ãûçû Àéòàúû ñå÷ÿðäè. Ãûçëàðûí ÿí êè÷èéè îëñà äà ÿí ýþçÿëè, ÿí àüûëëûñû äà îéäó. Àíúàã ñå÷èìè áàáàñû åëÿìèøäè.Îíó ãûðà áèëìÿçäè. Îüóçëà Áàíóíóí äöéöíö Ñûüíàãäà îëäó. Øÿíëèê éåääè ýöí- éåääè ýåúÿ àðà âåðìÿäè. Îçàíëàð Îüóçó þéäö. Åë áàùàäûðëàðûíäàí ñîéëàìàëàð ñþéëÿíäè. Óçàãäàí-éàõûíäàí ýÿëÿí èýèäëÿð àò ãîâóá äàä àëäûëàð, îõ àòûá àä àëäûëàð, ãóðøàã òóòóá èïÿê êþéíÿê àëäûëàð. Ñöðöñöðö ãîéóí ãûðûëäû, òóëóã-òóëóã è÷êè è÷èëäè. Àúëàð, êèìñÿñèçëÿð äîéóçäóðóëäó. Àéäàí àðû, ñóäàí äóðó, äàüëàð ÷è÷ÿéè, åëèí ýþé÷ÿéè Áàíó îõ àòäû, Îüóç áÿéëèê ÷àäûðûíû îõóí ñàíúûëäûüû éåðäÿ äèêäè. Ýÿëèíè áÿçÿéèá-äöçÿéèá, àï-àëúà96 ýåéèìèíäÿ, éàíûíäà äàäûñû-éåíýÿñè, ÷àëüûéëà áÿéèí àü ÷àäûðûíà ýÿòèðäèëÿð. Îüóç ýöí ÷ûðòëàéàíäàí àòûíà àò óëàøäûðìàäàí, îõóíà îõ ÷àòäûðìàäàí, äèçèíè éåðÿ ýÿòèðòìÿäÿí éàðûøûá-éöðöøöá, ãóðøàã òóòóá,

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 96 Àï-àë÷à – ãûï-ãûðìûçû 63

éåëÿòìÿ97 îéíàéûá, ñîíäà éàõàíûá, èïÿê ÿðýÿíëèê ýåéèìèíè ýåéèá ìóðàä àëà÷ûüûíà ýèðäè. Áàíó àëà÷ûüûí îðòàñûíäàúà àéàãäà, àüçûäóâàãëû îíó ýþçëÿéèðäè. Ýþðöíúÿ ãàðøû ýÿëäè. Îüóçóí ÿëèíè àëûá þïìÿê èñòÿäè. Îüóç ÿëèíè þïäöðìÿäè. ßìèñè ãûçûíûí áàøûíû ãàëäûðäû, äóâàüûíû à÷äû, àëìà ÷è÷ÿéèòÿê àü öçöíÿ áàõûá: - Òàíðû ìóðàäûìûçû âåðñèí, ãûç! - äåäè. Áàíóíó ãîëëàðûíà àëûá êþêñö áÿðàáÿðèíÿ ãàëäûðäû, éàíàãëàðûíû áàøûäóìàíëû ãîõëàéûá, äîäàãëàðûíû êþç êèìè éàíäûðàí äîäàãëàðûíà äàéàäû, äèðèëèê ñóéó è÷èðìèøúÿñèíÿ è÷äè. Áàíó ÿìèñè îüëóíóí áîéíóíà ñàðûëäû. Ñîíðà ãîëëàðû áîøàëäû, ùåéäÿí äöøäö, “áîç áþðöíöí ðóùó, éàðäûì÷ûì îë!”, - äåäè. Îüóç Áàíóíó ñöñëö éàòàüà óçàòäû. Éàõàñûíûí äöéìÿëÿðèíè à÷ûá òÿê-òÿê öñò êþéíÿéèíè, àëò êþéíÿéèíè, òîïóãëàðûíà ãÿäÿð åíìèø äèçëèéèíè ÷ûõàðòäû. Äàí öçöíÿäÿê ìóðàä àëûá, ìóðàä âåðäèëÿð. Äàí åðòÿ Áàíó áàøûíû áÿéèíèí êþêñöíÿ ãîéóá ãóçó êèìè áöçöøìöøäö. Îüóç àðõàñû öñòÿ óçàíûá àëà÷ûüûí äöíëöéöíäÿí98 ýþéÿ áàõûðäû. Îí áåø ýöíëöê àé îíëàðà òàìàøà åäèðìèøúÿñèíÿ àëà÷ûüûí äöíëöéöíöí îðòàñûíäà äîíóá ãàëìûøäû. Ýþéëÿð àëà÷ûüû äîëäóðàí àé èøûüû èëÿ áèðýÿ áèð ÿë÷èì àü áóëóäóíó äà ýþíäÿðìèøäè; î èíäè Îüóçóí êþêñöíÿ áàø ãîéóá, àðçóñóíà ÷àòìàñûíäàí äîüàí ñåâèíú âÿ õîøáÿõòëèê è÷èíäÿ ó÷óíóð, ñàêèòëÿøäèêúÿ äèëè à÷ûëûðäû: “Ãàíûì, õàãàíûì, éèýèäèì, òåíýðèëÿðèìÿ ìèí àëãûø, ñÿíè ìÿíÿ éàçìûø!” Ö÷ ýöí, ö÷ ýåúÿ àëà÷ûãäàí ÷ûõìàäûëàð. Ñîíðà ãàðàíëûã äöøÿíäÿ Îüóç áàøûíûí àäàìëàðûéëà, éîëäàøëàðûéëà áèðýÿ äÿðÿäÿ ÷àüëà– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 97 Éåëÿòìÿ – úîøãóí òîé ðÿãñè 98 Äöíëöê – àëà÷ûüûí ýþéÿ à÷ûëàí öñò áàúàñû 64

éàí ñóéà åíäè, Áàíóíóí èòèðìÿê èñòÿìÿäèéè ÿòðèíèãîõóñóíó áóìáóç ñóäà éóäó. Áèð ýöí Îüóç Áàíóéà: “Òåíãðèëÿðèì äåìÿ, Òàíðûì äå! Äîõñàí äîããóç áàéàòûìûç éîõäóð áèçèì, òÿê áèð Ýþé Òàíðûìûç âàð, ìÿí äÿ îíóí åë÷èñè, éàëàâàúûéàì! Áóíà èíàí, ãÿáóë åò, áàøãàëàðûíà äà ñþéëÿ!”, - äåäè. - Áàøûì àéàüûíûí àëòûíäà, àíúàã èíàíúûìà òîõóíìà, Îüóç! Ñþçöíö áèë! Óëóñóìóçó ãóðòàðìûø áîç áþðöéÿ Òàíðû äåìÿéèá, íÿ äåéÿúÿêñÿí? Ýþé Òàíðû äåäèéèí ùàðäàí ÷ûõäû? “ßðèì Òàíðûíûí åë÷èñèäèð”, ñþéëÿñÿì, “Áàíóíóí ãàôàñû ïîçóëäó”, - äåéöáÿí ìÿíè äàøëàðëàð. Ñóñ, áèð äÿ àüçûíà àëìà áó ñþçö! - Äåäèéèìè äåéèá ìÿíè òóòìàçñàíñà, éàòàüûìûçû àéûðàúàüñàí, - äåäè Îüóç. - Éàâóãóì, õàíûìûì ìÿíÿ èíàíìàñà, åë íåúÿ èíàíàð? Î ýöíäÿí Îüóç Áàíóéà éàõûíëàøìàäû, áèð íå÷ÿ ýöí ýþçëÿéèá, ñîíðà àëà÷ûüûíû äà àéûðäû. Áàíó ýöíäÿíýöíÿ ÿðèäè. ßðèíèí îíóíëà áàø éàñòûüà ãîéìàäûüûíû àíàñûíà àíëàòäû, íÿäÿíèíè à÷ìàäû. Ãàðà õàí åøèäÿíäÿ: - Îüóç äöøöíìÿäÿí èø òóòìàç! Áàíóíó áÿéÿíìÿäèñÿ, Êöç êàðäàøûìûí îíäàí äà èðÿëè ãûçû âàð, îíó àëàðûã, - äåäè, åëÿ ùÿìèí ýöíäÿúÿ èêèíúè ãàðäàøûíäàí ãûçûíû èñòÿäè. Ãàðäàøû äåäè: - Áþéöéöìöç ñÿíñÿí! Ñþçöíÿ áàüëûéûã. Òÿð÷è÷ÿê ãóðáàí îëñóí Îüóçà. Éåíÿ äöéöí îëäó. Éåíÿ Òÿð÷è÷ÿéèí àòäûüû îõóí ñàíúûëäûüû éåðäÿ äèêèëÿí àü àëà÷ûüäà Îüóç Òÿð÷è÷ÿêëÿ ìóðàä âåðèá, ìóðàä àëäû. Éåíÿ ýÿëèíè Òÿê Òàíðûéà òàïûíìàüà, îíó Òàíðû åë÷èñè äåéèáÿí òàíûìàüà ÷àüûðäû. Òÿð÷è65

÷ÿê äÿ îíóí ãàôàñûíûí îéíàäûüûíû äöøöíäö. Î äà Áàíóíóí éîëóéëà ýåòäè. Îüóç àü àëà÷ûãûíäà éåíÿ éàëãûç ãàëäû. Äîüìàëàðûíûí ãûçëàðûíûí îíó òóòìàìàëàðû Îüóçó ãûðäû. “Áèð äÿ åâëÿíìÿì, éåòÿð!”, - äåéèá éóðääàí óçàãëàøäû. “Àëûí éàçûì áåëÿéìèø. Òàíðû ìÿíè ïàéëàøìàã èñòÿìÿäè, îíóí éîëóíäàí áàøãà éîëóì éîõ íÿ èñòÿñÿ îíó éàïàðàì” - äåéÿðÿê, àëðëàðëà ÷þëëÿðäÿí éûüûøìàäû. Àòàñû àðäûíúà àäàì ñàëäû, ÿìèñè ãûçëàðûíû áÿéÿíìÿäèñÿ, áàøãàñûíû àëàðûã äåäè, îíóí éóðääàí óçàãëàøìàñûíà öçöëäö. Îüóç: Áàáàì èíúèìÿñèí, éóðääàí ãîïìàìûøàì, ÿðäÿøëÿðèìëÿ îâ îâëàéûá, àò ãîøóá äèíúÿëèðèê, áèð äàùà åâëÿíìÿéè èñÿ àüëûìà ýÿòèðìèðÿì, õàãàí áàáàìûí ýÿðÿéè îëàúàüûì àíäàúà ýåðè äþíÿúÿéÿì, - äåäè. Áèð ýöí éåéèá-è÷ÿìÿêäÿí, àò ãîâìàãäàí éîðóëóá, îðìàíäà ôûñäûã àüàúûíûí àëòûíäàúà óéóìóøäó. Éàðûéóõóëó ãóøëàðûí ñÿñèíè åøèäèðäè. Ùàíñû ãóøäó, ýþðÿñÿí? Éîðóëìàã áèëìÿäÿí, òÿê áèð ñþçö ÷åâèðèðäè: - Äóð ýåò! Äóð ýåò! Áèðäÿí ôûñäûã àüàúûíûí áóäàãëàðû àðàëàíäû, áàøûíûí öñòöíäÿ ßðêîíäà ýþðäöéö ýþçö, Ýþé Òàíðûíûí ýþçöíö ýþðäö. Áó ýþçöí ãÿçÿáëè îëàúàüûíäàí ãîðõóðäó. Àíúàã ùÿð øåé èëê ýþðäöéö êèìèéäè. Ñîíñóç, ãà÷ûëìàç, ÷ÿêèá-àïàðàí... Òàíðûíûí ýþçö ñàíêè: “Äàðûõìà, ùÿð èøèí çàìàíû, ÷àðÿñè âàð, îéàí, éóðäà ãàéûò!” äåéèðäè. Îüóç ýþçöíö à÷àíòÿê ôûñòûã àüàúûíûí éàç êöëÿêëÿðèíäÿ àñòà-àñòà éåëëÿíÿí áóäàãëàðûíà, òÿð éàðïàã äîíóíà áàõäû, éåðèíäÿí ãàëõäû, éîëäàøëàðûíû ñÿñëÿéèá éóðäà öç òóòäó. Éîëóí êÿñÿñèíè ñå÷äè. Éóõóäà ýþðäöêëÿðèíèí ñîíóúóíó áèëìÿéÿ òÿëÿñèðäè. Êÿíäÿ àç ãàëìûø ÷àé öñòöíäÿ ãûçëàð ïàëòàð ñóéà ÷ÿêèðäèëÿð. ×àé éàõàñûíà áèð ñöðö 66

êÿïÿíÿê ãîíìóøäó ñàíêè. ×þëëÿðèí áöòöí ÷è÷ÿêëÿðè áèòìèøäè áóðäà. Áóíëàð Ãàðà õàíûí ö÷öíúö ãàðäàøû Îðõàíûí ãûçû Àéòàúûí ãóëëóã÷óëàðûéäû. Îüóç áó ýþçÿëëèéÿ áàõìàäàí þòÿ áèëìÿäè, Àéòàúûí ýöëÿ-ýöëÿ îíà ÿë åëÿäèéèíè ýþðÿíäÿ ÿñêè õàòèðÿëÿð öðÿéèìè ñûçûëäàòäû, àòûí áàøûíû ÷ÿêäè. Àéòàú îíà éàíàøäû: - Õàãàí áàáàìûí èñòÿêëè îüëó êèìè ýÿçèð? Áóðàñû îâ éåðè äåéèë... - ßìèñèíèí ýþçÿë ãûçûíû ýÿçèð... Àéòàú þíúÿ ýöëäö, ñîíðà öçö ãàéüûëàíäû: - Áþéöê ÿìèëÿðèìèí ãûçëàðû ýþðê îëäó ìÿíÿ. Îíëàðû, òÿê îíëàðû éîõ ÿìèëÿðèìè äÿ ãûðäûí. Áàáàìûí äà ãûðûëìàñûíû èñòÿìÿì! Îüóç éóõàëìûøäû, è÷èíäÿêèíè äåìÿéÿ áèðèñèíè àõòàðûðäû. Àéòàúûí îíóí äåäèêëÿðèíè éåðèíÿ ÷àòäûðàúàüûíû áèëèðäè. - Ñþç à÷ûëìûøêÿí, äèíëÿ! Ñó÷ îíëàðäàäûð! Ìÿíèì èíàíúûìà òàïûíûá, ñþçöìö òóòìàäûëàð. Éîëóìó áèëìÿéÿí ìÿíè äÿ áèëìÿç. Àéòàú èíàíìûðìûøúàñûíà: - Áóíäàíìû àéðûëäûíûç? - Áàøãà íÿ âàðäû àðàìûçäà? “Áèð äÿ åâëÿíìÿì”, äåäèì... Êèì ìÿíè äåäèéèìúÿ àíëàðñà, îëäóüóìúà èñòÿðñÿ îíóíëà áàüëàøàðàì. Ö÷öíúö äÿôÿ îêóì äàøà äÿéñèí, èñòÿìèðÿì! - Äàøà äÿéìÿç! Ñÿí áöòöí ãûçëàðûí ñåâèìëèñèéäèí . Ùàíñûìûçû ñå÷ÿúÿéèíè äöøöíöá, äàðòûøûá, äàëàøûðäûã. Îíëàð áþéöêäö, éîëëàðû äà áþéöêäö. Ñûðà ìÿíÿ ýÿëñÿ, äöøöíÿðÿì... Îüóç Àéòàúûí à÷ûã äàíûøìàñûíäàí øàøûðìûøäû, ñþç éîõ, åëàò ãûçëàðû ÿçèëèá-áöçöëìÿäÿí, ÷ÿêèíìÿäÿí 67

äàíûøàíäûëàð, àíúàã ÿìèñèíèí ùÿëÿ úîúóã ñàíäûüû ãûçûíûí áåëÿ öðÿêëè îëäóüóíó áèëìèðäè; èëê äÿôÿ ýþðöðìöøúÿñèíÿ áàõûð, ãûçëàð áóëàüûíäàí ñó è÷èá ÿðñÿéÿ ýÿëìèø ãûçû ñåâäèéèíè âàõòûíäà áàáàñûíà áèëäèðìÿäèéèíÿ éàíûðäû. Áèðäÿí ôûñòûã àüàúû àëòûíäàêû óéüóíó, áó éîëëà ùàðà, íÿäÿí òÿëÿñäèðäèéèíè àíëàäû: - Ñûðà ñÿíäÿäèð, Àéòàú! Áàøäàí éàíëûø îëóá! Îíëàðûí éàïäûüûíû ñÿí éàïìàçñàí!.. - Ùàíñû éîëóíó òóòìàäûëàð, àíëàò, áèëèì! - Îíëàðà “áÿí áèð îëàí Ýþé Òàíðûíûí åë÷èñèéÿì”, ñþéëÿäèì, “ãàôàí ïîçóëóá”, äåäèëÿð. Àéòàú úàíëàíäû: - Ñÿíèí ýþéëÿðèí ñåâýèñèíäÿí éàðàíäûüûíà, åëèìèçèí-ýöíöìöçöí èøûüû îëäóüóíà êèì ñûçûêëà éàíàøà áèëÿð? Êèìñÿéÿ áÿíçÿìÿäèéèíè, ñå÷èëìèøëèéèíè, éàëàâàú áèëýèñèéëÿ äîëó îëäóüóíó íèéÿ ýþðìÿäèëÿð îíëàð? - Ñÿí ýþðäöíñÿ, ìÿíÿ éåòÿð, - äåäè Îüóç. Ãûç ýþçöíö éàíà ÷åâèðèá éàâàøúà ñþéëÿäè: - Ìÿí ñÿíèí áèð ïàð÷àíàì. Íÿ èñòÿñÿí, îíà áàø ÿéÿðÿì! Ùàðäà ñÿíèí ñûðüàí îëñà, îðà ìÿíÿ ãóëàã, ùàðäà äàðàüûí âàðñà, îðà ìÿíÿ áàøäûð. Äàø ãîéäóüóí éåðÿ áàø ãîéàðàì!.. Îüóç ùå÷ íÿ äåìÿäÿí, ãûçû áèëÿéèíäÿí éàïûøàðàã ýþç ãûðïûìûíäà ãóúàüûíà àëäû. “Äöéöí ýÿðÿêìÿç áèçÿ” äåéèá, àòûíû ñÿéèðòìÿê èñòÿéèðäè. Àéòàú íÿ åäÿúÿéèíè áèëìÿäÿí, àòäàí éûõûëìàìàã ö÷öí îíà ñûõûëûá ãàëìûøäû. Îüóçà “ñÿíè òóòóðàì” ñþéëÿéÿíäÿí ñîíðà ýåðè äóðà áèëÿðäèìè? Ãûçëàð ñó öñòöíäÿí ÷àøãûí-÷àøãûí îíëàðà áàõûðäûëàð. Îüóç ýÿçäèéèíè òàïìûøäû. Àéòàú áöòöí éþíëÿðäÿí îíóí èñòÿéèíÿ óéüóíäó. Âàðèñ îëäóüóíäàí áàáàñû êÿíàð àèëÿëÿðäÿí åâëÿíìÿñèíè èñòÿìÿçäè. 68

Îíó éóðäà äþíäÿðìÿê ö÷öí “êèìè áÿéÿíÿðñÿ, àëñûí” ñþéëÿìèøñÿ äÿ, è÷èíäÿ áóíà öçöëÿðäè. Îüóç áèð àíëûüà áåéíèíäÿ ùÿð øåéè ýþòöð-ãîé åëÿäè. Àéòàúûí îíó àíëàìàñûíûí, îíó òóòìàñûíûí ñåâèíúèéëÿ, éåíèäÿí éóðäà äþíöá áàáàñûíûí öçöíòöñöíÿ ñîí ãîéàúàüûíûí ðàùàòëûüûéëà äîëóéêÿí åëÿ èíäèúÿ áåëÿúÿ àòûíû îðäàéà ñöðÿ áèëÿðäè... Àíúàã ýèçëè áèð ñÿñ “ñÿí Òàíðûíûí ñàâ÷ÿñûñàí,éàëíûç þçöíö äöøöíìÿ!” äåéèðäè îíà.Àéòàúû áó øÿêèëäÿ, îüóðëàéûðìûøúàñûíà àëûá àïàðìàñû éàðàøìàçäû îíà. Ýÿëÿúÿéèí õàòóíó ÿìèñè ãûçëàðûíûí éàíûíäà íÿäÿí ýþçöêþëýÿëè îëìàëûéäû? Áó òÿëÿñêÿíëèéèéëÿ Àéòàúûí àòàñû, ñåâèìëè ÿìèñè Îð õàíû ñûíäûðìàçäûìû? Áöòöí áóíëàðû äöøöíÿðÿê àòäàí àøûðûëäû, Àéòàúû äà àëûá éåðÿ ãîéäó. Ãÿðèáÿäèð êè, Àéòàú äà þíúÿ îíó àëûá àïàðìàã èñòÿéÿí Îüóçóí ñîíðà ôèêðèíè äÿéèøìÿñèíèí ñÿáÿáèíè äóéäó âÿ Îüóç îíóí ýþçöíäÿ äàùà äà áþéöäö. Îüóç ýþçöíö îíóí äóïäóðó ýþçëÿðèíÿ äèêÿðÿê: - Ãîé ùÿð øåé åë àäÿòèíúÿ, ýÿëÿúÿê õàòóíà éàðàøàí øÿêèëäÿ îëñóí, - äåäè. Àéòàú ÿëëÿðèíè ïþðòìöø éàíàãëàðûíà òóòàðàã: - Ãîé ùÿð øåé ñÿíèí èñòÿéèíúÿ îëñóí, - ñþéëÿäè. Îüóç àòûíà ñû÷ðàéûá îðäàéà äîüðó ÷àïäû. Îíóí ãÿðàðû Ãàðà õàíûí öðÿéèíè ñàêèòëÿøäèðäè. Áèð íåúÿ ýöí ñîíðà Àéòàúû áÿçÿéèá-äöçÿéèá ýÿëèíëèê ÷àäûðûíà ýÿòèðäèëÿð. Àéòàú åëÿ èëê ýåúÿ “Áèð îëàí Òàíðûéà äà ãóðáàí îëóì, îíóí åë÷èñèíÿ äÿ”, äåéèá, þìðöíöí ñîíóíàäÿê Ýþé Òàíðûéà òàïûíàúàüûíà àíä è÷äè... Ýþéòàíðû÷ûëàðûí èëê îúàãû êþçÿðäè...

ÀÒÀ, ÎÜÓË üóç áàáàñûéëà öç-öçÿ îòóðìóøäó. Ôèë ñöìöéöíäÿí äöçÿëäèëìèø ýåíèø åë òþðö, òàõò èêè íÿôÿðëèêäè. Áþéöê ìÿúëèñëÿðäÿ, êÿíàð þëêÿëÿðèí åë÷èëÿðèíèí ãÿáóëëàðûíäà, åë òþðÿíëÿðèíäÿ Àéáèêÿ õàòóí äà, Ãàðà õàíëà éàíàøû ÿéëÿøèðäè. Õàãàí áó ýöí ÷îõ äöøöíúÿëèéäè. Íÿäÿí áàøëàéàúàüûíû êÿñäèðÿ áèëìèðäè: - Ãóëàüûìà ãàðà-ãóðà ñþçëÿð äÿéèð, îüóë! Èíàíúûíäà ìþùêÿì, àðäûúûë îëìàìàüûí ìÿíè ñàðñûòäû. Áó áîéäà þëêÿéÿ õàãàí ãûëûíàúàã êèøè èíàíúûí éàðäûìû îëìàäàí ùå÷ íÿ éàïà áèëìÿç! Öðÿéèíè äèäÿí íÿäèð, àíëàò ìÿíÿ! Èêè ãàðäàøûìû, èêè ãîëóìó êöñäöðäöí! Ãûçëàðûíà öç ÷åâèðìÿç îëäóí. “Ýþéýöìöç99 îëà-îëà ãûçëàðûìûçû éàëãûç ãîéäó, ñÿíäÿäèð, áàøûíû áîø áóðàõìûñàí. Àç êå÷ìÿç, ö÷öíúö ãàðäàøûìûçûí ãûçûíû äà áîøàéàð!”- äåéèðëÿð. - Äöøöíäöéöìö ýèçëÿòìÿìÿéè ìÿíÿ ñÿí þéðÿòäèí, õàãàí áàáà! Éåð öçöíäÿ éàøàéàí Èíñàí þâëàäëàðû áèð éàíëûøëûã è÷èíäÿäèð. Éåêëÿð100 áèçè àëäàäûð. Äöíéàíûí áÿéè îëà-îëà è÷èìèçè êþëÿëèê ñàðìûøäûð... Ãîíøóëàðûìûçà áàõ! ×èíäÿ, Ùèíääÿ, ãûðìûçû öçëö Òàíãóò äà èíàíú èíñà-

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 99 Ýþéýö – êöðÿêÿí 100 Éåê – øåéòàí 70

íûí áþéöêëöéöíö þíÿ ÷ÿêèð, óëóñó ýöúëÿíäèðèð, áèðëÿøäèðèð. Áèçäÿ èñÿ ùÿð áîéóí þç èéÿñè, ïàë÷ûã, àüàú, äÿðè óéóãó âàð... Äèç áöêÿ áèëìèðÿì îíëàðûí ãàðøûñûíäà!.. - Óëóñóí ýþçö áèçäÿäèð, Îüóç! Åëèìèç-ýöíöìöç ëàõëàéàð, áèçäÿí öç äþíäÿðÿðëÿð. Ñÿíèí õàãàíëûüûíû ãÿáóë åòìÿçëÿð! - Ìÿí êþëÿ ðóùëó àäàìëàðûí éîõ, òÿê îëàí Òàíðûíûí èðàäÿñèíÿ áàüëûéàì! ×öíêè î ìÿíè þçöíÿ ñàâ÷û ñå÷èá! Áóíó áöòöí åë áèëìÿëèäèð, áèëÿúÿê äÿ! - Áàøñûç îüóë! Áàéàòëàðûí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõ. “Åë÷èéÿì” äåéÿí úàäó÷óëàðû, ãàìëàðû ÷îõ ýþðìöøÿì! Ñîíäà éîõà ÷ûõìûøëàð. Éîëóíó àçìà! Ãîëóíóí ýöúö, àíëàéûøûíûí êÿñÿðè âàðñà, òåíãðèëÿðèìèçÿ âåð! Áó, áèð öñòöíëöêäöð. Éàõøûéà éàíàøàíäà éàõøû áþéöéöð, ïèñÿ éàíàøàíäà ïèñ! - Ìÿíèì éàõøûëûãäàí áàøãà éîëóì éîõäóð, áàáà! Ãîðõó ìÿíÿ éàðàøìàç. Åëèìèçè áó ñîíñóç àëäàíûøäàí, áó ãóðàìà áàéàòëàðäàí ãóðòàðìàã ìÿíÿ äöøöð. Áó, áèð àëûí éàçûñûäûð! Ýþçöìö à÷àíäàí þçöìö áó éöêöí àëòûíäà ñàíìûøàì. Áó éîëäàí ìÿíè ñàõëàìàã îëìàç! Èíäèéÿäÿê ñÿíÿ à÷ìàäûì, ñþçöìö öðÿéèìäÿ ýèçëÿòäèì. Ñÿíè ãûðìàã èñòÿìÿäèì! Òàíðûíûí èñòÿéèéëÿ ùÿð øåéè þçöí äóéóá àíëàð, óëóñóìóçó áó àëäàíûøäàí ãóðòàðàðñàí, ñàíäûì. Äàùà ñóñìàüà éåð ãàëìàäû! Áó èøèí ãóòñàëëûüûíû, Ýþé Òàíðûéà áàüëû îëäóüóíó àíëàð, ìÿíäÿí ãûðûëìàçñàí. Áàáàñû ñóñäó. Úîøìàãëà Îüóçóí éîëà ýÿëìÿéÿúÿéèíè àíëàéûð, ñîéëàðûíûí101, áöòöí ãîùóì-ÿãðàáàñûíûí, õàãàíëûüûí òàëåéèíèí áó èíàíú ìÿñÿëÿñèíäÿí àñûëû îëäóüóíó îíà àíëàòìàüà ÷àëûøûðäû: – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 101 Ñîé – íÿñèë, áóðäà õàëã 71

- Ìÿíè õàãàí ãûëàí ýþéëÿðèí èñòÿéèéëÿ, ãóòñàë òþðÿëÿðèìèçäèð. Ñîí ýöíöìÿäÿê åëèìèçè-ýöíöìöçö102 ãîðóìàëûéàì! Òþðÿëÿðèìèçÿ, äöçÿíèìèçÿ103 äîüìà îüëóì äà ãàðøû ýÿëñÿ éåíèëÿúÿê; åëèí êþíëöíÿ, èíàíúûíà ÿë àòñà, ÿëè êÿñèëÿúÿê, þëäöðöëÿúÿê, éåéèúè éåðÿ ýåäÿúÿê. Áóíó àíëà âÿ óíóòìà! - Àëûí éàçûìûç íÿñÿ, îíó äà ýþðÿúÿéèê, áàáà! Ìÿí àíàäàí Áèð Òàíðûëû äîüóëäóì. Îíäàí áàøãà èíàíúûì éîõäóð. Óëó Òàíðû éàðäûì÷ûìûç îëñóí! Ãàðà õàí éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. Àéáèêÿ õàòóí îíóí ÿëèíäÿí òóòóá àøàüû äàðòäû: - Ãàðà õàí! Ñÿí åëèýñÿí, òþðÿìèçè , èíàíúûìûçû äà ãîðóéàí ñÿíñÿí! Ìÿíñèç éàðëûã104 ÷ûõàðà, ãÿðàð âåðÿ áèëìÿçñÿí. Úîøìà, áàõ äà äèíëÿ! Îüóçóí áèëìÿäèéè áèð ýèçëèíè à÷ûì ñÿíÿ! Èéèðìè èë è÷èìäÿ ñàõëàäûì. Î äîüóëàíäà íåúÿ öçöëäöéöìö ýþðìöøäöí. Íÿäÿíäèð áó, ñîðäóí, áèëìèðÿì, äåäèì. Äîüðóéäó! Êþðïÿ ìÿíè ÿììèðäè. Öçöíö ìÿíäÿí ÷åâèðèðäè. Äþøëÿðèì øèøèá êþéíÿéèìÿ ñûüìûðäû. Éåðèéÿíäÿ éàõàì èñëàíûðäû. Àüëàìàãäàí, áàéàòëàðà éàëâàðìàãäàí éîðóëìóøäóì. ×àäûðûìûçäàêû Òåíãðûíêëåðå äèç ÷þêìÿêäÿí äèçèì éàðà îëìóøäó. Îüëóìóí éàøàéàúàüûíà öìèäèì ãàëìàìûøäû. Áèð ýåúÿ éàâðóì óéüóìà ýèðèá: “Ñöäöíö ÿììÿéèìè èñòÿéèðñÿíñÿ, áöòëÿðäÿí óçàãëàø, òÿê îëàí Ýþé Òàíðûéà òàïûí, îíó òàíû!”, - äåäè. Ö÷ ýåúÿ àðä-àðäà óéüóäà áó ñþçëÿðè ñþéëÿäè ìÿíÿ. Ñÿíäÿí ýèçëè îüëóìóí Áèð Òàíðûñûíà òàïûíäûì, îíà éöêöíú ãûëäûì. Äåñÿì èíàíìàçäûí, ìÿíè äÿ, ÷îúóüóìó äà þëäöðÿðäèí. ßëèìè ýþéÿ – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 102 Åë-ýöí – äþâëÿò 103 Äöçÿí – ùàêèìèééÿò ñèñòåìè, ãàéäà-ãàíóí 104 Éàðëûã – áóðàäà ùþêì 72

ãàëäûðûá: “Óëó Òàíðûì, Ýþé Òàíðûì, ñöäöìö ÷îúóüóìóí èñòÿéèíÿ óéóøäóðóá, äàäëû åò!” - äåéÿðÿê éàëâàðäûì. Ñþç àüçûìäàí ÷ûõäûüûíäà Îüóç ìÿíÿ ñûüûíûá ÿììÿéÿ áàøëàäû. Îíóí Ýþé Òàíðûíûí ñå÷èëìèøè, èñòÿêëèñè îëäóüóíà èíàíäûì. Áèð éàøûíäà ýþçëÿíèëìÿäÿí äèë à÷äûüûíû óíóòäóíìó? “Áÿí Ýþé Òàíðûíûí éåðÿ ýþíäÿðäèéè èøûüàì. Îíóí ö÷öí àäûìû Îüóç ãîéóí!” äåäèéè ãàôàíäàí ñèëèíäëèìè? Äèë à÷äûüûíûí ñåâèíúè è÷èíäÿ íÿ äåäèéèíÿ âàðìàäàí: “Áèçèì óðóý-òóðóüóìóçäà áóíäàí äàùà ýþðêëö úîúóã äîüóëìàìûøäûð”, - äåäèí. Éöðöøäÿí, ñàâàøäàí, õàãàíëûã ãàéüûëàðûíäàí íåúÿ áþéöäöéöíö äóéìàäûí. Îüóçóí ýåúÿ-ýöíäöç Òÿê Òàíðû äåéèá, Ýþé Òàíðûíû àíûá, éàøûäëàðûíà äà áåëÿúÿ àíëàòäûüû, óéüóëàðûíäà äà òåç-òåç ñþéëÿäèéè “áèð îëàí óëó éàðàäàíà àëãûøëàð îëñóí”, ñþçëÿðè ñÿíè äöøöíäöðìÿäè. Îüëóíóí öçöíäÿ Óëó Òàíðûíûí èøûüûíû ýþðìöðñÿíìè? Áó áîéäà ÿðÿíëèê, ÿðê, ýöú, ñîíñóç áèëýè ùàðäàíäûð áÿñ? Äöøöíìÿäèíìè? Îõ àòìàãäà, ýþíäÿðè105 òóëëàìàãäà, ãûëûíú ÷àëìàãäà, áèëýèäÿ ãàðøûñûíà êèì ÷ûõà áèëäè? Áöòöí áóíëàðûí Ýþé Òàíðûéà áàüëû îëäóüóíó, îüëóíóí áàøãà ÷îúóãëàðà áÿíçÿìÿäèéèíè äöøöíÿéäèí ýÿðÿê! Îüóç ñÿíäÿí ñîíðà éóðäóí äà, éåð öçöíöí äÿ äàéàüû îëàúàã. Áóíó ãàìëàðäàí äà, ×èí úàäó÷óëàðûíäàí äà åøèòäèì. Èëëÿð þíúÿ ÷èíëèëÿðèí “Òöðêäÿ áèð ÷îúóê äîüäó, éåð öçöíöí äöçÿíèíè äÿéèøÿúÿê” äåéèáÿí ýÿçäèêëÿðèíè, ùÿð éàíà áàø âóðäóãëàðûíû óíóòäóíìó? Òÿêúÿ õàãàí ñàðàéûíà áóðóí ñîõà áèëìèðäèëÿð. Àðàäûãëàðû ÷îúóüóí ñÿíèí åâèíäÿ äîüóëà áèëÿúÿéè àüûëëàðûíà ýÿëìèðäè. Î ÷àüäàí ÷îõ ñóëàð àõûá. Îüóçóí éàøûíäàí áþ– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 105 Ýþíäÿðè – íèçÿ, ñöíýö 73

éöê äöøöíäöéöíö, àääûì àòäûüû éåðÿ èøûã äàøûéàí áèðèñè îëäóüóíó ÷îõëàðû ýþðöá, ñÿíäÿí áàøãà. Îëñóí! Ñÿíè ãûíàìûðàì. Ýöíöí ñàâàøëàðäà êå÷äè. Èíäèñÿ àéûë! Áèç áèð îëàí Òàíðûéà òàïûíìûøûã, ñÿí äÿ òàïûí! Ãàðà õàí áàøûíû òóòóá òàõòà ÷þêäö: - Àëòûìäà òþðöì ÷þêöá, äóéìàìûøàì! Äþøÿéèìäÿí õàòóíóì ãà÷ûá, áèëýèì éîõ! Äîüìà îüëóì èíàíúûìûçäàí äþíöá, øàøûðûá êÿíäèñèíè éàëàâàú ñàéûð, ãàíäûðàíûì éîõ! Óëó ðóùëàð, ùàíêè ñó÷óìà ýþðÿ? Àéáèêÿ õàòóí õàãàíûí áó ãûñà ñàêèòëèéèíäÿí, ýþòöðãîéóíäàí öðÿêëÿíäè. Ãîëóíó õàãàíûí áîéíóíà ñàëäû: - Éàçûéà ïîçó éîõäóð, õàãàíûì! Îüëóíëà õàòóíóíóí èíàíúûíû èëëÿð áîéó äóéìàìûñàí, áóíäàí ñîíðà äà äóéìà! Áèçÿ ãûéñàí, áöòöí óëóñóí ÷þêÿð. Þç åâèíèí áàøãà èíàíúà áàüëûëûüûíäàí îíèëëÿðëÿ áèëýèñèç ãàëìàíà êèìñÿ èíàíìàç. Åë äûøëàð ñÿíè! Äöøìÿí áàø ãàëäûðàð. Áóðàõ ùÿð øåéè éàðàäàíà! Ãîé ÷þçöì îíäàí ýÿëñèí. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ Îüóçó ãàéòàðàúàã óëóñóí éîëóíà... Àéáèêÿ õàòóí èëëÿðúÿ, óçóí-óçóí äöøöíöá èíäè ñþéëÿäèêëÿðèíäÿí áàøãà éîë áóëìàìûøäû. Õàãàí áóíó àíëàäû. Öçäÿ è÷èíäÿêè éàíüûíû áîüäó, àíúàã öðÿêäÿ õàòóíó, Îüóçó áàüûøëàìàäû: “Þç îüëóìóí þëöò÷öñö106 îëìàã äà ìÿíèì àëûí éàçûììûø” äåéÿ äöøöíäö. Òþðÿéÿ ýþðÿ åë áàøãàíëûüûéëà èíàíú áàøãàíëûüûíûí áèð îëìàñû107 éóðäó ÿðêëè, ýöâÿíúëè ñàõëàéûðäû. Àíúàã èíäè Ãàðà õàíûí àéàüûíûí àëòûíäàí éåð ãà÷ìûøäû: “Áàáà øÿðÿôè îüóëà ãàëûð” äåéèðëÿð. Ùàíñû îüóëà? Èíàíúûíäàí äþíÿíÿìè? Áîéóíó îõøàäûüûì, éåðèìäÿ ýþðìÿê äèëÿäèéèì, ñåâýèëè îüëóì! Åëè ñÿíÿ òàïøûðìàã èñòÿðêÿí – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 106 Þëöò÷ö - ãàòèë 107 Ãÿäèì òöðêëÿðäÿ õàãàí ùÿì äÿ õàëãûí äèíè ðÿùáÿðè ñàéûëûðäû 74

ÿëèìè, äèëèìè ãûñàëòäûüûí íÿéìèø? Áèð ìÿíèì îüëóì ö÷öí åëèí ãûðûëìàñûíû íåúÿ èñòÿéÿ áèëÿðñÿí? Éàüûëàðû ýöëäöðÿêìè öñòöìöçÿ? Òþðÿ áèëìÿç õàãàí áàøãàëàðûíû íåúÿ óéäóðàð108? Áèð éàíäà áóäóí, åë, òþðÿ, õàãàíëûã, áèð éàíäà Îüóç... Áàáàñûíà äèðÿøÿí, îíó äèíëÿìÿéÿí, áèð ñþçöéëÿ åëèí äöçÿíèíè ïîçóá éåðëÿðèìèçè éàüóëàðà ãàïäûðà áèëÿí Îüóç! Éîõ, áó ñþç åëÿ à÷ûëà áèëìÿç! Õàãàíëûã ÿëäÿí ýåäÿð! Îëñóí!” Ãàðà õàí áóíäàí ãîðõìóðäó. Êå÷èá ýÿëäèéè éîëëàðû, åëè ö÷öí åëÿäèêëÿðèíè äöøöíÿðêÿí, þëöì ãîðõóñóíó óíóäóðäó. Þçöíö áèëÿíäÿí éóðäó ö÷öí ÷àëûøìûø, àüûð ñàâàøëàðäàí, þëöìëÿðäÿí êå÷ìèøäè. Áó ýöí äÿ îëìàñà, ñàáàù õàãàíëûãäàí àéðûëàúàã îíñóç äà! Îíó äöøöíäöðÿí åëèí ñîíðàêû ýöíöéäö. Åë éåíèäÿí ñûíà, áèð áàéðàã àëòûíà òîïàðëàíìûø òîðïàãëàð éåíèäÿí éàüûëàðûí ÿëèíÿ êå÷ÿ áèëÿðäè. Åëè ãîðóìàã ö÷öí, ýÿðÿêèðñÿ, þçöíö äÿ Úàíàëàíà âåðÿð, äîüìà îüëóíäàí äà êå÷ÿðäè. Áàøãàëàðûíäàí äöçÿí èñòÿéÿí õàãàíûí þç ñàðàéûíäà èíàíú ñàòãûíëàðûíûí âàðëûüû áèëèíÿðñÿ àòàëàðûíûí, áþéöêëÿðèíèí áöòöí ÿìÿêëÿðè ïó÷à ÷ûõàðäû. Áóíäàíñà îíóí éà Îüóçóí ýåòìÿñè äàùà äöç éîëäóð. Åëìè, îüóëìó? Èíäè ö÷öíúö éîëó òàïà áèëìèðäè... “Äåìÿëè, èø áþéöìÿäÿí Îüóç Óëó äåäèéè Òàíðûñûíûí éàíûíà ýåòìÿëèäèð. Éåðè ó÷ìàã îëñóí! Åë îüóëäàí èðÿëèäèð.” Àíúàã áóíó íåúÿ éàïàúàã? Èëëÿðëÿ áîéóíó îõøàäûüû îüëóíà ÿëè íåúÿ ãàëõàúàã? Îíäàí ñîíðà íÿ ñàéàã éàøàéàúàã? Îíäà íåúÿ îëñóí? Ìèíëÿðëÿ éóðääàøûí, ñîéäàøûí ãàí òþêöá, áàø ãîéóá ãîðóäóüó, áþéöòäöéö åë áèð úàéüûí îüóëóí îéóíóéëà äàüûëñûíìû? “Óëó áàéàòëàð, éàðäûì åäèí, ÷þçöí áó ÷þçöëìÿç èøè! Ãîé îüóë þëöò÷öñö îëìàéûì!” – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 108 Óéäóðìàã – óéüóíëàøäûðìàã, ãàíóíà óéüóí èäàðÿ åòìÿê 75

Èíäè Ãàðà õàíûí áó èøè òåç àøûðìàã ö÷öí éöêöíú ãûëàðàã, éàëâàðìàüäàí áàøãà, éîëó ãàëìàìûøäû. *** Ýöç õàíëà Êöð õàí ãûçëàðûíà Îüóçóí öç âåðìÿäèéèíè, êè÷èê ãàðäàøëàðû Îðõàíûí ãûçûíû àëàðàã, äöéöíëÿ àïàðäûüëàðûíû àéðû àëà÷ûãäà ñàõëàäûüûíû, ñîðìàäàí, êþíöëëÿðèíè àëìàäàí îíëàðëà ñîéóã äàâðàíäûüûíû àüðûàúûéëà èçëÿéèðäèëÿð. Õàãàí îëàúàã Îüóçäàí êå÷ìÿñÿëÿð äÿ, öçöíÿ âóðìàñàëàð äà, è÷äÿ îíäàí ãûðûëìûøäûëàð. Ãûçëàðûíûí þúöíö àëìàü äÿìè ýÿëÿúÿêäè. Àíúàã Ãàðà õàíûí ãîðõóñóíäàí ñÿñëÿðèíè ÷ûõàðìûðäûëàð. Îüóçóí Àéòàúû àëìàñû îíëàðûí ýþçöíäÿ êè÷èê ãàðäàøëàðû Îðõàíû äà éàäà ÷åâèðìèøäè. Ñó÷ó îíäà, ãûçûíäà ýþðöðäöëÿð. Åë éàéëàüà éûüûøàíäà Îüóç áàáàñûíà äàüëàðûí îâó òöêÿíìÿìèø, éàéëàëàð éóðäëàíìàìûø éîëäàøëàðûéëà Ûññûê ýþëÿ îâà ýåòìÿê èñòÿéèíè áèëäèðäè. Þòÿí éàçûí éîë÷óëóüóíäà êþíëö î äàüëàðäà ãàëìûøäû. Áàáàñûéëà ñþçëÿøäèéèíäÿí åâÿ ñûüà áèëìèðäè, äàëüûíäû, éóðääàí óçàãëàøìàã èñòÿéèðäè. Ãàðà õàí “ýåòñèí äÿ ýÿëìÿñèí” äöøöíöá, “îëàð” ñþéëÿäè. Îüóç îâ äåäè, îâà ýåòìÿäè. Áàøûíäà àüûð äþéöøëÿðÿ àïàðäûüû ÿðëÿð áèð èë þíúÿ àñòà-àñòà êå÷äèêëÿðè éîëó áèð íå÷ÿ ýöíäÿ àäëàéûá Õàíòåíãðèíèí ãîéíóíäàêû ßðêîíà, Àòà ìàüàðàéà óëàøäû. ßðêîí ñûçðàñûíäà îâ îâëàäû, ãóø ãóøëàäû, éåðëè áÿêèë áÿéëÿðëÿ, ãàìëàðëà ýþçÿë ýöíëÿð êå÷èðäè, ùÿð êÿñè áèð îëàí Ýþé Òàíðûéà òàïûíìàüà ÷àüûðäû. Ãàì Àòàíû äà èíàíäûðìàüà ÷àëûøäû. Éîëà áóðäàí ÷ûõìàëûéäû, ùÿð øåé áóðäàí áàøëàíìàëûéäû... Ñîíðà ñþçëÿ àíëàìàäûãëàðûíû ýþðöá: “áó óéóüëàð76

äàí, éîíìà àüàúëàðäàí Éàðàäàí îëìàç, áóíëàð óëóñó éöêñÿëèøäÿí ñàõëàäû” äåéÿ þçöíö ÷ûëüûíëûüà âóðóá Àòà ìàüàðàäàêû äîõñàíäîããóç áöòö éûõûá äàüûòäû. “Áàõûí, Ýþé Òàíðûíûí öçö ýöëöð, ñèçèí áöòëÿð èñÿ þçëÿðèíè áåëÿ ãîðóéà áèëìÿäèëÿð” äåéèá éîëäàøëàðûíû äà ÷ÿêèá ýåòäè. Ùÿëÿ åë êþ÷ìÿìèø, éàéëàëàðäà ÿéëÿíÿ-ÿéëÿíÿ ãàðøû ýÿëÿí éåðëè áÿéëÿðè Ýþé Òàíðûéà òàïûíìàüà ÷àüûðäû. Êÿñÿðëè, èíàíäûðûúû ñþçö ãàðøûñûíäà ñþç òàïà áèëìÿéÿíëÿðèí òàõòà ÷ÿëÿáèëÿðÿ îëàí-ãàëàí èíàìëàðûíû àëò-öñò åëÿäè: “Àòà öíöð áóíäàí áåëÿ îéóíúàã óéóãëàðûí, áöòëÿðèí ñàõëàíúû äåéèë, Óëó, ýþðêëö Ýþé Òàíðûíûí îúàüû, åëèí áèëýèñèíèí, áèòèêëÿðèíèí õÿçèíÿñèäûð” äåäè. Î éàé, Ãàì Àòàíûí äöíéàñû äàüûëìûøäû. Ãàðà õàíëà ýÿëÿúÿê õàãàí àðàñûíäà ãàëìûøäû. Òàïûíäûüû áöòëÿðèíÿ àüëàéûðäû. Áèð éàíäàí äà: “Àòà ìàüàðàíûí ãóòñàëëûüû àéàã àëòûíà àòûëàíäà êèì îíó àðàéàúàã, îíóí åëäÿêè ñàéüûñû, äÿéÿðè íÿ îëàúàã?”, - äöøöíöðäö... ×àïàð ñàëäû, îëàíëàðû Ãàðà õàíà ÷àòäûðäû. *** Ùÿð êÿñ éöêöíö ãàáëàøäûðìûø, åâ-åøèéèíè éûüûøäûðìûø, ãàëàíëàðà ñîíóíúó òàïøûðûãëàð âåðèëìèø, àëà÷ûã ÷ûüëàðû äÿñòÿ âóðóëóá áàüëàíìûø, êå÷ÿëÿð áöêöëöá ÷èíëÿíìèø, àõòàðìàñûíëàð äåéÿ éöêëÿò109 àòëàð, ãàòûðëàð, éåëòÿíìÿê110 ÷àüûíûí ÷àòäûüûíû äóéàðàã éèéÿëÿðèíÿ ýþç ãîéà-ãîéà, òÿëÿñìÿäÿí ýþéøÿéÿí äþëÿê111 äÿâÿëÿð, áóüðàëàð ùþðöéÿ âóðóëìóø, éà äà ãàïûëàðäàêû àüàúëàðà, ìûõëàðà áàüëàíìûøäû. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 109 Éöêëÿò – éöê äàøûéàí 110 Éåëòÿíìÿê – óçàã ñÿôÿð 111 Äþëÿê – úèíñ 77

Ãàðà õàíûí ñàéû áèëèíìÿéÿí ñàâàø ëÿâàçèìàòû, éàðàã-éàñàã, õÿçèíÿ, ïàé-öðöø àðàáàëàðû õàãàíëûã ÷àäûðëàðûíûí éàíéþðÿñèíè áöðöìöøäö. Äàí öçö àüûð åë éåðèíäÿí òÿðïÿíÿúÿêäè. Êþ÷ þíúÿñè áþéöê õàãàí Ñûüíàãäà ñþíóíúó øþëÿíèíè äöçÿíëÿìèøäè. Ãàðäàøëàðäàí, ãàðäàø óøàãëàðûíäàí, éåýÿíëÿðäÿí, ýþéÿíëÿðäÿí áàøãà êèìñÿ ÷àüðûëìàìûøäû. Éöðöøëÿ áàüëû ýÿíÿøìÿ éûüíàãëàðûíäà è÷êèí àäàìëàðäàí áàøãàñû îëìàçäû. Áóíóí ö÷öí áó éûüíàãëàð äàùà óçóí, ýþçëÿíèëìÿç äàðòûøìàëàðëà êå÷ÿðäè. Áó àõøàì Ýöç õàíûí ãûçû Áàíóíóí åâèíäÿ áàøãà áèð òîïëàíòû äà âàðäû. Ýöç õàí õàãàíûí ÷àüðûøûíà ýåòìÿçäÿí þíúÿ ãàðäàøû Êöð õàíû äà éàíûíà àëûá ãûçûíà áàø ÷ÿêìèøäè. Îíóí êþíëöíö ãûðûã ýþðöíúÿ ñîðüóëàìûø, ãûçäàí ñþç àëà áèëìÿéÿíäÿ ãîíøó åâäÿí ãàðäàøû ãûçû Òÿð÷è÷ÿéè äÿ ÷àüûðòäûðìûøäû. Îüóçóí èêè “éàðûìàìûø” ãàäûíû àòàëàðûéëà áàø-áàøàéäûëàð. Íÿ ãÿäÿð ýèçëÿñÿëÿð äÿ èøèí áóíäàí áåëÿ þðòöëö ãàëà áèëÿúÿéèíÿ èíàíìûðäûëàð. Éàáüó õàãàíûí òîðóíëàðû îëàðàã éîëëàðäà, àðàíäà, äàüäà îëñà áåëÿ, óëóñóí òþðÿëÿðèíÿ ñàéüûëû áþéöìöøäöëÿð. Èíàíú ïîçóëñà, àòàëàðûíûí, áàáàëàðûíûí åëèí áàøûíäà äóðà áèëìÿéÿúÿêëÿðèíè àíëàéûðäûëàð. Áîç áþðöéÿ, áöòëÿðÿ, óëó ðóùëàðà öðÿêäÿí òàïûíìàãäàí øÿðÿô äóéóðäóëàð. Ãóø òÿêèí àçàä, óäëó112, - ùÿéàëû áþéöìöøäöëÿð. Ýþçëÿíèëìÿç ùàäèñÿëÿðëÿ öç-öçÿ ýÿëèá áóíàëäûãëàðû113 ÷àüëàðäà äà þçëÿðèíè èòèðìÿç, êþíöë ñþçëÿðèíè ñþéëÿìÿçäèëÿð. Åë “ùó” äåéèá, áèð àüûçëà äîõñàí äîããóç òåíãðèéÿ öç òóòàíäà, ýþçëÿðèíäÿ éàø ýèëÿëÿíÿí ãûçëàð Îüóçà, îíëàðû àòäûüûíäàí äàùà ÷îõ, óëóñóí èíàíúëàðûíà äþíöê ÷ûõäûüûíà ýþðÿ ãûçüûíäûëàð. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 112 Óäëó – àáûðëû 113 Áóíàëìàã – ãÿìëÿíìÿê, ìþùíÿò ÷ÿêìÿê 78

Áèð éàíäàí äà ÷îúóãëóãäàí ùàìûñûíûí ýþçöíöí èøûüû îëìóø, ÿðÿíëèéè, àüëû, äöçëöéö åëäÿí-åëÿ éàéûëìûø Îüóçó è÷äÿí ñåâèðäèëÿð. Áàíó äàùà ÷îõ öçöëöðäö. Îüóçëà ýþáÿêêÿñìÿ îëäóüóíó ùÿð êÿñ áèëèðäè. Èëëÿð óçóíó áþéöéöá Îüóçóí àäàõëûñû, ñîíðà ãàäûíû îëìàã àðçóñó öðÿéèíè ñàðìûøäû. Îíà êþíöë âåðÿíäÿ, îõ àòûá àü áÿéëèê ÷àäûðû ãóðàíäà, àë äöéöíëöê ýåéèìèíäÿ î ÷àäûðûí ãàïûñûíäàí ýèðÿíäÿ, þçöíö äöíéàíûí ÿí õîøáÿõò àäàìû ñàíìûøäû. Ãûçëàð äèðÿøñÿëÿð äÿ, ñîíäà îëàíëàðû áàáàëàðûíà àíëàòìàãäàí áàøãà éîëóí ãàëìàäûüûíû ýþðäöëÿð. Ýþçëÿðèíäÿí éàç éàüìóðó êèìè ñåëëÿð àõäû. Àíëàòäûëàð. Ãàðäàøëàð: “Áó áèð ñåâýè èøè äåéèë, ãàðà áóëóääó, óëóñóí öñòöíö àëìûø þëöìäö, ãàðäàøûìûçà à÷ûëìàëûäûð” äåäèëÿð... *** Îüóçëà áàáàñûíûí ñîéóãëóüó, Àòà ìàüàðàäàêû îëàéëàð åëÿ ÷àòìàçäàí þíúÿ ×èíÿ ÷àòìûøäû. Äàùà äîüðóñó, ×èíäÿí äÿ þíúÿ Òàáãà÷à ÷àòìûøäû. Òàáãà÷ Òöðêëÿ ×èí àðàñûíäà áèð åëäè. Þçëÿðèíè òöðêÿ éàõûí ñàéñàëàð äà, êþêëÿðèíè óíóäóá ÷èíëèäÿí äàùà ãàòû ÷èíñåâÿð îëìóøäóëàð. Òöðê êþêÿíëè îëìàãëà äåéèë êè! Îíà ãàëñà, ×èíäÿ äþâëÿò ãóðàíëàð, îíà ìèí áåø éöç èë áàø÷ûëûã åäÿí, ÷åøèäëè, äÿáäÿáÿëè ×èí àäëàðû àëòûíäà ïÿðäÿëÿíÿí ýþé îüóëëàðû, ñöëàëÿëÿðè äÿ òöðêñîéëóäóðëàð, ×èíèí ýóð, òîõ éàøàìû îíëàðûí àñàí îëìàéàí ÷þë ùÿéàòû àíûëàðûíû ñþíäöðìöø, ÷àüëàð è÷èíäÿ èçëÿðèíè - þçëÿðèíè èòèðèá ÷èíëè îëìóøäóëàð. Äöçöíÿ ãàëñà, áó àøûíìàéà ãàðøû äèðÿíèøëÿð äÿ éîõäó. ×öíêè ùàêèìèééÿò, éàõøû ýöí éàíûíäà ñîé êèìëèéèíè õûðäà èø ñàéûðäûëàð. Èëê þíúÿ - ×èíè þçöìöçêö åäÿúÿéèê äöøöíúÿñèéëÿ ýÿëñÿëÿð äÿ òåçëèêëÿ þçëÿðè ÷èíëè îëóðäóëàð. 79

Áóíóíëà áåëÿ, ãàí éàääàøû îíëàðûí áó éàä åëäÿ èçñèç-ñîðàãñûç èòìÿëÿðèíè þíëÿéèðäè. ×þëëÿ ×èíè éàõûíëàøäûðìàã èñòÿéè áóðäàí ýÿëèðäè. Áóíó ÷èíéàíëûñû êèìè åäÿíëÿðëÿ éàíàøû, áó áàüëûëûãëà ×èíäÿ þç ñîéëàðûíäàí îëàíëàðû ýöúëÿíäèðèá àðòûðìàã èñòÿéÿíëÿðè äÿ âàðäû, áó éîëëà ×èíè äÿéèøèá òöðêëÿøäèðÿúÿêëÿðèíÿ èíàíûðäûëàð. ×èíèí ãóçåé-áàòûñûíäàí ýÿëÿí Òàáãà÷ åë÷èëÿðè Îüóçó éîëäà áóëäóëàð. Åë÷èáàøû à÷ûã äàíûøäû: - Óëó ×èí èìïåðàòîðó ñèçÿ áàéðàã, õàãàíëûã âåðèð. Äþéöø ÿðëÿðè, ñàâàø ëÿâàçèìàòû... íÿ èñòÿñÿíèç! Áàéðàüûíûçû ùàðäà óúàëòñàíûç, áèç éàíûíûçäà îëàúàã, ñèçè ãîðóéàúàüûã... - äåäè. Îüóç úîøäó: - Ñèçèí ãàôàíûç ïîçóëìóø! Áèçèì áèð åëèìèç âàð, áàéðàüû, îðäóñó, ÿðè, ÿðÿíè, ÿðêè, ýþðêöéëÿ! Îíóí áàøûíäà áàáàì äàéàíûð. Ìÿí õàãàí äåéèëÿì! Îíóí ÿñýÿðëÿðèíäÿí áèðèéÿì!.. Îüóç áóíó ×èí åë÷èñèíÿ äåäè. Þç-þçöíÿ èñÿ “Èò êèìè èé áèëèð, áàáàìëà öç-öçÿ ãîéìàã èñòÿéèðëÿð ìÿíè. Áàáàì ñàü-ñàëàìàò, àéàãäàéêÿí þëöì àøûíà114 òÿëÿñèðëÿð, àë÷àãëàð!” äåéÿ äöøöíäö. Åëÿ î àíäàúà áàáàñûéëà ñþçëÿøìÿñèíÿ öçöëäö. Àõûíëàðäà ãîøà àò ñÿéèðòäèêëÿðèíè õàòûðëàäû, äþíöá éóðäà ãàéûòìàüà òÿëÿñäè. Ùàíñû éîëëà îëóð-îëñóí áàáàñûíûí êþíëöíö àëàúàãäû!.. *** Õàãàíëûã ñàðàéûíäà àèëÿ éàâóãëàðûíûí, Éàáãó õàíûí áåëèíäÿí ýÿëÿíëÿðèí, ñöáàøû, òàðõàí115, ýÿíÿø÷èëÿðèí – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 114 Þëöì àøûíà òÿëÿñìÿê – éàñà òÿëÿñìÿê 115 Ñöáàøû, òàðõàí – îðäó áàø÷ûëàðû 80

äÿ ãàòûëäûüû øÿíëèê äàâàì åäèðäè. Ãàðäàøëàðû èëÿ ýÿëèíëÿðèíèí, ýåú äÿ îëñà, éåìÿéÿ ãàòûëìàëàðû Ãàðà õàíûí êþíëöíö à÷ìûøäû. Àéáèêÿ õàòóíóí ñîëóíäà ö÷ ýÿëèíè, öçëÿðèíè éöíýöë èïÿê äóâàãëà þðòÿðÿê îòóðìóøäóëàð. Øþëÿí éàðûäàí þòìöø, éåìÿêëÿð éåéèëìèø, è÷ÿòëÿð è÷èëìèøäè. Àíúàã Ãàðà õàíûí è÷êè ãàáû àðà âåðìÿäÿí äîëóá-áîøàëûðäû. Éåòèøìèø ÷èéÿëÿê ðÿíýèíäÿ êöïÿ ñóéóéëà è÷èíè éóìàã èñòÿéèðäè ñàíêè. Ýÿëèíëÿðèíÿ öç òóòóá äåäè: - Ãàäûíëàðûìûç äóâàüà þéðÿíúÿëè äåéèëëÿð. Ýÿëèíèì êèìè éîõ, ãàðäàøëàðûìûí èñòÿêëè ãûçëàðû êèìè ñûõûíòûñûç îòóðóí!.. Ýÿëèíëÿðèí òèòðÿê ÿëëÿðè äóâàãëàðûíà óçàíäû. Ãàðà õàí ñîðäó: - Íÿäÿí þíúÿ ýÿòèðäèéèì ýÿëèíëÿðèì Áàíó èëÿ Òÿð÷è÷ÿéèí ýþçÿëëèêäÿ Àéòàúäàí ýåðè ãàëìàäûãëàðû, áÿëêÿ öñòöí îëäóãëàðû Îüóçó èëýèëÿíäèðìÿäè? Òþðÿìèçäÿ áèð åâëèëèê âàð, àíúàã îíà êå÷äèê, èêè êÿðÿ åâëÿíäè. Îéñà íÿäÿí ö÷öíúö åâëèëèéÿ êþíöë âåðäè, êè÷èê ãàðäàøûìûçûí ãûçûíà áàüëàíäû, ýöíöíö îíóíëà êå÷èðòäè? Ýÿëèíëÿðèí áàøëàðû éåðÿ äèêèëìèøäè. Îõ éàéûíäàí ÷ûõìûø, ñþç à÷ûëìûøäû, Ãàðà õàí Îüóçó ñîíàäÿê àíëàìàüà, ãàðäàøëàðûíû èíúèäÿí ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìàüà ÷àëûøûðäû. Öçöíö îíëàðà òóòäó: - Ãîëóìóí ýöúö, áåëèìèí ãûëûíúû, äàéàüûì ãàðäàøëàð! Ñèç äÿ áèëìèðñèíèçìè áóíó? Ýöç õàí ñþçó îíëàðäàí þíúÿ õàãàíûí à÷ìàñûíà ñåâèíäè. Àíúàã þç äåéÿúÿêëÿðèíè ñîíðàéà ñàõëàéûðäû. Ñþéëÿäè: - Áþéöê õàãàí, ãîé ýÿëèíëÿð äåñèí! Îíëàð áèëÿíè áèç áèëìÿðèê. Õàãàí öçöíö Áàíóéà òóòäó: 81

- Ñÿí àíëàò, áþéöê ýÿëèíèì! Áàíó ýþçöíö éåðäÿí ãàëäûðìàäàí ñþéëÿäè: - Ñîðìàñàíûç, äåìÿçäèì. Áó, áèð áÿéÿíèá-áÿéÿíìÿìÿê èøè äåéèë. Äèëèì-àüçûì ãóðóñóí... Áàøûìûçäà ãàðà áóëóäëàð äîëàíûð, õàãàíûì! Éàëíûç èíäè, áó øþëÿíäÿ Îüóçóí Àéòàúëà åâëÿíìÿñèíèí áèð èñòÿê èøè îëìàäûüû, èíàíúëà áàüëûëûüû, îíäàí þíúÿêè õàíûìëàðûíû äà èíàíúà ýþðÿ àòìàñû îðòàéà ÷ûõàíäàí, àðàäà ýÿçÿí ãóâëàìàëàðûí116, ïû÷ûëòûéëà äåéèëÿíëÿðèí ñàðàéà, òþð àéàüûíà ýÿòèðèëäèéèíè ýþðÿíäÿí ñîíðà Áàíó àëãàéûáàí117 öðÿéèíäÿ Îüóçà îëàí áöòöí ñåâýèíèí íèôðÿòÿ ÷åâðèëäèéèíè äóéäó, áó ùàäèñÿíèí åâ è÷èíäÿí, ñàðàéäàí ÷ûõûá, éóðäó, óëóñó áöðöäöéöíö àíëàòìàãëà, õàãàí áàáàñûíûí éàíûíäà Îüóçóí ñó÷óíó øèøèðòìÿéÿ ÷àëûøäû: - Àéàüûíäà þëöì, õàí áàáà. Èíàíúñûç åë îëìàç, åëñèç õàãàíëûã. Îüóçóí éîëó òþðÿéÿ, åëÿ, Ñèçÿ ãàðøûäûð. Îíó þçöìäÿí ÷îõ ñåâñÿì äÿ, Ñèçè, éóðäó îíäàí äà ÷îõ ñåâèðÿì. Îüóç èíàíúûìûçû àòûá, áèçÿ: “Ýþé Òàíðûíû òóòóí. Ìÿíèì áèð îëàí Òàíðûìû òàíûìàñàíûç, ìÿí äÿ ñèçè òàíûìàðàì” äåäè. Ìÿí “Ýþéäÿ Òàíðû îëìàç, Ýþéöí ùàðàñûíäà îòóðóð Òàíðû?” äåäèì. Îíóí Ãóòñàë áöòëÿðäÿí óçàãëàøìàñûíà, ñÿíè ñàéìàìàñûíà ãûçäûã. Î äà áèçè àòäû. Àéòàú îíóí áóéðóüóíà áþéóí ÿéäè, Òÿê Òàíðû÷û îëäó. Îüóç äà îíà áàüëàíäû. Îüëóíóçëà ñåâèìëè ãàäûíû èíäè àéðû áèð èíàíúà òàïûíûðëàð. Àòàëàðûìûçûí éîëóíäàí ÷ûõìûøëàð àðòûã... Ãàðà Õàí êè÷èê ýÿëèíèíäÿí ñîðäó: - Äîüðóìó äåéèëÿíëÿð? – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 116 Ãóâëàìà – äåäè-ãîäó 117 Àëãàéûáàí – ãÿôèëäÿí 82

Àéòàú ãîðõóñóíäàí þäöíö óäìóøäó: - Äîüðó äåéèë, áþéöê õàãàí! Îüóç ìÿíè þçöìÿ ýþðÿ áÿéÿíäè. Áþéöê ýÿëèíëÿð ñåâèëìÿäèêëÿðèíè øèøèðäèá èíàíúëà áàüëàìàñûíëàð. Ãàðà õàí áàüûðäû: - Èíäè ùàíñûíûçà èíàíìàëûéûã ñèçèí? Ãûøãûðûðäû. Áþéöê ýÿëèíëÿðèíèí äîüðó äåäèêëÿðèíè áèëÿ-áèëÿ. Àéáèêÿíèí ñþçöíÿ óéóá, áó èøèí öñòöíäÿí êå÷èá, Îüóçó áîø áóðàõìàãëà éàíëûøëûã éàïäûüûíû äóéìóøäó. “Äöç äåéèð ýÿëèí! Óëó ðóùëàð áÿíèì äÿ, åëèí äÿ öñòöíäÿí ÷ÿêèëäè. Îüëóì òÿêúÿ èíàíúûìûçûí éîõ, óëóüòóðóüóìóçóí äà äöøìÿíèíÿ ÷åâðèëäè. Äöí õàòóíëà ìÿí áèëèðäèê. Áó ýöí ãàðäàøëàð, áóéðóãëàð, ýÿíÿø÷èëÿð, ãàðàâàøëàð áèëäè. Éàðûí áöòöí åë áèëÿúÿê. Öñòöìÿ ñåë ýÿëèð. Áó ýöí äóðäóðìàñàì, ñîíðà ýåú îëàúàã”. Ñþçÿ ãàðäàøëàðû ãàðûøäû. Ýöç õàí äåäè: - Óëóñóìóç áó éîëäà ãàí òþêöá. Éåð öçöíäÿ áàéðàüûìûçûí óúà îëäóüó éöçèëëÿð áîéó áöòöí òþðÿìÿëÿðèìèç áó éîëäà áàø ãîéóáëàð. Áó áèð ãûç ñþùáÿòè îëñà, êå÷èëÿð. Éöç-éöç ãûç ãóðáàí îëñóí Îüóçà! Àíúàã äÿäÿëÿðèìèçèí, éåðèí-ýþéöí ðóùó èíúèéÿð áèçäÿí. Éîë áóë, Áþéöê õàãàí! Áóëìàñàí ùÿð êÿñ àéðûëûá þç éîëóéëà ýåäÿð. Áþëöê-áþëöê îëóá áàøãàëàðûíûí êþëÿñèíÿ ÷åâðèëÿðèê. Êöð õàí äåäè: - Î áèð îðäóáàøûäûð. Äþéöøÿ îðäóíó ñèç éîõ, î àïàðìàëûäûð. Èíàíûá ýþíäÿðñÿíèç íåúÿ îëàúàã, èíàíìàñàíûç íåúÿ? Ãàðà õàíûí áàø ýÿíÿê÷èñè Óëóòöðê áåëÿ äàðòûøìàëàðû ÷îõ ýþðìöøäö. Àõàðû þíúÿäÿí äóéóðäó. Ãàðäàøëàðûíûí àüçûíäàí ãàí èéè ýÿëäèéèíè ñåçÿíäÿ, þçöíäÿí õÿáÿðñèç, ýþçöíäÿí éàø ñöçöëäö. 83

Õàãàíûí ÿëè ãàëõäû: - Îüëóì ÿðýÿíëèê éàøûíà ÷àòàíàäÿê áîéóíó îõøàäûã. Ñîéóìóçóí ýÿëÿúÿéè êèìè ñåâäèê. Éàøûäëàðûíäàí ñå÷èëèðäè. Ýöúëö, àíëàéûøëû, õàãàíëûüà éåòÿíÿêëèéäè. Ñîíðà éåêëÿð êþíëöíÿ éîë òàïûá, äóéóã äöøìÿìèøèê. Ìÿíèì éåðèìÿ îëñàéäûíûç íÿ éàïàðäûç? Ãàðäàøëàð äóðóìó àíëàìûøäûëàð. Èëëÿðëÿ ýþðöá ýþòöðìöøäöëÿð. Áóíóíëà áåëÿ, èíäè áó ýÿíÿøìÿäÿ ñþç äåìÿêäÿí ÷ÿêèíèðäèëÿð. Äîëàéû éîëó ñå÷äèëÿð. Êöð õàí äåäè: - Ìÿíúèëÿéèí ãàðäàøûì îüëóíóí áàüûøëàíìàç ñó÷óíäàí äà êå÷ÿðäèì. Àíúàã ñÿí áàáà êèìè éîõ, åë, èíàíú áàøãàíû êèìè äÿéÿðëÿíäèð. Ãàðà õàí “àõ, éîëñóç ãàðäàø!” äåéÿ äöøöíäö. “Ãóðóúà ñþçëÿ äÿ òóòìàäûí Îüóçó. Èíàíú áèð ãàðìàãäûð. Ìÿíäÿí ñîíðà òàõòà ÷ûõìàã èñòÿéè ãóäóçëàøäûðûá ñÿíè. Þç áåëèíäÿí ýÿëñÿ, áåëÿ öðÿêëÿ äàíûøìàçäûí”. Áåëÿ äöøöíäö, àíúàã áåëÿ äåéÿ áèëìÿçäè. Àðàéà Àéáèêÿ ýèðäè: - Ñþçÿ ãàðûøìàã èñòÿìèðÿì. Àíúàã áó èø àòàéëàîüóëó öç-öçÿ ýÿòèðÿð. Ãàí òþêöëÿð, ãóðäóüóìóç õàãàíëûã äàüûëàð. Îüóçóí àüçûíû àðàìàäàí, òÿêúÿ ýÿëèíëÿðèíèí ñþçöéëÿ éåòÿðëÿíìÿê éàíëûøäûð. ×àïàð ýþíäÿðÿê, Îüóç ýÿëñèí, îíó äà äèíëÿéÿëèì. Åëÿ áèë áó ñþçö ýþçëÿéèðäèëÿð. Àéáèêÿ ñþçöíö ãóðòàðàí êèìè äûøàðûäàí ñîðàã âåðäèëÿð: - ×àïàð ýÿëäè! Àéáèêÿíèí öðÿéè ãîïäó. Ýÿëèøè õÿáÿð âåðèëÿí ÷àïàðûí óüóð ýÿòèðìÿéÿúÿéèíè àíëàäû. “Îüóçäàí ýÿëèð. Îíóí ñþçö ýåúÿíèí äàðòûøìàëàðûíû êÿñÿúÿê”. Ýþçö ãàðàëäû. Òàõòûí àðõàñûíà ñþéêÿíäè. Ãàðà õàí ñîðóøäó: - Êèìäÿíäèð ÷àïàð? - Ãàì Àòàäàí. 84

Öðÿéèíÿ íÿñÿ äàììûøäû. Éàõûíëàðûíûí àðàñûíäà äèíëÿìÿê èñòÿìèðäè ÷àïàðû. Ãàì Àòàíûí áöêöëö-ìþùöðëö äÿðè áèòèýèíè à÷äû, þòÿðè ýþç ýÿçäèðäè éàçûéà, îõóìàüà äóðìàäû, ÷àïàðà: - Ñÿí àíëàò, - äåäè. ×àïàð àíëàòäû: - Îüóç ýÿëäè, Àòà ìàüàðàíû äàüûòäû, îðà ñûüûíìûø óëó ðóùëàðû èíúèòäè, áöòëÿðè, èéÿëÿðè ÿçèá, Ãàì Àòàéëà áÿêèë áÿéëÿðÿ: “Òÿê Òàíðûéà òàïûíûí!” - äåäè. Ãàðà õàíûí ðÿíýè ÿëèíäÿ òóòäóüó àøûëàíìûø äÿðèíèí ðÿíýè êèìè àüàðäû: - Èíäè ùàðäàäûð Îüóç? - Ûññûêäàí êå÷èá Àëàòàó éàéëàëàðûíà ýÿëèð. - Ãàì Àòàéà ÷àòäûð. Îüóç ñó÷óíóí ãàðøûëûüûíû àëàúàã, öçöëìÿñèí. Àòà ìàüàðàäàí ÷ûõìàñûí. Áÿêèëëÿðèíè àðòûðàúàüàì ßðêîíóí. Áó ýåúÿ äèíúÿë, éàðûí äþíÿðñÿí, Îüóçëà öç-öçÿ ýÿëìÿ! Àéáèêÿ îüëóíóí áèòäèéèíè àíëàäû, áàüðûíûí áàøûíäàí àüðû ãîïäó. Ãàðà õàí ãàïû÷ûéà öç òóòàðàã: - Éàáãóëàðà, øàäëàðà, òàðõàíëàðà äå, äàí öçö òîïëàøñûíëàð, - äåäè. Ñîíðà ãàðäàøëàðûíà ñþéëÿäè: - Îüóç äóéóã äöøìÿñèí! Ãàðøû ýåäèáÿí äÿïÿëÿ118 éÿðèê . Åëèí èíàíú éåðèíè, çèéàðÿòýàùûíû äàüûòìàã áàüûøëàíìàç! Îüóç áèòìÿñÿ, åë áèòÿð! Àéáèêÿíèí áàøû äþíäö. Ýÿëèíëÿðèí ö÷ö äÿ áèðäÿí ãàïàäû öçöíö. Áàíóéëà Òÿð÷è÷ÿê þú, ãèñàñ àëìàã èñòÿñÿëÿð äÿ, þëöì ýþçëÿìèðäèëÿð. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 118 Äÿïÿëÿìÿê—þëäöðìÿê 85

Àéòàú ùû÷ãûðûá ñàðàéäàí ãà÷äû. Áèð ùàâóð ñîíðà ýåúÿ ãàðàíëûüûíäà îðäàäàí áèð àòëû ÷ûõäû. Î, Àéòàúûí ñþçöíö Îüóçà ÷àòäûðàúàãäû: “Ýÿëèíëÿð ñÿíè ñàòäû, áàáàëàðû éàüû êÿñèëäè, õàãàí ñÿíÿ ãàðøû ýÿëÿúÿê. Þëäöðìÿéÿ... Öç-öçÿ ýÿëìÿ! Éîë áóë! Èø ñîéóéàíàäÿê, ãà÷ ãóðòàð!”

×ÈÍ ÁÀÐÌÀÜÛ èí åë÷èëÿðèíèí áèðè ýÿëèá, áèðè ýåäèðäè. Áóðóí ñîõìàäûãëàðû éåð éîõäó.

Ñîí ýÿëÿíëÿð Ãàðà õàíà ãóçåéëèëÿðèí àðàñû êÿñèëìÿéÿí áàñãûíëàðûíäàí, àõûíëàðûíäàí ýèëåéëÿíèð, äîëàéû éîëëà áó èøè Õàãàíà áàüëàìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Õàãàí “Áèç ×èíäÿí óçàãäàéûã. Àõûíëàð áèçäÿí äåéèë. Éàüûëàðûíûçû áóëóí! Îíëàðäàí ãîðóíóí!”, - äåéèðäè. Êàðâàíëàðà ñàëäûðàíëàð àðòìûøäû. “Þçëÿðè ÷àïûá, àðà ãàðûøäûðûðëàð” äöøöíäö Ãàðà õàí, ñÿñèíè ãàëäûðäû: - Áÿíèì áàéðàãûìûí êþëýÿñè äöøÿí éåðëÿðäÿ ñèçèí êàðâàíëàð òîõóíóëìàçäûð. Äÿìèð àïàðàí äÿâÿëÿðèìèçëÿ áèðýÿ éöéöðöðëÿð. ßðÿíëÿðèìèç ãîðóéóð îíëàðû. Íÿ îëóðñà, Òóðàí ÷þëöíö êå÷ÿíäÿí ñîíðà îëóð, îðà ÿëèìèç ÷àòìûð. ßôãàí éàéëàëàðûíäà, Õîðàñàíûí î öçöíäÿ ñþçöíÿ ýöâÿíèëìÿéÿí òàéôàëàð àéàã à÷ûá, Íåðÿäÿí ýÿëäèêëÿðè áÿëëè äåéèë! Áèçèì éåðëÿðÿ äà éèéÿëÿíìÿê èñòÿéèðëÿð. Éàøàéûøëàðû äöçÿíñèçäèð, þçöíöíêö-þçýÿíèíêè áèëìÿçëÿð. Àòà êûçûíà, ãàðäàø áàúûñûíà åâëÿíèð. Îíëàð ñèçèí êàðâàíëàðà ñîõóëàðàã, ýèçëèúÿ ñèçèí ñàðàéëàðûíûçàäÿê ýÿëèá ÷ûõûðëàð. Áèð ýöí èïÿéèíèçÿ ýÿðÿêëÿðè ãàëìàéàúàã. Èïÿéèí þçö áèð éàíà, ãóðäóíó äà ÷àëûá àïàðàúàãëàð... 87

×èíäÿêè ãóðàãëûãäàí äàíûøäûüûíäà, Ãàðà õàí òöðê åëèíäÿ ãóðàãëûüûí îëìàäûüûíû óëó ðóùëàðà áàüëàéûðäû: - Ñèç ùÿð øåéè Éàüìóð äàøûíûí ýöúöíäÿ ýþðöðñöíöç. Áèçëÿð äàø ÿëÿ àëûá, úàäó åëÿìÿðèê. Áó, Ãàìëàðûí èøèäèð, õàãàí èøè äåéèë! Éåð öçö äÿéèøèëèð. Áèçèì ÷þëëÿð äÿ èëäÿí-èëÿ âåðèìñèç îëóð. Áàéàòëàðà ãàðøû ýåäèëìÿç. Áèç äÿ òåíãðèëÿðèí, ÷ÿëÿáëÿðèí ýþçöíäÿí äöøÿíäÿ âåðèìëè òîðïàãëàðûìûç, ÿêèí-áè÷èí éåðëÿðèìèç öçöíö áîçàðäûð. Ãóðàãëûüû àäëàòìàã, ÷ûõûø éîëó áóëìàã îëàð. Àíúàã ðóùëàðäàí, îíëàðûí þú-ãèñàñ àëìàã ÷ûëüûíëûüûíäàí ãîðóíìàã îëìàç. Õàãàíëà åë÷èëÿðèí ñþùáÿòëÿðè óçàíàíäà, Òàëàñ, Ñàéðàì, Ñûüíàã áàçàðëàðû ýöëöìñÿéÿ-ýöëöìñÿéÿ, ùÿð êÿñÿ áàø ÿéÿ-ÿéÿ ýÿçÿí ÷èíëèëÿðèí ÿëèíäÿí áåçýèíäè. Ýèðìÿäèêëÿðè äåøèê ãàëìàìûøäû. Ùÿð øåéè àëûð, ùÿð øåéè ñàòûð, ùÿð øåéëÿ ìàðàãëàíûðäûëàð. Ãàðà ðóùëàðûí þëêÿíèí áàøû öñòöíö àëäûãûíû äóéìóøäóëàðìû? Éà äà åëÿ þçëÿðè èäè ãàðà ðóùëàð... *** Òöëöíöí åâè áèð ÷èíëè äöøÿðýÿñèíÿ áÿíçÿéèðäè. Äîí Õèíèí éàíûíà ùÿð ýöí éåíè ãîíàãëàð ýÿëèðäè. Ãóìàø, äàâà-äÿðìàí, ãàá-ãàúàã, äöéö, äàðû ñàòûúûëàðû ãàðàâàøëàðûí ÿëèéëÿ ñàðàéà, îðäóíóí è÷èíÿ ãÿäÿð éîë òàïûðäûëàð. Àíúàã àëûø-âåðèøèí ÿí èëýèíúè ýåúÿëÿð áàøëàíûðäû. ßðëÿðèí, ÿðÿíëÿðèí öç òóòäóãëàðû áó éåðëÿð êÿíäèí éàí-éþðÿñèíäÿ ñàëûíìûø, àðàëûäàí ñå÷èëìÿéÿí åâëÿðäè. Áó åâëÿðäÿ ×èíäÿí íÿ çàìàí, ùàíñû éîëëàðëà ýÿëäèêëÿðè áèëèíìÿéÿí ãûçëàð ÿðÿíëÿðëÿ îéíàøûð, äàí éåðè ãûçàðàíà êèìè îíëàðà òöðê ãûçëàðûíûí éàõûí áóðàõìàäûãëàðû 88

“ñåâèøìÿê” éîëëàðûíû þéðÿäèð, îõøàéûð, ÿçèçëÿéèð, öðÿêëÿðèíè éåðèíäÿí îéíàäûá, ÿëëÿðèíäÿêèíè àëûá ÷þëÿ þòöðöðäöëÿð. Áó åâëÿð àëòóí òîïëàìàãäàí, ÿðëÿðèí îäóíó ñþíäöðìÿêäÿí ÷îõ, äåäè-ãîäó éàéìàã, òöðê ÿðëÿðèíäÿí ñþç ãîïàðìàã éóâàëàðûéäû, áèðáàøà ×èíèí èìïåðàòîð ñàðàéûéëà áàüëûéäè. Áó ùþðöì÷ÿê òîðóíóí èï óúëàðû, îëñóí êè, Àòà ìàüàðàéà, ñàõëàíú, õÿçèíÿ àðàáàëàðûíûí ýþçÿò÷èëÿðèíÿäÿê ýåäèá ÷ûõûðäû. Àõøàìëàð ñàðàéäà ãàðàâàøëàð è÷èá êåôëÿíìèø áÿéëÿðèí àðàñûíäàí ñûéðûëûá òÿìèç ùàâàéà ÷ûõìàã, äèíúÿëìÿê àäûíà ãàðîâóë÷óëàðûí ãóúàüûíà àòûëûð, ×èí àðàüûéëà áàøëàðûíû äóìàíëàíäûðûá è÷ëÿðèíè ñþêöðäöëÿð. Ãàðà õàíûí Îüóçà ãàðøû éöðöøöíäÿí áèð íå÷ÿ ýöí þíúÿ Òöëö èëÿ Äîí Õè éîõà ÷ûõäû. Îðäà úèâàðûíäàêû åâëÿðèí ãàïûëàðû ãàïàíìûøäû. Áàçàðëàðäàêû ÷èíëèëÿð èé äÿéìèø úöúöëÿð êèìè áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõìûøäûëàð.

ÀÍÀ ÉÓÕÓÑÓ åúÿ Àéáèêÿ óéüóñóíó ãàðûøäûðäû: ýåíèø áèð äÿðÿíèí îðòàñûíäà äàéàíìûøäû. Äþðä éàíû ñûðà ãàéàëàðäû. ßëëÿ éîíóëìóøúàñûíà ùàìàð, úèëàëû, äèì-äèê... Ýþçëÿíèëìÿäÿí áó ãàéàëàðûí öñòöíäÿí áèð áàúà à÷ûëäû. Ãîâóëìàãäàí òÿíòèìèø áèð àò áóðäàí ÷þëÿ àòûëäû, éàðûéà ãÿäÿð áàúàäàí ÷ûõûá, åëÿúÿ áîøëóãäàí àñûëû ãàëäû. Ãàáàã àéàãëàðû ùàâàäà éåëëÿíèðäè. Ãàéàäàí öçö àøàüû, íÿ çàìàíñà ýóð ñóëàðûí ÷àüëàäûüû äÿðÿéÿ àòûëìàëûéäû. Äè ýÿë, ÷àéûí ãóðóäóüóíó, àøàüûäà, ýþë éåðèíäÿ èòè óúëó, ñèâðè äàøëàðûí äèø àüàðòäûüûíû ýþðöá ÷àáàëàéûð, àòûëà áèëìèðäè. Àéáèêÿ òàíûäû. Îüóçóí àü öðýÿñèéäè. Àü êÿïÿíÿéÿ áÿíçÿéèðäè. Ñîíðà áèðäÿí àü öðýÿíèí ñàüûíäàí-ñîëóíäàí áàøãà àòëàð ñû÷ðàäûëàð. Ýþðöíöð îíëàð Îüóçó ãîâà-ãîâà ýÿëìèøäèëÿð, èíäè îíà éåòÿíäÿ þçëÿðèíè ñàõëàéà áèëìÿéÿðÿê ó÷óðóìóí äèáèíÿ òóëëàíûðäûëàð. Óëó Òàíðû, àòëàð éóìàëàíìàäàí äöç òîðïàüà äöøäöëÿð, àéàãëàðû äÿìèð ìûõëàð òÿêè äèçÿúÿí òîðïàüà ñàíúûëäû. Áèð íå÷ÿñè ñèâðè äàøëàðà äÿéèá ïàðàí-ïàð÷à îëäóëàð. Òàíûäû áóíëàðû äà. Ãàðà õàíûí âÿ ãàðäàøëàðûíûí àòëàðû èäè. Åëÿ áó ùàëëàðûéëà äà äàøà äþíäöëÿð. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà Îüóçóí àòû äóðóø ýÿòèðÿ áèëìÿéèá ó÷óðóìà òóëëàíäû. Î, ýþéäÿ àøìàäû, íåúÿ âàð åëÿúÿ, ñàíêè ãóø êèìè ñöçÿðÿê åíäè, àíúàã îíäàí þíúÿ òîðïàüà ñàí-

úûëàí àòëàðà ÷àòàíäà áèðäÿí ó÷óøó äàéàíäû, îíëàðûí öñòöíäÿ éöíýöëúÿ, øóõëóüóíó ïîçìàäàí, åëÿ áèë, ãàíàä à÷àðàã êÿïÿíÿê êèìè ñöçìÿéÿ áàøëàäû. Àéáèêÿ ãàí-òÿð è÷èíäÿ îéàíäû. Éåðèíäÿí äóðäó, äàí öçö éîëà éûüûøàí Ãàðà õàíûí ãàðøûñûíû êÿñäè: - Óéüóì ãàðûøäû. Áó éîëäà óüóð ýþðìöðÿì. Áÿêëÿ Îüóçóí ãàéûòìàñûíû! Àðà ãóâëàìàëàðûíà óéìà! Ýåòìÿ! Ýåòñÿí, ìÿíè þëäöð, îíäàí ñîíðà ýåò! Ãàáà áàøëûüûí ìàëû äóðìàç, äåéèáëÿð. Áó èø ãàáàëûãëà, òÿëÿì-òÿëÿñèê ÷þçöëìÿç. Îüëóíà ãàðøû îðäóéëà íåúÿ ýåäÿ áèëèðñÿí? Áèç îëìàéàíäà ñÿíèí éåðèíè òóòàúàã, õàãàí îëàúàã îüëóíà îõëàìû, ãûëûíúëàìû ñàëäûðàúàãñàí? Ãàðà ãàíûíûìû àõûäàúàãñàí îíóí? Áàøûíûìû êÿñÿúÿêñÿí? Þç ÿëèíëÿ þç éóðäóíóìó áàòûðàúàãñàí? Àéûë! Àéûë! Áèëìÿçñÿíìè, îíóí äà éàøàìû ýÿðäóí119 éàçàíà, àëûí éàçûñûíà áàüëûäûð! Èïè ãûðûëìàéûáñà, áàñûëìàç! Ñÿíìè áàñûëàúàãñàí îíäà? Äöøöíäöíìö áóíó? Òåíãðè âåðìÿéèíúÿ, ÿð áàéûìàç120... Äóéäóíìó? Ãàðà õàí äåäè: - Ñÿíèí Òàíðûí Îüóçóí ãàáàðìàñû ö÷öí ùÿð èøè éàïäû. Ýöðáèç121, ÿðäÿì äåéöáÿí þéöíäöéöì îüóë àñè122 êÿñèëäè, ãÿíèì îëäó: ìÿíÿ, óëóñà, èíàíúûìûçà, òþðÿìèçÿ... Ñå÷èì îíóíäóð: éà î, éà óëóñ! Áàøãà ñå÷ÿíÿéèììè ãàëäû? Ñþéëÿ ìÿíÿ! Èíäè ñöäöíö ñó÷ëó áèëìÿéèá äÿ, ìÿíè áèëÿúÿêñÿí? Òþðÿáèëìÿç îüëóìà êå÷ñÿì, åë íÿ äåéÿð áÿíÿ? Õàãàí îüëóäóð äåéÿ, ìÿíèì âàðèñûìäûð äåéÿ éóðäóí òþðÿëÿðèíÿ ãàðøû ÷ûõà áèëìÿç. Ñÿí äÿ àíëà! – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 119 Ýÿðäóí – òàëå 120 Áàéûìàç – áàé îëìàç, éöêñÿëìÿç 121 Ýöðáèç – ãÿùðÿìàí 122 Àñè – äöøìÿí 91

Àòëàíäû. Ñàâàø, àõûí îëìàéàíäà äþéöø÷öëÿð åâëÿðèíÿ, éóðäëàðûíà äþíöðäöëÿð. Õàãàíëûãäà éàëíûç ñå÷ìÿ àëïëàð ãàëûðäû. Îíëàð éàðàãëàíàðàã õàãàíûí èøàðÿñèíè áÿêëÿéèðäèëÿð. Áîðóëàð ñÿñëÿíäè, ÷ÿðè123 òÿðïÿíäè. *** Àéòàúûí ÷àïàðû Îüóçó, äÿñòÿñè èëÿ áèðýÿ, ×ó ñûçðàñûíäà òàïäû. Áàáàñûíûí îíà ãàðøû ýÿëäèéèíè åøèäÿíäÿ, õàãàí îðäóñóíóí ÿí ñà÷ìÿ äþéöø÷öëÿðè îëàí éîëäàøëàðûíû, àòëûáàøûëàðûíû ñÿñëÿäè. Äóðóìó ýèçëÿòìÿäè: - Áàáàì ÿìèëÿðèìëÿ áèðëÿøèá öñòöìÿ ýÿëèð. Ãîøóí îíëàðà áàüëûäûð. Ñèçëÿð äÿ áàáàìà áàüëûñûíûç. Î õàãàíäûð, òþðÿíè ãîðóéóð. Ìÿí äÿ èíàíúûìû áàáàìà âåðìÿðÿì. Ýÿðÿêèðñÿ, áàáàìëà äà ñàâàøàðàì! Èñòÿéèðñèíèç ãàëûí, èñòÿìèðñèíèç ñèç äÿ áàáàìû ãûçûøäûðàíëàðà ãàòûëûí. ×àüðû124 éàçàí àëûí éàçûñûíäàí ãà÷ûëìàç! ßðÿíëÿð áèð àüûçäàí: - Áèç ñÿíèíëÿéèê, Îüóç õàí, - äåäèëÿð. Îüóçóí ÿí éàõûí äîñòëàðûíäàí Áåéðÿê áÿé: - Áèç áó ýöúëÿ õàãàíà ãàðøû äóðà áèëìÿðèê, Îüóç! - äåäè. - Åëäÿ ñÿíè ñåâÿíëÿð, áàáàíäàí, ãàéûíàòàëàðûíäàí áåçýèí àäàìëàð ÷îõäóð. Ñîðàã ýþíäÿðÿê, õàñ áÿéëÿð äàðàíûá125 ýÿëñèíëÿð. Î ÷àüàäÿê õàãàíëà öç-öçÿ ýÿëìÿç, éàéûíàðûã. Ñþç àüëûíà áàòäû Îüóçóí. Éóðäëàðà ÷àïàðëàð ýåòäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 123 ×ÿðè – ãîøóí, ÿñýÿð 124 ×àüðû – ôÿëÿê 125 Äàðàíûá – ñå÷èëèá, éûüûëûá 92

Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà Îüóçà öðÿêäÿí áàüëû îëàí, îíó ñåâÿí áÿéëÿðèí àéàüû à÷ûëäû. Óçàãäàí-éàõûíäàí ýÿëèðäèëÿð. Áàøûíäàêû èýèäëÿðëÿ íå÷ÿ-íå÷ÿ ñàâàøäàí ÷ûõìûøäû. Ùå÷ áèðè þëöìäÿí ãîðõóá-÷ÿêèíìÿìèøäè. Îíëàðûí àðàñûíäà ýöúëöéäö, ÿëéåòìÿçäè. Àíúàã èíäè ãîðõóðäó. Úàíûíà òÿð ýÿëèðäè. Áîçêûðäà126 áàáàñûéëà öç-öçÿ ýÿëÿúÿéèíè áàøûíäàí ÷ûõàðà áèëìèðäè. Áóíó èñòÿìèðäè. Äè ýÿë, àëûí éàçûñûíûí ïîçóëìàçëûüûíû äà áèëèðäè. Óëó Òàíðûéà áàüëûéäû, ãûñà éàç éàüûøûíäàí ñîíðà éàëàáëàéàí ýöíÿø, éóéóëóá òÿìèçëÿíìèø ÷þëëÿð þëöì éîõ, äèðèëèê ùàâàñûéëà äîëóéäó. Òÿêúÿ õàãàíëûã îëñà, óô äåìÿäÿí, ùÿð øåéäÿí ÿë ÷ÿêÿðäè. Àíúàã èíäè áîéíóíäà èëàùè áèð òàïøûðûã âàðäû. Ãà÷ìàã - þç Òàíðûñûíäàí öç äþíäÿðìÿê ñàéûëàðäû. Äöøÿðýÿ ãàëõûá òÿðïÿíäè, éîëëàð áîéó ñàâàøñûç äàðûõàí ÿðýÿíëÿðè îáàëàðäàí éûüà-éûüà èðÿëèëÿäè. Àíúàã áàáàñûéëà öç-öçÿ ýÿëìÿäè. Ýöíö-ýöíÿ ñàòìàãëà Ãàðà õàíûí öðÿéèíèí éóìøàëàúàüûíû äöøöíöðäö. Ãàðà õàí ãóëàüóç127 ñàëûáàí îíóí éåðèíè þéðÿíäè, àðäûíúà äöøäö. Áàáà ãîâäó, îüóë ãà÷äû... Îüóçóí èýèäëÿðè Ãàðà õàí ÷ÿðèñèíè äàüûòìàã èñòÿéèëÿ éàíûðäûëàð. Ãàðà õàí ãîúà ãóðääó. Áöòöí éîëëàðû, ÷þëëÿðè ÿë è÷è êèìè áèëèðäè. Îüóçóí îíäàí ãà÷àúàüûíû äóéóá, èçëÿìÿêäÿí ÿë ÷ÿêäè. Ãóëàüóçëàðûí ñþçöéëÿ Îüóçó óçàãäàí-óçàüà ýþç àëòûíäà òóòäó, îüëóíóí áÿêëÿìÿäèéè, ãà÷à áèëìÿéÿúÿéè áèð áÿðÿäÿ éåðäÿí ÷ûõìûø êèìè ãàðøûñûíû êÿñäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 126 Áîçêûð – ÷þë 127 Ãóëàüóç – áÿëÿä÷è, êÿøôèééàò÷û 93

Îüóç þíäÿ ÿìèëÿðèíè, îíëàðûí áàøûíäà øàäëàðû, ìèíáàøûëàðû ýþðäö. Àðõàäà, õàãàíûí ñàâàø àëàíûíà ýþç éåòèðìÿñè ö÷öí éöêñÿêäÿ éåð ñå÷ìèø ãîðóéóúóëàðûíûí áàøû öñòöíäÿ, ñþçñöç êè, áàáàñûíûí äà áóëóíäóüó òÿïÿäÿ åëèí áàéðàüû äàëüàëàíûðäû. Áàáàñû ãóðä òÿêèí ïóñãóäàäûð. Ýþçëÿéèð, Îüóç áàñûëàíäà þçö ýÿëèá ãûëûíúûíû îüëóíóí áîüàçûíà ãîéàúàã... Îüóç ÷îúóêëóüóíäàí áÿðè, áàáàñûéëà áèðýÿ îíëàðëà äþéöøäÿí êå÷ìèøäè. Ùå÷ áèðèíäÿ áåëÿ ó÷óíìàìûøäû. Èíäè éÿùÿðäÿ îòóðà áèëìèðäè. Éà îíó, éà áàáàñûíû àïàðàúàã áó ñàâàøäàí ãóðòàðìàíûí éîëëàðûíû àðàéûðäû. Ñîí ñþçö Òàíðûäàí áÿêëÿéèðäè... Ñàâàøà àòûëìàüà òÿëÿñÿí éîëäàøëàðûñà îíóí àüçûíà áàõûð, íÿ äåéÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäèëÿð. Áó àíäà Îüóçóí ÿëè ãàëõäû. - Ñàâàø îëìàéàúàã! Ùàéäû, àðõàìúà! ßðÿíëÿð êþíöëñöçúÿ áàáàñûéëà áèðýÿ Îüóçóí äà áèëäèéè äÿðÿè÷è, äàð úûüûðëà óçàãëàøàí Îüóçóí àðäûíúà ãîøäóëàð. Ãàðà õàíëà ãàðäàøëàðû ÷àøûá ãàëìûøäûëàð. Þíúÿ áóíóí áèð òÿëÿ îëäóüóíó äöøöíäöëÿð, Îüóçóí áàøãà áèð éîíëÿ ãàéûäàúàüûíäàí ãîðõóðäóëàð. Äþðä éàíà àòëû ýþíäÿðäèëÿð. Îüóç éîõäó, ýåòìèøäè, ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Áåëÿúÿ, ýåúÿ-ýöíäöç äèíúÿëìÿäÿí Èíúè ÷àéûíàäÿê ýÿëäèëÿð. Îüóç òÿê áàáàñûíû éåíìÿêëÿ, ÿìèëÿðèíè äèç ÷þêäöðìÿêëÿ èøèí áèòìÿéÿúÿéèíè àíëàéûðäû. Éÿíè ñàâàøäà áèðèíèí þëöá, áèðèíèí þëäöðìÿñèéëÿ èø áèòìÿéÿúÿêäè. Áó, î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí äåéèëäè. Îüóçà ýþðÿ èíúèêëèéèí êþêöíäÿ Òàíðû èíàíúû äàéàíûðñà, äöéöíö äÿ î þçö ÷þçìÿëèäèð. Äè ýÿë, áó èø ñàðàéäàí éîõ, åëèí-ýöíöí è÷èíäÿí áàøëàíìàëûäûð. 94

Èíàíúûíà òàïûíàí, òàíðû÷ûëûüû éîë ñå÷ÿíëÿðèí áèð áþëöéöíö Èíúè áîéóíà, Èêè÷àéàðàñû åëëÿðÿ, Àðàë ÷åâðÿñèíÿ ýþíäÿðäè. Ãàðà ãûëûã128 äåéèëÿí, ÿëè èøäÿí àéðûëìàéàí õàëãûí è÷èíäÿ éàéûëàúàã áèð èíàíúû ñàâàøäà äà ãîðóéàúàüûíà èíàíûðäû. Èíñàíëàðûí àëìàäûüû, òóòìàäûüû áèð èíàíúû ñàâàøëà ãîðóìàã àíëàìñûçäû. Óëóñ è÷èíäÿ òóòóëàí èíàíúû èñÿ ñàâûíìàã àðòûãäû, áó èøè óëóñ þçö ýþðÿúÿêäè. Èëê îëàðàã Èíúèíèí àøàüû àõàðûíäà, áþéöê ãóì ÷þëöíöí ãîíøóëóüóíäà, ÿñêè áèð ãàëàäà áöòöí ÿùàëè: “Áèç ñÿíèí èíàíúûíûí ãóëóéóã” äåéèá îíó ñå÷äèëÿð. Àéëàðëà ñöðÿí ãà÷äû-ãîâäóíóí ñîíóúóíäà Îüóç àðàí-éàéëàã áèëìÿéÿí îòóðàã, ÿêèí÷è-áè÷èí÷è êèøèëÿðèí, áóäóíóí - ìèëëÿòèí, ÿùàëèíèí éîõñóë áþëöìöíöí èíàíúà ñàðàéäàí ñå÷êèí áèð áàõûøëà áàõäûüûíû ýþðäö. Îíëàðûí áöòö äÿ, òàíðûñû äà òîðïàãäû. Îí éåðÿ ÿéèëìÿêäÿíñÿ, áèð Óëó Òàíðûéà òàïûíìàã öðÿêëÿðèíäÿíäè. Çàòÿí ÿââÿëè-ñîíó îëìàéàí éöêñÿê áèð òîðïàã áèëýèñè àëàí áó êèøèëÿð àüàú, ÷àìóð áöòëÿðè éàïìàã, ýÿçäèðìÿê èøè áàúàðìûð, áóíà áàø ãîøìóðäóëàð. Áöòëÿð äàùà ÷îõ ñàðàéëàðûí èøèíÿ éàðàéûðäû. ßêèí÷è-áè÷èí÷è êèøèëÿð ãóøòÿê àçàääûëàð, éàøàìëàðûíû ýþéöí ýöíÿøèíÿ, áóëóäóíà, éàüûøûíà, ÷àéûí ñóéóíà áîðúëóéäóëàð. Àéàã áàñäûüû ùÿð éåð Îüóçóí ñþçöíöí ýöúö ãàðøûñûíäà ñóñóð, îíà èíàíûðäû. Îíà îëàí ñàéãûíûí, ñþçöíöí àíûíäà òóòóëìàñûíûí, îíó äÿñòÿêëÿéÿíëÿðèí ýöíäÿí-ýöíÿ àðòìàñûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ êèøèëÿðèí éàääàøûéäû. Ñàðàéëàðûí, ãàìëàðûí, ýåòäèêúÿ, äàùà áÿçÿêëè éàïäûãëàðû èéÿëÿð, àíëàìûíû áèëìÿäèêëÿðè, àíúàã òåíãðè – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 128 Ãàðà ãûëûã – ãàðà úàìààò, õàëã 95

àäûéëà òàíûòäûðûëàí éàïìà áöòëÿð, ÷ÿëÿáëÿð îíëàðà áîñòàí è÷èíäÿ ãîéóá, ãóø ãîðõóòäóãëàðû îéóãëàðû, ãóøãîðõóäàíëàðû àíäûðûðäû. ßñêè ÷àüëàðû óíóòìàìûøäûëàð. Î úàãëàð áó áöò äöøêöíëöéö áåëÿ éàéãûí äåéèëäè. ×þëäÿ ýöíÿøäÿí, àéäàí áàøãà, àñûëû îëäóãëàðû áèð øåé éîõäó. Éàøàì áîéó òîðïàãäàí, îääàí, ñóäàí, Àéäàí, Ýöíäÿí ýöúëö íÿ ýþðìöøäöëÿð êè... Áþëýÿäÿí áþëýÿéÿ áöòëÿðèí ýþðöíöøö äÿ äÿéèøèëèðäè. “Éàðàäàí äÿéèøèëìÿç êè!” - Áåëÿ äöøöíÿíëÿð ÷îõäó. Áèð éàíäàí äà áöò îëàéûíûí éàéãûíëûüûíà äàùà ÷îõ éóðä äûøûíäàí ýÿëÿíëÿðèí úàí éàíäûðäûãëàðûíû ýþðöðäöëÿð. Îüóç õàí èñÿ ýÿëÿúÿê õàãàíäû, ñþçöíäÿí åë áèðëèéè, êèøèëÿðÿ ñàéãû ùàâàñû âóðóðäó... Îüóç îíëàðà éåíè, éàïìà, êÿíàðäàí ýÿëìÿ áèð íÿñíÿ âåðìèðäè. Óëóñóí ÿñêè, óíóòäóðóëàí èíàíúûíû éàäà ñàëûð, Òÿê Òàíðûíûí òÿê óëóñóíó áþëìÿê, ïàð÷à-òèêÿ åòìÿê èñòÿéÿíëÿðèí ãàðøûñûíû êÿñèð, ÿïðèìèø ðóùëàðû úàíà ýÿòèðèðäè. Èíúè áîéóíúà, åëèí è÷èíäÿ äÿ, ÷þëöíäÿ äÿ òàíðû÷ûëàðûí ñàéû àüëàýÿëìÿç áèð ñöðÿòëÿ àðòûðäû. Áîçêûðà àëîâ äöøäöìö, ñþíäöðìÿê îëóìñóç èøäèð. Éàëíûç èíäè Îüóçóí öðÿéè éåðèíÿ ýÿëäè. Áóíäàí ñîíðà áàáàñûíûí ÿëèéëÿ þëìÿê Òàíðûéà ãîâóøìàüûí ÿí ýþçÿë éîëó, ìóòëó áèð ãÿäÿð îëàúàãäû. Áóíó äóéóíúà “äàùà ãà÷ìàã éåòÿð!” äåéèá áàáàñûéëà, ÿìèëÿðèéëÿ öçöçÿ ýÿëìÿéÿ òÿëÿñäè.

ÃÀÍËÛ ÁÈÐ ÑÀÂÀØ ÎËÄÓ öíÿíÿäÿê áèð éåðäÿ îëàí, îìóç-îìóçà îäëàðäàí êå÷ÿí, äöøìÿí áàüðû éàðàí, ùÿð áèðè ãîéóí ñöðöñöíÿ äöøìöø ãóðä òÿêè íå÷ÿ éàä ãîøóíóíó äàüûäàí, ÷àéëàð àäëàéàí, äàüëàð àøàí, þëêÿëÿð àëàí, áèð êþêäÿí, áèð áîéäàí ýÿëÿí àëï ÿðÿíëÿð, ãîùóì-ãàðäàø áèð áþëöéö áàáàíûí, áèð áþëöéö îüóëóí ÷èéíèíäÿ, ÿëñèç-ãîëñóç, àòñûç-àðàáàñûç, úàíñûçúÿñÿäñèç ãàëàíàúàí âóðóøäóëàð. Ãàðà õàí ñàâàø àëàíûíäà þëö äöøÿí èýèäëÿðèíè ýþðäöêúÿ: “Èò ñöäö ÿììèø! Ãàíñûç îüóë!” äåéÿðÿê ñþéöðäö. Îüóç êþêñöíäÿí îõëàíàí éàð-éîëäàøûíû ýþðäöêúÿ, “ãóäóðìóø áàáà!” äåéèá ãûíàéûðäû. Ãàðà õàí ÿëèíäÿ îëñà ýþéëÿðè äÿ, Îüóçóí Òàíðûñûíû äà éàíäûðûá éàõàðäû. Îüóç éåð öçöíöí áöòöí áöòëÿðèíÿ íèôðÿò åäèð: “Ãûðûá ãóðòàðà áèëìÿäèì îíëàðû”, - äåéÿ ùåéèôñèëÿíèðäè. Åë ïàð÷àëàíìûø, ãîøóí ãûðûëìûø, ýöú òöêÿíìèøäè. Áó ñàâàøäà ÿí ÷îõ ÷àëûøûá, àò ãîøàí Ýöç õàíëà Êöð õàíäû. Îðõàí ýÿëìÿìèøäè, éàéëàüà ýåäÿí êþ÷öí áàøûíäà äàéàíìûøäû. ßñêè ãàéíàòàëàðû Îüóçëà öç-öçÿ ýÿëìÿê, ùÿð áèðè þç þúöíö àëìàã èñòÿéèðäè. Àíúàã éåíèëÿúÿêëÿðèíè äóéóíúà ãàðäàøëàðûíû îðòàäà ãîéóá ãà÷äûëàð. Ãàðà õàí áóíó ýþðÿíäÿ îí ãàò àðòûã ãÿçÿáëÿ þçö Îüóçà úóìäó. Îüóç ñàâàøäàí éàéûíäû:

- Áó, Òàíðûíûí èðàäÿñèäèð, áàáà! Éåíè éîëó áàøëàíìàëûäûð óëóñóí! Éåð öçöíö áó éàíëûøëûãëàðäàí ãóðòàðìàã ìÿíèì áîéíóìà äöøöá! Äîüìàëàðûìûçûí, éàõûíëàðûìûçûí þëöñö öñòöíäÿí êå÷ìÿëè îëñàì áåëÿ... Ýþéëÿðÿ ãàðøû ýåäÿ áèëìÿçñÿí. Ìÿí ñó÷ñóçàì! Êÿíäè ñàâ÷ûëûüûíû ìÿíÿ âåðÿí âàð. Òàíðûéà òàïûí! ßë ÷ÿê éàëàí÷û ÷àìóð áöòëÿðäÿí, äþíÿê ÿñêè ýþçÿë ýöíëÿðèìèçÿ! Õàòóí àíàìûí ýþç éàøûíà ãûéìà! Ìÿí áàáà þëöò÷öñö îëìàã èñòÿìèðÿì! Ãàðà õàí áàüûðäû: - Òàíðû ñÿíè éóðäà þëöò÷ö ýþíäÿðäè. Áàøûíû ÿëèìëÿ êÿñìÿñÿì åë ìÿíè áàüûøëàìàç! Ãûëûíúû ñèéèðèá áèð äÿ Îüóçà úóìäó. Îüóç ÿëè ãûëûíúûí ãÿáçÿñèíäÿ ãûìûëäàíìàäàí ýþçëÿéèð, àòà ÿëèéëÿ ýÿëÿúÿê þëöìöíöí ñåâèíúè è÷èíäÿ ýöëöìñÿéèðäè. Àììà áó àíäà Îüóçóí ÿðÿíëÿðèíäÿí áèðèíèí ãàðüóñó Ãàðà õàíûí êþêñöíÿ ñàíúûëäû. Îüóç áàüûðäû: - Íÿ éàïäûüûíäû, àë÷àã ùÿðèô! Àíúàã èø-èøäÿí êå÷ìèøäè. Ãàðà õàíûí ãîøóíó ïîçóëóá ïÿðÿí-ïÿðÿí äöøäö. ßìèñè óøàãëàðû ãûçëû-îüëàíëû åëäÿí áàø àëûá ýåòäè. Îüóçà ãàðøû ýÿëÿíëÿð ýåúÿ-ýöíäöç äåìÿéèá Ãàðàãîðóìà éþí àëäû. Àëòàéäàêû ÿñêè éóðäëàðà, Ñåëåíýÿ íÿùðè âÿ Êàäûðãàí éàéëàëàðûíà äîüðó ÷ÿêèëäèëÿð. Óëóñóí ãàðà ýóíëÿðèíè, ñîéëàðûí öçöíö ãàðàëäàúàã è÷ ñàâàøûí àüðûñûíû ìèí èëèí î öçöíäÿ äîüóëàíëàð äà àíàúàã, éàíàúàã, ñþéëÿéÿúÿê, ãûíàéàúàãäûëàð ... *** Îüóç îðäóñóíó ÷ÿêèá, äþéöøäÿí äèðè ÷ûõìûø éîëäàøëàðûéëà éóðäà äþíäö. 98

Áàøäà èêè àòûí àðàñûíäàí àñûëìûø êå÷ÿíèí öñòöíäÿ áàáàñûíûí þëöñö ýåäèðäè. Äþéöøäÿ àéàüûíûí àëòûíû ýþðìÿéÿí Îüóç àòûíû áàáàñûíûí àðõàñûíúà ñöðÿ-ñöðÿ ýþçöíöí éàøûíû ñàõëàéà áèëìèð, îíó èòèðäèéèíÿ éàíûð, àíàñûíûí ãàðøûñûíà íåúÿ ÷ûõàúàüûíû äöøöíöðäö. Áàøãà áèð äóéüó äà îíà “àëûí éàçûñûíäàí ãà÷ûëìàç” äåéèðäè. “Òàíðûíûí éàçûñûíäàí, ýþéöí éàðëûüûíäàí ãà÷ûëìàç. Áàáàì þìðöíö áàøà âóðìàãäàéäû. Åëÿúÿ ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Úàíàëàí ÿëèíäÿí òóòóá àïàðñà, ìÿí äÿ äèíìÿçúÿ, ãóçó òÿêèí òàõòäà îòóðñàì ñîíðàäàí áèð îëàí Òàíðû éîëóíäà ñàâàøà ãàëõìàüûìû êèìñÿ àíëàìàçäû. Èíäè èñÿ ìÿíèì áèð èíàíú ñàâàø÷ûñû îëäóüóìó, áó éîëäà áàáàìû äà àéàãëàéûá êå÷äèéèìè ùÿð êÿñ áèëèð. Áàáàñûíà óéìàéàí Îüóçóí êèìÿñÿ éóìøàëàúàüû àüëàñûüàí äåéèë, ñþéëÿéÿúÿêëÿð. Áèð áàáàíûí ýåòìÿñè èëÿ Òàíðûíûí, óëóñóí éîëó òÿìèçëÿíèðñÿ, ðóùó ìÿíè áàüûøëàð.” *** Àéáèêÿ õàíûì äÿðä ýåéèá, àüðû áàüëàìûøäû. Áó ñàâàøäà áàðûøûã îëìàéàúàüûíû áèëèðäè - éà ÿð, éà îüóë... Èêèñèíäÿí áèðèíèí þëäö ñîðàüûíû ýþçëÿéèðäè. ×èí õàãàíûíûí ãûçûéëà åâëÿíìÿäÿí, ãîíøóíóí èñòÿéèíè ýþçöíäÿ ãîéàí, îíó ñå÷ÿí, îíäàí áàøãà êèìñÿíèí öçöíÿ áàõìàéàí ñåâýèëè ÿðèíèí þëöìöíö åøèäÿíäÿ éàíäû, øèâÿí ãîïàðäû. Éåðè-ýþéö, Òàíðûíû ñó÷ëàäû. Îüóçóí îíà òÿñêèíëèê âåðìÿê èñòÿäèéèíè ýþðÿíäÿ, äèøè ãóðä êèìè ãàáàðäû: - ßôè éûëàíëàð êèáè, ÿòÿíÿñèíè äèøëÿéÿí êþïÿê êèáè, âÿùøè ãÿçÿáèíè úèëîâëàìàéàí àñëàí êèáè, àú ãóðä êèáè, ãóäóðìóø äÿâÿ êèáè þçöíöçö ãûðûá òöêÿòäèíèç. Éàçûãëàð ñèçÿ! Åëèìèçÿ-ýöíöìöçÿ éàçûã!... 99

*** Åëèí éàõûá - éàíäûðàí àüûòúûëàðû, éîä÷óëàð129 ýÿëöáÿí ýöíëÿðëÿ àüëàéûá-ñûòãàäûëàð. Àðàíëà äàü àðàñûíäà, êþ÷öí ùÿð èë éàéëàüà ãàëõäûüûíäà, äàí åðòÿ õàãàíûí îíóðëà äàéàíàðàã ýöíÿøè ñàëàìëàäûüû àøûðûìëàðäàí áèðèíäÿ Ãàðà õàíû òîðïàüà ãóéëàäûëàð. Îüóç ýÿëèá áèð êöðÿê òîðïàã òþêäö. Ùÿðÿ áèð òîðáà òîðïàã ýÿòèðäè, áèð òÿïÿ äèêÿëäè. Ñîíðà éîëóí öñòöíäÿ àòëûëàðûí àòäûãëàðû äàøëàð ãàëàãëàíäû. “Èëëÿð êå÷ÿíäÿí ñîíðà áó äàø òÿïÿúèéÿ äÿ áîéóí ÿéÿúÿêëÿð”, - äåéÿ Îüóç àúû-àúû äöøöíäö.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 129 Éîä÷ó – ìàòÿì÷è 100

ÕÀÃÀÍËÛÜÛÍ ÈËÊ ÈËËßÐÈ àéûí îðòàñûíäà Ãàðàúóã éàéëàñûíäà Îüóç õàãàíëûüû ÿëÿ àëäû. Þíúÿ åë áàø÷ûëàðûíûí òàíûãëûüû èëÿ ñàðàéäà òàõòà÷ûõàðìà øþëÿíè îëäó. Õàãàíëûã áàéðàüû, äàâóë âÿ äàìüàëàð130 âåðèëäè. Áèðèíúè àëòóíáàøëû àë õàãàíëûã áàéðàüû ýÿëäè. Îüóç áàéðàüû þïöá àëòûíäàí êå÷äè. Ñîíðà ãóðä áàøëû, àëòóí èøëÿìÿëè äþéöø áàéðàãëàðû ýÿëäè. Ñîíðà àëòóí ñàüàíàãëû131 õàãàíëûã äàâóëëàðû ýÿëäè. Ñîíðà òÿê-òÿê ñàõëàíú-àüóëóã àðàáàëàðûíû, ñàíäûãëàðû ýþñòÿðèá áèëýè âåðäèëÿð. Îüóç õàí ýÿëÿíÿê öçðÿ ãóòñàë Éàüìóð äàøûíû äà ýþðìÿëè, ÿëèíÿ àëûá, ãàìëàðûí òàíûãëûüûéëà îíó éàëíûç èéè àìàúëàðëà, åë éîëó, åë òþðÿñèíúÿ ãóëëàíàúàüûíà àíä è÷ìÿëèéäè. Øþëÿíÿ òîïëàøàíëàðà äåäè: - Èíäè äÿ Òàíðû äàøû ýÿòèðèëÿúÿê! Áó áîéäà êèøèëÿðäÿí òÿê Îüóç áó äàøûí, åëäÿ äåéèëÿí êèìè, Úàäó äàøû éîõ, Óëó Òàíðûíûí éåðÿ åíäèðäèéè ìöãÿääÿñ èëäûðûì äàøû, ýþé äàøû îëäóüóíó áèëèðäè.

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 130 Äàìüà – ìþùöð 131 Ñàüàíàã – ÷ÿð÷èâÿ 101

Àüó÷ó132 ýåòäè, ýÿëìÿäè. Àç þòìöø îíó àðàáàëàðûí àðàñûíäàí òàïûá ýÿòèðäèëÿð. Þçöíäÿí ýåòìèøäè. Éàüìóð äàøû éîõäó! Èòìèøäè! Îüóðëàíìûøäû! Àüó÷ó ÿñÿ-ÿñÿ äåäè: - Áèð íå÷ÿ ýöí þíúÿ þçöì éîõëàäûì. Ñàíäûãäà, þç éåðèíäÿéäè, õàãàíûì! Ñîíðà Îüóçóí àéàãëàðûíà ñÿðèëäè: - Äåéèí, âóðñóíëàð ìÿíèì áàøûìû... Öðÿéèìÿ äàììûøäû! Èéðÿíú ÷èíëèëÿðèí áèð ýöí îðà ÿë óçàäàúàãëàðûíäàí ãîðõóðäóì. Îüóðëàéûáëàð Úàäó äàøûíû! Éàðàäàí öç ÷åâèðäè áèçäÿí... Áó ñþçëÿð éàëàáëàéûá133 ÷àõäû. Ùàìû äîíóá ãàëìûøäû. Ãóëàãëàðûíà èíàíìàã èñòÿìèðäèëÿð. Áó, óëóñóí þëöìö äåìÿêäè. Îüóç õàí þíúÿ áó ñþçöí øþëÿíè ïîçìàã ö÷öí äåéèëäèéèíè äöøöíäö. Àíúàã àúû äà îëñà, äàø èòìèøäè, éîõà ÷ûõìèûøäû. Õàãàíëûã øþëÿíè éàñà äþíìöøäö. Îüóç õàãàí ×èíÿ ýåäÿí áöòöí éîëëàðà àòëû äÿñòÿëÿðè ñàëäû. Äàø òàïûëìàäû. *** Éàéûí àõûðûíäà Îüóç àëòóí èøëÿìÿëè ýöíëöéö ýöíäîüàíà à÷ûëàí, äîõñàíáàøëû, ö÷ ìèí êèøèëèê ÷àäûðûíû Ãàðàúóüóí ýöë-÷è÷ÿêëè ÷ÿìÿíèíäÿ à÷äûðäû, óçàã-éàõûí åëëÿðäÿí ýÿëÿí áÿéëÿðèí, åë÷èëÿðèí, ãîíàãëàðûí äà, ãàòûëäûüû ãóðóëòàé ÷àüûðäû. Åëÿ-ýöíÿ ñîðàã ñàëäû. Ãûðõ ìàñà ãûðõ ñûðà äöçöëäö. Àøëàð éåéèëäè. Áàáàñûíäàí ñîíðà êþíëö à÷ûëìàñà äà òþðÿíè ïîçà áèëìÿçäè. Îüóç õàí áÿéëÿðÿ, åëÿ-ýöíÿ þç äöøöíúÿñèíè áèëäèðÿðÿê áåëÿ ùþêì âåðäè: – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 132 Àüó÷ó – õÿçèíàäàð 133 Éàëàá – èëäûðûì 102

- Ìÿí ñèçèí öçÿðèíèçÿ õàãàí îëäóì! Îõ-éàéûìûçû, ãûëûíú-ãàëõàíëàðûìûçû öðÿêëÿ ÿëèìèçÿ àëàëûì. Þíöìöçäÿ óüóðëó éîëëàð à÷ûëñûí. Îõëàðûìûç éàéûíäàí ó÷àíäà ýþéöí öçöíö òóòñóí. Äÿìèð ãàðüóëàðûìûç îðìàí êèìè îëñóí. Éóðäóìóçóí èðìàãëàðû, äÿíèçëÿðè ÷àüëàñûí. Ýöíÿø áàéðàüûìûç, ýþé ÷àäûðûìûç îëñóí... Îüóç õàí, áàõàëûì, ñîíðà íÿ äåäè: - Áÿéëÿð, ãàíäàøëàð, ãàðäàøëàð, ãîíàãëàð, áèëèí! Ìÿí, Îüóç õàí, éåð öçöíÿ áþéöê Éàðàäûúûíûí åë÷èñè îëàðàã ýÿëäèì. Éàðàäàí áèðäèð, ùàìûìûç îíóí òþðÿìÿñèéèê. Îíóí ñå÷èìèíÿ, îíóí ñàâ÷ûñûíûí èñòÿéèíÿ áîéóí ÿéÿðñèíèçñÿ, óëóñëàðûíûç áèçèì áàøûìûçà òîïëàíàðñà, áàøãàëàðû äà ÿë âåðèá åë îëàðëàðñà, óëó ýþéëÿðèí àëòûíäà èíñàí îüëó äöçÿí òàïàð, äèð÷ÿëÿð, äöçëöêäÿ, àíëàøìà è÷èíäÿ éàøàð, éàðàäûëàí áèð-áèðèíèí ãàíûíû òþêìÿç, ùÿð êÿç þç éóâàñûíäà ìóòëó îëàð. Ùÿð øåé áþéöê Éàðàäàíà áàüëûäûð. Áóíà ãàðøû ÷ûõàíëàðû éîëà ýÿòèðìÿê äÿ Òàíðûíûí ÿìðèäèð. Áóíó äà áèëèí! Òöðêöí Òàíðûñûíäàí áþéöê éàðàäàí, òöðêöí ýöúöíäÿí áþéöê ýöú éîõäóð! Áóíó äà àíëàéûí! Ýþéöí àëòûíäà, éåðèí öñòöíäÿ áèçèì äöçÿíèìèçè êèìñÿ ïîçà, àäûìûçû êèìñÿ áàòûðà áèëìÿç! Êèì áó äöçÿíè ïîçìàüà ãàëõàðñà, îíà ãóðòóëóø éîõäóð. Ýþê Òàíðû éàðäûì÷ûíûç îëñóí! Îüóç õàãàí åë÷èëÿðëÿ äþðä éàíà, áöòöí ãîíøó þëêÿëÿðÿ áóéóðóã134, áèëäèðýÿ éàçûëàðû135, ìÿêòóáëàð ýþíäÿðäè. Áó ìÿêòóáëàðäà éàçûëûðäû: “Ìÿí òöðê óëóñóíóí, åëè-ýöíöíöí õàãàíû îëäóì. Éåð öçöíöí äþðä éàíûíûí äà õàãàíû îëìàì ýÿðÿêèð. Ìÿíÿ áàüëàíìàüûíûçû, èòàÿò åòìÿéèíèçè èñòÿéèðÿì. Ùÿð êèì ìÿíèì ñþçöìÿ áàõûá – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 134 Áóéóðóã – ôÿðìàí 135 Áèëäèðýÿ éàçûëàðû – ìÿëóìàò 103

äóðàðñà, ÿìðèìÿ áîéóí ÿéÿðñÿ ïàé-öðöøöíö, ùÿäèééÿëÿðèíè âåðèá, îíó äîñò òóòàðàì. Êèì ìÿíÿ áàø òóòàðñà136, îðäóìó ÷ÿêÿð, áàøûíû öçÿð, îíó éîõ åäÿð, þéëÿ äÿ éàïàðàì! Ìÿí þíúÿ ýþðäöéöíöç éåð õàãàíëàðûíäàí áèðèñè äåéèëÿì. Éåðëÿðè-ýþéëÿðè éàðàäàí, ñèçëÿðÿ- áèçëÿðÿ éàøàì âåðÿí, áöòöí éàðàíûøëàðûí áàøëàíãûúû, Áþéöê Áàáà, åøè-áÿíçÿðè îëìàéàí, Òÿêúÿ, Áèðúÿ, ßðêëè, Ýþðêëö, Óëó Òàíðûíûí éåðÿ, áöòöí õàëãëàðûí öçÿðèíÿ ýþíäÿðäèéè Éàëàâàúàì! Ìèí èëëÿð áîéó èíñàí îüëóíó äöç éîëäàí ñàïûíäûðàí, öç-öçÿ ãîéàí éàïìà òþðÿëÿðè ñèëìÿê, ýþçöìöçö ýÿëäèéèìèç ýþéëÿðäÿí àéûðàí, àäàìëàðû êè÷èëäÿí, Òàíðû àäûíà êþëýÿ ñàëàí áöòëÿðè, òþçëÿðè, ÷ÿëÿáëÿðè, ãîíäàðìà òàïûíàãëàðû éûõûá-éàõìàê, éåð öçÿðèíäÿ òàíðûñàë äöçÿí ãóðìàã ìÿíèì âÿçèôÿìäèð. Áóíëàð Òàíðûíûí ìÿíÿ âåðäèéè òàïøûðûãëàðäûð! Èíàíàí èòàÿò åäÿúÿê, èíàíìàéàíû èòàÿò åòäèðÿúÿéÿì!” Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàãàí ñîí ñàâàøäà îíà éàðäûì åòìèø Óéüóð, Êàéû åëëÿðèíèí áÿéëÿðèíè àéðûúà òîïëàäû. Áöòöí éöðöøëÿðäÿ áèðýÿ îëàúàãëàðûíû ðàçûëàøäûëàð. Ãàëìàãàëäà ïàð÷àëàíûá äàüûëìûø îðäó òîïàðëàíäû. Àòëûáàøûëàðûíû éåíèäÿí ñå÷äè. Àüûð ýöíëÿðäÿ îíäàí óçàãëàøìàìûø ÿìèñè, åéíè çàìàíäà ãàéíàòàñû Îðõàí îðäó áàø÷ûñû îëäó. Ãàì Àòàéëà äàíûøàðàã, îíó òÿê òàíðû÷ûëûüà èíàíäûðìàüà, Àòà ìàüàðàíû òàíðû÷ûëûã îúàüûíà ÷åâèðìÿê, äàùà ýöúëö ãîðóìàü ö÷öí äàíûøûá ðàçûëàøìàã èøèíè Óñëó Õîúàéà òàïøûðäû âÿ îíó Õàíòåíãðèéÿ ýþíäÿðäè. Éàõûí éåðëÿðèí òàíûíìûø äÿìèð÷èëÿðèíè òîïëàéûá, ìÿúëèñ ãóðäóðäó, îíëàðà çèéàôÿò âåðèá àüûðëàäû. Òöðê åëëÿðèíäÿ î ÷àüëàð äÿìèð÷èëÿð äÿ ÷îáàí âÿ ÿñýÿðòÿê öñò – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 136 Áÿíÿ áàø òóòàðñà – ìÿíÿ ãàðøû ÷ûõàðñà 104

êèøèëÿðäè. Õàëã àðàñûíäà, ùàêèìèééÿò ìÿãàìûíäà þçÿë éåðëÿðè âàðäû. Äÿìèð÷èëÿð ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûá îðäóéà ýÿðÿêÿí ãûëûíú, îõ óúó, ìûçðàã, áàëòà âÿ áàøãà äþéöø öðöíëÿðèíè éåíèëÿøäèðäèëÿð. Îðäó òÿçÿäÿí ãóðóëäó. Àòëàð ñå÷èëÿðÿê ìèíèê âÿ éöê ö÷öí îëàíëàðû ýþç àëòûíà àëûíäû. Àðïàéëà áîë-áîë éåìëÿòäèðèëäè. Îüóç õàí ×èíèí ñàðàé éàíûíäàêû åë÷èñèíè ÷àüûðòäûðûá áèëäèðäè: - Þëêÿíèçèí ñàéãûëû èìïåðàòîðó, äÿéÿðëè ãîíøóì âÿ ãàðäàøûì þçöíö ýþé êèøèñè ñàéûð. Ýþé Òàíðû, Êþê Òàíðû éåðÿ áÿíäÿí áàøãà åë÷è ýþíäÿðìÿäè. Àüàú, äàø, äÿðè êèìè úàíñûç èéÿëÿðè þçöíÿ éàðàäàí ñàéàíäàí ýþé êèøèñè îëàìàç!. ×èí áèçèì éàõûí ãîíøóìóçäóð. Îðäà þç ñîéóìóçäàí îëàí ñàéñûç èíñàí âàð. Õàêàíëûüûíûçûí áàøûíäà óçóí èëëÿð áèçèì ãàíäàøëàðûìûø äàéàíûá. Ñèçèí ñÿðùÿäëÿðèíèçäÿí áàøëàéàðàã, ÿí óçàã ýöíáàòàí åëëÿðèíÿ êèìè áþéöê ãîáèëÿðèí, ×þëöí áÿéè îëàí, òàíûäûüûíûç - òàíûìàäûüûíûç óëóñëàðû èòàÿòèíäÿ ñàõëàéàí åëèìèçÿ öñòäÿí àøàüû áàõìàã èñòÿäèíèç. Ñèçäÿí äûøàðûäà îëàíëàðû àë÷àëòìàãäàí, ÿçìÿêäÿí, àëäàòìàãäàí, àäëàðûíà éàëàíëàð óéäóðìàãäàí éîðóëìàäûíûç. Áèçè éàüìà÷û, àêûí÷û ñàéäûíûç. Éåòÿð! ×èíèí éàëàíû òöðêöí ãûëûíúûíäàí èòèäèð. Áèç éàëàíëà èêèöçëöëöê áèëìÿðèê. Ãîíøóìóçó ýöúëö èñòÿðèê êè, þçöìöç äÿ ýöúëö îëàã. Óçóí ñöðÿí ãóðàãëûüûí ×èíÿ ýÿòèðäèéè ñûõûíòû áèçè äÿ öçöð. Àíúàã áó, Òàíðûíûí èøèäèð. ßëèìèçäÿêè áèëýèëÿðÿ ýþðÿ òöðêÿ Òàíðûíûí ýþíäÿðäèéè Òàíðû äàøûíû, åëèìèçèí ãóòñàë äàøûíû ×èí èìïåðàòîðóíóí ýöäöê÷öëÿðè ÷àëûá àïàðûá. Áèç ñàâàø èñòÿìèðèê, àíúàã äàø ãàéûòìàñà, ÷þëëÿðèí äöçÿíè ïîçóëàúàã, àõûíëàðûí ãàðøûñûíû àëà áèëìÿéÿúÿéèê, èñòÿäèê-èñòÿìÿäèê, áó éöðöøëÿð ãàðøûñûíäà ×èí áàòàúàã. 105

Åë÷è éàüëû äèëèíè èøÿ ñàëäû. Òàðèõäÿí, áó ýöíäÿí, ×èí èìïåðàòîðóíóí ãîíøóëàðà õîø ìöíàñèáÿòèíäÿí óçóíóçàäû äàíûøäû. Äÿðèäÿí-ãàáûüäàí ÷ûõäû êè, äàøûí ×èíäÿ îëìàìàñûíà èíàíäûðñûí. Çàòÿí àðòûã ×èíèí äàøà åùòèéàúû äà éîõäóð, ÷îõäàí ýþçëÿíÿí éàüûøëàð áàøëàéûá. Áó õÿáÿð Îüóç õàíûí áöòöí øöáùÿëÿðèíè äàüûòäû: “Òöðêöí äàøû ñèçèí áàøûíûçà äöøñöí! ßëèíèçÿ êå÷ÿí êèìè Òàíðû éàüìóðóíó ýþíäÿðèá.” Åë÷è ýåäÿí êèìè Îüóç õàí ×èí öçÿðèíÿ éöðöøÿ ùàçûðëûã òàïøûðûüûíû âåðäè. Îüóç õàíûí ×èí èìïåðàòîðóíà ìÿêòóáó: ×èí õàãàíû! Åøèò, áèë! Ñÿíäÿí þíúÿëÿðè, áèçÿ ãîíøó îëàí áàáàí äà, îíäàí þíúÿêè àòàëàðûí äà áèçÿ áîéóí ÿéäè, èòàÿò åòäè. Ýþéëÿðèí- éåðëÿðèí éàðàäûúûñû îëàí ÿðêëè, ýþðêëö éöúÿ, áèð îëàí Òàíðû áèçÿ òöðê àäûíû âåðäè, áèçè éåð öçöíÿ õàãàí ãûëäû. Òàíðû êèìñÿéÿ ãûçàíäà áèçè îíóí öçÿðèíÿ ýþíäÿðäè. Àíúàã áèç ñèçèí öñòöíöçÿ ýÿëìÿê èñòÿìèðèê, ãîíøóëóãäà ìèí èëëÿð áîéó âàð îëìóø èëèøýèëÿðèìèçè ãîðóìàã èñòÿéèðèê. Ñèçè äîüðó éîëà, éöúÿ Òàíðûíûí éîëóíà ÷àüûðûðàì. Äöç éîëà ýÿëìÿêäÿí, Ýþê Òàíðû èíàíúûíà áàüëàíìàãäàí áàøãà, ÷ûõûø éîëó ýþðìöðÿì ñèçÿ. Áèð îëàí Òàíðûéà ñûüûíàðñûíûç, åëëÿðèìèç ñîíñóçàäÿê ÿí éàõøû ãîíøóëàð îëàðàã, áèðýÿ éàøàéàð. Ìÿí Òàíðûíûí åë÷èñèéÿì. Òàíðûíû áèëÿí ìÿíè áèëÿúÿê, ìÿíèì áþéöêëöéöìö ãÿáóë åäÿúÿê. Èëäÿ èêè êÿðÿ áàú þäÿéÿúÿê, õÿðàú âåðÿúÿê. Áàøãà éîë àðàéàíëàð áàøëàðûíäà èòè ãûëûíúûìû ýþðÿúÿêëÿð. Ñþçöìö òóòàðñàí, áóéðóüóìà áîéóí ÿéÿðñÿí þéäöéöì óúà Òàíðû ñÿíè äÿ áþéöäÿð! 106

ÒÀÁÃÀ×–ÙÈÉËß ÉÓÂÀÑÛ àüìóð äàøûíû õÿçèíÿ àðàáàñûíäàêû ñàíäûãäàí ÷àëàí ×èí úàñóñëàðû Òöëöéëÿ Äîí Õèäÿí òåç ãà÷ìûøäûëàð îðäàäàí. Äîí Õè: “Òöëö áèëñÿ, èø ïîçóëàð, ÿðèì äÿ îëñà, òöðêäöð. Áàéàò ýöúöíöí ×èíÿ ýåòìÿñèíè èñòÿìÿç” äåìèøäè. Îðäàäàí óçàãëàøàíäàí ñîíðà úàñóñëàðà áèð áþëöì ÷èíëè àëûø-âåðèø÷èñè äÿ ãàðûøìûøäû. ×åøèäëè àäëàðëà òöðê ñàðàéûíà, ×èí åë÷èñèíèí éàíûíà ýÿëèá-ýåäÿí êèøèëÿðäè. Þíúÿ ãîðõó è÷èíäÿ îëñàëàð äà, þç þëêÿëÿðèíÿ éàõûíëàøäûãúà öçëÿðè ýöëöð, ñåâèíúëÿðèíè ýèçëÿäÿ áèëìèðäèëÿð. Éîëäà Ýöíáàòàíäàí ýÿëÿí áèð êàðâàíà ãîøóëìàãëà èçè áöòöíëöêëÿ èòèðäèëÿð. Éöçëÿðëÿ éîë÷óíóí, ñÿééàùûí àðàñûíäà îíëàðû àðàéûá-òàïàí îëìàçäû.

*** Äàø îüóðëàíàí ýåúÿ Ãàì Àòà àüûð áèð éóõó ýþðäö, óéüóäàí ãàí-òÿð è÷èíäÿ îéàíäû. Äàí öçö éåòèðìÿëÿðèíè, áàøãà ãàìëàðû áàøûíà òîïëàäû. “Åëèí ãàðà ýöíëÿðè áàøëàíûð, - äåäè, - Ãîðõóíú áèð éóõó ýþðäöì. Ýþðäöì, èëëÿðëÿ àðà âåðìÿéÿí áèð ãóðàãëûã áîçãûðëàðû êöëÿ äþíäÿðèá. ßñÿí éåëëÿð éåð öçöíöí áó áàøûíäàí î áàøûíà êöë ñîâóðóíòóëàðû äàøûéûð. Îðòàäà èíúÿ áèð éàøûë çî107

ëàã ãàëûð. Îíóí è÷èíäÿ ñîíó ýþðöíìÿéÿí áèð êàðâàí éöðöéöð. Ãóðàãëûã éàíüûñû òÿêúÿ áóíëàðà òîõóíìóð. Åëèìèç-ýöíöìöç ùÿð éàíäàí ãà÷ûá, áó êàðâàíà ãîøóëìàã, þçëÿðèíè ãóðòàðìàã èñòÿéèðëÿð. Ñîíäà ýþðöðÿì, áó êàðâàí äåéèë, áèð éóìàüäûð. Òöðê åëëÿðèíäÿí óçàíàí ðÿíýáÿðÿíý èïëÿðè ñàðûéà-ñàðûéà ×èíÿ äîüðó éóìàëàíûð. Áó íÿ èäè, áèëìèðÿì. Àíúàã éàõøû éóõó äåéèë! Âàðìû åëÿ áèð êàðâàí? Êèìëÿðèíäèð? Íÿ àïàðûð áèçäÿí? Äóéìàìûøàì! Àíúàã äóðäóðìàëûéûã îíó! ßðêîíóí áöòöí úàäó÷óëàðûíû éûüìàëû îëñàã äà, éîëëàðû áàüëàéûá, êàðâàíû äàéàíäûðìàëûéûã!” Ãàìëàðäàí áèðèñè: - Ãàì Àòà, Óëäóç÷ó ßðãóò áàáà éåòìÿçìè? Ãàì Àòà íÿ äöøöíäöñÿ: - Îëñóí! Óëäóç÷ó ßðãóò áàáàíû òàïûí! Àç ñîíðà ÷èéèíëÿðèíÿ òþêöëÿí äàëüà-äàëüà àü ñà÷ëàðû îëìàñà, öçöíäÿí óøàüà áÿíçÿéÿí, ýþçëÿðèíèí äÿðèíëèéèíäÿí ñàíêè óçàã áèð äöíéàéà éîëëàð à÷ûëàí ßðãóò áàáà ýÿëäè. Ãàì Àòàíûí éóõóñó âÿ ãîðõóñóíó äèíëÿäè. “ ßëèìèçäÿí ãóðòóëà áèëìÿç î àðüûø” äåéèá ýöëöìñÿäè. Áèð éåðýÿ Àòà ìàüàðàéà ÷ÿêèëäèëÿð... *** Êàðâàíáàøû áàøûíû èòèðìèøäè. Íÿ åäÿúÿéèíè, ùàðà öç òóòàúàüûíû áèëìèðäè. Áó éîëëàðëà éåð öçöíöí óçàã åëëÿðèíÿ íå÷ÿ êÿðÿ ýåäèá-ýÿëäèéèíè ÷îõäàí óíóòñà äà, þçöíö áó éîëëàðûí ÿí éàõøû áèëèúèñè ñàéñà äà, áóðäà äÿôÿëÿðëÿ ùÿð úöð ÷ÿòèíëèéÿ äöøöá ÷ûõñà äà áåëÿñèíè ýþðìÿìèøäè. Êàðâàíëàðûí, àðàáàëàðûí, àòëû âÿ ïèéàäà éîë÷óëàðûí éöç èëëÿð áîéó äþéöá äàøëàøäûðäûüû, ö÷-äþðä 108

àðàáàíûí éàíàøû êå÷ÿ áèëÿúÿéè åë éîëó áèðäÿí-áèðÿ éîõà ÷ûõìûøäû. Äèðÿäþéäó îéóíóíäà îëäóüó êèìè, êèìñÿ áó éîëó ãàéûøòÿê àéàãëàðû àëòûíäàí äàðòûá àïàðìûøäû. Ýöíöí ÷ûõäûüû éåð äÿ, áàòäûüû éåð äÿ ýþç þíöíäÿ, àíúàã ùàðà ýåäÿúÿéèíè áèëìèð. Åëÿ áèë, ýþéäÿ óëäóçëàðûí äà éåðè äÿéèøèëèá. Áóðà Òàíðû äàüëàðûéëà ×èí àðàñûíäà ñîíñóç áèð ãóì ÷þëöäöð. Ñàü ÿëäÿ, óçàãëàðäà îëñà äà àíúàã ùÿð ùàëäà ýþðöíìÿëè îëàí Òàíãóòóí ãàðëû òÿïÿëÿðè äÿ áóëóäëàðà ãàòûëûá, ÿðèéèá ýåäèá. Éîë ùàðäà ãàëäû áÿñ? Êàðâàíûí äöçÿíè ïîçóëìóø, äÿâÿëÿð, àòëàð, ãàòûðëàð, àëûø-âåðèø÷èëÿð, éîë áîéó îíëàðà ãîøóëàí éîë÷óëàð âÿ Éàüìóð äàøûíû ÷àëûá îíëàðà ãîøóëàí îüðóëàð áèð-áèðèíÿ äÿéìèøäè. Íå÷ÿ êÿðÿ ýåúÿ óëäóçëàðà áàõûá èðÿëè éöðöìöø, ýöíÿø äîüàíäà éåíÿ þíúÿêè éåðÿ ýÿëèá ÷ûõìûøäûëàð. Äþçöì äÿ ñó êèìè òöêÿíìèøäè. Àðòûã êàðâàíäàêûëàðûí ùÿð áèðè éàðàäàíûí îíëàðäàí öç äþíäÿðäèéèíè àíëàéûðäû. Ãàáëàðäàêû ñîí äàìëà ñóëàð äà è÷èëìèø, àäàìëàðûí äîäàãëàðû êå÷äèêëÿðè ÷þëëÿðòÿê úàäàð-úàäàð îëìóø, áÿäÿíëÿðèíè éàðà áàñìûøäû. Éàøëû, óçóí éîëëàð êå÷ìèø, éöðöøëÿð ýþðìöø êèøèëÿð àòëàðûí, äÿâÿëÿðèí ãàðíûíäà äÿðèéÿ éàõûí îëàí äàìàðëàðû äåøèá îðäàí ñöçöëÿí ãàíëà ñóñóçëóãëàðûíû éàòûðìàüà ÷àëûøûðäûëàð. Àíúàã áó, òåçëèêëÿ öðÿêëÿðèíè âóðäó, êàðâàíû õÿñòÿëèê áöðöäö. Áó àçìûø êèìè, îí-îíáåø ýöí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ êàðâàíûí éàí-éþðÿñèíè ãóðä ñöðöëÿðè áöðöäö. Àäàìëàðà, ùåéâàíëàðà éàíàøìûð, þçëÿðè äÿ àðä-àðäà äöçöëöá, åëÿ áèë, ãÿñäÿí èçëÿéèðäèëÿð êè, êàðâàíû áó þëöì ÷åâðÿñèíäÿí äûøàðûéà áóðàõìàñûíëàð. Áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà áèðäÿí-áèðÿ ýþé öçö ãàðàëäû. “Ùàâàéà áóëóä, ýÿëäè. Éàüûø éàüàúàã” äåéÿ ñåâèíÿíëÿð äÿ îëäó. Àíúàã êþêñëÿðèíÿ åíìèø áàøëàðûíû 109

çîðëà ãàëäûðàíäà ýþéö ãàðà ÷àäûð êèìè áöðöéÿðÿê, êàðâàíûí öñòöíäÿ Úàíàëàíûí êþëýÿñè êèìè ôûðëàíàí ãàðà ãóçüóíëàðäàí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäèëÿð. Áåëÿúÿ êàðâàí ñîíñóç ãóì ÷þëöíäÿ ôûðëàíäûãúàôûðëàíäû, ôûðëàíäûãúà ÿðèäè âÿ ñîíðà ãóìëàð àðàñûíäà éàâàø-éàâàø èòäè, éîõà ÷ûõäû, áàòûá ýåòäè. Éàüìóð äàøû äà, îíà ñàùèáëÿíäèêëÿðèíÿ ñåâèíÿíëÿð äÿ êàðâàíëà áèðýÿ ùÿìèøÿëèê äàëäû áó ãóì äÿíèçèíèí äèáèíÿ... *** ×èíÿ ýåäÿíäÿí ñîíðà Äîí Õèíèí ñàðàéà àéàã à÷ìàñû Òöëöíöí è÷èíè ãàòìàãàðûøûã äóéãó âÿ øöáùÿëÿðëÿ äîëäóðìóøäó. Îíëàðûí ÿë öñòÿ òóòóëìàñûíûí åëÿ-áåëÿ èø îëìàäûüûíû ùèññ åäèðäè. Àç êå÷ìèø Äîí Õèíèí îíó òÿëÿñäèðìÿñèíèí, îðäàäàí ãà÷àðàã àéðûëìàñûíû þç åëíäÿí ãóòñàë äàøûí îüóðëàíìàñûéëà áàüëû îëäóüóíó äóéäó. Äåìÿê, Òöðêöí ýöúöíö ÷àëìûøäûëàð. Îíóí þç ÿëèéëÿ îëìàñà äà, éàðäûìûéëà îëìóøäó áó èø. Åëÿ áèë, áóçëó ñóéà ñàëûá-÷ûõàðòäûëàð Òöëöíö. Àéûëäû, äè ýÿë, íåéëÿéÿúÿéèíè áèëìÿäè. Ñþç à÷ûëñà, ÷èíëèëÿð îíóí äóéóã äöøäöéöíö àíëàñàëàð þëöìäÿí ãóðòóëà áèëìÿçäè. Ñóñóá ýþçëÿìÿêäÿí, þçöíö àíëàìàçëûüà âóðìàãäàí áàøãà, áèð éîë ýþðìöðäö. Áóíóíëà áåëÿ, Äîí Õèéÿ ñåçäèðìÿäÿí, ýèçëèúÿ ùÿð éàíà ÿë àòûá éàüìóð äàøûíûí éåðèíè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû. *** ×èí ñàðàéûíäàêû øÿíëèê éàâàø-éàâàø àçàëàðàã, öçöúö áèð ýþçëÿìÿéÿ ÷åâðèëäè. Äàøû ýÿòèðìÿëè îëàí 110

êàðâàí ýÿëèá ÷ûõìûðäû. “Òóòóá ýåðèìè àïàðäûëàð, éîëäà þëäöðäöëÿðìè? Áÿëêÿ äàøûí îüóðëàíìàñû Äîí Õèéëÿ Òöëöíöí óéäóðìàñûäûð?”. Àíúàã îðäàäàí, ×èí åë÷èñèíäÿí ýÿëÿí ÷àïàðëàð äà îíëàðûí äåäèéèíè äåìèøäèëÿð. Îüóç õàí äà äàøûí ×èíÿ ýÿòèðèëäèéèíè áèëèð, ìÿêòóáóíäà îíóí ãàéòàðûëìàñûíû èñòÿéèðäè. Ýÿëèá ÷àòäû-÷àòìàäû, àðòûã áóíó äèëÿ ýÿòèðìÿê îëìàçäû. “Äàø áèçäÿ äåéèë, êàðâàíëà áèðýÿ éîõà ÷ûõûá” äåéèëñÿ äÿ áó, áÿðàÿò îëìàéàúàã, ÿêñèíÿ èøèí áàøûíäà äàéàíäûüëàðûíû áÿëëè åäÿúÿêäè. Éàñà áàòûá, èòêèíèí àúûñûíû ÷ÿêäèêëÿðèíè àøêàð ñåçäèðìÿê äÿ åëÿúÿ. Þçëÿðèíè ùå÷ íÿ îëìàìûø êèìè àïàðìàãäàí áàøãà, éîëëàðû ãàëìàìûøäû. Éåíèäÿí àðà ãûçûøäû, èìïåðàòîð ñàðàéû ÿââÿëêè ùÿéàòûíà ãàéûòäû. Àðòûã Òöëö òàì ÿìèíäè: “Äàøû ýÿòèðèáëÿð!”... Àíúàã ùàðäà ñàõëàòäûðûðëàð ýþðÿñÿí? Áóíó áèëìèðäè. Áèð øåéè áèëèðäè êè, ìöãÿääÿñ Òàíðû ÿìàíÿòè îüóðëàíàí òöðêëÿðèí ãîðõóñóíäàí äàøû áóðäà, ñàðàéäà ñàõëàìàçëàð. Áó àðàäà þëêÿíèí ýöíåéèíäÿí èëýèíú ñîðàãëàð ýÿëèðäè. Èëëÿð áîéó ýþçëÿíÿí éàüûø éàüìûøäû. Àíúàã î ãÿäÿð ÷îõ éàüìûøäû êè, ÷àéëàð äàøûá åâëÿðè, ÿêèíè-áè÷èíè éóéóá àïàðûðäû. “Äåìÿê, áåëÿ! Éàüìóð äàøû ýåòäèéè éåðäÿ þç èøèíè ýþðöð.” *** Òöðê è÷èíäÿ ùÿð áèð óëóñ áÿéèíèí ýþç äèêäèéè Éàüìóð äàøûíûí ×èíÿ ãà÷ûðûëìàñû õÿáÿðèéëÿ àðû ïÿòÿéèíÿ ÷þï óçàíäû ñàíêè. Åë ãàðûøäû. Áó èøèí ñîíó ñàâàøäûð. Àíúàã áþéöê ñàâàøû ýþçëÿìÿäÿí, ùÿð êÿñ þç þúöíö àëìàã íèééÿòèíäÿéäè. ßëëÿðèíÿ ôöðñÿò äöøìöøäö. Àðàëàðûíäàêû áàðûøûüû ïîçìóø ×èíÿ éöðöìÿê, àðà âåð111

ìÿéÿí áàñãûëàðëà îíëàðûí ýöíöíö ãàðà åëÿìÿê, Òàíðû õîø áàõàðñà, ìöãÿääÿñ äàøûí èçèíÿ äöøöá îíà éèéÿëÿíìÿê àðçóñóéëà éàíûðäûëàð. Øèìàë-úÿíóá éîëëàðû áàñãûí÷ûëàðûí ñàéñûç éöðöøëÿðèíäÿí àüàðäû. Ùÿð ýöí áó éîëëàðëà ×èíèí öñòöíÿ éàüûøäàí äàùà ãîðõóíú îëàí ñåëëÿð òþêöëöá ýÿëèðäè. Éöðöøëÿðèí, áàñãûíëàðûí àõûíà áÿíçÿäèëìÿñè, òöðê ùöúóìëàðûíûí àêûí àäëàíäûðûëìàñû äà ýþéäÿíäöøìÿ äåéèëäè. Áöòöí Ãóçåé éîëëàðûíû áàüëàéàí óçóí áèð äàø ÷ÿïÿð ÷ÿêìÿê ãÿðàðûíà ×èí èìïåðàòîðó î ÷àüëàðäà ýÿëìèøäè. *** Àíúàã ãîíøóíóí öðÿéèíÿ ÿë àòìàüûí íÿ äåìÿê îëäóüóíó ×èíÿ Îüóç õàí ýþñòÿðÿúÿê, áó ýþçäÿí ãûë ÷ÿêÿíëÿðäÿí èëëÿð áîéó éûüäûãëàðûíûí þúöíö áèðäÿí àëàúàãäû. Õàãàí ãàðøûäàêû äþéöø ñÿôÿðèíÿ ãûçüûíúà ùàçûðëàøàðêÿí ÿìèëÿðèíèí Àëòàéäàí, Êàäûðüàíäàí Ñàêèò îêåàíàäÿê íÿ ãÿäÿð òöðê óëóñëàðû âàðñà òîïàðëàéûá Îüóçóí öñòöíÿ éöðöìÿñèíèí ñîðàüûíû àëäû. Èðÿëè àòûëìàã èñòÿðêÿí àðõàäàí âóðóëìóøäó. Îüóç õàí îíëàðû éóðäà áóðàõìàìàã ö÷öí ×ó ÷àéûíûí ñîëóíäà ãàëàí áîø ÷þëëÿðäÿí, Áàëõàø ýþëöíöí ýöíåéèíäÿí þòöá ýöíëÿðëÿ ýöí÷ûõàíà äîüðó ýåòäè. Àëòàé äàüëàðû ÿòÿêëÿðèíäÿ îðäàëàíäû, àç ñîíðà ÿìèëÿðè èëÿ ãàðøûëàøäû. Èêè ýöí ñöðÿí ãàíëû äþéöøäÿ ùÿð èêè ãîøóíäàí ÷îõ ÿðÿíëÿð ãûðûëäû. Ñîíäà Îüóç õàíûí ýþçëÿíèëìÿç éàí ñàëäûðûëàðû ÿìèëÿðèíèí ãèñàñ àëìàã èñòÿêëÿðèíè ïó÷à ÷ûõàðòäû. Áþéöê ÿìèñè þëäöðöëäö. Éåðäÿ ãàëàíëàð Êöð õàíûí áàø÷ûëûüûéëà Ãóçåé-Äîüó áîçêûðëàðûíà, Òóüðà ñûçðàñûíà ÷ÿêèëäèëÿð. Êöð õàí áóðäà äà ÿëëÿðèíè ãûñûá 112

îòóðìàäû. Áþéöê ãàðäàøëàðûíûí ãàíûíû àëìàã, ãóäóðüàí ãàðäàøû îüëóíóí áóðíóíó îâìàã éàíüûñû Êöð õàíûí âàðëûüûíû ñàðìûøäû, áóíäàí þòðö êèìÿ äåñÿí àüûç à÷ìàüà, êèäÿí äåñÿí éàðäûì èñòÿìÿéÿ ùàçûðäû. Àíúàã àõòàðìàüà åùòèéàú ãàëìàìûøäû.Îíñóç äà ×èí åë÷èëÿðè þçëÿðè èìïåðàòîðóí ýèçëè ìÿêòóáóíó îíà ÷àòäûðìûøäûëàð. Ìÿêòóáäà Èìïåðàòîð, ýöéà, öðÿéèéàíàëûãëà êþùíÿ äîñòó Ãàðà õàíûí òàëåéèíÿ àúûéûð, ãîùóìëàð àðàñûíäàêû äöøìÿí÷èëèéèí äÿðèíëÿøìÿñèíè èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðèðäè. Àíúàã ñþç éîõ êè, ìÿêòóáóí ÿñàñ ìÿãñÿäè àéðûéäû. Èìïåðàòîð ñþç àðàñû Îüóç õàãàíûí ýÿíúëèéèäÿí, áóíóí ãîíøóëàðëà ìöíàñèáÿòëÿðè ïîçà áèëÿúÿéèíäÿí åùòèéàòëàíäûüûíû áèëäèðèð âÿ óñòàëûãëà îíà äà èøàðÿ åäèðäè êè, ýöéà, þëêÿëÿðèí ìÿíôåéè ö÷öí Êöð õàíà ùÿð úöð éàðäûì åëÿìÿéÿ ùàçûðäûð. ßñëèíäÿ, ×èí èìïåðàòîðóíóí ýþçöíäÿ õàãàíëûã ùàããû îíà ÷àòûð... Ìÿêòóá áåëÿúÿ àðàãàòàí áèð ùàâàéëà äîëóéäó âÿ áó ñþçëÿð Êöð õàíû äàùà äà ãûçûøäûðûðäû. “Ãàíà ãàí” äåéÿðÿê, - èðÿëè àòûëäûüû ùÿð äþéöøäÿ èòèðäèéè éàõûíëàðûí, äàääûüû ìÿüëóáèééÿòèí àúûñû îíóí èíòèãàì âÿ ãÿçÿá éàíüûñûíû àëîâëàíäûðûð, þçö þç è÷èíäÿ ãîâðóëóðäó. Áó ÷ûëüûíëûãëà äà î, ãóçåé òàéôàëàðûíäàí òîïëàäûüû äþéöø÷öëÿðëÿ ýÿíú õàãàíûíûí öñòöíÿ äàùà áèð éöðöø åòäè. Îüóç õàí áó äÿôÿ îíó ãàáàãëàäû. Êöð õàíûí îíó ùàðäà àõòàðàúàüûíû áèëèðäè, àíúàã ùÿìèí éåðäÿí òÿðïÿíèá ñåçäèðìÿäÿí Ãàðàãîðóìà àäëàäû. Ãóìëó ÷þëöí áàøëàíãûúûíäà ýþçëÿíèëìÿäÿí Êöð õàíûí ãàáàüûíû êÿñäè. Äàùà áèð ãàíëû ãàðäàø ãûðüûíû îëäó. Ãîùóì-ãàðäàø äóð äåìÿäÿí áèð-áèðèíè îõëàäûëàð, ãàðüóëàäûëàð, ãûëûíúëà áþëäöëÿð, àë ãàíëàðû èëÿ áîç ÷þëëÿðè ãûçàðòäûëàð. Êöð õàí áó äÿôÿ äÿ éåíèëÿðÿê Ýöíäîüàíà ãà÷äû. Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàí Ãó113

çåéäÿ éàøàéàí òàòàðëàðûí áàø÷ûñû Àëòóí õàíëà öçëÿøäè, éåíèëÿúÿéèíèí ãà÷ûëìàç îëäóüóíó ýþðÿí Àëòóí õàí òÿäáèðëè òÿðïÿíäè, åë÷è ýþíäÿðèá, “îíñóç äà áèð-áèðèìèçè ÿëäÿí ñàëìûøûã, ãîé Áþéöê õàãàí öìóìè äöøìÿíèìèçëÿ ñàâàøà ùàçûðëàøñûí, áèç îíà äöøìÿí äåéèëèê, ñþéëÿäèéè øÿðòëÿð è÷èíäÿ îíà éàðäûì åòìÿéÿ ùàçûðûã” ñþçëÿðèéëÿ Îüóç õàíà èòàÿò åòìÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðäè, ýþðöøöá, àíëàøäûëàð. Ýÿíú ùþêöìäàð ýöúöíö òîïàðëàìàã ö÷öí éåíèäÿí Ýöíáàòàíà äîüðó ÷ÿêèëäè. Áöòöí ãûøû Áàëõàø éþðÿñèíäÿ, ãàëûí ãàðëà þðòöëìöø äàüëàðûí äàëäà, éåë òóòìàéàí, ÿñë ãûøëàã, äöøÿðýÿ éåðè äÿðÿëÿðèíäÿ êå÷èðòäè. Ãàðà ãûðüûçëàðûí õûðäà áàñãûíëàðûíà äþçÿ-äþçÿ ×èí àêûíûíà ùàçûðëàøäû.

114

×ÈÍ ÉÖÐÖØÖ åíèéåòìÿëèê éàøëàðûíäàí áó éîëó ÷îõ êå÷ìèø, ×èíèí èëèí éåääè àéû ñó àëòûíäà ãàëàí, àäàìëàðûí ãàðûøãà êèìè ãàéíàäûüû, íÿìëè, êþíöëñûõàí è÷ îéìàãëàðûíàäÿê ýåäèá ãàéûòìûøäû. Àíúàã èíäè áàøãà éîë÷óëóãäó. È÷ ñàâàøëàðäàí, àòàñûéëà, ãàí ãîùóìëàðûéëà ãàíëû äþéöøëÿðäÿí ñîíðà èëê äÿôÿ áåëÿ ýöúëö éàüûéëà öçëÿøÿúÿêäè. Áó, Îüóçóí, åëÿúÿ äÿ õàãàíëûüûíûí éàøàéûá-éàøàìàéàúàüûíû ýþñòÿðÿúÿê áèð éöðöøäö. Áèð éàíäàí äà Òàíðû äàøû áàøûíäàí ÷ûõìûðäû. Àðà-ñûðà áàáàñûíûí äàëûíúà äà äåéèíèðäè: “Áàøûí áöòëÿðÿ ãàðûøäû, åëèí ÿí áþéöê òàíãàùûíû óíóòäóí. Óëóñóí ýöíöíö äÿ àäûíúà ãàðàëòäûí, áàáà!” Áèð èëõû àò, áèð ãàéòàáàí137 äÿâÿ ýåòñÿ, Îüóçó áåëÿ éàíäûðìàçäû. Äàø ãàéòàðûëìàñà, éóðä äàüûëàúàã... Áóíó äöøöíäöêúÿ þôêÿëÿíèðäè. Éàç ýÿëäè, éåðëÿð-ñóëàð îéàíäû, éîëëàð à÷ûëäû. Îüóç ýþéëÿðäÿí ñÿñ ýþçëÿäè. Àéûí áöòþâëÿøèá äöíéàíû ñöäëÿ äîëäóðäóüó ýåúÿ, ýöíöí èëê èøûüû äàüëàðûí ãàðëû áàøûíû äþéÿíäÿ Îüóçóí òöðëö áîéëàðäàí, ñîéëàðäàí äÿðèëèá òîïëàíìûø îðäóñó ýöíåéÿ àõäû. Áèð àéëûã öçöíòöëö éîëó äþçöìëÿ, ãàðûíëàðûíà äàø áàüëàéàðàã138 éöðöäöëÿð, ñîíäà

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 137 Ãàéòàáàí – äÿâÿ ñöðöñö 138 Ãàðûíëàðûíà äàø áàüëàìàã – àúëûüà-ñóñóçëóüà äþçìÿê 115

÷èíëèëèðÿí èëê ýþçÿò÷è òèêèëèëÿðè ýþðöíäö. Îüóç õàí îðäóéà áèð ùÿôòÿëèê äèíúëèê âåðäè. Áó àðàäà îðäóíóí þíúöë ÷ÿðèëÿðè, ãóëàâóçëàð äþðä éàíû àðàäûëàð, ãàðøûäàêû éîëëàðû áÿëÿäëÿéèá ýÿëäèëÿð. Ýþçÿò÷è òèêèëèëÿðèíèí ùÿðÿñè áèð ãàëà÷à îëñà äà Îüóçóí éàõûíëàøäûüûíû åøèäèíúÿ áîøàëäûëìûøäû. Áåëÿúÿ Îüóç õàí ×èíäÿí ýèðèá Ìà÷èíäÿí ÷ûõäû. Áþéöê äÿíèç, Äàëàé äÿíèçè, Ýöíäîüàí äÿíèç äåéèëÿí Ñàêèò îêåàíûí éàõûíëûüûíäàí äàéàíäû. Àðõàäàí ÷àïàðëàð ýÿëäè. Êöð õàí éåíèäÿí òîïàðëàíìûøäû, Ñûüíàüà ýèðèá, Îüóç äþíìÿçäÿí þíúÿ ñàðàéà éèéÿëÿíÿðÿê, þçöíöí õàãàíëûã áèëäèðèñèíè éàéìàã139 èñòÿéèð. Îüóç õàí ùÿð áèðè þçöíö þçýöð ñàéàí, áèðè-áèðèíè ñåâìÿéÿí, àíúàã ãóçåéäÿí ýÿëÿí òöðê ùöúóìëàðûíà ãàðøû òåçúÿ áèðëÿøÿí ×èí îéìàãëàðûíûí áàø êÿíäëÿðèíäÿ Òàíðû åë÷èñè êèìè ãàðøûëàíäû. Îðäóíóí ýþðìÿäèéè ÿëèà÷ûãëûãëà àüûðëàíäû. Öçöíÿ ýöëäöëÿð, äè ýÿë, Éàüìóð äàøûíäàí ñîðàã ÷ûõìàäû. Ýöíäîüàí ñÿôÿðèíèí ñîíóíäà Àéòàú õàòóí Îüóç õàíà èëê îüóë áàüûøëàäû. Àäûíû Ýöí ãîéäóëàð. Õàãàíëà õàòóí, àíà-áàáà îëàðàã, îíó àéðû àäëà äà ÷àüûðûðäûëàð, åâ è÷èíäÿ áàøãà àäû äà âàðäû, àíúàã Ýöí àäûíäà òöðê ÿñèëçàäÿ ñîéëàðûíûí ýþéëÿ âÿ éàðàíûøëà áàüëû äöøöíúÿëÿðèíäÿí ýÿëÿí ýèçëè áèð ìÿíà äà âàðäû, áèð éàíäàí äà áó àä óøàüûí Ýöíäîüàíäà äîüóëäóüóíó àíäûðàúàãäû. Èëê îüëóíóí àäûíû Îüóç õàí þçö âåðìèøäè. Áó àäû äà óéüóñóíäà ýþðìöøäö. Àü ýåéèìëè áèð ãîúà ýöëÿ-ýöëÿ “àëòû îüëóí îëàúàã, îíëàðà ýþé àäëàðû ãîéàúàãñàí, Ýþê Òàíðûíûí èñòÿéè, éàðëûüû áåëÿäèð!” ñþéëÿìèøäè. Îüóç õàí éóõóéà èíàíìûøäû, àäãîéìàéà ýþé ùàêèìèíäÿíÝöíäÿí áàøëàìûøäû. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 139 Õàãàíëûã áèëäèðèñèíè éàéìàã – þçöíö õàãàí åëàí åòìÿê 116

Îüëóíóí äîüóëìàñûéëà îíñóç äà ÷îõ ñåâäèéè, áàüëû îëäóüó, óçàã, àüûð éöðöøëÿðäÿ äÿ þçöíäÿí àéûðìàäûüû, óñóíà-ñþçöíÿ ÷îõ ýöâÿíäèéè õàòóí Îüóç õàíà äàùà äà äîüìàëàøìûøäû. Î, Àéòàúà äà Òàíðûíûí îíà ñåâýèñè, ÿðìÿüàíû êèìè áàõûðäû. ßðëÿðèí, àëïëàðûí éåòÿ áèëìÿéÿúÿéè áèð äþçöì, ýöú, ÿðÿíëèê âàðäû õàòóíäà, öñòÿëèê õàãàíûí ÿí è÷êèí, ñûíàíìûø ýÿíÿø÷èñè äÿ îéäó. Èëëÿð áîéó, éîëëàð óçóíó ãàðøûéà ÷ûõàí éöçëÿðëÿ ñîðóíó, äöéöíö ÷þçìÿêäÿ Îüóçà îíäàí ÷îõ éàðäûì åäÿí îëìàéàúàãäû. Õàãàíûí áóüðà êèìè, éàç ñåëëÿðè êèìè êöêðÿéèá, ùÿð øåéè àéàã àëòûíà àòìàã èñòÿäèéè ÷àüëàðäà äà Àéòàú õàòóí òþâðöíö äÿéèøìÿç, óéìàçäû, öçöíöí äîëìóø àéûí èøûüûíà îõøàéàí ÷ÿêèúè, áöòöí àüðû-àúûëàðû óíóòäóðàí èøûüû àçàëìàçäû. Ãàí ãîùóìëàðûíûí äöøìÿí îëìàñû, åëäÿí ãîïìàëàðû õàòóíó öçöðäö, ñàâàøëàðäà îíëàðûí àðä-àðäà éåíèëèá, âóðóëóá, òîðïàãëàðà ãàðûøìàñûíà éàíûðäû, àíúàã î äà Îüóç õàãàí êèìè áóíóí ãà÷ûëìàç îëäóüóíà, Òàíðû éàðëûüûíû, åëè ãîðóìàüûí àéðû éîëóíóí ãàëìàäûüûíà èíàíûð, õàãàíû è÷äÿí áîüàí àüðûëàðû àçàëòìàüà ÷àëûøûðäû. Ýþðöíöð Òàíðû åë÷èñèíè ãîðóìàã ö÷öí îíóí ñå÷èëìÿñè äÿ ýþéëÿðÿ áàüëû áèð èøäè, áóíó äóéóðäó, ÿðèíÿ, åëèí áàø÷ûñûíà, áþéöéöíÿ þìöð-ýöí éîëäàøû îëìàíóí ãöðóðóéëà éàíàøû, áó éîëëà Òàíðûíûí áóéðóüóíó éåðèíÿ éåòèðìÿíèí äÿ ñåâèíúèíè éàøàéûðäû âÿ þìðöíöí ñîíóíàäÿê áó äóéüó è÷èíäÿí ÷ÿêèëìÿäè... Ýöíöí ùÿéàòà ýÿëìÿñèéëÿ éåð öçöíöí éåíè ýöíëÿðèíèí áàøëàíäûüûíà èíàíûðäû. Îüóë äîüìàã - Îüóçóí ñîéóíó éåíèäÿí ýþéÿðòìÿê, õàãàíà äàâàì÷û ýÿòèðìÿê äåìÿêäè. Àíà úîúóüóíó áÿñëÿð êèìè éîõ, åëèí éîëóíó ãîðóéàí êèìè áþéöäöðäö Ýöíö... 117

Íÿâÿñèíèí äîüóëóøó Îðõàíû äà ãàíàäëàíäûðìûøäû. Àõûíûí ýåðè äþíìÿñèíè èñòÿìèðäè. Îíà áàüëû îëàí áàøãà àòëûáàøûëàðû äà “àéëàðëà éîë êå÷èá ñîíäà Áþéöê äÿíèçÿ âàðìàìàã ñó÷óìóç îëàð, õàãàíûì” äåéÿ èðÿëèëÿìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Îüóç õàí êÿñÿ êÿñäè: - Ãàðøûäàí ãîðõóìóç éîõäóð. Áèçè åøèäèáëÿð. Åë÷èëÿðèìèç ýåòñÿ, “ñèçÿ èòàÿò åäèð, ñèçèíëÿ åë îëóðóã” ñþçöíö àëñàëàð éåòÿðëèäèð. Áàøãà ñþç äÿ áÿêëÿìèðÿì. ×èíÿ ýöúöìöçö ýþñòÿðäèê. Éóðäóìóçäà àðõàéûí îòóðà áèëÿðèê. Äþíìÿê ýÿðÿê! Ãàðäàøû îüëóíóí óçóí ñöðÿí áó èëê éöðöøöíäÿí áåëÿ àðõàéûí äàíûøìàñû, ùÿð øåéè áèòìèø ñàíìàñû Îðõàíû ãîðõóäóðäó. - Õàãàíûì, ×èí ùÿëÿ áàñûëìûø ñàéûëìàç, áèçÿ ñîðàãëàð ýÿëèð, òîïàðëàíûá ãàðøûìûçû êÿñÿúÿêëÿð. Áóíëàðûí ìàéàñû ÷öðöêäöð. Ñàõòà ýöëöøëÿðëÿ áàøûìûçûí àëòûíà éàñòûã ãîéìàëàðûíà óéìàéàëûì. Äîüðóäàí äà, Îüóç õàíû þëêÿëÿðèíèí è÷èíÿ áóðàõûá, ùÿð éåðäÿ þíöíÿ ýöëÿðöçëÿ ÷ûõàðàã áîéóí ÿéÿí ×èí îéìàã áàø÷ûëàðû áó þçöíÿýöâÿíÿí, ÿðäèë140 òöðê õàãàíûíû åëÿ ÿðýÿíëèéèíäÿ, õàãàíëûüûíûí áàøëàíãûúûíäà áîüóá, òöðêëÿðèí ãîðõóñóíäàí áèðéîëëóã ñûéðûëìàã, ÷îëö áöêöá ÿëëÿðèíÿ àëìàã èñòÿéèðäèëÿð. Èíäè áóíóí ÷àüû éåòèøìèø, îâ þç àéàüûéëà ýÿëèá òÿëÿéÿ äöøìöøäö. ×èíëèëÿð áèðëÿøìèø îðäóéëà Èïÿê éîëóíóí áèð ãàíàäûíûí Òàíãóòà àéðûëäûüû éåðäÿ, äàð äÿðÿäÿ Îüóç õàíûí éîëóíó êÿñäèëÿð. Ñàâàøûí ñîíóíó ýþçëÿìÿäÿí óüóðëàðûíû ãóòëàéûðäûëàð. Îí ìèíëÿðëÿ òöðê, áàøäà õàãàíëàðû, îâóúëàðûíûí è÷èíäÿéäè. Ýþéäÿí þéäöêëÿðè Áèð Îëàí Òàíðûëàðû äà ýÿëñÿ îíëàðû áóðäàí ÷ûõàðà áèëìÿçäè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 140 ßðäèë – úÿñóð 118

Îüóç õàí àëäàäûëäûãëàðûíû ýþðöíúÿ îðäó áàø÷ûëàðûíû ýÿíÿøìÿéÿ éûüäû. Ñþéëÿäè: - Áó òîïðàã êöëöáÿëÿðäÿ141 äîíóçëàðûéëà, òîéóãëàðûéëà áèðýÿ éàøàéàí ×èí êèøèëÿðè Òàíðûíûí ýþçö à÷ûëàíäàí áèçÿ éàüû êÿñèëìèøëÿð. Òîïðàüûí âåðèìëèñè, àëòóíóí ñàðûñû, ýöìöøöí àüû, èïÿéèí éóìøàüû, äàðûíûí ÿêèìëè îëàíû... áóíëàðäàäûð. Áèçëÿðè ÷þëëÿðÿ ñûõûøäûðûá, îðäà, ãàáà òîïðàãëàðûìûçäà éàøàìàìûçà äà äþçìöðëÿð. Áóíëàðû áèçèì àçàä äöøöíúÿìèçëÿ äþçöìöìöç, òöêÿíìÿç ýöúöìöç ãîðõóäóð. Éàðàíûøäàí åëèìèçÿ ãàðûøûãëûð ñàëûá, äöçÿíèìèçè ïîçàí áóíëàð îëóá. Òàíðûíûí éàðäûìûéëà ýöúöìöçö ýþñòÿðìÿëèéèê. Ñþçöìöí òöêÿòèíè142 åøèòäèíèç. Èíäè ñèç äåéèí! Áÿéëÿðè äèíëÿäè âÿ áèð äàùà ñþéëÿäè: - Áó éåðëÿðè óéüóð àòëûëàðû äàùà èéè òàíûéûð. Îíëàð þíäÿ ýåòñèí. Ãàëàí ýöúöìöç ýèçëÿíÿúÿê. Óéüóð àòëûëàðûíû ýþðÿí ÷èíëèëÿð ýöúöìöçöí àçëûüûíäàí ãûçûøûá îíëàðû èçëÿéÿúÿê, îíäà óéüóð îê÷óëàðû ýþñòÿðÿð áàúàðûãëàðûíû. Ãîøóíó ýåðèéÿ, äÿðÿíèí ÷ûõûøûíà ÷ÿêìÿê, ñàüñîë éöêñÿêëèêëÿðÿ éàðäûì÷û îõàòàíëàð ýþíäÿðìÿê ö÷öí Îüóç õàíà ýöí ãàçàíìàã ýÿðÿêèðäû. Áóíóí ö÷öí ×èí îðäóñóíóí ãàðøûñûíà ö÷ áàùàäûð ýþíäÿðäè: “Òÿêáÿòÿê äþéöøö êèì óäñà, î éåíìèø ñàéûëàúàã. ßñýÿðëÿðèìèçè ãûðäûðìàéàã...” Òÿêëèôè áåëÿéäè. ×èíëèëÿð óçóí ñà÷ëàðû ÷èéèíëÿðèíäÿ îéíàéàí, ÷åâèê ÷þë àòëàðûíûí öñòöíäÿ ùÿðÿñè áèð äèâÿ îõøàéàí ÿðÿíëÿðè ýþðÿíäÿ, àëòìûø òóòàì ýþíäÿðèëÿðèíÿ, àëòóí èøëÿìÿëè éàéëàðûíà, ùÿð áèðè àäàì áàøû áîéäà ýöðçëÿðèíÿ áàõàíäà òÿêáÿòÿê äþéöøäÿí ÷ÿêèíèá: – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 141 Êöëöáÿ – òèêèëè, êöìÿ, åâ 142 Òöêÿò – ñîí, íÿòèúÿ 119

- ×èíè ö÷ êèøè éàüìàëàìàäû. Îðäóíóç éàüìàëàäû. Ùÿð êÿñèí þç ñó÷ ïàéû âàð, ãàðøûëûüûíû àëàúàã, - äåäèëÿð. Áó êÿðÿ Îüóç åë÷èëÿðèíÿ áàøãà áèð áóéðóã âåðäè: - Âàðûá, éàüûéà áèçèì ñàâàø öñóëëàðûìûçû àíëàäûí, áèç ãàí òþêìÿê èñòÿìèðèê, äþéöøö éàðûøëà ÿâÿçëÿéÿ áèëÿðèê. Ñàâàøäàí þíúÿ àò, äÿâÿ éàðûøëàðû êå÷èðìÿê, àëïëàðûí ýöúöíö ñûíàìàã þëêÿëÿðèìèçèí ÿñêè òþðÿëÿðèíäÿíäèð, èñòÿðëÿðñÿ áåëÿ áàøëàéàã... ×èíëèëÿð Îüóç åë÷èëÿðèíèí áó ñþçëÿðèíè äÿ ýþðýö143 ñöç , èñòåùçàéëà ãàðøûëàäûëàð: - Àòëàðûìûçûí éöéðÿêëèéèíè, àëïëàðûìûçûí ýöúöíö ñàâàøäà ýþðÿúÿêñèíèç... Åë÷èëÿð äþíäö. Ñàâàø ãà÷ûëìàçäû. Àíúàã áó äàíûøûãëàð Îüóçà îðäóñóíó éåðëÿøäèðìÿê ö÷öí éåòÿðëèéäè. Áóíäàí ñîíðà óéüóð àòëûëàðû èðÿëè éöðöäö, ×èí ãîøóíóíóí ãàðøûñûíäà àò îéíàäûá, ìåéäàí ñóëàäûëàð, ñàâàø áàøëàíäû. ×èí õàãàíû ãàù-ãàùëà ýöëäö: - Áóíóíëàìû ãîðõóäóð áèçè, õàãàí? Îüóç õàíûí àòëûëàðûíûí öðÿéèíäÿ ãîéóí ñöðöñöíÿ ýèðÿí ãóðä èíàìû îëäóüóíäàí, ãàðøûëàøäûãëàðûíûí àçëûüû-÷îõëóüó îíëàðû äöøöíäöðìÿçäè. Þëöì ãîðõóñó îëìàäûüûíäàí ñàâàøà òîéà ýåäÿí êèìè ýåäèðäèëÿð.Âóðóø îíëàðûí ùÿéàò òÿðçèéäè. Áóíà ýþðÿ äÿ óéüóð àòëûëàðû ãàñûðüà êèìè òÿïèëäèëÿð ×èí îðäóñóíà. Áèð óúäàí ýèðèá áàøãà óúäàí ÷ûõäûëàð. Áèð- èêè êÿðÿ äÿ áåëÿúÿ äàðàñàëàð ñàéúà þçëÿðèíäÿí ãàò-ãàò ÷îõ îëàí ×èí àòëûëàðûíû ñûíäûðûá àòàúàãäûëàð, àíúàã Îüóç õàíûí òàïøûðûüû àéðûéäû, áóíà ýþðÿ äÿ àç ñîíðà ãîðõóáìóøúàñûíà öç ÷åâèðèá – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 143 Ýþðýöñöç – ãûëûãñûç, ÿùÿìèééÿò âåðìÿäÿí 120

ãà÷äûëàð. Ñàíêè áèð àõûíäû äÿðÿíèí äÿðèíëèéèíÿ ÷ÿêèëÿí. ×èí àòëûëàðû àüûðäû. Éöíýöë ýåéèìëè óéüóð àòëûëàðûíûí éàíûíäà ýöëìÿëè ýþðöíöðäöëÿð. Îíëàðà ÷àòà áèëìèðäèëÿð. Áóíó ýþðÿíäÿ óéüóðëàð àòëàðû éàâàøûòäûëàð. ×èíëèëÿð éàõûíëàøàíäà åëÿ àòëàðûíû ÷àïà-÷àïà ãàíðûëûá îõó éàüìóð êèìè éàüäûðäûëàð. ×èí àòëûëàðû ö÷öí áó áèð ýþñòÿðìÿéäè. Þç îõëàðû éöç- éöç ÿëëè àääûìäàí óçàüà ÷àòìàçäû. Àììà èíäè ö÷ äÿôÿ óçàãäàí àòûëàí óéüóð îõëàðû áîüàçëàðûíû äåøèð, ñèíÿëÿðèíÿ ñàíúûëûð, àòëàðûíûí ýþçöíö ÷ûõàðûð, àéàãëàðûíû áèð-áèðèíÿ òèêèðäè. ×èí àòëûëàðû òöðêëÿðèí äàéàíàúàüûíû, îíëàðëà öç-öçÿ äþéöøÿúÿêëÿðèíè, ãûëûíú, ñöíýö ñàâàøû ýþçëÿéèðäèëÿð. Áåëÿ ñöðÿòëè àò éöðöøöíäÿ ýåðèéÿ îõ àòìàã éóõóëàðûíà äà ýèðìÿçäè. Áó ãîâùàãîâäà íÿëÿð áàø âåðäèéèíè àíëàéàíàäÿê áóäàãäàí ñèëêÿëÿíÿí ÷öðöê ìåéâÿ êèìè òþêöëöð, òþêöëäöêúÿ ñåéðÿëèðäèëÿð. Äÿðÿíèí ÿí äàð éåðèíäÿ îõ éàüûøûíûí òÿêúÿ þíäÿí äåéèë, ñàüäàí, ñîëäàí äà éàüäûüûíû ýþðÿíäÿ òÿëÿéÿ äöøäöêëÿðèíè àíëàäûëàð. Âóðíóõà-âóðíóõà äîëàíûá, òÿê-òÿê âóðóëàðàã òîðïàüà äöøöðäöëÿð. Ñàïà ìèíèá ñöðìÿíè ýþçäÿí ÷àëàí144 ×èí õàãàíû àðõàéûíäû. Òöðê ãîøóíóíóí ýöúö àòëûëàðäàäûð. Îíëàð ãà÷äûñà, äåìÿëè, Îüóç õàíûí ýöúö òöêÿíèá. Þíúÿäÿí äöøöíäöêëÿðèíÿ ýþðÿ àðòûã ×èí ñöâàðèñè òöðê îðäóñóíó äÿðÿäÿ éåíèá òöêÿòìÿëè, ÿñÿíëèêëÿ145 ýåðè äþíìÿëèéäè. Àòëû áþëöêëÿðèí éóáàíäûüûíû ýþðÿí ×èí èìïåðàòîðó òÿïÿäÿí-äûðíàüàúàí ñèëàùëàíìûø ïèéàäà ãîøóíóíó îíëàðûí äàëûíúà äÿðÿéÿ ñîõäó. Ãàðøûëàðûíà èëê ÷ûõàí ñàùèáñèç àò áþëöêëÿðèíè ýþðÿíäÿ øàøûðäûëàð. Ñîíðà äÿðÿ áîéó ñÿïÿëÿíìèø àòëûëàðûí àðàñûíäà äöçÿí– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 144 Áóðàäà ùèéëÿýÿð àíëàìûíäà 145 ßñÿíëèê – ñàëàìàòëûã 121

ëÿðè ïîçóëäó. Áó äÿìäÿ ñàüäàí, ñîëäàí éàüàí îõ éàüìóðóíóí àëòûíäà þçëÿðè äÿ ÿðèìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ñàâàø ñîíóíäà ×èí èìïåðàòîðó áàøûíäàêû ìöùàôèçÿ äÿñòÿñèéëÿ áèðëèêäÿ ÿëÿ êå÷èðèëäè. Ýåðè ãàéûòìàüà, ñàüà, ñîëà ÷ûõìàüà éîë ãàëìàìûøäû, þç ãóðäóüó òÿëÿéÿ, àðõàéûí÷ûëûãäàí þçö äöøìöøäö. Îüóç õàí èìïåðàòîðó àòäàí åíìÿäÿí, àíúàã åùòèðàìëà, äþéöøöí íÿòèúÿñèíè öçÿ âóðìàäàí, ñàíêè ãåéðè-àäè ùå÷ íÿ áàø âåðìÿéèáìèø êèìè, òÿìêèíëè, ãöðóðëó áèð òþâðëÿ ãàðøûëàäû. Ãóðàãëûãëà, ×èíèí ýÿçèá ýþðìÿäèéè áþëýÿëÿðèéëÿ èëýèëÿíäè, ñþçö äîëàíäûðûá Éàüìóð äàøûíûí öñòöíÿ ýÿòèðäè, ñàâàø èñòÿìÿäèéèíè, éàëíûç ×èí òÿðÿôèíäÿí îüóðëàíäûüûíà ÿìèí îëäóüó äàøû àõòàðäûüûíû áèëäèðäè. Îíóí áöòöí ñîðüó-ñóàëëàðûíà áàõìàéàðàã èìïåðàòîðäàí Éàüìóð äàøû áàðÿäÿ áèð øåé þéðÿíìÿê îëìàäû. Äàøûí ×èíÿ ýÿòèðèëÿúÿéèíè ìöìêöí áèð èø ñàéàí èìïåðàòîð, àäè îüðóëàðûí ìÿñóëèééÿòèíè äàøûìàäûüûíû, ñàðàéûí âÿ þçöíöí áó èøäÿí õÿáÿðñèç îëäóüóíó áèëäèðäè. Äàøûí îüóðëàíìàñûíäà ãÿñä äÿ îëà áèëÿðäè. Áÿëêÿ äÿ èêè ãîíøóíóí àðàñûíû ïîçìàã èñòÿéÿíëÿðèí áàðìàüû âàðäû áó îüóðëóãäà. Äàøûí èìïåðàòîðà ÷àòìàäûüûíà èíàíäû Îüóç õàí. Àíúàã èìïåðàòîðóí äàøû îíäàí àç îëìàéàí áèð ìàðàãëà ýþçëÿäèéèíè âÿ éà àõòàðìàüà ùàçûð îëäóüóíó äà äóéäó. Èìïåðàòîð ùþðìÿòëè õàãàíûí ðàçûëûüû âÿ ëöòôöéëÿ áàüûøëàíûá þç þëêÿñèíÿ ãàéûäà áèëÿúÿéè ùàëäà, äàøû àõòàðòäûðàúàüûíû áîéíóíà ÷ÿêäè, õàãàíûí ýþíäÿðÿúÿéè àäàìëàðûí þëêÿíè ýÿçèá-äîëàíìàñûíà äà éàðäûì åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðäè. Áèð éàíäàí äà Îüóç õàí îíà ìÿüëóá îëìóø, ãàðøûñûíäà áîéíó áöêöê äàéàíàí áèðèñè âàðêÿí áàøãàñûíûí ×èí òàõòûíà éèéÿëÿíìÿñèíè èñòÿìèðäè. Áöòöí áóíëàðû äöøöíöá èìïåðàòîðëà áàüëàøìàíûí øÿðòëÿðèíè ìö122

ÿééÿíëÿøäèðÿðÿê îíó àçàä åäèá ýåðè ýþíäÿðäè. ×èí Îüóç õàíà èëäÿ îòóç ìèí èïÿê ãóìàø, àëòìûø ìèí àëòóí, îòóç ìèí êèñÿ ïèðèí÷ âÿ äàðû âåðÿúÿêäè. *** ×èí ñÿðùÿäèíäÿí óçàãëàøàíäà áèð íå÷ÿ àòëûéëà Òöëö þçöíö àðõàäàí îðäóéà ÷àòäûðäû. Àëûá õàãàíûí ãàðøûñûíà ýÿòèðäèëÿð. Îüóç îíó áàáàñûíûí éàøà äîëìóø ýÿíÿø÷èñè, àéüó÷óñó Óëóãòóðêëÿ áèðýÿ äèíëÿäè. Òöëö ýþçöíäÿí éàø ñöçöëÿ-ñöçöëÿ äåäè: - Õàãàíûì! Éàëâàðûðàì, ìÿíÿ èíàí! Ãàäûíûì “éóðäóì ö÷öí äàðûõäûì” äåéèáÿí àïàðäû ìÿíè. Àíúàã Éàüìóð äàøûíûí ÷àëûíìàñûíäà îíóí äà ÿëè îëäóüóíó áèëÿíäÿ àéûëäûì. Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ äàøû ×èíèí ãóçåéèíäÿ, äàüëàðäàêû áèð òàïûíàãäà ýèçëÿäèáëÿð. Èçèíÿ äöøÿ áèëìÿäèì. Èíàíìàñàíûç, âóðóí áàøûìû! Îüóç îíó þëäöðìÿäè, áîø áóðàõäû. Ýÿðÿêèðñÿ, ×èíÿ ýþíäÿðÿúÿêäè. Åéíè çàìàíäà Òöëöíö äèíëÿäèêúÿ áèðäÿí-áèðÿ äèð÷ÿëäè. Ãàì Àòàäàí ýÿëÿí ìÿêòóáó îõóäóãäàí ñîíðà èñÿ îâãàòû áèðäÿí-áèðÿ òàìàìèëÿ äÿéèøèëäè. Óëóãòöðê áóíóí ñÿáÿáèíè ñîðóøàíäà, õàãàí: - Ìÿí Òàíðû äàøûíû áóëäóì, - äåäè. Ãàì Àòàäàí ýÿëÿí õÿáÿð ñàíêè îíó óéüóäàí îéàëòìûøäû. Ãàì àòà Óëäóç÷ó ßðãóò áàáàéëà éîëëàðû ãàïàòäûüûíà, îüðóëàðûí ãîøóëäóãëàðûíäàí øöáùÿëÿíäèéè êàðâàíûí ×èíÿ ÷àòìàäûüûíà, éîëó àçûá ãóì äÿíèçèíäÿ áîüóëóá ãàëäûüûíà èíàíûðäû. Áóíóí äîüðó îëóá-îëìàäûüû ýåú-òåç áèëèíÿúÿêäè. Èíäèëèêäÿ Îüóç õàí Ãàì Àòàäàí ýÿëÿí õÿáÿðëÿ ×èí èìïåðàòîðóíóí ñþçöíöí òóø ýÿëäèéèíè ÿñàñ ýþòöðìöø, ãÿðàðûíû áóíà óéüóí ÷ûõàðìûøäû. 123

Óëóòöðê ñîðäó: - Íÿ éîëëà áóëäóí? - Ìÿíèì èíàíúûì Òàíðûéà áàüëûäûð, äàøà éîõ! Åë è÷èíäÿ Ýþé Òàíðûéà òàïûíàíëàð ýöíäÿí-ýöíÿ àðòûð, áèçÿ èíàíàíëàð ÷îõàëûð. Áó ýöí Òàíðû äàøûíûí ÿëèìèçäÿ îëóáîëìàäûüû þíÿìëè äåéèë. ×èíëèëÿð äàøû ÿëÿ êå÷èðèá-êå÷èìÿäèêëÿðèíè ýèçëè òóòàúàãëàð. Áèç “áóëìàäûã” äåñÿê, åëÿ þç è÷èìèçäÿí áÿéëÿðèí íå÷ÿñè éàüû êèìè ñåâèíÿúÿê, áèçè ýöúäÿí äöøìöø ñàéàúàã, öñòöìöçÿ àéàãëàíàíëàð äà îëàúàã. “Ãóòñàë äàø ìÿíäÿäèð” äåéèá áÿíçÿðèíè éàðàäàã!.. Óëóñà, ãîíøóëàðà, áÿéëÿðÿ äóéäóðìàäàí. Óëóòöðê äöøöíúÿäÿéäè. Õàãàíûí áèëýèñè, áó ÷ûõìàçäàí éîë áóëìàñû îíó ñåâèíäèðìèøäè: - Àíëàäûì! Äîüðó îëàíû áóëäóí! Î äàøûí ýöúö ñÿíäÿäèð. Òàíðûíûí åë÷èñè ñÿíñÿí! Éàüìóð äàøû äà éàëíûç ñÿíèí ÿëèíäÿ úàíëàíûð. Îíó áóëàí áàøãàñû “ýöúëÿðèíè àëäûì” äåéÿ ìóòëó áèð óéüóéà äàëàúàã, ýöúäÿí äöøÿúÿê. Ãîé áó äàøûí áÿíçÿðè ÷îõ îëñóí. Äàøà èëýè ýþñòÿðÿí ùÿð êÿñÿ îíó îüóðëàòäûðàðûã... Áóíäàí ñîíðà ùÿð êÿñ äàøûí îíäà îëäóüóíó ñàíàúàã, àíúàã êèìñÿ áóíó áîéíóíà àëìàéàúàã. Äàø ÷ÿêèøìÿëÿðè ñåçèëìÿäÿí àðàäàí ãàëõàúàã, - ñþéëÿäè âÿ ýöëäö. Èøèí ãàëàíû Óëóòöðêöí áîéíóíäàéäû. Èíàíäûüû áèð äàøéîíàí òàïäû, ýþðöøäö, àíëàøäûëàð. ×èíäÿí äàø èñòÿéè áèð äàùà äèëÿ ýÿëìÿäè. Àíúàã ýèçëè àõòàðûø äàéàíäûðûëìàäû. Õàãàí ýåðè äþíÿðêÿí Òàëàñ, Ñàéëàì áÿéëÿðèíèí, “Îüóç ×èíäÿí ãàéäà áèëìÿéÿúÿê!” äåéÿðÿê èòàÿò ýþñòÿðìÿäèêëÿðèíè, äèêáàøëûã åòäèêëðèíè åøèòäè. “Îüóç õàí èíàíúûìûçà ÿë àòäû. Áèçè éîëñóç ãîéäó. Áöòëÿðèìèçÿ ñàéüû ýþñòÿðìÿäè. Àòàëàðûìûçûí òþðÿ124

ñèíÿ öñòäÿí áàõäû. Áèçëÿðè êè÷èëòäè... Òþð áàøû, õàãàíëûã ö÷öí áàáàñûíäàí êå÷ÿí ñàáàù áèçëÿðè äÿ òàíûìàéàúàã. Þíúÿäÿí àéûðä åäÿëèì” äåéÿ îíà ãàðøû ÷ûõìûøäûëàð. Áÿéëÿðèí áàø ãàëäûðìàñû Îðòàúà äþíöá Èíúè ñóéó áîéóíúà ÿêèí-áè÷èíè ýåíèøëÿíäèðìÿê, éåíè êÿíäëÿð ñàëäûðìàã èñòÿéÿí õàãàíûí éþíöíö äÿéèøäè. Òàëàñëà Ñàéëàìûí öçÿðèíÿ éöðöäö. Äèêáàø áÿéëÿðè àñàíëûãëà àðàäàí ýþòöðäö. Âåðýè éûüìàã ö÷öí þç áàñãàãûíû146 ãîéóá ãàéûòäû. Óüóðëó ×èí àõûíû õàãàíûí àäûíû éåð öçöíÿ éàéìûøäû. Ýöíáàòàí þëêÿëÿðèí åë÷èëÿðè îíóí ñàâàøäàí äþíöá äöøÿðýÿëÿíìÿñèíè ýþçëÿéèðäèëÿð. Éàíëàðûíäà òöðê, ÷èí, ñîãä äèëëÿðèíè áèëÿí äèëìàíúëàðû äà âàðäû. Åë÷èëÿðè òöðê òþðÿñèíúÿ îäóí è÷èíäÿí êå÷èðèá õàãàíûí éàíûíà áóðàõäûëàð. Îíëàðûí þç þëêÿëÿðèíèí áàø÷ûëàðûíäàí ýÿòèðäèêëÿðè áèòèêëÿðèí àøàüû-éóõàðû ùÿð áèðè Èïÿê éîëóéëà èëýèëèéäè, òöðê-÷èí ñàâàøëàðûíûí áó éîëó ãàïàäàúàüûíäàí åùòèéàò åäèðäèëÿð. Óçàãäà-éàõûíäà éàøàìàñûíäàí àñûëû îëìàäàí, ùàìûíûí ýþçö áó éîëäàéäû. Ñîíðà åë÷èëÿð ýöíáàòàíäà åëëÿð-óëóñëàð àðàñûíäàêû äóðóìäàí, éåíè áàø÷ûëàðäàí, éåíè êÿíäëÿðäÿí äàíûøäûëàð. Áèðè-áèðèñèíèí òîðïàãëàðûíà ýèðìÿìÿê, òþðÿëÿðÿ ñàéãû, éàõûíëûã, áèðýÿ èø äèëÿéè äèëÿ ýÿòèðèðäè. Îíëàðûí þëêÿëÿðèíè ùÿäÿëÿéÿí éàüûëàðäàí ãîðóíìàãäà Îüóç õàíäàí éàðäûì èñòÿéÿíëÿð äÿ âàðäû. Õàãàí áöòöí áó åë÷è äèë áóëàìàëàðûíûí àðõàñûíäà íÿ äàéàíäûüûíû áèëèðäè. Äîëàøûã, äöéöíëö äàíûøûãëàðû ñåâìèðäè. Áó éåðäÿ åë÷èëÿðÿ ýþñòÿðèëìÿëè îëàí õîøýþðöíö, óëóñëàðàðàñû ñþçëÿøìÿëÿðè óíóòäó âÿ áÿðêäÿí: – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 146 Áàñãàã áàñãàë – äàðüà, âåðýèéûüàí, íöìàéÿíäÿ 125

- Ìÿíÿ Àñóðó, Ëèâèéàíû, Ìèñèðè òàíûòìàüà ãàëõìàéûí. Îíëàðû äà éåòÿðèíúÿ òàíûéûðûã, ÷àüûíäà îðàéà äà ýÿëÿúÿéèê...

126

ÎÜÓÇ ÕÀÍ ÒÞÐßÑÈ èí éöðöøöíöí óüóðóíà ýþðöëìÿìèø áèð øÿíëèê îëäó. Ñîíðà Îüóç õàí Òÿêòàíðû÷ûëûüûí åëè áèðëÿøäèðÿúÿéèíäÿí äàíûøûá, àüûð òþðÿëÿðèíè âåðäè âÿ áåëÿ ñþéëÿäû: - Áóäóíóìà, óëóñóìà, åëèì-ýöíöìÿ! Ìÿí Îüóç õàí, Áèð îëàí, Óúà Òàíðûíûí ãóòóéàì! Îíóí îüëó, ñþç÷öñö âÿ ñàâ÷ûñûéàì! Îíóí èñòÿéèëÿ, îíäàí ýÿëäèì! Åëèì-ýöíöì, ñîéóì äà ýþéäÿí åíäè. Àëòóí èøûãäàí äîüäó. Áèç Òàíðû èøûüûéûã! Ýþé îüëóéóã! Òèíèìèç, äöøöíúÿìèç, èøèìèç - ùÿð øåé ýþéëÿðèí èøûüûíà áàüëûäûð. Áó èøûüû éåð öçöíÿ éàéìàã äà áèçÿ äöøäö! Áèç Òàíðû ñþçöíöí ÿêèí÷èëÿðèéèê! Îíóí èñòÿêëÿðèíè äàøûéûðûã. Áóíäàí éàíà Òàíðû áèçÿ ãàíàä âåðìèø... Óñ âÿ ýöú âåðìèø! Ìÿí Òàíðûíûí éåðäÿêè êþëýÿñèéÿì âÿ îíóí ñþéóìà áàüûøëàäûüû óëóýóí, óñóí âÿ ýöúöí ãîðóéóúóñóéàì! Ìÿíè òóòìàéàí Òàíðûíû äà òóòìóð, îíà ãàðøû ýåäèð! Ýþé Òàíðû ìÿíèì óëóñóìóí, ñîéóìóí öñòöíäÿ ñîíñóçàäÿê âàð îëàúàã. Îíóí äöçÿíè ïîçóëìàäûãúà, Òàíðû ýþçö, Òàíðû ÿëè öñòöìöçäÿ îëàúàã. Åëèìèçèí ñîíñóçàäÿê éàøàìàñû, áóäóíóìóçóí éåð öçöíöí òÿê, äÿéèøèëìÿç áþéöéö îëìàñû Òàíðûéà ñîíñóç ñåâýèìèçè, îíà óéìàìûçû èñòÿð.

127

Åøèäèí, áèëèí! Ìÿí óúà Òàíðûíûí ãûëûíúûéàì! Ñåâìÿéè áàúàðäûüûì êèìè, êÿñìÿéè äÿ áàúàðûðàì! Àüàú êþêäÿí ñó è÷ÿð, åë äöçÿíäÿí. Äöçÿíñèç åë ïîçóëàð, óëóñ éîëóíó èòèðÿð. Òàíðûäàí ýÿëÿí ãóòó ãîðóìàã ùÿð êèøèéÿ äöøöð. Òöðê è÷èíäÿ áþéöê-êè÷èê, éóõàðû-àøàüû ùÿð êÿñ áèðäèð. Òàíðûíûí éàðàòäûãëàðû áèð ýþçëÿ ýþðöíöð. Òàíðû ìÿíè òþð áàøûíà ýÿòèðäè, åëèì-óëóñóì éîëóíäà éîðóëìàäàí, áóíàëìàäàí, ÿéèëìÿäÿí, ìÿíèì-ñÿíèí, éàâóã-óçàã äåìÿäÿí, äöçëöêëÿ ÷àëûøìàãäàí éàíà... Åëäÿ ùÿð êÿñèí êèøèñÿë àçàäëûüû õàãàíûí ãîðóìàñû àëòûíäàäûð. Âàðëûéëà éîõñóë àéðûëûüû éîõäóð! Áèð àòû îëàíëà áèð èëõûñû îëàíûí, áèð ãîéóíó îëàíëà áèð ñöðöñö îëàíûí òþðÿ ãàðøûñûíäà éåðè áèðäèð. Ùÿð êèøè åëèíäèð, åë ùÿð êèøèíèí! Ùÿð êÿñèí àúûñû äà, ñóúûüû147 äà åëëèêëÿ áþëöøäöðöëöð. Óëóñóìóçóí ýóúó Ýþé Òàíðû èíàíúûíäàäûð. Áó èíàíú åëëÿ óëóñó, õàãàíëûãëà ÷îáàíëûüû áèð ýþðöð. Êèìñÿ áàøãàñûíà óéìàç, êèìñÿíèí ñþçöíÿ ÿéèëìÿç, áèð èíñàíû áàøãà èíñàíäàí öñòöí òóòìàç, éåð öçöíö äÿ ýþé öçö òÿêèí áöòþâ ýþðÿð. Áèð åë - áèð èíàíú!.. Åëèìèçè óúàëäàí äöçëöê òþðÿñèíäÿí éàõûí-óçàã, îõøàéàí-îõøàìàéàí áöòöí óëóñëàðà ïàé äöøöð. Éåð öçöíöí òÿê áàøû Òàíðûäûð. Òöðê åëèíäÿ ñÿñ áèð àüûçäàí ÷ûõàð. Áàáàäàí ãàëàí, òþðÿìèçëÿ ìÿíÿ ÷àòàí åë áóíà ýþðÿ Îüóçóí îúàüû, Îüóçóí åëèäèð. Áó åë ìÿíèì óëóüóìäóð148. Áó åëÿ áàüëàíàí ùÿð êÿñ Îüóç àäëàíàúàã. Ìÿíèì – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 147 Ñó÷ûã – øèðèí 148 Óëóü – áóðàäà ãèñìÿò 128

áèð êÿñèìèì îëàúàã. Îüóç åëè ñîíàäÿê éåð öçöíöí ýþðêö îëàúàã. Ùÿð áèð Îüóç Òàíðûíûí ÿñýÿðè îëàúàã. Áó ýöíäÿí Îüóç åëèíèí àüûð âÿ éöíýöë òþðÿëÿðèíè à÷ûðàì. Îüóç åëè äöçÿíèíè, áèðëèéèíè òþðÿéëÿ ãîðóéàúàã. Áöòöí èøëÿðèìèç òþðÿéÿ áàüëàíàúàã. Òþðÿ èíàíúëà ãàðäàøäûð! Òþðÿíèí áàøûíäà Òàíðûéà, éàðàíûøà ñåâýè äàéàíûð. Âàðëûüûìûç ñåâýèäÿí êå÷èð. Âàðëûüûìûçû åë áèðëèéèíÿ áîðúëóéóã. Î ïîçóëñà, àäûìûç-ñàíûìûç èòÿð. Éóðäóí âàðû îíóí óëóñóäóð. Òþðÿíè éàðàäàí óëóñ áÿíýöäöð, ãóòñàëäûð. Àòàëàðûìûçäàí ãàëàí, áó ýöíäÿí Îüóç-òöðê åëèíèí îëàúàã òþðÿ ÿëáèðëèéèìèç ö÷öí éàðàíûá. ßë îëìàã, åë îëìàã, åë÷è îëìàã - éåð öçöíÿ áàðûø ýÿòèðìÿê, áþéöê éàðàäàíû ñåâèíäèðìÿêäèð. Îüóç åëèíèí óëó âÿ ñîíñóç éîëó áàðûøäûð! Åøèäèí, áèëèí! Ìÿí Óëó, ìÿíýö Òàíðûíûí èñòÿéè èëÿ, îíóí ýöúöéëÿ äàíûøûðàì. Àíúàã Òàíðû åë÷èñè îëìàã, õàãàí îëìàã éàíëûø èøèìÿ, éàõøûéà ïèñ äåìÿéèìÿ ùàã ãàçàíäûðìàç! Õàãàí îëàðàã òþðÿéÿ ùÿð êÿñäÿí àðòûã ìÿí áàüëûéàì! Äûøäàí ýÿëÿíÿ ãûëûíúûì, è÷äÿí ýÿëÿíÿ òþðÿì âàð! Ìÿí ýþéëÿðèí óúà îüëó, Îüóç õàãàí, åëèìèí èñòÿéè âÿ òþðÿñè äûøûíäà àääûì àòìàì! Òþðÿìèçÿ ýþðÿ õàãàí îëàðàã åë áþéöêëÿðèíè, ýÿíÿø éûüûíàüûíû, áóéóðóã÷óëàðûìû óúà òóòàúàã, ùÿð èøèìè óëóñóí ñå÷èìèíÿ óéàðàúàüàì. Åë, äþâëÿò - áàáàäûð! Áöòöí òþðÿòäèêëÿðèíè áèð ýþçëÿ ýþðìÿëèäèð. 129

Éóðäëàðûìûç Òàíðûíûí éàðàíûøà, éàðàíûøûí Òàíðûéà ÿí éàõûí îëäóüó éåðëÿðäèð. Éóðä ö÷öí, èíñàí ö÷öí ÷àëûøàí, Òàíðû ö÷öí ÷àëûøûð. Áàøãà åëëÿðèí áó éóðäëàðà ñîõóëäóüó ÷àüëàð îëäó. Áàú äà âåðäèê. Àíúàã äèëèìèçè äÿéèøìÿäèê, óçóí ñà÷ëàðûìûçû êÿñäèðìÿäèê, éàä ýåéèìè ýåéìÿäèê, òþðÿëÿðèìèçè ïîçìàäûã, àòàëàðûìûçûí òèíèíäÿí äþíìÿäèê. Ýöúöìöç áóíäàäûð! Àòàëàðûìûçûí àäûíà óì âåðÿëèì, áÿéëÿð! Ýþéäÿí åíÿí àëòóí èøûã éåðÿ òîõóíàíäà áèð äàü éàðàòäû. Îíà Ãóòëó äàü äåäèê. Áàáà áàøûíà ôûðëàíàí êèìè, îíóí áàøûíà äþíäöê. Îíóí ÿòÿêëÿðèíäÿ ÷îõàëûá éåð öçöíÿ ñà÷ûëäûã. Ãóòëó, Òàíðûñàë äàüëàð âàð îëäóãúà, áèç äÿ âàðûã! Áàøãà úöð îëñà, Òàíðû ãóò éöëÿêèíè149, ãóò óëóüóíó ìÿíäÿí ÷ÿêÿð. ßðäÿì, áèëèê, óñ, àíëàéûø îëìàäàí éåðäÿ Òàíðû ãóòó ãàëìàç. Åëèìèç-ýöíöìöç áó äþðä àéàã öñòöíäÿ áþéöéÿúÿê. Áÿí óëóñóìà àüûð, óëó òþðÿëÿð ãàçàíäûðûá éöðöðëöéÿ ãîéäóì. Îüóç åëèìè, ãàíûìû, éàøàìûìû áþéëÿúÿ ãàíäûðûá äöçÿí è÷èíäÿ ãîðóìàã èñòÿéèðÿì. Àòàëàðûìûçûí òþðÿëÿðèíè ãîðóìàã þç àäûìûçû âÿ Òàíðû àäûíû óúà òóòìàãäûð. Áèç èñòÿðèê ÷àøãûí èíñàí àéûëñûí. Òþðÿ äöç éîëëà éöðöéöáÿí áþéöñöí. Èëõûëàðûìûç, ñöðöëÿðèìèç, ãàéòàáàíëàðûìûç ýöäöëñöí. Áîéëàðûí, îáàëàðûí, óëóã-òóðóüóí ãàéüûñû ñîâóëñóí. Èíñàí òþðÿñèç ãàëñà éàçûã îëàð. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 149 Ãóò éöëÿêèíè – èíàéÿòèíè 130

Àüûð òþðÿéÿ ýþðÿ ùÿð áîéóí áèð îíãîíó, òóüó îëìàëûäûð. Àüûð òþðÿéÿ ýþðÿ àòàëàðûìûçäàí ãàëàí áöòöí íÿñíÿëÿð ãîðóíóð, þéðÿäèëèð. Åë è÷èíäÿ ùÿð áîéóí àéðûúà þç òþðÿñè äÿ îëà áèëÿð. Àüûð, áàø òþðÿëÿðäÿí áàøãà åëèí äîüðó êå÷èíìÿñè öçÿðèíÿ Òàíðûéà éöêöíú, éåìÿê, ñîéëàìàã, åë÷èëèê, åâëÿíìÿ, áàéðàì, áÿéëÿðÿ áàüëàíìàã, òîé, ãóðóëòàé, îðäó, îâ, àòà áàõìà, àêûí, éàüìà, õàãàí ñå÷èëìÿñè òþðÿëÿðèíè äÿ ãîéäóì! Ýöú ÿëäÿí ýåäÿðñÿ, òþðÿ àéàãñûç ãàëàð. Åëèì, áóäóíóì! Åøèò, áèë! Éàøàìûì àò öñòÿäèð. Ýöíöì áîøóíà ýåòìÿäè. Äèíúëèê áèëìÿäèì. Éàçûí êþëýÿ, ãûøûí åâ ýþðìÿäèì. Ãûëûíú ÷àëûá éàüûëàðû ñûíäûðäûì. Åëèìäÿ ÷ÿêèøìÿ îëìàñûí, ãîâüà ÷ûõìàñûí äåéÿ, ùÿð êÿñèí éåðèíè ýþñòÿðäèì. Àäëàðûíû, äàìüàëàðûíû âåðäèì êè, éîëëàðûíû áèëñèíëÿð. Ìÿí-ñÿí äåäè-ãîäóñó îëìàñûí. Öðÿéèìäÿí òöçöíëöê150 àçàëìàäû. Êþíëöìö Òàíðûéà äöéäöì, óìóäóìó îíà áàüëàäûì. Îðäàéà äöçÿí âåðèá îíó ýÿðèëè áèð éàéà ÷åâèðäèì. Ìÿí ñèçè îüóçëàäûì! Áó áþëýö áó, äöçÿíëÿ Ýþé Òàíðûíûí àëòûíäà éåð öçö âàð îëäóãúà, áèç äÿ âàð îëàúàüûã. Óúà Òàíðûéà éöì âåðÿëèì, áÿéëÿð! Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàí øþëÿíäÿêèëÿðÿ éåíè Òàíðû äåéèìëÿðèíè ñóíäó. Îüóç õàí ýþðÿê íÿ ñîéëàäû: Òþðÿñèç åëäÿí Òàíðû äþíÿð. Òþðÿíè áèëñÿ êèøè, éöðöéÿúÿê ùÿð èøè. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 150 Òöçöíëöê – ìÿðùÿìÿò 131

Òþðÿíèí äöçö àéäûíëàäàð öçö. ßð îðòàéà ýÿëÿíäÿ èíàìñûçà èíàíúûí áèëäèðÿð. ßð ñåâèíìÿñÿ, ãûëûíú ãûíäàí ÷ûõìàç. ßð åë÷èí, åøøÿê êöë÷öí äîüóëóð. Éöêñÿêäÿí áàõàí àë÷àüà òåç åíÿð. Éèýèäèì ñàü îëñóí, ÷ûõûëìàéàí äàü îëñóí. Õàãàíûí ùÿð ñþçö àíûíäà äèëëÿðÿ âÿ áèòèê÷èëÿðèí éàçûëàðûíà äöøöðäö. *** Éàçäàí áèð àé þòìöø, Êöð õàí éåíÿ îðäó òîïëàéûá ýöí÷ûõàíäàí Îðòàüà úóìäó. Îüóç õàí ýÿëèá éåòèøìÿñèíè áÿêëÿìÿäÿí îíó Àëàòàóíóí ýöí÷ûõàíûíäà äóðäóðäó. Êöð õàíûí óñàíìàäàí, áûêìàäàí, àõàí ãàíëàðà éàíìàäàí, éåíèäÿí îíóí öñòöíÿ ýÿëìÿñè, áó ãÿäÿð éîëó ÿíýÿëñèç êå÷ìÿñè Îüóçóí è÷èíè ýÿìèðèðäè. Þç ñîéóíäàí òþðÿìèøëÿðëÿ ñîíóíúó, ÿí ãàíëû ñàâàø áóðäà îëäó. Èýèäëÿð äþéöøÿ-äþéöøÿ “Óëó Òàíðû éîëóíäà!” äåéèá âóðóð, êÿñèð, àòäàí åíäèðèð, àíúàã éåíäèêëÿðèíÿ áàõûáàí, þç éàâóãëàðûíû ýþðÿíäÿ, ýþçëÿðèíèí éàøûíû òóòà áèëìèðäèëÿð. Î äþéöøäÿ Êöð õàí äà þëäöðöëäö. Îíóí îðäóñóíóí òþð-òþêöíòöñö, îüëàíëàðû, éåýÿíëÿðè Ýöí÷ûõàíà äîüðó ÷ÿêèëñÿ äÿ, Îüóç õàí áó êÿñ îíëàðäàí óçàãëàøìàäû. Àðõàëàðûíúà ýåòäè. Õàãàíûí îíëàðà éåòèá àõûðûíúû êèøèéÿäÿê ãûðìàäàí ÿë ÷ÿêìÿéÿúÿéèíè ýþðÿí ãàíäàøëàðû äàéàíäûëàð, áèëèúè àüñàãàëëàðû åë÷è ýþíäÿðäèëÿð îíà. Åë÷èëÿð áàüûð áàñäûëàð. Îüóç õàí îíëàðûí àéàüûíà ýåòäè, òÿê-òÿê ùÿð áèðèíèí äóðóìóíó ñîðóá ñàüûíäà-ñîëóíäà îòóðòäó. Îíëàðûí íÿéÿ ýÿëäèêëÿðèíè, íÿ äåéÿúÿê132

ëÿðèíè áèëèðäè. Àüñàããàëëàð þíúÿ Îüóç õàãàíûí ×èíÿ óüóðëó éöðöøöíö ãóòëàäûëàð âÿ äåäèëÿð: - Áèç äÿ ñÿíäÿíèê! Ñÿíèí êþêöíäÿí âÿ ñîéóíäàíûã. Êÿñèëÿí ãîë ÷èéèíäÿíäèð. Íÿäÿí áèçè ãûðûá éîõ åòìÿê èñòÿéèðñÿí? Îüóç õàí äþíöá îíóð éåðèíäÿ îòóðäó, ýþðöøëÿðäÿ îíóí éàíûíäà îëàí ãàéíàòàñû Îðõàíû ýþñòÿðÿðÿê: - Ìÿí áàáà éåðèíäÿ àüñàããàëëàðûìà éàüû äåéèëäèì, - äåäè. - Áàõûí, ãàéûíàòàì Ýþé Òàíðûéà èíàíûá, åâèíè äÿ èíàíäûðûá, îíóí áèðëèéèíÿ áîéóí ÿéèá. Ñèçëÿð äÿ Òàíðûéà òàïûíàðñàíûç, ñàëäûðûëàðà ñîí ãîéàðñàíûç, ñàâàø áèòÿð. Òÿê îëàí, éåðëÿðèí-ýþéëÿðèí éàðàäûúûñû îëàí Óëó Òàíðûéà êþíöë âåðìÿéÿíëÿðÿ ãóðòóëóø îëìàéàúàã. Îüóç áåëÿ äåéÿíòÿê àüñàããàëëàð áèð-áèðèíÿ áàõäûëàð, þç àðàëàðûíäà óçóí-óçàäû ñþçëÿøèá ýÿíÿøäèëÿð. Ñîíðà ýþéÿ öç òóòóá Òÿê Òàíðûíûí áèðëèéèíÿ âÿ áþéöêëöéöíÿ éöêöíúëÿð ñþéëÿäèëÿð. Îüóç õàí “Ãàðàãîðóìäàí þòÿ áöòöí òîðïàãëàðûìûç ñèçèí, ãàíäàøëàðûìûí îëñóí!” äåéÿ îíëàðà ÿðìàüàíëàð, ïàé-öðöø âåðèá ýåðè ýþíäÿðäè. Éàëíûç áóíäàí ñîíðà ýöí÷ûõàíäàí ÿëèíè ÷ÿêäè. Îðàíûí áèð äàùà áàø ãàëäûðìàéàúàüûíà èíàíäû, ýåðè äþíÿðÿê þëêÿ è÷èíäÿ áàáàñûíäàí ñîíðà èïÿ-ñàïà éàòìàéàíëàðû éåðèíäÿ îòóðäóáàí åëäÿ äöçÿí éàðàòäû, éåíè òöðöêëÿð, éàñàëàð151 âåðèá óëóñóí êþíëöíö àëäû. Åë÷èëÿð Îüóç õàíûí ýþðöøöíÿ ýÿëäèêëÿðèíäÿ äàùà áèð èëýèíú îëàé îëìóøäó. Îüóçóí áèðèíúè, èêèíúè ãàäûíëàðû Áàíóéëà Òÿð÷è÷ÿê áàøëàðûíäà ãàðàâàøëàðû, êöíëÿðè152 “Ñàâàøäàí, ãàíäàí, éöðöøäÿí áûêäûã, þëäöðöðñÿí þëäöð, – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 151 Òöðöê-éàñà – ãàéäà-ãàíóí 152 Êöí – úàðèéÿ 133

ñàõëàéûðñàí ñàõëà” äåéèá Îüóç õàíà áîéóí ÿéäèêëÿðèíè áèëäèðäèëÿð. “Ñÿíÿ èíàíìàäûã, Òàíðû íÿñëèìèçè êÿñäè. Áàáàñû îëàí áàáàñûç, ãàðäàøû îëàí ãàðäàøñûç, éóðäó îëàí éóðäñóç ãàëäû. Êå÷ ñó÷óìóçäàí, áèçè åë è÷èíÿ áóðàõ! Éóðäóìóçà äþíÿê. Ñÿíèí ãàíàäûíûí àëòûíäà êå÷èíÿê. Óëó äàüëàðäà, ãóòñàë òîðïàãëàðäà áó áàðûø ö÷öí îíëàðëà òàïûã êÿñìèø, ñà÷ûëàð ñà÷ìûøûã153” - äåäèëÿð. Îðõàí Îüóç õàíûí áîçàðûá äÿìèðÿ äþíìöø öçöíÿ áàõàíäà ãîðõäó. Àíúàã ýåðè äóðìàäû, ãàðäàøû ãûçëàðûíû îðäàéà áóðàõìàñû, ñó÷ëàðûíäàí êå÷ìÿñè ö÷öí î äà éàëâàðäû õàãàíà: - Ãàðäàøëàðûìäàí ãàëàí îíëàðäûð. Áóðàõ, ýÿëñèíëÿð! Ýþçöìöçöí þíöíäÿ éàøàñûíëàð. Áóíäàí þòÿ íÿ éàïàúàãëàð ñÿíÿ?! Áó éàíäàí äà Àéòàú ýþçöéàøëû, õàãàíûí ÿëëÿðèíäÿí òóòóá: - Êå÷ ñó÷ëàðûíäàí, - äåäè. - Îëñóí êè, áó ãûðüûíëàð äà ñîíà âàðàð... Îüóç îíëàðû ãûðìàäû...

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 153 Ñà÷ûëàð ñà÷ìàã – ãóðáàí ïàéëàìàã 134

ÒÀÏÛÍÀÃ ÃÀÉÜÛÑÛ ñëó Õîúà Àòà Öíöðäÿí äàüûíûã äöøöíúÿëÿðëÿ ãàéûòìûøäû. Ãàì Àòà Îüóç õàíëà ñîí ýþðöøëÿðèíè àíûá: “Î, òöðêöí éîëóíó äÿéèøÿúÿê, ñÿñèìèçè éåð öçöíÿ éàéàúàã... Ýþéëÿðèí ìÿíÿ ñþéëÿäèéè, óéüóëàðûìäà ýþðäöéöì áóäóð. Åëèí, áóäóíóí ãóðòóëóøó ö÷öí áèð îëàí Ýþé Òàíðûéà òàïûíûá, èíàíúûíû äöíéàéà éàéìàñû ýþçëÿíèëìÿç äåéèëäè. Áó, îíóí öçöíäÿ éàçûëìûøäû. Ãóòñàë áèòèêëÿð äÿ, Òàíãóò, ÷èí áàõûúûëàðû, áèëýèëè ýþðöì÷öëÿð154 äÿ Éåð öçöíö áàøäàí áàøà þç áàéðàüûíûí àëòûíà àëàúàã, èíñàíûí öçöíö ýþéÿ ÷åâèðÿúÿê áèð òöðê õàãàíûíûí ýÿëÿúÿéèíè þíúÿäÿí áèëäèðèðäèëÿð” - äåìèøäè. Àðäûíúà îíó äà áèëäèðìèøäè êè, Ýþé Òàíðûíûí áþëöíìÿç îëìàñû îíóí éàðàòäûüû éåðèí äÿ Òàíðûéà áÿíçÿìÿñèíè èñòÿð. Éåðè òÿê áèð åë îëàðàã ýþðìÿê àðçóñó áóðäàí ãàéíàãëàíûð. Êè÷èê óëóñëàðûí åë îëóá, îíëàðà áàüëàíìàñûíûí òàíðûñàëëûüû, âàúèáëèéè áóðäàí ýÿëèð. Îüóç õàãàí èíàíúû, òàíðû÷ûëûüû éàðàäàíà ñåâýè ö÷öí äåéèë, þçöíÿ ñåâýè ö÷öí ãóëëàíûð. Èíàíú ãóòñàëëûüûíû èòèðèá, òàú-òàõòûí, õàãàíëûüûí äóñòàüûíà ÷åâðèëèð. Áöòöí ÷àüëàðäà áåëÿ îëóá. Éåð öçöíöí áöòöí áþéöê

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 154 Ýþðöì÷öëÿð – ôàëà áàõàíëàð 135

èëèýëÿðè, õàãàíëàðû þçëÿðèíè Éàðàäàí, èíàíú éàí÷ûëàðû êèìè ýþñòÿðñÿëÿð äÿ, èíàíúû þç éàíëàðûíà ÷ÿêÿðÿê, ãóòñàëëûãäàí ÷ûõàðûá ãûëûíúûí, çîðóí, òþðöí éàðäûì÷ûñûíà ÷åâèðèáëÿð. Ãàðà úàìààòûí èíàíúûéëà îíà áàø÷ûëûã åäÿíëÿðèí èíàíúëàðû äà, éàøàìëàðû äà àéðûäûð. Áÿéëÿð þç éàðàäàíëàðûíû äà âàðëû, áàéàò îëàðàã ýþðöðäöëÿð. Áèð òèêÿ ÷þðÿéèíè çîðëà òàïàí ÿêèí÷èíèí, áè÷èí÷èíèí éàðàäàíû äà þçö òÿêèí êþíëö òîõäóð. Îíóí Éàðàäàíû áþéöê øþëÿíëÿð, ñàéñûç òàïûãëàð èñòÿìÿç. Êþéëöíöí áèð îâóú äàðû ñà÷ûñû, ãàíñûç ãóðáàíû äà îíà éåòÿðëèäèð. Óëó ýöí äåéèëÿí ñàüûíú - ãèéàìÿò ýöíö ýÿëÿíäÿ êþíëöíöí íåúÿëèéè áèëèíìÿéÿí Òàíðûíûí íÿ ãÿðàð âåðÿúÿéè, èíñàíëàð àðàñûíäà íåúÿ ôÿðã ãîéàúàüû, îíëàðäàí ùàíñûíû òàìóüà155, ùàíñûíû ó÷ìàüà àïàðàúàüû êèìñÿéÿ áÿëëè äåéèë. Ãàì Àòàíûí áó ñþçö ãàðøûñûíäà Óñëó Õîúà äåìèøäè: “Éåð öçö éàðàíàíäàí ùå÷ áèð êèøèîüëó þç èíàíúûíûí äàùà äîüðó, éîëóíóí äàùà äöçýöí îëäóüóíó ñöáóò åäÿ áèëìÿìèø, áàøãàëàðûíäàí àðòûã, äàùà äöçýöí îëäóüóíó ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð ãóì äÿíÿñèíúÿ, áèð òåë ãÿäÿð èï óúó âåðìÿäèð”. Ñîíðà Ãàì àòàíûí Îüóç õàíëà áèðýÿ îëìàñûíûí ãà÷ûëìàç îëäóüó ñþéëÿíìèøäè: “Áó áèð àëûí éàçûñûäûðñà ãàðøûñû àëûíàìàç; áèð åëèí äèð÷ÿëèøè, äöíéàíûí áöòþâëÿøìÿñè ö÷öíñÿ “éîõ” äåéèëìÿç. Áèðèíúèíäÿ Òàíðûéà, èêèúèíäÿ åëèíÿ ãàðøû ÷ûõûðñàí”. Ãàì Àòàíûí ñþçöíöí êÿñèëäèéèíè ýþðÿíäÿ ôèêðèíè äàùà ãÿòèééÿòëÿ áèëäèðìèøäè: “Áóíó àíëàäûüûìäàí Îüóç õàãàíû äÿñòÿêëÿìÿêäÿí áàøãà éîë áóëìóðàì”. Ãàì Àòà äà þç äöøöíúÿñèíè ýèçëÿìÿìèøäè: “Êþíëöìäÿêè ñûçûêëàð, øöáùÿëÿð ãàëûð. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 155 Òàìóü – úÿùÿííÿì 136

Î, äöøöíúÿìëÿ äèëèì àðàñûíäà ÷ÿïÿð ÷ÿêèð. Àúû îëàíû áóäóð. Áóíúà èêèëÿøìÿíè èñòÿìÿçäèì”. Óñëó Õîúàíûí Ãàì Àòàéà ýöâÿíúè ñàðñûëìûøäû. Àí÷àã áóíó à÷ûã äåìÿê, ãàìëàðû, îíëàðà áàüëû îëàí ýþðöì÷öëÿðè, óëäóç÷óëàðû, ãóì÷óëàðû, ÿë îõóéàíëàðû Îüóç õàíûí öñòöíÿ ãàëäûðìàã èñòÿìèðäè. Àòà Öíöðöí áèð õàãàíûí éîõ, áöòöí éàðàäûëìûøëàðûí êå÷ìèøèíè ãîðóéàí, ýÿëÿúÿéèíÿ èøûã òóòàí ÿâÿçñèç áèð ñàõëàíúû, àüóëóüó âàð, à÷àðû äà Ãàì Àòàäà. Òÿêúÿ îíóí à÷à, îõóéà, äÿéÿðëÿíäèðÿ áèëÿúÿéè éöçëÿðëÿ éàçû, áèòèê ãîðóíóð îðäà. Ãàì Àòàéëà öçöëöøìÿêëÿ áóíëàðëà äÿ öçöëöøÿð, åëè êîð ãîéàðñàí. Àòà Öíöðö ýþç àëòûíäà ñàõëàìàãäàí, ãàìëàðûí èïèíè ìþùêÿì òóòìàãäàí áàøãà áèð éîë éîõäó. Ãàì Àòà äà þç ñûðàñûíäà Îüóç õàíûí îíà èíàíìàäûüûíû áèëñÿ, Àòà Öíöð èòèðèëÿðäè. Äöçäöð, îðà àðòûã òþçëÿðÿ, îíãîíëàðà, ÷ÿëÿáëÿðÿ éàëâàðûø éåðè äåéèëäè. Àíúàã éåðèí-ýþéöí ýèçëèíëÿðèíèí à÷àðû èäè. Áóíó Ãàì Àòà äà áèëèðäè âÿ òþçëÿðèí äàüûëìàñûéëà, Àòà Öíöðöí äÿéÿðñèçëÿøäèéè äöøöíúÿñèíäÿí ÷îõ óçàãäû. Òàïûãëàð äà éàëíûç óéóãëàðà, îíãîíëàðà êÿñèëìèð. Î äöíéàéà êþ÷ÿíëÿðèí ðóùëàðûíà êÿñèëèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ßðêîíäàêûëàð ãàéüûñûç éàøàéûð, äöíéàäàí ãîïóá àéðûëäûãëàðû éàäëàðûíà äöøìöð. Áó éîë áàüëàíàí ýöí åëèí èøûüû êÿñèëÿð, áèëýè éîëó áàüëàíàð... Àòà ìàüàðà þíúÿ áèëýè òàïûíàüûäûð. Îðà äàüûëñà óëóñ ñàâàøäàí, þç è÷èíäÿêè äèäèøìÿëÿðäÿí áàø à÷ûá, áþéöêëÿðèíèí éàçûòëàðûíû îõóéà áèëìÿéÿúÿê, êå÷ìèøè óíóäàúàã. Ãàì Àòà áóíó ýþðöð, áó àüðûíû éàøàéûðäû. Îüóç õàí äåäè: - Òþðÿ äÿéèøèëìèð, òàïûüûìûçû áþéöê éàðàäàíûìûçà, áèð îëàí Òàíðûéà âåðÿúÿéèê. Ãóðáàí âåðìÿéÿí óëóñ éîõäóð. Àéàüûìûç öíöðäÿí êÿñèëìÿñÿ Ãàì Àòà óçàãëàøìàç. 137

Óñëó Õîúà õàãàíûí ñþçööíö àíëàäû. Áó áîéäà õÿçèíÿíèí óëóñóí öçöíÿ áàüëû îëìàñû îíó äà öçöðäö. Áó, ãàìëàðûí èñòÿéèíúÿéäè. Åëáÿéëÿðè, óëóñ áþéöêëÿðèíè, õàãàíëàðû þçëÿðèíäÿí àñûëû ñàõëàìàã èñòÿéèðäèëÿð. Áèëäèêëÿðèíè êèìñÿ áèëìÿìÿëèéäè... Óñëó Õîúà éöç èëëÿð, ìèí èëëÿð áîéóíúà éûüûëìûø áó áèëýè òàïûíàüûíûí éóðäà, úîúóêëàðà à÷ûëìàñûíû, îíëàðûí ÿñêè éàçûòëàðû þéðÿíÿðÿê îõóéóá éàçìà áèëìÿëÿðèíè, åë è÷èíäÿ à÷àðûëàðûí àðòìàñûíû èñòÿéèðäè. Îüóç õàí äà õàëãûí âåðèìëè òîðïàãëàðäà éåðëÿøìÿñèíè, ×èíäÿêè êèìè éàçìà-îõóìàíûí ùÿð êÿñèí áàúàðäûüû áèð èø îëìàñûíû äèëÿéèðäè. Äþéöøÿ ýåäÿí îðäó ùÿð äÿôÿ ÿí úÿñóð ÿðÿíëÿðè éàä òîðïàãëàðäà ãóéëàéûá ãàéûäûð, ãûðûëà-ãûðûëà èíúÿëèð, èíúÿëÿèíúÿëÿ þçöíö èòèðèð, êþêöíäÿí óçàãëàøûá éàäëàøûð. Áöòöí éàðàìàçëûãëàð äà áóðäàí èðÿëè ýÿëèð. Îúàüûí îúàüà, áîéóí áîéà, åëèí åëÿ ãàðøû äàéàíìàñû, ùÿðÿñè áèð àä, áèð ÷àòû àëòûíà ñûüûíàí - êþêäÿ èñÿ ùàìûñû åéíè îëàí óëóñëàðûí áèð-áèðèíè ãûðûá òöêÿòìÿñè éåòÿð! Áó áèð éàä òÿëÿñèäèð! Óñëó Õîúà ÷îõ øåé áèëèðäè. Åë àüçûíäà ýÿçÿí ñþçëÿðäÿí áàøëàìûø Àòà Öíöðäÿ ãàìëàðûí öñòöíÿ þðòöê ÷ÿêèá ýèçëÿòäèêëÿðè éàçûòëàðà ãÿäÿð, áàø âóðìàäûüû áèð ýèçëèí ãàëìàìûøäû. ×þëëÿðèí àéäûí ýþðÿí ýþçö, óçàã åøèäÿí ãóëàüûéäû. Îüóç õàíäàí ñîðóøäó: - ×èíäÿ ÷îõìó èòèðäèê? - Éîõ! Úàí èòêè÷è àçäû, - äåäè õàãàí. - Àììà ýþç âÿ äóéüó èòêèñè îëäó. Éöç èëëÿðúÿ áöòöí ãîíøóëàðûíû ãóëòÿê èøëÿäèá þçëÿðèíÿ ó÷ìàã éåðè éàðàòìûøëàð. Âåðèìëè òîðïàãëàðà, ýþçÿë éóðäëàðà éèéÿëÿíìèøëÿð. Áèðëÿøèá, åëëÿøèá ýöúëÿíìèøëÿð. 138

- Àíúàã ñÿíèí ýþðäöéöí éåðëÿðèí ÷îõó ÿñêè òöðê éóðäëàðûäûð. - ßñêèäÿ ÷îõ øåé âàðäû, íÿ îëñóí? Áó ýöí ùÿð éåðäÿ òàáãà÷ëàðäû, äè ýÿë, äþíäöëÿð, äÿéèøèëäèëÿð, ÿðèéèá ýåòäèëÿð, êþêëÿðèíè óíóòäóëàð, áèòäè! Õàëã áèçäÿí, áÿéëèê îíëàðäàí... ×èíëèäÿí äàùà ãàòû éîë òóòàí äà áèçëÿðäÿíäè. Äþíìÿëÿð... Éóðääàí ãîïóíúà éóðäóí éàüûñû îëóðëàð. Óñëó Õîúà äåäè: - Áèëèðñÿí ×èí õàãàíû íåúÿ ÷ÿêèð áóíëàðû? Ùÿðÿñèíÿ áèð éàëàí÷û áÿéëèê, õàíëûã âåðèð, éóðä áóðäà, îíëàðñà äûøàðûäà... áàéðàã ãàëäûðûðëàð. Ãàôàëàðûíäà ùÿðÿñè áèð òöðê åëè ãóðóð. Ñîíðà îíëàðû “Ýåäèí Òàíðû âåðÿí éåðëÿðèíèçÿ éèéÿëÿíèí” äåéÿ öèòöìöçÿ ýþíäÿðèðëÿð. Ùÿðÿñèíèí þç òóüó ãàëõàíäà òöðêëöéöí óúà áàéðàüû àéàãëàð àëòûíà äöøöð. Îüóç õàãàí äåäè: - ×èíëèëÿðè ãûëûíúëà éåíìÿê çîð äåéèë. Áèð êÿðÿ éåíäèê. Áóíäàí ñîíðà äà ÿçÿðèê. Àíúàã áèçèìëÿ äþéöøìÿìÿê, ÿñêÿðëÿðèíè, òîðïàãëàðûíû ãîðóìàã ö÷öí ìàëëàðûíäàí êå÷èð, éåòÿðèíúÿ èïÿê, ïàìáûã, àðïà, ïèðèí÷, àëòóí, ýöìöø âåðèðëÿð. Áèçäÿ èíñàí äÿéÿðñèçäèð, éîëóí äàøû, ýþéöí ãóøó êèáè... Îíëàð ÿðëÿð ö÷öí ìàëûíäàí êå÷èð, áèç äöíéà ìàëû ö÷öí ÿðëÿðèìèçè èòèðèðèê. Óëóñó áó àüðûäàí ãóðòàðìàã ö÷öí áèëýè âåðìÿëèéèê. Ãîíøóëàðëà èøè áèòèðèá è÷èìèçäÿ áó äöçÿíè ãóðàúàüàì. *** Îüóç õàí ×èí éöðöøöíäÿí äþíÿðêÿí “Úàäó äàøû áóëóíäó” ýþðöíòöñó éàðàòñà äà, îíó àðàìàã ö÷öí ãîíøóëàðûí äèëèíè áèëÿí ÿðÿíëÿðäÿí äþðäöíö ×èíèí è÷èíÿ ýþí139

äÿðìèøäè. ßëëÿðè éåòÿí ùÿð éåðè àðàéûá óìóäëàðû êÿñèëìèø, ýåðè ãàéûòìûøäûëàð. Èëëÿð óçóíó éàüûø ýþçëÿéèáÿí úàäàð-úàäàð îëìóø ×èí ñûçðàëàðûíà áó äàø ñàíêè áèð äàìëà éàüûø êèìè äöøìöø âÿ úàäàðëàðäà éîõà ÷ûõìûøäû. Éàüìóð äàøûíûí ×èíèí ýöíåéèíäÿ ýèçëÿäèëìÿñèíè åøèäÿðêÿí “ñþçöí äîüðóëóüóíó éîõëàìàüà éåíè êèøèëÿð ýþíäÿðÿëèì”äåäè. Óñëó Õîúàíûí èíàíûëàí, õàãàíëûüà éàõûí îëàí îüëó Ãóòëóãà, ýèçëèí òàïøûðûüûíû âåðäè: “Éàüìóð äàøû áèçÿ ýþíäÿðèëÿí áèð Òàíðû ñåâýèñûäûð. Îíó èòèðìÿêëÿ Óëó éàðàäàíû èíúèòäèê, öçö äþíÿúÿê áèçäÿí. Îíó òàïûá ýÿòèðìÿê åëèìèçÿ áèð îðäóäàí äàùà àðòûã éàðäûì ýþñòÿðìÿêäèð”. Áóíó åøèäÿí Óñëó Õîúà Îüóç õàíà äåäè: - Èêè îüëóì âàð, èêèñè äÿ ñÿíèí êþëýÿíäÿäèð. Þë äåñÿí þëÿð, ãàë äåñÿí ãàëàðëàð. Áó, Óñëó Õîúàíûí óüóðëàìàñûéäû. Èêèíúè îüëó ßðäÿì îðäóäà éöçàòëûáàøûéäû. Ãóòëóã ÿðäÿøëÿðèéëÿ éåäè, è÷äè, ñîíðà ìèíàòëûáàøû ßðýÿíèí åâèíÿ âàðäû. Ñåâèá-ñå÷äèéè Åëáèëýÿéëÿ ùàëàëëàøäû: - Óçóí áèð éîëóìóç âàð. Èêè èë ýþçëÿ. Ýÿëìÿç îëñàì, åëäÿí áèðèíè ñå÷, êþíöë âåð, ýåò! - äåäè. Ãûçûí ýþç éàøû ñà÷ûëäû. Áûëäûð-áûëäûð àüëàéûá-ñûòãàäû: - Àüûð õÿáÿðèí ýÿëèíúÿ, ìÿíÿ þëöì ýÿëñèí, áÿêëÿéÿúÿéÿì! - äåäè. *** ×èí õàãàíûíû éåíìÿñè Îüóç õàíûí áàøûíû óúàëòìûøäû. Àíúàã áó óüóð îíó øèøèðòìÿäè. Êàäûðüàí îðìàíëàðûíäàí156, Àëòàéëàðäàí òóòìóø Èòèë èðìàüûíà– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 156 Àëòàéëàðûí ýöíåé äîüóñóíäà áèð áþëýÿ 140

äÿê áàáàñûéëà éöðöøëÿðäÿ ýþðöá-òàíûäûüû õàëãûí è÷äÿ àøñûç, äûøäà äîíñóç, ùàâàäàí, ñóäàí, éàüìóðäàí àñûëû îëìàñû, ùÿð òÿðÿôäÿí ñàéñûç áàñãûëàðëà öçëÿøìÿñè îíó öçöðäö. Áó èøèí òÿêúÿ ñþçëÿ äöçÿëÿúÿéèíÿ áåë áàüëàìûðäû. Ñàâàøñûç, ãàíñûç áèòìÿéÿúÿêäè áó èø. Åëèì áèð îëñóí, òîõóíóëìàç îëñóí äåéÿíäÿ áàüðû îä òóòóðäó. Îðäàñûíû, áàø êÿíäèíè åëèí îðòàñûíà ÷ÿêìÿê èñòÿéèðäè. “Éåð öçöíöí ìÿìÿëÿðè” äåéèëÿí èêè èðìàã óëóñóíó ÿìèçäèðÿúÿêäè. Áàø êÿíäè ö÷öí ÷îõäàí áÿðè éåð äÿ áÿëèðëÿìèøäè. Èíúè157 èðìàüûíûí ñàü éàõàñûíäà, Àðàë äÿíèçèíèí éàõûíëûüûíäà ×èíäÿ ýþðäöéö êÿíäëÿðäÿí ýåðè ãàëìàéàí éåíè éóðä ñàëàúàãäû. Ãîé óëóñó ùàðà èñòÿéèð ãàíàä à÷ñûí àíúàã èñòè éóâàñûíû óíóòìàñûí. Îíñóç äà Îüóçó àòäàí åíäèðìÿê, ñàâàøäàí, éöðöøäÿí ãîïàðìàã îëìàçäû. Îíó ýöúñöç ýþðöíúÿ àíûíäà áàøûíûí öñòöíö àëàð, ÿëèíäÿêè ýåíèø òîðïàãëàðû ïàðàí-ïàð÷à åäÿðäèëÿð. Àøàüû-éóõàðû ùàðà áàõûðñàí äèøëÿð ãûúàíûá. Àò áåëèíäÿ äèíúëèê áèëìÿäÿí éöðöéÿí óëóñóíóí éàðàíûøûí þçö ãÿäÿð ýþðêëö, ñåâýèéëÿ äîëó îëäóüóíó ýþðìÿê èñòÿìèðëÿð. Éåð öçö áèð ñàâàø àëàíûäûð. Àðà âåðìÿäÿí âóðóøìàëû, ãàí òþêìÿëè, þçöíö ãîðóìàëûñàí. Éîõñà áàøãàëàðûíûí éåìè îëàúàãñàí, ñÿíè ÿçÿúÿêëÿð. Èíäè áàõ, ×èíèí ÿçèëìÿñèíè ýþðÿ-ýþðÿ ýöíåéèí ùèíäè àðà âåðìÿäÿí äèíýèëäÿéèð, ãàðûøãà ñöðöñö êèìè àõûðëàð îíëàðûí öñòöíÿ, ãàðøûñû àëûíìàñà áóðà äà ãàðûøàúàã. Þç åëèíè ýöúëö, áöòþâ ýþðìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ ýÿðÿê áó èëàíûí äà áàøû ÿçèëñèí. Ñàüûíû-ñîëóíó òÿìèçëÿ êè, åâèíäÿ ãîðõóñóç, êþíöë õîøëóüóéëà îòóðà áèëÿñÿí. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 157 Èíúè – Ñûð-Äÿðéà ÷àéû 141

Éàëíûç õàãàí îëàíäàí ñîíðà Îüóç áàáàñûíûí èëëÿðúÿ àðà âåðìÿéÿí éöðöøëÿðèíèí ñÿáÿáèíè àíëàìûøäû. Ãîðóíìàã, öñòÿëèê åëè éåäèçäèðèá-è÷èðòìÿê, àòàëàðûíûí éóðäëàðûíû áÿðÿäÿ éàòìûø îâ÷óëàðà ãàïäûðìàìàã çîð èøäè. Óéüó áèëìÿäÿí ýöíáàòàíäàí ýöíäîüàíà, ãóçåéäÿí - ýöíåéÿ éöðöìÿëèñÿí. Ùèíä åëè äÿ ãàëàáàëûã, êå÷èëìÿçäè. Äàüëàð, ñûõ îðìàíëàð îíëàðû ãîðóéóðäó. Ãàðøûäà Òàíãóò òÿðÿôäÿí êå÷èëìÿìèø, áÿëèðëÿíìÿìèø áèð éîë âàðäû. Óúà éàéëàëàðäàí, äàð äÿðÿëÿðäÿí êå÷èá ýåòìÿê ö÷öí ùàâàëàðûí èñèíìÿñèíè, ýþíäÿðäèéè åë÷èëÿðèí äÿ ýåðè äþíìÿñèíè ýþçëÿðêÿí Ãóðáàí àéû ýÿëèá ÷àòäû. Áó ýÿëÿíÿéèí ÷îõ-÷îõ ÿñêè ÷àüëàðà, îëñóí êèì, èëêèí îúàãëàðà, áþéöê áàøëàíüûúà áàüëû îëäóüóíó áèëäèéèíäÿí òþðÿíè ïîçìàäû. Îðäóñóéëà Àòà Öíöðÿ ýåòäè. Áþéöê ãàïûäàí ñîíðà áàøëàíàí ñûçðà éåíÿ ýþçÿëäè. Éåíÿ äàü ÷àéûíûí, áóëàãëàðûí áàøûíäà àëà÷ûãëàð ãóðóëäó, ãóðáàíëàð êÿñèëäè, ñûçðàíûí áÿêèë áÿéëÿðè, ãàìëàð ñîðàüà àõûøäûëàð. Ùÿð êÿñèí öçöíäÿ áèð ñîðüó âàðäû. Îüóç õàãàí áóíó àíëàéûá äåäè: - Áèð îëàí Óëó Òàíðû éàðäûì÷ûíûç îëñóí, áÿéëÿð. Éàðàäàíûí âàðëûüûíà éàðàäûëàí øàùèä! Òàíðû ìèíëÿðúÿ úàíëû éàðàòäû. Áèçëÿðè äÿ î ýþíäÿðäè! Éàãûç éåðè, ìàâè ýþéö, ýöíö, àéû, ýåúÿëÿðè, þýëÿ þäëÿéè éàðàäàí äà ßðêëè, Îüàí158, Áÿíãó Òàíðûäûð. Éàøàäûüûìûç ñóëàð, éåðëÿð óëó Òàíðûíûí àëòûíäàäûðñà, îíóí àäûíà áàüëûäûðñà áèð ïàð÷à éåð ÷àìóðóíóí, áèð ÷þë ãà÷àðûíûí ðóùó áèçÿ íåúÿ áàéàòëûã åäÿ áèëÿð? Áó éîëó áèçÿ áàøûìûçäàí áàñìàã èñòÿéÿíëÿð þéðÿòäèëÿð. Òþðÿëèê êèøèëÿð áóíà óéìàç. Áàõûí, áó, Òàíðû ñåâýèñèéëÿ éàïûëûðñà, íèéÿ áöòöí – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 158 Îüàí – ãàäûð 142

óëóñà þéðÿäèëìèð. Ùÿð áþëöéöìöçö áèð èíàíúà áàüëàìàã èñòÿéèðëÿð. Áó, èíàíú èøè äåéèë. Ñóëàðûìûçà-éåðëÿðèìèçÿ éèéÿëÿíìÿê éîëóäóð. Åëÿäÿ, äóøóíúÿìèçëÿ óëóñóìóçà èíàíûá, áèð îëàí Òàíðûìûçà ýöâÿíèá þç è÷èìèçèí èøûüûíäà, þçëöê äöøöíúÿìèçëÿ éàøàìàëû, áó èøûüû, òöðê ðóùóíóí áþéöêëöéöíö éåð öçöíÿ éàéìàëûéûã. Áèçèì éîëóìóçäàí áàøãà éîëëàðûí éîëñóçëóã îëäóüóíó, éàðàíûøû þëöìÿ àïàðäûüûíû ùÿð êÿñ ýþðöá áèëìÿëèäèð. Îíãîíëàðà éàüû äåéèëèê, ÷öíêè îíëàðû äà Ýþé Òàíðûíûí òþðÿíìèøè ñàéûðûã. Áóíëàðû äåìÿñÿì, Òàíðûìà áàø ãàëäûðìûø îëàðàì. Áó áèð õàãàíëûã èñòÿéè äåéèëäèð. Ìÿí åëèìèçèí òþðÿñèíúÿ õàãàíàì. Õàãàí îëàðàã ùÿð áèðèíèçèí éàøàìûíû äöøöíöðÿì. Õàãàí îëàðàã åëèí áàéðàüûíû éåð öçöíöí ùÿð éàíûíäà äàëüàëàíäûðìàëûéàì, äàëüàëàíäûðàúàüàì äà! Õàãàí îëàðàã éåð öçöíÿ ñÿïÿëÿíìèø áîéëàðûìûçû, óëóñëàðûìûçû òîïàëàéûá òöðê áóäóíóí àðàñûíäàêû ãûðüûíëàðà ñîí ãîéìàëûéàì. Áó èøè ýþðÿúÿéÿì! Éàëàí÷û ãîíøóëàðûìûç ãàðøûñûíäà òöðêëöéöí áþéöêëöéöíö ýþñòÿðìÿëèéÿì, ýþñòÿðÿúÿéÿì äÿ! Éîõñà, Òàíðû éàíûíà öçöãàðà ýåäÿðÿì. Áèëèí áÿéëÿð, ùÿëÿ àíà ãóúàüûíäàéêÿí Òàíðûäàí åë÷èëèê-éàëàâàúëûã òàïøûðûüûíû àëìûøàì... Àíàì, áàáàì, éàâóãëàðûì, éöçëÿðëÿ éàðéîëäàøûì áóíà òàíûãäûð, øàùèääèð. Òöðê éåðëÿðè-ñóëàðû, åëèìèç-ýöíöìöç éàëíûç òöðê Òàíðûñûéëà þçöíö òàïàúàã, þçöíÿ ãîâóøàúàã. Òàíðûòÿê éàðàäûëìûø òöðê èíñàíû éàëíûç Òàíðûéà òàïûíàíäà öçö ýöëÿúÿê, áöòþâ îëàúàã. Áèç Òàíðûíûí ñèâýèñèéëÿ, èëêèí òþðÿäèëìèø, ýþçÿë èíñàíëàðûã. Òàíðû áèçè éåð öçöíöí áþéöê áóäóíó, áÿéè îëàðàã éàðàòäû. Éåð öçöíöí óëóñëàðûíû åëÿ ÷åâèðèá äèêÿëäÿí, áöòöí ãîíøóëàðà äöçÿí âåðÿíëÿð äÿ áèçäÿí îëàíëàðäûð. ßðêëè, ýþðêëö, áàø143

ëàðûí áàøû, óúàëàðûí óúàñû-áèð îëàí òöðê Òàíðûñûäûð. Þéäöéöì Óúà Òàíðûéëà, óúà åëèìÿ-ýöíöìÿ ñåâýèìëÿ áèð éîë áàøëàäûì. Èëàíà àüó âåðÿí ×èí èìïåðàòîðóíó àéàüûìûçà ñàëäûã. Áàøãà åëëÿðÿ äÿ ýåäÿúÿéèê, éåíÿ äÿ Òàíðû áèçèìëÿ îëàúàã. Òþðÿìèçè àéàãäà òóòìàã ùÿð êÿñÿ äöøöð. Íÿ åòäèìñÿ Óëó Òàíðûíûí èñòÿéèéëÿ åòäèì. Éîíìà àüàú, ÷àìóð òþçëÿðè, îíãîíëàðû ñûíäûðìàìû àíëàéûí! Åëèìè ñûíäûðìàäûì, ñèçè ãûðìàäûì, ñèç äÿ ìÿíäÿí ãûðûëìàéûí... Ãàìëàðäàí áèðè ñîðäó: - Áÿñ Àòà Öíöð íÿ îëñóí, áöòëÿðëÿ áèðýÿ åëèìèçèíýöíöìöçöí éàääàøûíû, þòöá êå÷ÿíëÿðè äÿ äàüûäàã, åëÿìè? Áÿëêÿ îðäàêû áèòèêëÿð äÿ, áÿëýÿëÿð äÿ àéàãëàíñûí? Îüóç õàí äåäè: - Àòà Öíóð òöðêöí áåøèéè, êå÷ìèøè, ýÿëÿúÿéèäèð. Îíà ÿë óçàäàí ÿëñèç ãàëàúàã. Àòàëàðûìûçûí ñþçëÿðèíèí, èçëÿðèíèí åëäÿí ýèçëè ñàõëàíìàñûíû èñòÿìèðÿì! Ùàìû ñàâàø÷û äåéèë, ùÿð êÿñ àõûíà ýåòìèð. Áèëèìëÿ èëýèëÿíÿí îüëàíëàðûìûç ×èíÿ âàðûð, áèëèê àëàíäàí ñîíðà äà äþíìöðëÿð. Ìÿíÿ, õàãàí óøàãëàðûíà þéðÿäèëÿíëÿðè ùÿð êÿñ þéðÿíìÿëèäèð. Åëè áèëèêäÿí óçàã ñàõëàéàíëàð îíó òÿêúÿ ÷îáàí-÷îëóü, äÿìèð÷è, ñàâàø÷û ýþðìÿê èñòÿéÿíëÿðäèð. Íÿ ÷àüàäÿê ìÿçàð äàøëàðûìûçû äà, éàçû-áèòèêëÿðèìèçè äÿ áèçäÿí ãîïóá ×èíÿ ñûüûíàí éàä ãàôàëû áèòè÷èëÿðÿ159 éàçäûðàúàüûã? Áÿëêÿ ñþéöðëÿð áèçè îðäà? Áèëèðñèíèçìè? ×èíèí èëàí-ãóðáàüàñûíûí éàíûíäà Òöðêöí ãóòñàë éàçûñûíû äà ýþðöí, þéðÿíèí! Ãàì Àòà áèð éàíäàí Àòà Öíöðöí ãóòñàëëûüûíûí áèòÿúÿéèíäÿí, ßðêîíóí àéàã àëòûíäà ãàëàúàüûíäàí – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 159 Áèòè÷è – áóðàäà êàòèá, éàçàð 144

ãîðõìóøäóñà, áèð éàíäàí äà áèëýèíëÿðèí160 äÿéÿðëÿíäèðèëìÿñèíÿ, ÷îúóãëàðûí àíëàéûøëû áþéöéÿúÿéèíÿ ñåâèíèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ õàãàíûí ñþçöíö òóòìàãäàí, îíóí äåäèêëÿðèíè åëÿìÿêäÿí áàøãà, éîëó ãàëìàìûøäû. Îüóç õàíûí äöøöíúÿëÿðè îíà éàä äåéèëäè. Ýþðäöéö éóõóëàð, îõóäóüó éàçûëàð, èíàíúûíûí áèòÿúÿéèíè, éåð öçöíäÿ Òÿêòàíðû÷ûëûüûí éàéûëàúàüûíû äåéèðäè. Èíñàí ùàðäàí áàøëàìûøäûñà îðà äà äþíìÿëèéäè. Àíúàã áöòöí áóíëàðûí îíóí ÷àüûíäà îëàúàüûíû ýþçëÿìèðäè. Ýþéëÿðèí éåðÿ åë÷è ýþíäÿðìÿñè áèëèíÿí èøäè. Êèøè îüëóíóí òèíè äÿéèøìèø, éåðèí äöçÿíè ïîçóëìóøäó. Àíúàã áó åë÷èíèí Îüóç îëàúàüûíà èíàíà áèëìèðäè. “Éàçûéà ïîçó éîõäóð”, - äåéèáÿí äèíëÿéèð, þôêÿëÿíìÿêëÿ èø àøìàéàúàüûíû àíëàéûðäû. Áèëýèëè, òþðÿëèê êèøè, ÿðýÿíëèê éàøûíäà îëàí õàãàíûí äöðöñòëöéöíö, èíàìûíû ýþðöð, ýåòäèêúÿ îíà äàùà ÷îõ áàüëàíûð, þç éàíûëìàëàðûíûí àúûñû àçàëûð, Îüóçóí éîëóíà öìèäû àðòûðäû. Éåìÿêëÿð éåéèëèá, ÿðÿíëÿðèí þòêö, àòãû, áàñãû éàðûøëàðû áàøëàéàíäà Ãàì Àòàéëà Îüóç õàí Ìàüàðàéà ÷ÿêèëäèëÿð. Èëëÿð áîéó îíäàí ÷îõ øåéëÿð, ÷îõ éàçûòëàð þéðÿíìèøäè. Ýöíäîüàí-ýöíáàòàí àðàñû åëëÿðè, ÷þëëÿðè, äàüëàðû ýÿçÿýÿíëÿðäÿí161 éàõøû òàíûéûðäû. Þëêÿëÿðè, áóäóíëàðû, êÿíäëÿð àðàñûíäàêû éîëëàðûí óçóíëóüóíó, óëäóçëàðëà, àéëà, ýöíÿøëÿ éåðèí áàüëûëûãëàðûíû áèëèðäè, òöðëö162 åëëÿðèí èíàíúëàðûíäàí, éàøàìëàðûíäàí áèëýèñè éåòÿðèíúÿéäè. Àíúàã Ãàì Àòàíûí ñîíàäÿê à÷ûëìàäûüûíû, Àòà Öíöðöí áÿçè ýèçëèíëÿðèíè îíäàí óçàã òóòäóüóíó äà äóéóðäû, ùÿð ýÿëÿíäÿ äÿ, áó ýèçëèíè àðàéûá áóëìàüà ÷àëûøûðäû. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 160 Áèëýèí – àëèì, îõóìóø 161 Ýÿçÿýÿí – ñÿééàù 162 Òöðëö – ÷åøèäëè, ìöõòÿëèô 145

Ýöíáàòàí éöðöøöíäÿ éîëëàðûí ÿí àüûðûíû êå÷ÿúÿêäèëÿð. Êþíëó ãàíàäëàíûðäû: - Ñÿí êå÷ìèøè-ýÿëÿúÿéè áèëÿíñÿí, Ãàì Àòà, - äåäè. - Áóíúà êàðûíäàø êàíûíäàí ñîíðà ñàâàø ðóùëàðû áèçäÿí, áóäóíóìóçäàí ÿë ÷ÿêÿúÿêìè? Ãàðøûäàêû àõûíûìûçûäàí íÿ áÿêëÿéèðñÿí? Äå ìÿíÿ! - Áó àêûíäàí äà óüóðëà äþíÿúÿêñÿí! Àíúàã... - Íÿ àíúàã? - Àëûí éàçûí ñÿíÿ àéðû éîë ýþñòÿðèð. ×èí, ùèíä ñîí îëìàéàúàã. Èëëÿð þíúÿ áàáàíà äà ñþéëÿìÿê èñòÿäèì, ñþçöìö äóéìàéàúàüûíäàí ãîðõäóì. Ñÿí éîëóí áàøûíäàñàí. ßðäÿìëè, ãîðõìàçñàí. Óëäóçëàð áþéöê ýÿëÿúÿéèíäÿí éàíàäûð. Ñÿíÿ ñþéëÿéÿúÿéÿì... Îüóç õàí ýþçëÿäèéè àíûí éåòèøäèéèíè äóéäó. Ãàì Àòà áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Öíöðöí ãàðàíëûã áóúàüûíäà ýþðöíìÿç îëäó. Îðäà äàø éåðèíäÿí îéíàäû. Äþíöá Îüöç õàíû äà ñÿñëÿäè: - Ýÿë, õàãàíûì, ýÿë äÿ, áàõ! - äåäè. À÷ûëàí éàðûüäàí è÷ÿðè êå÷äèëÿð. Þíúÿ ýþðäöéö îòàãëàðäàí äàùà áþéöêäö. Êöíúëÿðäÿ èðè äÿìèð ñàíäûãëàð ãîéóëìóø, ñÿðèëÿð163 äÿðè, ïàïèðóñ, ýèë, ñàõñû ëþâùÿëÿðëÿ, éàçûòëàðëà äîëóéäó. - “Éóðäóí éàääàøû” äåäèéèì ýèçëèí îòàã, áàø àüóëóã áóäóð, õàãàíûì! Áöòëÿð éûõûëñà, éåíèñè éàïûëàð, èíàíúëàð äà äÿéèøèëÿð. Àíúàã áó ñàõëàíú èòñÿ, éàðàäàíûí äèëè, éàðàäûëûøûí êþêö áèðéîëëóã óíóäóëàð. Êèøèîüëóíóí êå÷äèéè éîëëàð éàääàí ÷ûõàð. Áóíà ýþðÿ áóðà ùÿì äÿ “Òàðèõèí éàääàøû” äåéÿ áèëÿðñÿí. - Áàáàìà äà áóíëàðûìû ýþñòÿðÿúÿêäèí? – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 163 Ñÿðè - ðÿô 146

- Áàáàí èëýèëÿíìÿäè. Éàëíûç ÷ÿëÿáèëÿðèí ðóùóíóí éàøàäûüû éåð îëàðàã áàõäû Àòà Öíöðÿ. Àêûíëàðäàí, ñàâàøëàðäàí áàøû à÷ûëìàäû. Áàéàòëàðûí, ÷ÿëÿáëÿðèí, òåíãðèëÿðèí, õåéèðëÿ-øÿðèí - áöòöí èíàíúëàðûí êþêöíöí áóðäà îëäóüóíó áèëìÿäè. Äàøëà éàüìóð éàüäûðûëìàç... Áàáàí î äàø óüðóíäà âóðóøàíäà ñÿíèí Òàíðû÷ûëûüûí ö÷öí âóðóøäóüóíó áèëìèðäè. Î, Éàüìóð äàøûíû ðóùëàðûí äàøû ñàíûðäû. Áèð îëàí Ýþê Òàíðûäàí ýÿëäèéèíè áèëìèðäè. Éàüìóð äàøûíûí öñòöíÿ âóðóëàí Òàíðû äàìüàñû áóðäàäûð. Ãàì Àòà ñàíäûãäàí íÿäÿí éàïûëäûüû áèëèíìÿéÿí, éåíèúÿ úèëàëàíìûøúàñûíà éàíàí, îâóú è÷èíÿ ñûüûøàí áèð äàìüà ÷ûõàðòäû. - Áàõ, áóðàäà Òàíðû éàçûëûá, áó ñÿêêèç îõëó àðàáà òÿêÿðèíÿ áÿíçÿð äàìüà îíäàí ýÿëèá, îíóí ñèìýÿñèäèð. Áóíó Àòà Öíöðäÿ ÷àëûøàí ãàìëàð ÷îõ ÿñêè ÷àüëàðäàí ãîðóäóëàð. Õàãàíëàð áåëÿ áóíäàí ñîðàã òóòà áèëìÿäèëÿð. Ñóéóí âÿ ãóìëàðûí éåðè þðòäöéö, êèøèîüëóíó ãîâóá äöíéàéà ñÿïÿëÿäèéè ÷àüëàðäàí ÷îõ-÷îõ þíúÿ äÿ àòàëàðûìûç òàíðû÷û îëóáëàð. Àíúàã Òàíðûíûí òöðê áóäóíóíà éàïäûãëàðûíà äþçìÿéèá îíäàí öç äþíäÿðèáëÿð. - Áèçèì äàüëàðû, ãîáóëàðû ñó áàñäûüûíû äóéìàäûì. - Éîõ, áèç áóðà ñóäàí éîõ, Òàíðûäàí êöñöá ýÿëäèê. Áóðàíûí ÷àéûíà, äàüûíà, àüàúûíà, ìàëûíà òàïûíäûã. “Áèð îëàí Òàíðûäàí èíòèãàì àëûðûã”, - äåäèê. - Íÿéäè Óëó Òàíðûäàí ýèëåéèíèç? - Àòàëàðûìûçûí ìèí èëëÿðúÿ ãóðäóãëàðûíû éûõûá äàüûòìàã!.. Òàíðûíûí ýèçëèíëÿðèíÿ ÿë àòûðäûëàð. Ãóø êèìè ýþéäÿ ó÷óð, èãëèìëÿðè äÿéèøèð, éåðëÿðè-ñóëàðû èäàðÿ åäèðäèëÿð. Òàíðû äà ãûçäû áóíà. Èíäè îíëàðäàí íÿ èñÿ ãàëìûð. Òàíðû áèçëÿðè óíóòãàí éàðàäûá. Óçóí éöçèëëÿð, ìèíèëëÿð êå÷äè àðàäàí. 147

Îüóç õàí ñàíêè éóõóäàí àéûëìûøäû. Áó éîëëàð ùàðäàí êå÷èá, ùàðäà äàéàíûá. Óëóñ íÿëÿðè èòèðèá, íÿëÿðè ãàçàíûá. Áó ýèçëèíëÿðè êèì áèëèð? Èòèðèëìèø à÷àðëàðû êèì òàïàúàã, áó ñàíäûãëàðäàêû áèòèêëÿð ÿñêè ÷àüëàð óçàíàí èïóúóäóðñà, îíó êèì òóòàúàã, êèì èòèðèëìèø êå÷ìèøÿ, èòèðèëìèø äöíéàéà éîë àðàéàúàã. Ãàì Àòà äåéèðäè: - ×èíëèëÿð, òàíãóòëóëàð áóðàíû éàëíûç òàïûíàã áèëèðëÿð. Áèòèê ñàõëàíúû îëäóüóíó äóéñàëàð, ÷îõäàí ñàëäûðàðäûëàð. ßí ÿñêè ãóðóúóëóãëàðûí, èëê éàðàíûøûí áèçèì àäûìûçëà áàüëû îëìàñûíà äþçÿ áèëìÿçëÿð. Òàíðûíûí éåðÿ ýþíäÿðäèéè äàøëàð äà éàëíûç áèçèì ÿëèìèçäÿ, ãàìëàðûí éöêöíúëÿðèéëÿ ýöúëöäöð. Þíÿìëè îëàí ýþéëÿðèí äèëèíèí, éàçûòëàðûí ãîðóíìàñûäûð. Ñÿí õàãàí îëìàãëà éàíàøû, áàáàí êèìè ùÿì äÿ èíàíú áàøûñàí. Áóíó áèëìÿëèñÿí. - Áèëìÿê àçäûð, ùÿì äÿ þéðÿíìÿëèéÿì. - Áóíà áèð þìöð ÷àòìàç, õàãàíûì! Éàëíûç áèð áþéöéöìöçöí éàçäûãëàðûìûçû îõóñàí éåòÿðëèäèð. Îðäà ùÿð øåé âàð. Áèð õàãàíà ýÿðÿêÿí ùÿð øåé. Éàðàíûøäàí áÿðè óëóñóìóçóí êå÷äèéè áöòöí éîëëàðû éàçûá áàø áèòèê÷èìèç. Óëó õàí Àòà áèòèê÷è äåéèáëÿð îíà. Òöðêöí ÿí ãóòñàë áèòèéèíè î éàðàäûá. Êèìëèéèìèçè áèëìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ îíó îõó! Îíäà êèìëèéèíè òàíûéàúàãñàí, êå÷èá ýÿëäèéèìèç éîëëàðëà ýåðè éöðöìÿê, Àòàëàðûìûçûí èëê âàðëûüûíà ãîâóøìàã èñòÿéÿúÿêñÿí. Áóíó äåéèá äàø òàõ÷àäà öñò-öñòÿ ãàëàãëàíìûø äÿðè ñÿùèôÿëÿðè ýþñòÿðäè. Áåëÿëèêëÿ Ãàì Àòàéëà Õàãàí ìàüàðàéà áàüëàíûá Óëó õàí Àüà áèòèêúèíèí éàðàíûøäàí áÿðè áàøûíäàí ýÿëèá êå÷ÿíëÿðè àüëàñûüìàç áèð ýþçÿëëèêëÿ, ñåùèðëè áèð äèëëÿ àíëàäàí áîéëàðûí îõóìàüà áàøëàäûëàð. 148

Îüóç õàãàíëûüû äà, åëè äÿ, ßðêîíäà îíó ýþçëÿéÿíëÿðè äÿ óíóòìàìûøäû. Èíäè àíëàìûøäû êè, Òàíðû åë÷èñè îëàðàã î äöíéàéà òÿê ýÿëìÿéèá. Áó äèíëÿäèéè òÿêúÿ êå÷ìèø òàðèõëÿðèí áèëýèñè äåéèë, ùÿì äÿ Òàíðû ñþçöäöð, éàñàäûð, þìðöí âÿ äöíéàíûí ýèçëè ãàòëàðûíà àïàðàí éîëäóð. Àíúàã îíó ùåéðÿòëÿíäèðÿí áèð øåé äÿ âàðäû. Áó áèòèéèí áÿçè ñÿùèôÿëÿðèíè, ñþçëÿðèíè áó ÿëéàçìàñûíû îõóìàçäàí ãàáàã äà áèëèðäè. Åë àðàñûíäà ýÿçÿí íàüûëëàðäàí, àòà ñþçëÿðèíäÿí äóéìóøäó. Áÿëêÿ Àòà ñþçö äåéÿíäÿ äÿ Àòà áèòèê÷èíè äöøöíöðìöøëÿð... Ãàì Àòà áîðúóíó þäÿéèáìèøúÿñèíÿ éöíýöëëÿøäè âÿ äåäè: - Õàãàíûì! Áó áèòèê áèëäèêëÿðèíè áèð äàùà áèëäèðäè ñÿíÿ. “Ñó ýÿëÿí àðõà áèð äÿ ýÿëÿð” ñþéëÿìèø Àòà áèòèê÷è. Ýåò, ÿñêè éóðäëàðû äèðèëò. Éûïðàíìûø òàïûíàãëàðû éåíèëÿøäèð. Óíóäóëàí ãàðäàøëàðûìûçû áàéðàüûíûí àëòûíäà äèð÷ÿëò. Îüóç õàí ñþéëÿäè: - Äîüðó äåäèí. ßñêè àíûëàðû äèðèëòìÿê ö÷öí î éóðäëàðà âàðìàëûéàì! Àíúàã íåúÿ? Ýöíáàòàíà éöðöðêÿí, áó ýöíêö éóðäëàðûìûçû êèìÿ áóðàõûì? ×èíÿìè áàüûøëàéàúàüûã? - Éîõ! ×èí ÷îõäàí áÿðè Áþéöê Ãîáóíóí ýóíåéèíäÿí äèâàð ÷ÿêìÿê èñòÿéèð. Áèçèì éåðëÿðèí áîç öçöíÿ ÷èíëè äþçìÿç. Ñÿíèí ýåäèøèí óëóñóí ýåäèøè äåéèë. Åë éåðèíäÿ ãàëûð. Îüóç õàí äåäè: - Áó èøèí áèð éîëó âàð! Ýöúöìöçäÿí, éàðëûüûìûçäàí, ãûëûíúûìûçäàí þíúÿ Òàíðû÷ûëûüûìûç, áèð îëàí Éàðàäàíà èíàíúûìûç ýåòìÿëèäèð! Òàíðû÷ûëàðûìûç éåð öçöíÿ éàéûëìàëûäûð. Áóíà éàðäûì÷û îëìàëûñàí!.. Ìÿí áó ýöí 149

Óëó Òàíðûíûí òöðêöí öñòöíÿ äèêäèéè áèð õàãàíàì, îíóí èñòÿäèéèíè ùàíñû éîëëà îëóð-îëñóí éàïàúàì. Àòà Öíöð âàðêÿí ìÿí ùÿð àääûìäà áèð îíãîí åâèíèí ãóðóëìàñûíû èñòÿìèðÿì. Ýþé Òàíðûéëà áèçèì àðàìûç à÷ûãäûð. Êþðïö àðòûãäûð. Òàíðûíûí ìÿíÿ âåðäèéè öñòöíëöéö ïàéëàøìûðàì. Î, åë÷èñè îëìàñà äà óëóäóð, ÿðêëèäèð... Áöò îòàãëàðû òèêìÿéÿ, òàïûíàãëàð óúàëòìàüà ýÿðÿê ãàëìûð, éàðàòûü éàðàäàíûéëà ýþðöø ö÷öí òàïûíàãëàð, àéðûúà ýöíëÿð àðàìûð, Òàíðû ùÿð àí îíóí éàíûíäà, áàøûíûí öñòöíäÿ, êþíëöíäÿäèð. Éàøàìû àò öñòÿ, éîëëàðäà, éöðöøëÿðäÿ êå÷ÿí áèð óëóñà ýÿðÿêÿíè Òàíðû þçö áèçäÿí éàõøû áèëèð. Îëñóí êèì, áó öçäÿí áèð îëàí Òàíðû ùÿð óëóñà áèð áàøãà éàëàâàú ýþíäÿðèð, éàðàäàíûéëà èëèøêèëÿðèíè ùÿð óëóñóí þç éàøàìûíà óéüóí ãóðìàñûíû äöçýöí ñàéûð... Òàíðû àäû èëÿ óëóñóí ãàíûíû ñîðàí éåíè áèð òàíðû÷û ñöðöñö éåòèøäèðèëñÿ, éàíëûø îëàð. Éåð öçöíäÿ íÿ ãÿäÿð òöðê âàðñà, ùÿð áèðè þçöíö Òàíðûíûí åë÷èñè ñàéìàëûäûð... Àòà ìàüàðàéà äÿôÿëÿðëÿ ýÿëèá ýåòìèø Îüóç õàí éàëíûç áó ýöí àíëàìûøäû êè, î, òàïûíàã ùàããûíäà àç áèëèðìèø. Ìàüàðàíûí ýèçëèíëÿðè à÷ûëäûãúà î ùàëäàí-ùàëà äöøöðäö. “Þç éàðàòäûüûìûçäàí, þç ýþðäöéöìöçäÿí þçöìöçöí õÿáÿðèìèç éîõäóð.” - äåéÿ äöøöíöðäö Õàãàí ùÿì äÿ åëèí èíàíú áàø÷ûñûäûðñà áó áÿëýÿëÿðäÿí íèéÿ õÿáÿðñèç ãàëñûí? Àíúàã áó äöøöíúÿëÿð Îüóç õàíà áàøãà áèð ùÿãèãÿòè äÿ àíëàòäû. “Ýþðöíöð áóíëàð ïàë÷ûã, äÿðè, àüàú “òåíýðèúèêëåðå” òàïûíàíëàð ö÷öí äåéèëìèø. Áóíëàð ùàìûñû Ýþé Òàíðûéà áàüëûäûð âÿ ýèçëèíëÿðè äÿ Ãàì Àòà þç èñòÿéèéëÿ éîõ, Óëó Òàíðûíûí èðàäÿñèéëÿ à÷ûð. Ãàì Àòà Îüóç õàíûí äöøöíäöéöíö äóéóðäóìó? Áÿëëè äåéèë. Ýþðöíÿí ìÿìíóíëóüóéäó. Òÿëÿñìÿäÿí, áÿëýÿäÿí-áÿëýÿéÿ àäëàäûãúà, Îüóç õàíû ùÿð äÿôÿ ùåé150

ðÿòëÿíäèðäèêúÿ ãàíàäëàíûðäû. Ñàíêè èíòèãàì àëûðäû Îüóç õàíäàí! Ñàíêè “ýþðöðñÿíìè, íÿëÿð âàð áóðäà. Áó ãóòñàëëûüà èíñàíûí ÿëè íåúÿ ãàëõàð?” äåéèðäè îíà. Áóíóíëà áåëÿ è÷èíäÿêè áàøãà áèð ñÿñ îíà “òÿðÿääöä åëÿìÿ, áó ýèçëèíëÿð ìÿùç åëÿ áó ýÿíú õàãàíà à÷ûëìàëûäûð. Î éåíè áèð éîë áàøëàéûð. Ùÿð øåéè àíëàòìàëûñàí îíà. Ñîíðà ýåú îëàð,” - äåéèðäè. Î äà þç èøèíäÿéäè. Áó ùÿâÿñëÿ ñàíäûãäàí ñÿëèãÿ èëÿ áöêöëìöø àü äÿðè áÿëýÿíè ÷ûõàðûá à÷äû. Éàü èøûüûíäà äÿðèíèí öñòöíäÿ ãûçìàð øèøëÿ éà áîéàéëà ÷ÿêèëìèø úèçýèëÿð àéäûí ýþðöíöðäö. ßñëèíäÿ áó äà ñÿêêèç áóúàãëû äàìüàéà áÿíçÿéèðäè. - Áóðäà, Óëó Òàíðûíûí éàðàòäûüû éåðëÿð, ñóëàð úèçèëèá. ßêèí÷è, äÿìèð÷è, ìàë-ãàðà÷û àòàëàðûìûçûí ìèí èëëÿðúÿ ãóðäóãëàðû ó÷ìàã éåðëÿðèíè áóðäà áóëàðñàí. Éåðèíýþéöí ýèçëèíëÿðèíÿ à÷àð îëàí áèð áÿëýÿäèð. Éåð öçöíöí óíóäóëìóø ÷àüëàðûíûí, ÷îõ-÷îõ ÿñêè þäëÿðèí àíûñû, áÿëýÿñèäèð. Ýöíáàòàíäà, àäëàðû áåëÿ óíóäóëìóø ÿí ÿñêè ìÿñêÿíëÿðäÿ éàðàòäûãëàðû åëëÿðèí ÷þêäöéöíö, äöçÿíèí ïîçóëäóüóíó ýþðöíúÿ áèçèìêèëÿð éåíèäÿí Ýöíÿøÿ öç òóòóá ýÿëìèø, äàüëàðà ÷ÿêèëìèø, ñîíðà “òîðïàãäà ãóðóëàíà ýöâÿíèëìÿç”, äåéÿ êå÷ÿ éóðäëàðû äöøöíöá, òîðïàãëà, ñóéëà, éàç-ãûøëà áàø-áàøà éàøàìûøëàð. Òöðêö áó áîç ÷þëëÿðÿ, Ãîáóíóí, Òàðûìûí ñîíó ýþðöíìÿéÿí ãóì äÿíèçëÿðèíÿ áàüëàéàí íÿäèð, äöøöíäöíìö? Êèìñÿ ñîðäóìó áóíó? Éöç èëëÿð áîéó ÿí âåðèìëè òîðïàãëàðäà éàøàéàí éàäëàð äþðä éàíäàí ñîõóëñà äà, áó ãóìëàðû àòûá ýåòìÿäèê. Ýåòäèêñÿ äÿ, éåíèäÿí îíà äþíäóê. Áèëÿí âàðìû áóíóí íÿäÿíèíè? Îüóç õàãàíûí öçö éàü ÷ûðàüûíäàí ÷îõ, åøèòäèêëÿðèíäÿí èøûãëàíûðäû. 151

- Ìÿí ñîðóðàì, ìÿíÿ ñþéëÿ! - Èòëÿð ñþíìöø-ñîéìóø îúàãëàðäàí àéðûëûá ýåäÿ áèëìÿäèêëÿðè êèìè, áèç äÿ éåðëÿðÿ êþìöëìöø éóðäëàðäàí, áóðäà éàøàìûø àòàëàðûí òèíèíäÿí-ðóùóíäàí ãîïà áèëìèðèê, áóíäàíäûð. Òàíãóòëà Àëòàé àðàñû-Òàðûì èðìàüû áîéó éåðëÿð ýþðêöíö, éöúÿëèéèíè ýþéëÿðäÿí àëìûø òàíðûñàë éåðëÿðäè.... Éàçûòëàðäà áåëÿ éàçûëûá. Èëêèí ÷àüëàðäà èíñàí áåø ìèí-îí ìèí èë éàøàðäû. Ñîíðà þçöíö þëöìñöç ñàíäû. Òàíðûñûíû óíóòäó. Ýþéëÿð ãûçäû, ãóì äÿíèçèíè äàøûðòäû îðà. Éåð öçöíäÿ ÿêèçè îëìàéàí êÿíäëÿð, ó÷ìàã éåðèíÿ áÿíçÿð áàüëàð, îðìàíëàð, àðõëàð àääûì-àääûì óäóëäó ãóì àõûíûéëà. Ýþéëÿðèí, éåðëÿðèí áöòöí ýèçëèíëÿðè Òàíðûíûí ñèìýÿ äèëèíäÿ éàçûëìûøäû, éàëíûç áèëýèíëÿðèí öçöíÿ à÷ûãäû. Òàðûì áîéó öíöðëÿðäÿ, êîâóêëàðäà, ÿëëÿ éàïûëìûø éåðàëòû êÿíäëÿðäÿ òîïëàíàí áèëèêëÿð áöòöí ýèçëèíëÿðèí à÷àðûéäû. Îíëàðû äöøöíÿíäÿ áóðàíû ñàõëàíú, àüó ñàéìàìûç ýöëìÿëèäèð. ×îõ-÷îõ ÿñêè ÷àüëàðûí áèëèêëÿðè, Òàíðûíûí äèëè èòèðèëèá áèð éîëëóã! Áèçÿ ãàëàí îíëàðûí òîçóäóð... Àíúàã áóíà äà ñåâèí! Éàðàäàí èíúÿúèê áèð èïóúó ñàõëàéûá Àòà Öíöðäÿ. Òàíãóòà ýåäÿí éîëäà, Ãàíñó îðìàíûíäà Äàíéà êîüóøëàðûíäà äà íÿëÿðñÿ ãîðóíóð. Àíúàã îõóíìàç îëäó, äèë óíóäóëäó. Óíóäóëìàñà, áöòöí þðòöëÿð ãàëõàð, áöòöí áàøëàíüûúëàð ýþðöíÿðäè. Ãàçëûã äàüûíûí ýöíåéèíäÿ éàðàíûøûìûç, îðäàí Òàðûìà ýÿëèøèìèç, Òàðûìûí ãóì àëòäà êàëìàñû, Ýöíáàòàíà öç òóòàðàã ÷àéëàð àðàñûíäà éåíè áèð äöçÿí ãóðàðàã ÿñêè éóðäëàðûí áöòöí áèëýèëÿðèíè éåíèäÿí äèðèëòìÿìèç, ñîíðà îðàëàðû äà ñóéóí áàñìàñû, áèð äàùà äöíéàéà ñÿïÿëÿíìÿéèìèç... éàçûòëàðäà ùÿð øåé âàðäû... Àðàë äÿíèçèíÿ àõàí ÷àéëàðûí àõìàç îëìàñû äà, Êàñïèíèí äàøàðàê Ãàçûëûê äàüëàðûí éàìàúëàðûíà ãàëõìàñû äà... Ýþéëÿðäÿí ýÿëÿí åë÷èëÿð äÿ... 152

Îüóç õàí ÷îõ èëëÿð þíúÿ áàáàñûéëà éöðöø åòäèéè Èòèë èðìàüûíû àíäû. ×àéûí î öçöíäÿêè éåðëÿðèí äÿ òöðêëÿð ö÷öí äîüìà éóðäëàð îëäóüóíó áèëèðäè. Ãàì Àòàíûí äÿðè áÿëýÿñè òöðêöí êþêöéëÿ áàüëû äöøöíúÿëÿðèíè äàùà äà ýåíèøëÿíäèðèð, ãàðàíëûãëàðû àéäûíëàøäûðûðäû. Îüóç õàí ñîðäó: - Áó úèçýèíè àëìàã èñòÿñÿì? - Éîõ, áþéöê õàãàí, áó ñàíäûãäà ãîðóíàíëàð Àòà Öíöðäÿí ÷ûõàðûëàìàç. Áèç Òàíðûíûí êþëýÿñèíäÿéèê, òÿêúÿ áèçèì éîõ, éåð éöçöíöí ýÿëÿúÿéè áó áÿëýÿëÿðäÿí àñûëûäûð. - À÷àð òÿê îëóðñà èòìÿñè þëöìäöð, ÷îõ îëóðñà ùå÷ áèð ãàñûðüàíûí, ÷àë-÷àïûí ãîðõóñó ãàëìàç... Ýèçëèíëÿð áóäóíóí áèëýèíëÿðèíÿ, éåíè ýÿëÿíëÿðÿ à÷ûëìàëûäûð...Ìÿíèì äöøöíúÿì áåëÿäèð... - Äîüðó ñþéëÿäèí! Ãóðòóëóø éîëóíó áèëýèäÿ ýþðìÿê òàíðûñàë èíñàíëàðûí èøèäèð, òöðê éîëó áóäóð... Áèëýèëè êèøèäÿ ÿðêëèê, ÿðêëè êèøèäÿ áèëýè îëìàëûäûð. Éàëíûç ãûëûíúëà èø àøìàç. Ãàì àòà ñàíäûãëàðû àðàéûá áàøãà áèð äÿðè áöêöëöíö ÷ûõàðûá Îüóç õàíà óçàòäû âÿ äåäè: - Ìÿí áó áÿëýÿíèí èêèíúè öçöíö âåðèðÿì ñÿíÿ. Ýåäÿúÿéèí éîëëàð âÿ éåðëÿð áóðäà ÷èçèëìèø. Áèçèì îëàí áöòöí éóðäëàðû, òîðïàãëàðû áóðäà òàïàúàãñàí. Óëó Òàíðû ñÿíÿ áó éóðäëàðû áèðëÿøäèðìÿê âÿ îðàëàðäà éàøàéàíëàðû éåð äèäèøìÿëÿðèíäÿí ãîðóìàã òàïøûðûüû âåðèá. Ñÿí îíëàðûí áàøûíû äèêÿëäÿúÿê, öçöíö Ýþé Òàíðûéà ÷åâèðÿúÿêñÿí! Òàíðû äàìüàñûíûí, Óëó Õàí Àòà Áèòèê÷èíèí ùÿëÿ êè, éàëíûç áèð áþëöìöíö îõóéà áèëäèêëÿðè “Óëó áèòèê”èí ùÿð áèðè áèð ìþúöçÿéäè, ùÿð áèðè éöç õàãàí õÿçèíÿñèíÿ äÿéÿðäè. Àíúàã Îüóç õàí ö÷öí ÿí äÿéÿðëèñè ñîíóíúó 153

áÿëýÿéäè. Ðóùóíó éöðöø ùàâàñûíûí ñàðäûüû áèð ÷àüäà áó äÿðè úèçýè áöòöí ãàïûëàðûí à÷àðû, áöòöí éîëëàðûí áÿëÿä÷èñèéäè. Àòà Ìàüàðàéà îíó ÷ÿêÿí íÿ èäè? Èíäè äóéìóøäó! Ñÿí äåìÿ Òàíðûíûí èäàäÿñèéëÿ áóðäàêû îéóíúàã áöòëÿðè éûõûá äàüûäàíäà äà, åëÿ Ìàüàðàíûí áó óçàã ýèçëè éàääàø îòàüûíäà ãîðóíàí áÿëýÿëÿðèí ùþêìö âÿ èñòÿéèéëÿ, îíëàðà âÿ äöíéàíûí ñèðëÿðèíÿ ãîâóøìàã ö÷öí ùÿðÿêÿò åäèðìèø. Áóíó äà îíäà àíëàìûøäû. Áóðà ñàáÿúÿ áèð òàïûíàã äåéèë, Òàíðûéà àïàðàí éîëäóð, áó éîëóí èòèðèëìÿñè äöíéàíûí ôÿëàêÿòëÿðè îëàð. Òàíðûíûí åë÷èñè îëàðàã îíóí ÿí áþéöê èøè áó õÿçèíÿíèí ãàïûñûíû åëèíÿ-óëóñóíà à÷ìàãäû. ßñëèíäÿ Îüóç õàí ö÷öí ñþùáÿò òàìàìëàíìûøäû. Àíúàã Òàíðûíûí éàëíûç îíà âåðäèéè ãåéðè-àäè áèð ùÿññàñëûãëà Ãàì Àòàíûí éåíÿ äÿ íÿ èñÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè, “äåéèì, äåìÿéèì?” ñóàëëàðû àðàñûíäà ãàëäûüûíû äóéóðäó. Ñàâàøäà óüóðóí áèð éîëó äöøìÿíÿ ñå÷ÿíÿê èìêàíû âåðìÿìÿêäèð. Åëÿ ùÿìèí éîëëà öñòöíö àëäû Ãàì Àòàíûí: - Äàùà áèð ýèçëèí âàð öðÿéèíäÿ. Íÿäÿí ñþçöíö ñîíà êèìè äåìÿäèí? Ãàì Àòà ýöëöìñÿäè. Îíëàð áèð-áèðèíè éàõøû áàøà äöøöðäöëÿð. - Ñàõëàäûììû? Éîõ. Ñþéëÿäèì ùÿð øåéè. Áóíäàí î éàíà ýåäÿ áèëìÿðÿì. Òàíðûíûí èøëÿðèíÿ ÿë àïàðìàíäàí ãîðõóðàì. - Ñÿí Òàíðû åë÷èñèéëÿ äàíûøûðñàí, - äåäè Îüóç õàí. - Ñþçöíö áèòèðìÿäèéèíè äóéäóì. Ãàì Àòàíûí öçö ñàíäûüà ÷åâðèëäè. Åëÿ áèë ýþçëÿðèéëÿ îíó åøÿëÿéèð, íÿ èñÿ àõòàðûðäû. Ýþçëÿðèíè äèâàðëàðäàêû àíëàøûëìàç, ñåùðëè ðÿñìëÿðäÿ, èøàðÿòëÿðäÿ ýÿçäèðäè. Ñîíðà àñòà-àñòà ñþçÿ áàøëàäû: 154

- Áèëèðñÿíìè, áþéöê õàãàí! Äöçöíÿ ãàëñà áó ìàüàðàéëà áàüëû îëàí ùÿð øåéè ñþéëÿäèì ñÿíÿ. Äàùà þíúÿëÿð äÿ èíñàí îüëóíóí âÿ áóäóíóìóçóí êå÷èá ýÿëäèéè éîëëàðäàí ÷îõ äàíûøìûøûã... Áó ýöí Òàíðû äàìüàñûíû, Óëó Õàí Àòà Áèòèê÷èíèí êèòàáûíû ñÿíÿ ýþñòÿðÿíäÿí, àòàëàðûìûçûí èëêèí éóðäëàðûíû, êå÷äèêëÿðè éîëëàðû ýþñòÿðÿí äÿðè áÿëýÿíè ñÿíÿ âåðÿíäÿí ñîíðà åëÿ áèë è÷èì áîøàëäû. Àíëàøûëìàç áèð ãîðõó áöðöäö ìÿíè. Îüóç õàí Ãàì Àòàíûí íàðàùàò÷ûëûüûíûí ñÿáÿáèíè àíëàéà áèëìèðäè. ßëèíè Ãàì Àòàíûí ÿëèíèí öñòöíÿ ãîéóá ñàêèò áèð ñÿñëÿ ñîðóøäó: - Ñÿíè ãîðõóäàí íÿäèð? Àòà Öðöíöí ãÿäÿðèíèìè äöøöíöðñÿí? Àíëàòäûì àðòûã. Áèç âàðêÿí áóðà ãîðóíàúàã. ×ûðàãëàðûíûí, éàðäûì÷ûëàðûíûí ñàéû àðòàúàã. Ãàì Àòàíûí ýþçëÿðè éîë ÷ÿêèðäè: - Ñÿíÿ èíàíûðàì. Áó ñàðûäàí ÿíäèøÿì éîõäóð. Ìÿíè äöøöíäöðÿí êèøè îüëóíóí âÿ éåð öçöíöí ýÿëÿúÿéèäèð. Ýþðöðñÿíìè, ñàâàøûí áèðèíè áèòèðìÿìèø, áàøãàñûíà àòëàíûðñàí. Èíñàí éàðàíàíäàí áèð-áèðèíÿ ãÿíèì êÿñèëèá. Ýöçöíö à÷ûá-éóìóíúà þìöð áèòèð. Éàí-éþðÿìèçäÿ, ýþçöìöçöí ãàðøûñûíäà îëàí áþéöê íÿñíÿëÿðè ýþðìÿäÿí, ýèçëèíëÿðè à÷ìàäàí, Òàíðû áèëýèëÿðèíèí ãàïûñûíû äþéìÿäÿí êþ÷öá ýåäèðèê. Áó áèëýèëÿð äÿ ýåòäèêúÿ óíóäóëóð... - Áó ìÿíè äÿ äöøöíäöðöð, - äåäè Îüóç õàí. Ãàì Àòà ùÿëÿ äÿ äöøöíúÿëÿðèíè òîïëàéà áèëìèðäè. - Áèç íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð éàíëûøëûã è÷èíäÿ îëäóüóìóçó áèëìèðèê, áþéöê õàãàí! Éàðàòûã, éÿíè áèçëÿð èíúÿúèê áèð èïäÿí àñûëûéûã. Î äà ãûðûëñà ÿñêè äöíéàäàí âÿ Òàíðûäàí áèðéîëëóã öçöëöðöê. Ñàâàøäàí, éöðöøäÿí áàøûí à÷ûëàíäà áóíó äöøöíäöíìö? Áèð ýöí äöøöí äÿ ñîð þçöíäÿí. 155

- Íÿéè ñîðóì? - Ñîð êè, áóíúà õàãàíëàð è÷èíäÿ Òàíðû íèéÿ ñÿíè ñå÷äè? Íÿäÿí áöòöí òöðê õàãàíëàðû þçëÿðèíè ýþéäÿ îëìóø âÿ éà ýþéäÿí ýÿëìèø ñàéûðëàð? Íÿäÿí ãóðáàíëàðûìûçû Àòà Öíöðäÿ êÿñèðèê, áó íàõûøëàðû äèâàðëàðà êèìëÿð ÷ÿêèá? Áó éàçûëàðû, ñèìýÿëÿðè áèçÿ êèìëÿð þéðÿäèá? - Ñîðìàäûì, äöçäöð. Ñÿí ñîðäóíìó? Áÿñ ñÿí íèéÿ ñþéëÿìÿäèí ìÿíÿ? Ãàì Àòà ýöëöìñÿäè âÿ äåäè: - Áó äà Òàíðûíûí èñòÿéèíÿ âÿ ùþêìöíÿ áàüëûäûð. Óçóí éîëà ÷ûõûðñàí. Ýÿëèìëè, ýåäèìëè äöíéàäûð. Éåíè ýþðöøöìöçö íå÷ÿ èë ýþçëÿéÿúÿéÿì? Íÿ ñÿí áèëèðñÿí, íÿ ìÿí! Áó ñîðóëàðûí úàâàáëàðû áó èíúÿ èïèí î óúóíäàäûð. ßñêè ÷àüëàðëà àðàìûçäà áèð-èêè òèòðÿê êþðïö ãàëûá, îíëàð äà ó÷ñà Òàíðûäàí ýÿëÿí éîëëàð áöñáöòöí óíóäóëàúàã. Îüóç õàí éöðöøëÿðè äÿ, ßðêîí âàäèñèíè äÿ, îíó ýþçëÿéÿíëÿðè äÿ óíóòìóøäó. Áöòöí äèããÿòè Ãàì Àòàäàéäû. - Ñÿí äÿ êþðïöëÿðäÿí áèðèñÿí, åëÿäèðìè? - ñîðóøäó Ãàì Àòàäàí. Ãàì Àòà áó ñîðóéà úàâàá âåðìÿñÿ äÿ öçöíäÿêè èôàäÿ Îüóç õàíûí ùÿäÿôÿ âóðäóüóíó ýþñòÿðèðäè. - Òÿê ìÿí äåéèëÿì. Ìèñèð âÿ Áàáèë, Òàíãóò-Òèáåò êàùèíëÿðè, øàìàíëàðû äà áó ýèçëèíëÿðè ùÿëÿ óíóòìàéûáëàð. Áèç äîüðóäàí äà Ýþéäÿí, Òàíðûäàí ýÿëìèøèê. Òàíðû éåðèí èëê éàðàòûãëàðûíû ýþéäÿí åíäèðìèøäè. Îíëàð þçëÿðèíÿ “ÿð” äåéèðäèëÿð. Áó ýþçëÿíèëìÿç êþ÷öí ñÿáÿáèíè áèëÿí éîõäóð. Éåðè èíñàí ìÿñêÿíèíÿ ÷åâèðìÿê èñòÿìèøäè, éîõñà ôÿëàêÿòÿ óüðàìûø áàøãà áèð óëäóçäàí áóðà êþ÷ìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäóëàð, áèëèíìèð. Îíëàðûí èëê åíäèéè éåðëÿð áó ìàüàðàëàðäû. Îíëàð éåðÿ äèë, áèëýè ýÿòèðìèøäèð. Èòèðèëìèø äöíéàëàðûíûí îõøàðûíû áóðäà éàðà156

äûá, éàðûì÷ûã ãàëìûø èøëÿðèíè áóðäà äàâàì åòäèðèðäèëÿð. Ìèí èëëÿðëÿ éàøàéàí, éåðè úÿííÿòÿ ÷åâèðÿí, ãóø êèìè ýþéäÿ ó÷àí îíëàðäû. Ìàüàðàëàðûí ãóòñàëëûüû âÿ ãóðáàí áàéðàìëàðû î ÷àüëàðäàí ãàëûá. Òàíðû äàøûíû äà ýþéäÿí îíëàð ýÿòèðìèøëÿð. Îêà áÿíçÿð, èëàíà áÿíçÿð óçóí ýþé àðàáàëàðûíäà ýÿëìèøäèëÿð. Ñÿíèí àäûí äà îíëàðäàí ãàëìàäû. Èëàíà òàïûíìàã äà. Þçëÿðèéëÿ òÿêúÿ áèð úàíëû ýÿòèðìèøäèëÿð î äà ãóðääó. Ýþéëöëÿð ýÿëäèêëÿðè éåðè òåç óíóòäóëàð. Àíúàã ãóðä óíóòìàéûá. Èíäè äÿ öçöíö î óçàã äöíéàëàðûíà ÷åâèðèá óëàéûð. Ãóðäóí áèçè ãîðóéóá ñàõëàìàñû äà áóíóíëà áàüëûäûð. Áó êþêäÿí, ÿñêè éóðäëàðûí áèðëèéèíäÿí ýÿëèð. Òöðêöí ãóðäà ãàðäàø äåìÿñè, îíó ãóòñàëëàøäûðìàñû äà áóíóíëà áàüëûäûð. Îüóç áèðäÿí-áèðÿ Èññûê ýþëöíöí ýöíåéèíäÿ ãàéàéà ñûõûá îõëàäûüû ãóðäó, îíóí ùÿìèí àíäàêû áàõûøëàðûíû õàòûðëàäû. Àíúàã Ãàì Àòàíûí ñþçöíö êÿñìÿäè. Ãàì Àòà äåéèðäè: - Áèçèì éîëóìóç ýþéäÿí ýÿëÿí àäàìëàðûí èëê ìÿñêÿíëÿðè àðàñûíäàêû éîëäóð. Àëòàé, Õàíòåíãðè, Áóçëàã äàüëàðû, Ìèñèð, Òàíãóò. Íÿäÿí òöðêëÿð áó éåðëÿðäÿí äûøàðûéà àõìûð? ×öíêè ýþéäÿí ýÿëÿíëÿðèí èëê äöøÿðýÿëÿðè áóðäà îëóá âÿ îíëàð áó äöøÿðýÿëÿð àðàñûíäàêû ÿñêè éîëëàðûí ãîðóéóúóëàðûäûð. Ñÿí áèðèíúè äåéèëñÿí, õàãàíûì, èíúèìÿ. Áó éîëó ÷îõ Îüóç õàíëàð êå÷èá... Ãàì Àòà ñþçöíÿ àðà âåðèá Îüóç õàíà áàõäû. Îíóí áó ñþçëÿðè íåúÿ ãÿáóë åäÿúÿéèíè áèëìÿê èñòÿéèðäè. Àíúàã Îüóç õàíûí ýþçëÿðè ùàðäàñà ìàüàðà äèâàðëàðûíäàí äà óçàüà, ìÿúùóë áèð íþãòÿéÿ äèêèëìèøäè. Ãàì Àòà áèëäèêëÿðèíè äèëÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðäè. ßí áàøëûúàñûíû äåìèøäè. Îüóç õàí îíóí ñóñäóüóíó ýþðöá õÿéàëäàí àéðûëäû. 157

- Ñîíðà? Ñîíðàñû íÿ îëäó, - äåéÿ ñîðóøäó. - Ñîíðà éàâàø-éàâàø ýþéäÿí ýÿëÿí êèøèëÿðèí íÿñëè êÿñèëäè. Òàíðûìû ãûçäû îíëàðà? Éîõñà þç àðàëàðûíäà ñàâàø áàøëàäû. Áÿëêÿ þç ìÿñêÿíëÿðèíäÿ áàøëàíàí òîããóøìàëàð äàâàì åäèðäè? Áèëìèðÿì. Éàçûëàð áóíó à÷ìûð. Àíúàã ôÿëàêÿò áèðäÿí àëäû öñòÿëèðèíè. Áöòþâ áèð ãèòÿ ñóéà áàòûá, ãóðäóãëàðû úÿííÿò ýóøÿëÿðè ãóìëàðûí âÿ áóçëàãëàðûí àëòûíäà ãàëûá. Èçëÿðè òàìàì èòèá ýåòìÿñèí âÿ äöíéà áîøàëìàñûí äåéÿ Òàíðûíûí áóéóðóüóéëà òîðïàãäàí áó ýöíöí êèøèëÿðèíè éàðàòäûëàð. Áó ýöí ñÿíèí éàøàäûüûí Òàíðû äèíè äÿ îíëàðäàí ãàëûá. Áó ýöíöí êèøèëÿðè òîðïàãäàí éàðàíûáëàð. Ýþé àäàìëàðû òîðïàãäàí þç áÿíçÿðëÿðèíè éàðàòìàüû áàúàðûðäûëàð. Àíúàã áóíó ÷îõ ýèçëè åäèðäèëÿð. ßðêîí äà îíëàðûí ýèçëè èíñàí éàðàòìà éåðëÿðèíäÿí áèðèéäè. Áó èçëÿðè èòèðìÿê ö÷öí ñîíðàëàð áóðàíû äÿìèð ÿðèäèëÿí áèð éåð êèìè òàíûòäûëàð. Éåð öçöíäÿ ßðêîíà áÿíçÿð Àíà éóðäëàð íå÷ÿ äÿíÿäèð - áèëìèðÿì. Ýþéäÿí ýÿëÿíëÿð áèð úöðäö. Àíúàã éàðàòäûãëàðû ñå÷èëèð. Áÿëêÿ äÿ òîðïàüûí ÷åøèäëÿðèíäÿíäèð. Áó äà Òàíðû áóéóðóüóäóð. Áóíà ýþðÿ êþùíÿ êèòàáëàð, ýþéäÿí ýÿëÿíëÿðèí äèëè, ÿñêè êèòàáëàð áåëÿ ñöðÿòëÿ ìÿùâ åäèëèð, óíóòäóðóëóð, Éåðäÿ éàðàíàíëàð, ýþéäÿí ýÿëÿíëÿðëÿ þç àðàëàðûíäàêû àéðûëûüû ñèëèá èòèðìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áó äèâàðëàðäà ýþðäöêëÿðèí Ýþé àäàìëàðûíûí éàçûëàðûäûí âÿ îíëàðûí äèëèíäÿäèð. Ìÿí þçöìö äöøöíìöðÿì. Áèð ýöí Àòà ìàüàðà âÿ Òàíðû îüóëëàðûíûí áàøãà áåëÿ äöøÿðýÿëÿðè îëìàñà - áó ùÿãèãÿòëÿð áèð éîëëóã óíóäóëàúàã... Îüóç õàí áèð íàüûë äèíëÿéÿí êèìè äàëìûøäû. Áèðäÿí-áèðÿ ùÿð øåé àéäûíëàøäû. Èëëÿð óçóíó áó ìàüàðà ýþðöøëÿðèíäÿ Ãàì Àòàíûí ãàïàëû, ãûðûã-ãûðûã ñþçëÿðèíèí, ýþéëÿð âÿ óëäóçëàð, ðóùëàð âÿ ìÿëÿêëÿð 158

ùàããûíäà, èíñàíûí òàíðûñàë ýöúö, êå÷ìèøè âÿ ýÿëÿúÿéè ýþðìÿ ãàáèëèééÿòè, éóõóëàðûíûí ìÿíàñû, ó÷ìàüû áàúàðàí, éåðàëòû àëÿìÿ ýåäÿí èíñàíëàð ùàããûíäà ñþéëÿíèëÿíëÿðèí ùÿð áèðè àéäûí áèð àíëàì ãàçàíìûøäû. Äöíéà âÿ èíñàí òàðèõè íèçàìà äöøìöøäö. Èíäè ãàðøûäàí éöðöøëÿðÿ îíó ÷ÿêÿí äóéüóëàðûí ùàðäàí ãàéíàãëàíäûüûíû äàùà éàõøû àíëàìûøäû âÿ áó éöðöøëÿðÿ áàñãûí êèìè éîõ, áèð çèéàðÿò êèìè áàõûðäû. Éÿãèí ñå÷èëìèøëèéèíèí, Òàíðû åë÷èñè îëìàüûíûí áèð ñÿáÿáè äÿ áóéäó. Àéðûëàðêÿí Ãàì Àòà áàéàãäàí ýþçöíö àéûðìàäûüû ñàíäûüûí äèáèíäÿí èíäèúÿ ýöðç àëòûíäàí ÷ûõûáìûø êèìè ïàðûëòûñû ýþç ãàìàøäûðàí áèð ãûëûíú ÷ûõàðòäû. ßëëÿðè öñòÿ îíó Îüóç õàíà óçàäûá äåäè: - Áàõ, áó ýþéäÿí ýÿëÿí Òàíðû äÿìèð÷èëÿðèíèí èøèäèð. Áó ãûëûíúëà Òàíðûíûí öðÿéèíÿ äîëäóðäóüó ñþç áèðëÿøÿíäÿ ãàðøûñûíû êèìñÿ àëà áèëìÿç. Òàíðû ùÿð çàìàí ñÿíèíëÿäèð. Éîëóí à÷ûã îëñóí. Îüóç õàí éàðûìãàðàíëûã ìàüàðàäàí òàì èøûãëàíìûø ÷ûõäû. Àðàäûüûíû áóëìóøäó. Éåð áþéöìöø, ýþéëÿð éàõûíëàøìûøäû. Äöøÿðýÿéÿ äþíÿíäÿ Îüóç õàãàí ñþéëÿìèø, ýþðÿëèì íÿ ñþéëÿìèø: Áþýöëÿðè, áèëýèíëÿðè ãîðó! Åë ýåäÿð, òþðÿ ýåòìÿç. Éîë áèòÿð, áèëýè áèòìÿç! Òöí-ýöí òàïûí Òàíðûéà, áîéíàìàýèë; Ãîðõóá îíäàí, åéìÿíèá îéíàìàýèë! Áèëýèíëÿð áèëýèñè ýåéèìëÿ àøäûð, áèëýèñèçèí ãûëûíúû éàðàðñûç àðêàäàøäûð. Éåíÿ Îüóç õàãàí äåìèø: Äèëèí ýþðêö ñþç, êèøèíèí ýþðêö öç, öçöí ýþðêö éöç. 159

*** Ùèíäèí ãóçåéèíÿ ýþíäÿðèëÿí åë÷èëÿð Îüóç õàíû Ûññûã ýþëöíöí ýöíåéèíäÿêè äöøÿðýÿñèíäÿ òàïäûëàð. Îíëàðà áàø ÿéìèø, åë îëìàã, áàüëàíìàã èñòÿìèøëÿð. Õàí àéûí áÿäèðëÿíìÿñèíè ýþçëÿäè. Äàí éåðè àüàðàíäà, áàéðàüûíû à÷äû. Áîðóëàð ñÿñëÿíäè, äàâóëëàð âóðóëäó, àò àéàüûíûí ñÿñè ýþëö ëÿïÿëÿíäèðäè. Àç ñîíðà ñÿññèç-ñÿìèðñèç áèð äöçÿíëÿ ùÿð êÿñ êþ÷äÿ éåðèíè òóòìóøäó. *** Ùèíä åëèíèí ãóçåéèíäÿ, áþéöê áèð éóðääà Îüóçó äÿñòÿêëÿéÿí Óéüóð åëèíÿ éàâóã îëàí áèð óëóñ äà âàðäû. Áàø÷ûëàðû Éàüìà õàí Îüóçóí ýÿëèøèíè à÷ûã êþíöëëÿ ãàðøûëàäû. Éîëóíà ÷ûõäû, àüûðëàäû. ßñêè äöøìÿíëÿðèíäÿí þú àëûíàúàüûíà ñåâèíäè. ßë âåðèá Îüóç õàíëà åë îëäó. Îíà áàüëàíäûüûíû, ùÿð èë âåðýè âåðÿúÿéèíè áÿéàí åòäè. Áóíäàí ñîíðà Îüóç õàí äàü àøûðûìëàðûíäàí, ó÷óðóìëàðûí öñòöíäÿêè àñìà êþðïöëÿðäÿí êå÷ÿðÿê, ÷ÿòèí áèð éîë àäëàéûá ýöíäîüàí òÿðÿôäÿí Óëóäàü áþëýÿñèíÿ ýèðäè. Þëêÿäÿêè áàøûïîçóãëóãäàí ÷àíà éûüûëìûø ÿùàëè îíëàðûí ýÿëèøèíÿ ñåâèíäè. Áèð àé äèíúÿëèá éîëëàðû þéðÿíÿíäÿí ñîíðà èðìàãëàðûí ãóøàòäûüû Èêàðéàéà éöðöäö. Êÿëÿêëÿðè, òóëóìëàðû öôöðòäöðöá, öçÿðÿê ÷àéû êå÷äèëÿð. Èêàðéàëûëàð ýþç à÷ûá éóìàíà øÿùÿðè îüóçëàðûí ÿëèíäÿ ýþðäöëÿð. Øþëÿíëÿð ãóðóëäó. Îüóç âåðýè äàðüàñûíû ãîéóá ýåðè äþíäö. *** 160

Ýåòäèêëÿðè éîëëà äþíÿðêÿí àðõàäàí ÷àïàðëàð ýÿëèá éåòäè. Éàüìóð Îüóç õàãàíûí ýåðè äþíìÿéÿúÿéèíè ñàíûá áàø ãàëäûðìûø, îíóí ÿðÿíëÿðèíè ãîâìóøäó. Õàãàí äóðäó. Åëè éàéëàëàðäà áóðàõûá áó äÿôÿ éûüúàì àòëû áþëöéöéëÿ ýåðè äþíäö. Éàüìóð õàíûí ýöúöíö ýþðìöøäö. ßñýÿðëÿðèíè çîðà ñàëìàäàí îíóí ãîøóíëàðûíû äàðìàäàüûí åòäè, þçöíö þëäöðòäöðäö. *** Ùèíä åëèíäÿí äþíÿí Îüóç õàí éóðäóí è÷èíÿ äàëäû. Àéëàðëà Òàëàñäà, Ñûüíàãäà, Îðòàãäà, Àëàòàóäà äîëàíäû. Èíúè áîéó éóðäëàðà, äþéöø ÿðëÿðèíèí òîðïàãëàðûíà áàø ÷ÿêäè. Éåíýèêÿíäèí òèêèíòèñèíÿ áàøëàòäû. Þçöë ãîéàíëàðû äîíàòûá áÿçÿòäè. È÷ éöðöøëÿðäÿ Óñëó Õîúà îíóí éàíûíäà ñþçäàøû, ýÿíÿê÷èñèéäè. Îíóí îüëó Ãóòëóã ùÿëÿ äÿ ×èíäÿí äþíìÿìèøäè. Áöòöí ýþçëÿìÿ ÷àüëàðû êå÷ìèø, àíúàã ýåäÿíëÿðäÿí ñîðàã ýÿëìÿìèøäè. Òàíðûíûí éàðäûìû èëÿ áó èòêèíèí éåðè áîø ãàëìàìûøäû. Ìèíàòëûáàøû ßðýÿíèí ãûçû Åëáèëýÿ òÿêúÿ ýþðêöéëÿ éîõ, öñòöí äöøöíúÿñèéëÿ äÿ àä ÷ûõàðìûøäû. “Ìÿí Ãóòëóãóí äåéèêëèñèéÿì!”, - ñþéëÿéèáÿí íå÷ÿ åë÷è ãàéòàðìûøäû. Ùÿð äÿôÿ ýöí èøûüûéëà áèð Óñëó Õîúàíûí àëà÷ûüûíà ýèðÿíäÿ éåðèí-ýþéöí ñåâèíúèíè äîëäóðàðäû îíëàðûí öðÿéèíÿ. ×è÷ÿêäÿí èíúÿéäè, àíúàã àò ñöðìÿêäÿ, ãûëûíú ÷àëûá-îõ àòìàãäà ÿðÿíëÿðäÿí ýåðè ãàëìàçäû. Áàéðàìëàðäà àü öðýÿñèíèí éàðàøûüûíà äóðóðäóëàð. Óñëó Õîúàíûí ýöâÿí, îíóð éåðèéäè Åëáèëêÿ. Òàíðû îíó áèð åâèí äèðÿéè, éàðàøûüû éàðàäûáìûø! “Îüëóìà îüóë äîüàúàã, ñèðäàø, ÷èéèíäàø îëàúàã... Áèðúÿ ãàéûòñàéäû Ãóòëóã!.. Äöéöí ãóðóá, äèëÿêëÿðèíÿ ÷àòäûðàðäûã, öðÿéèìèç éåðèíÿ ýÿëÿðäè.” 161

Ãóòëóüóí Åëáèëýÿíè òàíûéûá êþíöë âåðìÿéè äÿ ãÿðèáÿ îëìóøäó. Áèð ýöí éàéëàäà Ãóòëóã îâäàí îáàéà äþíÿðêÿí ãàéàëàðûí àðàñûíäàí êå÷ÿí ñÿðò éîõóøóí ÿòÿéèíäÿ áþéðö öñòÿ óçàíûá áàøûíû îòëàðûí àðàñûíà ñîõìûø áèð àò âÿ àòûí éàíûíäà ùÿëÿ áûü éåðè òÿðëÿìÿìèø éàðàøûãëû áèð ýÿíú ýþðìöøäö. Òàíûìûðäû, ýþðöíöð ãîíøó îáàëàðäàíäûð. - Àòûíà íÿ îëóá? - äåéÿ ñîðäó. Éåíèéåòìÿ áàøûíû ãàëäûðûá Ãóòëóüà áàõäû: - Èëàí âóðóáìóø, áèëìÿìèøÿì. Áèðäÿí-áèðÿ øèøìÿéÿ áàøëàäû, ñîíðà éåðÿ ýÿëäè. Ùåéèô! Èíñàíûí ãàíàäû ìóðàäû îëàí àò çÿùÿðÿ äþçöìñöçäöð. Ýþðöíöð Òàíðû îíó éàëíûç øèðèí âÿ õîø ìöíàñèáÿòëÿð ö÷öí éàðàäûáìûø. Àøàüûäàí éóõàðûéà áàõàí ýÿíúèí ýþçëÿðèíäÿ ãÿðèáÿ áèð èôàäÿ, ïåøìàí÷ûëûã àüðû äóéóëóðäó. Áó áàõûøëàðäà àüëàñûüìàç áèð ÷ÿêèúèëèê âàðäû. Àíúàã Ãóòëóã áóíó ùèññ åòìÿäè. Îíó áóðäà ãîéóá ýåäÿ áèëìÿçäè. Ñîðóøäó: - Ñÿí äÿ ìè îâà ÷ûõìûøäûí? - Ùÿ. Ñîðóøìàñà äà áèëèðäè. Éûõûëìûø àòûí éÿùÿðèíäÿí áèð íå÷ÿ ÷þë ãóøó àñûëìûøäû. - Ùàíñû îáàäàíñàí? - Ñîéóãáóëàüûí öñòöíäÿ äöøìöøöê. - Áèçÿ ãîíøóñóíóç êè. Àøûðûë àòûí òÿðêèíÿ, àïàðûì. Ýÿíú áèð àíëûüà äóðóõäó, àíúàã òÿêëèôè ãÿáóë åòìÿêäÿí áàøãà éîëóíóí îëìàäûüûíû áèëèðäè. - Áÿñ àòûí éÿùÿð-éöéÿíè? Ãóòëóã àòäàí åíèá èëàí âóðìóø àòûí éÿùÿðèíè, éöéÿíèíè à÷ûá ãóøëàðû ýÿíú ùÿìñþùáÿòèíÿ óçàäàðàã ãàëàí øåéëÿðè öñóëëóúà òîïàðëàéûá êÿíàðäàêû äàøëàðûí àðàñûíäà ýèçëÿòìèø âÿ: 162

- Ñàáàù ýÿëèá ýþòöðÿðñÿí äåìèøäè. Àòûí áåëèíÿ ñû÷ðàéàíäàí ñîíðà éåíèéåòìÿéÿ äÿ òÿðêèíÿ ìèíìÿéÿ éàðäûì åòìèøäè. Êþíäÿëÿí éîëäà éåíèéåòìÿ îíà òîõóíìàäàí àòûí ÷ûëïàã ñàüðûñûíäà îòóðìóøäó, àììà éîõóø áàøëàéàíäà ñöðöøöá äöøìÿéèí ãîðõóñóíäàí éÿùÿðèí è÷èíÿ àøûðûëûá Ãóòëóüà ñûõûëäû. Ãóòëóã þòêÿì ñÿñëÿ: - Éàõûí îòóð. Òóò áåëèìäÿí! Éîõñà áó éîõóøäà àòûí öñòöíäÿ ãàëà áèëìÿçñÿí äåäè. Ýÿíú îíóí áåëèíäÿí éàïûøäû. - Áàõ áåëÿ. - Ãóòëóã èñòÿð-èñòÿìÿç îüëàíûí îíóí áåëèíÿ äîëàíìûø ÿëëÿðèíÿ ýþç éåòèðäè âÿ áó ÿëëÿðèí îüëàí ÿëèíÿ áÿíçìÿäèéè äèããÿòèíäÿí éàéûíìàäû, çÿðèô óçóí áàðìàãëàð èíúÿ áèëÿêëÿð ãûç ÿëèíÿ îõøàéûðäû. Àíúàã öðÿéèíÿ áàøãà øåé ýÿëìÿäè: “Èíúÿ-ìèíúÿ îüëàíëàðäàíäûð éÿãèí, äåéÿ äöøöíäö. Éîõñà àòûíû èëàíà ÷àëäûðìàçäû.” Éîõóøäà áèð àç äà øàøûðäû. Éåíèéåòìÿíèí îíó áÿðê ãóúàãëàìàãäàí áàøãà éîëó ãàëìàìûøäû. Ãóòëóüóí êöðÿéèíÿ èêè ìþùêÿì éóìðóã ñûõûëìûøäû åëÿ áèë. Áó íÿäèð? Íÿ ýåéèíèá áó îüëàí ÿéíèíÿ... - Êèìëÿðäÿíñÿí îáàäà? Ìÿí ùàìûíû òàíûéûðàì. - Ìèí àòëû áàøû ßðýÿíèí... äåéèá ñóñäó âÿ àçúà àðà âåðÿíäÿí ñîíðà éàâàø ñÿñëÿ ÿëàâÿ åòäè: - îüëóéàì. Ãóòëóã äèíìÿäè. Àíúàã ñîíðà þçöíö ñàõëàéà áèëìÿäè: - Ìÿí áèëÿíè ßðýÿíèí îüëó éîõäóð! Òÿðêèíäÿêè éåíèéåòìÿäÿí úàâàá ýÿëìÿäè âÿ áó éåðäÿ áèðäÿí-áèðÿ åëÿ áèë Ãóòëóüó èëäûðûì âóðäó. Ùÿð øåéè àíëàäû. Àéàãëàðûíû àòûí ãàðíûíà ñûõäû êè, ñöðÿòèíè àðòûðñûí âÿ òÿðêèíäÿêè îíà äàùà áÿðê ñàðûëñûí. 163

Áóíäàí ñîíðà äàùà ùå÷ íÿ äàíûøìàäûëàð. Ñèðð à÷ûëìûøäû. Áèð íå÷ÿ ýöí êå÷ìèø Ãóòëóü àòûíû Ñîéóãáóëàüäàêû îáàéà ñöðìöø âÿ áóëàã öñòöíäÿêè ãûçëàð àðàñûíäà ýÿíú îâ÷óíó - áó äÿôÿ ãûç ïàëòàðûíäà ýþðìöø âÿ áèð êþíöëäÿí ìèí êþíöëÿ îíà âóðóëìóøäó. Áóëàãäàêûëàðûí àðàñûíäà íÿ äåéÿúÿêäè îíà? Àíúàã ãàðøûëàøàí áàõûøëàðû âÿ ãûçûí öçöíäÿ çîðëà ñå÷èëÿí óòàíúàã òÿáÿññöì ùÿð øåéè ñþéëÿìèøäè: “ßëáÿòäÿ, ìÿíÿì! Ñÿíèí àõòàðäûüûí îâ÷ó îüëàí ìÿíÿì.” Îüóç õàíûí óçàã åëëÿðÿ ýåäÿí åë÷èëÿðèíèí ÷îõó äþíìöøäö. Ýåòäèêëÿðè éåðëÿðäÿ Îüóç åëèíÿ ãîøóëìàã èñòÿéÿí, áîéóí ÿéÿíëÿð äÿ âàðäû, þòêÿìëèêëÿ “ýÿëÿðñèíèç, äàíûøàðûã” äåéÿíëÿð äÿ. Åë è÷èíäÿ äöçÿí ãóðàíäàí, ýöí÷ûõàíäàí, ýöíåé éþíöíäÿí ãîðõóñó ãàëìàéàíäàí, éàïìà îíãîíëàðûí êþëÿëèéèíäÿí ÷ûõà áèëìÿéÿí ÿìèóøàãëàðûíû ãîâóá, êàäûðüàí ìåøÿëÿðèíÿ äîëäóðàíäàí ñîíðà Îüóç õàíûí èëê àðçóñó ýöíáàòàíà éöðöøäö. “Ãàì Àòà äåìèø, ÿñêè éóðäëàðûí ãàïûëàðûíû à÷àëûì! Åëè éåð öçöíöí ñîíóíàäÿê éàéàëûì. Ýöíáàòàí-ýöíäîüàí àðàñûíäà áàéðàüûìûí êþëýÿñèíÿ ñûüûíìàéàí éåð ãîéìàéàëûì!”, - äåéèðäè. Àíúàã áó àðàäà ýöíåéäÿí åë÷èíèí ýÿëèøè äöøöíúÿñèíè äÿéèøäè. Áåøñó îéìàüûíäà åë÷èëÿðèíè êîáóä ãàðøûëàìûøäûëàð. Ùàâàëàð ñÿðèíëÿøèá àõûí ÷àüû éàõûíëàøàíäà Èíúè âàäèñèíäÿ õàãàí ÷àäûðûíûí éàí-éþðÿñèíÿ ÿðÿíëÿð òîïëàøìàãäàéäû. Õàãàí áó áþëýÿäÿ çàìàí èòèðìÿê èñòÿìèðäè. Áóíóí ö÷öí Ýóð, Ýàð÷è, ßôãàí òÿðÿôëÿðÿ äàùà àüûð áàñãû, ãîðõó áèòèêëÿðèéëÿ, éåíè åë÷èëÿð ýþíäÿðäè: “Áó, Áþéöê õàãàí òÿðÿôèíäÿí Óëó Òàíðû àäûíà âåðèëÿí áóéðóãäóð. Áèçÿ ãàòûëûá, áàéðàüûìûçûí êþëýÿñèíÿ ñûüû164

íûá, âåðýè þäÿéÿúÿêñèíèç. Éîõ äåéèëñÿ ÿéèëìÿéÿí áàøëàð, óçàíûëàí ÿëëÿð êÿñèëÿúÿê. Òàíðûíûí èñòÿéè éåðèíÿ éåòèðèëÿúÿê”. Éîëà ÷ûõìàçäàí þíúÿ Îüóç õàí éåíÿ Óñëó Õîúàéëà áèðýÿéäè. Åëèí êå÷ìèøè, ýÿëÿúÿéèíäÿí, òöðê óëóñëàðûíûí äóðóìóíäàí äàíûøûðäûëàð. Éàøàìûí àüûðëûüû, ñÿðò ãûø, áîç ÷þëëÿð, éàüìóðñóç éåð óëóñó ñûíàüà ÷ÿêèðäè. Óñëó Õîúà: - Óëó õàãàí, áóíëàð éàðàäàíà áàüëûäûð. Èëëÿðèí äÿ éàõøûñû, ïèñè îëóð. Àéû, ýöíö, óëäóçëàðû õàãàí èäàðÿ åäÿ áèëìÿç. Õàãàíûí áîðúó åë-óëóñ ãàðøûñûíäàäûð. Ñÿíèí åë ãàðøûñûíäà èêè áîðúöí âàð. Õàãàíëûüûí ÿñëè-êþêö áó èêè èøèí áàøà ÷àòäûðûëìàñûíà áàüëûäûð. Áóíëàðäàí áèðè òþðÿíèí ãîðóíìàñûäûð. Äöçÿíèí ïîçóëìàìàñû, êèìñÿíèí óíóäóëìàìàñû, áèðèíèí ìàëûíà áàøãàñûíûí éèéÿëÿíìÿìÿñè, õàëãà ÷àòàúàã ïàé-öëöøöí êÿñèëìÿìÿñè... Èêèíúèñè, ñÿíÿ ãóëëóã ýþñòÿðÿíëÿðèí ãîðóíìàñû, óúà òóòóëìàñû, îíëàðà äöøÿí àëòóíóí, ýöìöøöí éóáàäûëìàäàí äàüûäûëìàñûäûð. Òþðÿ èëÿ óëóñ ñåâèíèá-éàøàìàëû, ãóëëóã ýþñòÿðÿíëÿð äÿ ýÿðÿêÿí öúðÿòëÿðèíè àëûá, åë ìàëûíà, ãîíøó ìàëûíà ýþç äèêìÿäÿí, àü öçëÿ ÷àëûøìàëûäûëàð. ×ÿðèíèí àéàã òÿðè, ÷îáàíûí äîíëóüó, òèòèê÷èíèí ýöúëöéö, ãàðàâàøûí, ãóëëóã÷óíóí þçëöéö, åë÷èëÿðèí, îðäó áàø÷ûëàðûíûí éåëèìè, êÿñèìëèêëÿðè164 ÷àüûíäà, ãûñûíòûñûç âåðèëìÿëèäèð. Åë äöçÿíÿ ýèðñÿ, öðÿéèí âÿ éàøàìûí äà äöçÿíÿ ýèðÿð. Åëèí ìàëûíû éåéÿíëÿðè éåð éåéÿúÿê. Åëèí ìàëûíû éåìÿê îíóí öðÿéèíè îõëàìàãäûð, òþðÿíè ïîçìàãäûð. Ñÿíèí ãûëûíúûí òþðÿíè, ùàããû, äöçýöíëöéö ãîðóìàëûäûð. ßñýÿðè ñåâèíäèðìÿñÿí ãûëûíúû ãûíûíäàí ÷ûõìàç. – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 164 Àéàã òÿðè, äîíëóã, ýöúëöê, þçëöê, éåëèì, êÿñèìëèê... – ÿìÿê ùàããû íþâëÿðè 165

Àëòóíó þçöí ö÷öí éûüìà! ßðÿíëÿðèí ö÷öí éûü! Àëòóí ÿñèðëèéè è÷êè þéðÿíúÿëèéèíäÿí äàùà ãîðõóëóäóð. Éàðòìàü165 ñà÷166, ãîé èýèäëÿðèí îðäóíäàí ñà÷ûëìàñûí, äàüûëûá ýåòìÿñèíëÿð. Ãûëûíúûí åë áÿê÷èñè îëñóí!.. Áóéóðóüóíó ýþéëÿðèí ùþêìó êèìè, èòè áèð äèëëÿ âåð! Áó ñþùáÿò óçóí ñöðäö. Îüóç õàíû þíäÿêè éöðöø äöøöíäöðöðäö. Óëóäàüëà Èêàðèéàäàí åëè áèð íå÷ÿ èë éåäèðèá ýåéèíäèðìÿéÿ áÿñ åäÿúÿê áàúëà ãàéûòìûøäûëàð. Ãàðøûäàêû éöðöøöí äàùà óüóðëó îðëàúàüûíû ýþçëÿéèðäè . Ãîøà÷àéàðàñûíäàí Áåøñóéà êå÷èá îðäàí âàðëû, ñàâàø ýþðìÿìèø áèð åëÿ âàðàúàãäûëàð. Áó, ñîí èëëÿð ãóðàãëûãäàí ãîâðóëàí éóðäëàðûí éàøàìûíû àñàíëàøäûðàúàãäû. Óñëó Õîúà áó éöðöøö óüóðëàìûøäû, àíúàã áó ýöí òÿêúÿ éöðöøäÿí éîõ, Îüóç õàíûí ýÿëÿúÿê éîëëàðûíäàí, åëèí ãÿäÿðèíäÿí, éàçûñûíäàí äàíûøûðäûëàð. Õîúà äåéèðäè: - Áþéöê õàãàí, ñÿíè öñòÿ ýþé, àëòäà éåð åëèí áþéöéö ñå÷äè. Ýþé ñÿíäÿí öç ÷åâèðìÿéèíúÿ, éåð àéàüûíûí àëòûíäàí ãà÷ìàéûíúà óüóð ñÿíèíëÿäèð. Òöðê õàãàíëàðû ö÷ àéàã öñòöíäÿ äóðàð. Ùþêì, ãóò, àëûí éàçûñû... Ö÷ö äÿ ñÿíäÿ âàð. Òàíðû éàðëûã âåðèá îòóðòäó ñÿíè óúà Îíóð Éåðèíäÿ. Ñÿíè áàøãà êèøèëÿðäÿí ñå÷èá ãóò èëÿ äîíàòäû, óüóðóíó äà ÿñèðýÿìÿäè. Öðÿêëè ýåò, óüóðëà äþí!

– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 165 Éàðòìàü – ïóë-ïàðà 166 Ñà÷ìàã – ïàéëàìàã, äàüûòìàã 166

ÃÓÒËÓÜÓÍ ÄÞÍÖØÖ óðääà éöðöø ùàâàñû âàðäû. Àòëàð áÿñëÿíèð, ÿðÿíëÿð îáàëàðäàí äàðàíûá ýÿëèð, äÿìèð÷èëÿð ýåúÿ-ýöíäöç áèëìÿäÿí, éîðóëäóã äåìÿäÿí îäëàðûíû ïöñêöðöá äÿìèð äþéöð, àðàáà òÿêÿðè, îõ, ìèçðàã, òÿìðÿê äöçÿëäèð, ãûëûíú ÷ÿêèðäèëÿð. Àëà÷ûãëàðäà éûð-éûüûø ýåäèð, îðäóäà àòûø-þòöø éàðûøëàðû àðà âåðìèðäè. Àõûí òöðêöí äÿëè ñåâäàñûéäû. Îçàíà èëùàì ýÿëÿí êèìè ýÿëèðäè éöðöø ùàâàñû. Áó ðóùó èëõûëàð, ñöðöëÿð äÿ äóéóðäó. Àò äûðíàãëàðû éåðè íàüàðà êèìè ÷àëûð, ñàçëàð, ãîïóçëàð, ÷óõóðëàð éîëà ÷àüûðìàãëà éàíàøû, ÿñêè éóðäà àüëàéûðäû. Òàíðû òöðêö òàïìàãëà èòèðìÿê ö÷öí éàðàòìûøäû. Áöòöí éàøàìû ÿñêèíèí àüðûñû, éåíèíèí ñåâèíúè àðàñûíäàéäû. Îçàíëàðûí ãîøãóëàðûíäà åëëÿ ñàðìàøûá àéðûëìàã, îúàüû Òàíðûéà òàïøûðìàã, ýåäèëÿúÿê éîëëàðà ýöíàéäûí äåìÿê, þëöìëö-ãàëûìëû àõûíûí ñîíóúóíà óüóð äèëÿìÿê, Òàíðûéà éöêöíú ãûëìàã êèìè êþíöë ãûøãûðûãëàðû, éåðëÿ ýþé àðàñûíäà êèøè îüëóíóí éàøàíòûëàðûíûí èëýèíú äóéüóñàëëûüû, ÷àëûí-÷àðïàç àíûëàð, ñûçûëòûëàð ãîâøàüû âàðäû. Ñîíñóç ãîáóëàðäàí þòÿí, éåëëÿðèí ñîéóã èíèëòèñèéëÿ óëóñó àðäûíúà ñÿñëÿéÿí Áîç ãóðäóí óëàðòûñû ãàðûøìûøäû ñþéëÿìÿëÿðÿ:

167

Òöíëÿ äóðóá êþ÷ÿëèì, Êàðà ñóëàð êå÷ÿëèì, Éàüû áàøûí áè÷ÿëèì Èíäè áèçè êèì òóòàð... Äþëÿê àòëàð éîðòàðûç, Éîëëàð áàüðûí éûðòàðûç, Éåð öçöíö þðòÿðèç Èíäè áèçè êèì òóòàð!.. Áöòöí éöðöøëÿðäÿ îëäóüóòÿê éåíÿ êèøèëÿðèí öçö ýþéëÿðÿéäè. Òàíðûíû þéöð, óüóðó îíäàí äèëÿéèðäèëÿð: Ñÿí þýäÿí äîüìàäûí, ñÿí àòàäàí îëìàäûí, Êèìñÿ ïàéûí éåìÿäèí. Êèìñÿéÿ ýöú åòìÿäèí, Âóðäóüóíó óíóòìàéàí, Óëó Òàíðûì, ùó! Áàñäûüûíû áÿëèðòìÿéÿí, áÿëëè Òàíðûì, ùó! Éöúÿëÿðäÿí éöúÿñÿí, Êèìñÿ áèëìÿç íåúÿñÿí, Áèðëèéèíÿ ñûüûíäûã, Áÿíýöëöê áþéëÿúÿñÿí... Ñÿí ýþéäÿñÿí, ñÿí éåðäÿñÿí, Óëó Òàíðûì, ùó! Óëóñóìóí êþíëöíäÿñÿí, Ýþðêëö Òàíðûì, ùó! Óçàãäàí-éàõûíäàí ýÿëÿí áó ÷àëüûëàðû, àëãûøëàðû, éàëâàðûøëàðû äèíëÿéÿí Îüóç õàíûí è÷èíäÿ äóéüóëàð ãàñûðüà ãîïàðìûøäû. Éàüìóð äàøû ýåäÿíäÿí ñîíðà, äîüðóäàí-äîüðóéà, ãóðàãëûã ×èíäÿí Ãóçåéÿ àäëàìûø, Ãîáóéà, Ãîøà÷àéàðàñûíà, áþéöê éàçûéà, ýþðöíìÿìèø áèð 168

ñóñóçëóã öç âåðìèøäè. Àò èëõûëàðû, äÿâÿ ãàéòàáàíëàðû, ãîéóí, ìàë-ãàðà ñöðöëÿðè öçöëöðäö. Áó öçöíòö ñîí äþíÿìäÿ åë-óëóñó Êàðàúöüäàí, Àëìàëû éþíöíäÿí Èíúè áîéóíà ñûõûð, ãîë-ãàíàä à÷ìàüû ÿíýÿëëÿéèðäè. Áó ñûõûíòû è÷èíäÿ Ãàì Àòàíûí ñþçëÿðè áèð òÿñêèíëèê êèìè äîëàíûðäû áàøûíäà: “Éóðä áöòþâëÿøìÿëèäèð. Òàíðûíûí áÿëýöñöíö167 äàøûéàí äàø äà áÿíýö äåéèëìèø. Þëöìñöç îëàí, ñîíñóçëóüà éîë à÷àí óëóñóí áèðëèéèäèð. Äèëèíè, þçëöéöíö, òîðïàüûíû, éîë-òþðÿñèíè ãîðóéàí åë-óëóñ Òàíðû ñåâýèñè àëòûíäà þëöìñöçäöð.” Îçàíëàðûí ñÿñèíäÿ äÿ Ãàì Àòàíûí äåäèéè áèð þëöìñöçëöê, ñîíñóçëóã ùàâàñû âàðäû. Àììà îõóëàð áèðäÿí õûðï êÿñèëäè. Éóðäà ñÿñ äöøäö. Óñëó Õîúàíûí îüëó Ãóòëóã ×èíäÿí äþíìöøäö. Áàáàñûíûí-àíàñûíûí ÿëëÿðèíè þïìÿçäÿí þíúÿ ñàðàéà âàðäû. Õàãàíûí þíöíäÿ áàüûð áàñûá, ýþçëÿðè éàø äîëó, ÿëèáîø äþíäöéöíö äåäè. Éàüìóð äàøû òàïûëìàìûøäû. ×èíèí ýöíåé ñàðàéëàðûíà éîë òàïûá î éþðÿäÿêè áöòöí òàïûíàãëàðû àðàìûøäûëàð. Áóëóíìàìûøäû. Óëóñóí Òàíðû äàøû äåäèéè, àíúàã ãàìëàðûí þëìÿç ñàíûá Áÿíýö, ßáÿäè àäëàíäûðäûãëàðû äàø ÿáÿäè äåéèëìèø, þëìöøäö. Áèð äàìëà êèìè ×èí äÿíèçèíÿ ãàòûëûá éîõ îëìóøäó. Îüóç õàí èêè èëäÿí àðòûã ñöðÿí áó àõòàðûøûí áöòöí àéðûíòûëàðûíû, ùàíñû îéìàãëàðäàí êå÷äèêëÿðèíè ñîðóøäó. Áó ñîðàãëàøìàäà õàãàíû ñåâèíäèðÿí ×èíäÿ ñàâàø ñîíðàñû áàüëàíìûø áàðûøû ïîçìàã èñòÿéèíèí äóéóëìàìàñûéäû. Êàðâàí-àðüûøëàðëà òöðê åëëÿðèíäÿí òîõóíóëìàç êå÷èá ýåäèðëÿð. Ãóçåéäÿí ýÿëÿí àõûíëàð äàéàíûá, þëêÿ ñûíûðëàðûíäà, éóðä éàõàëàðûíäà áàñãûíëàð äàéàíûá, ñàâàø ãîðõóñó éîõäóð, äåìÿê, – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 167 Áÿëýö – íèøàí, ÿëàìÿò 169

Îüóçóí âåðýèñè - ïàéû äÿìèíäÿ ýþíäÿðèëÿúÿê. Öñòÿëèê ×èíèí ãóçåé áþëýÿëÿðèíäÿ éàøàéàí òöðêëÿðèí ýöúö àðòûð. Áèðëÿøÿ áèëñÿëÿð ×èí õàãàíëûüû éåíèäÿí òöðê áÿéëÿðèíèí ÿëèíÿ êå÷ÿúÿê. Áó ñþçëÿðè ñþéëÿéÿíäÿí, ñîðóëàðû àéäûíëàäàíäàí ñîíðà Ãóòëóã áàüûð áàñûá ãàëõäû. Îüóç õàí: - Áóíàëìà! Ñèçäÿí ñîíðà äàø áóëóíäó. - äåäè. Äèíúÿëèí, ãàðøûäà óçóí éîë âàð. Ñàðàéäàí ÷ûõûíúà Ãóòëóã àòûíû êÿíäèí ãûðàüûíäà, îðìàíëûãäà îíó ýþçëÿéÿí éîëäàøëàðûíûí éàíûíà ñöðöá ñþéëÿäè: - Áþéöê õàãàíà âàðäûì. Ýþçöìöç àéäûí, äàø òàïûëûáìûø! Èíäè äèíúÿëÿ áèëÿðèê. Àíúàã þíúÿ ìÿíè åâèìèçÿ þòöðöí. Áèðýÿ ÷ûõàã àíàìûí-áàáàìûí öçöíÿ... Íÿäÿíè Ãóòëóüóí éàíûíäà àò öñòöíäÿêè ×èí ãûçû Ëè Øàí èäè. Þçöíö òöðêñîéëó òàáãà÷ ãûçûòÿê òàíûäûá ñåâäèðñÿ äÿ, òöðêëöêäÿí ÿñÿð ãàëìàìûøäû. Äèëè áèëìèð, ×èí òþðÿñèíúÿ éàøàéûð, àíúàã Ãóòëóüó ñåâèð. “Èêè èëäÿí þòäö, Åëáèëýÿ ýþçëÿìÿç. Àíàñû-áàáàñû äà “ýÿëìÿäè, åâäÿ ÷öðöìÿéÿúÿêñÿí, åëäÿí áèðèíè áóë, ýåò” ñþéëÿéèá âåðìèø îëàðëàð îíó”- äöøöíúÿñèéëÿ ×èí ãûçûíà êþíöë âåðìèøäè. Àëûá-ýÿòèðìÿê çîðäó, àíúàã õàãàíûí, áàáàñûíûí öìèäëÿðèíè ãûðûá, ñåâäèéèíÿ ýþðÿ ×èíäÿ ãàëìàñû äàùà ÷ÿòèíäè. Åë ãûíàüûíû ýþç àëòûíà àëäû, ãûçû áóðàõìàäû. Èíäè óçóí éîëëàðû êå÷ÿíäÿí ñîíðà ýöúöíö òîïàðëàéûá àíàñûíûí-áàáàñûíûí öçöíÿ ÷ûõìàëûéäû. ×èíäÿ áóíà Òàíðûíûí éàçûñû, áàøà ýÿëÿí áèð èø êèìè áàõûðäû. Îðäàéà ýèðèá, åë è÷èíÿ ãàéûäàíäàí, ×èíèí ãóðóëó êÿíäëÿðèéëÿ òóòóøäóðóëà áèëìÿéÿí äîüìà éåðëÿðè, àüûð äóðóìäà éàøàéàí óëóñóíó ýþðÿíäÿí ñîíðà áó åâëèëèê îíà àíëàøûë170

ìàç ýþðöíöðäö. “Òàíðû áóéðóüóäóðñà äà äà, ýþðöíöð, ×èí Òàíðûñûíûí áóéðóüóäóð”. Éîëäàøëàðû öðÿê-äèðÿê âåðÿ-âåðÿ îíó åâëÿðèíÿ þòöðäöëÿð. Àò àéàãëàðûíûí ñÿñèíÿ Óñëó Õîúàíûí öðÿéè äöøäö. Ãàïûéà ÷ûõàðàã òÿê-òÿê ùÿð áèðèíè áàüðûíà áàñäû. Îüëóíóí éàíûíäà ÷èíëè ãûçû ýþðÿíäÿ äóðóõäó, Ãóòëóüóí ãûçàðûá-áîçàðìàñûíäàí èøè äóéäó. Ùå÷ íÿ äåìÿäÿí ÷àäûðà äþíäó: - Öçö àü îëñóí îüëóíóí, àë ýÿòèð ýÿëèíèíè, - äåéèá õàíûìûíà áîçàðäû. Àíúàã õàíûì, ýÿëèí ùàéûíäà äåéèëäè. Îüëóíó äóç êèìè éàëàäû: - Þôêÿ ãàëìàäû áèçäÿ. Þëäöíöçäÿí-ãàëäûíûçäàí ñîðàã âåðÿí äÿ éîõäó... Ñîíðà ÷èíëè ãûçû äà ãóúàãëàéûá þïäö: - Áàëàëàðûìûç ãàéûòäû, Òàíðûì, - äåäè. Äûøàðûäàí åâëÿíìÿê òóðêëÿðäÿ éàñàã ñàéûëìàçäû. Àíúàã áþéöê õàãàíûí òàïøûðûüûéëà ýþíäÿðèëÿí îüëóíóí êþíöë øûëòàãëûãëàðûíà óéìàñû Óñëó Õîúàíû öçöðäö. Óëóñ íåúÿ áàõàúàãäû? Áÿñ áó èêè èëäÿ îíëàðà îüóë îëìóø Åëáèëýÿ? “Àòà àäûíû éöðöòìÿéÿí õîéðàò îüóë àòà áåëèíäÿí åíèíúÿ, åíìÿñÿ éåé!”, - äåéèá ÷àäûðûíà ÷ÿêèëäè. *** Åëáèëýÿ Ãóòëóüóí äþíöøöíö åøèäèíúÿ, ýþéÿ òóëëàíäû. Àíúàã éàíûíà ñàëûáàí éóðäóíà áèð ÷èíëè ãûç ýÿòèðäèéèíè äóéóíúà, ýþéäÿí éåðÿ ÷ûðïûëäû. Þíúÿ íÿ åäÿúÿéÿíè áèëìÿäè. Ñîíðà òîðïàüà äþøÿíèá ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Ãóòëóüà ñåâýèñè, ýöíëÿðè ñàéà-ñàéà äþíöøöíö ýþçëÿìÿñè, åâëÿðèíè þç åâè áèëìÿñè áèð éàíà, áÿñ åë è÷è171

íÿ íåúÿ ÷ûõàúàã? Ãûç-ýÿëèíèí éàíûíäà íÿ äåéÿúÿê? “Óëó Òàíðûì, þëäöð, àïàð ìÿíè!” äåäè. “Þëöá ýÿëìÿñÿ áóíäàí éàõøû îëàðäû!” Äàí ãûçàðàíäà àü öðýÿñèíèí áåëèíÿ ñû÷ðàéûá, ÷þëëÿðÿ öç òóòäó. Äèäÿðýèí äöøäö. Ýöíäöçëÿð ýþðäöì äåéÿí îëìàäû. Éàëíûç ýåúÿ éàðûäàí êå÷ÿíäÿ àòà-àíàñûíû ãûðìàìàã ö÷öí àëà÷ûüûí ãàïûñûíû ãàëäûðûá, ñÿññèç-öíñöç éåðèíÿ óçàíàðäû. Åë ãûíàüû Óñëó Õîúàéà îëàí ñàéãûéà äÿéèá äàéàíäû. Ñþç áþéöìÿäè. Éöðöø ùàâàñûíäà àéðûúà ÷àäûð òèêèá Ëè Øàíëà éàøàéàí Ãóòëóã äà óíóäóëäó. *** Ýåúÿ áóëóäëàð øÿôÿã ñàüûëìûø êèìè àë ãûðìûçûéäû. Áó óüóð ýþñòÿðèúèñèéäè. Åëäÿ “Ýåúÿ áóëóä ãûçàðñà, åâäÿ áèð ÷îúóã äîüìóø êèáè îëóð.” äåéÿðäèëÿð. Èëûã äàí ÿñèíòèñè ÷àäûðëàðûí àðàñûíäà âûéûëòûéëà äîëàøûá, Áîç ãóðä ñÿñèíÿ áÿíçÿð ñÿñëÿð ÷ûõàðûðäû. Éöðöø áîðóëàðû ùÿð êÿñè êþ÷äÿêè éåðèíÿ ÷àüûðûðäû. Ñÿññèç-êöéñöç, þéðÿíèëìèø áèð äöçÿíëÿ éîëà éûüûøûðäûëàð. Äàí åðòÿ Îüóç õàãàíûí îðäóñó öçö ýöíåéÿ àõäû. Èíúèíèí ñîë éàõàñûíà àäëàéûá ÿñêè åë éîëóéëà äèêÿëèá, éàëû àøàíäà, þíúÿ Ýöíäîüàíäàêû óçàã Ãàðàúà äàüëàðûí áàøû ãûçàðäû. Ñîíðà äàí ûøûüû òîâóç ãóøóíóí ãóéðóüó êèìè öôöãö áöðöäö. Êþ÷ äàéàíäû. Áàøäà Îüóç õàí, ÿðÿíëÿð ÷åâðèëèá, àðàáàäàêûëàð àðàáà öñòöíäÿí, àòëûëàð àò öñòöíäÿí, éàéàëàð-ïèéàäàëàð äèç éåðÿ ãîéàðàã ýöíÿøÿ ö÷ äÿôÿ áàüûð áàñäûëàð. Ýöí èøûüû êþ÷öí äàìàðëàðûíäàí äîëàíûá êå÷äè. Ãûëûíúëàðû îâõàðëàäû, éîëëàðû ïàìáûãëà äþøÿäè. Êþ÷öí è÷èíäÿí êèìèíñÿ ñÿñè ñÿùÿð ãóøëàðûíûí ñÿñèíè áàòûðûðäû. 172

*** Ýöíåé éîëëàðûéëà Îüóç åëè òîéà ýåäÿíòÿê éöðöäö. Áó àðàäà þíúÿ ýþíäÿðèëìèø åë÷èëÿð äÿ îíëàðà ãàðøû ýÿëäèëÿð. Ýóðäà åë÷èíè ñàéãûéëà ãàðøûëàéûá, “ñþçëÿøèá áàüëàíàëûì”, äåìèøäèëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ýóð éàõàñûíäà àç ñàéäà áèð îðäóéëà, àü áàéðàãëà îíëàðû ãàðøûëàäûëàð. Ýóð ùàêèìè Îüóç õàíà ãàðøû éåðèäè, àò öñòöíäÿúÿ ñàëàìëàøäûëàð. Äàíûøûá ñþç êÿñäèëÿð. Áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ýóð áàø÷ûñû éóðäóíóí äþðä äþâðÿñèíè éàüûëàðûí ñàðäûüûíû, áó öçäÿí éàðäûì äèëÿäèéèíè, ñþçëÿøìÿëÿðè áàø òóòàðñà, ùÿð èë ýÿðÿêÿí âåðýèíè þäÿéÿúÿéèíè áèëäèðäè. Îüóç õàí Ýóð åëèíèí äöçÿíèíÿ òîõóíóëìàéàúàüûíû, òþðÿëÿðèíÿ, éàñàëàðûíà ñàéãûéëà éàíà÷àüûíû áèëäèðäè. Ýóð áàø÷ûñû þçöíÿ êè÷èêëèê ñàéìàäàí: “Ãîíøóëàðûí äèëèíè, îíëàðû éîëà ýÿòèðìÿéèí éîëóíó áÿí áèëèðÿì!..” äåéÿðÿê áèð áþëöê ñå÷ìÿ Îüóç àòëûñûéëà ÷àïàðàã ýåòäè. Îüóç õàíûí àòëàðûí ðÿíýèíÿ ýþðÿ äöçöëìöø îðäóñó éàç ÷ÿìÿíëÿðèíÿ áÿíçÿéèð, êþíöë îõøàéûð, áó ýþðêöéëÿ äàùà ÷îõ ãîðõó éàðàäûðäû. Áó îðäóíó ýþðÿí ãîíøóëàð, òà Ãÿçíÿéÿ, Êàáóëà ãÿäÿð, ñàâàø èñòÿìÿäèêëÿðèíè, àíëàøûá âåðýè þäÿéÿúÿêëÿðèíè ñþéëÿäèëÿð. Îðäó äèíúÿëìÿê ö÷öí äàü ÿòÿéèíäÿ, èðìàãëàðûí öñòöíäÿ äöøÿðýÿ ñàëäû. Ýóð ùàêèìè åë îëìàëàðû øÿðÿôèíÿ øþëÿí éàïäû. Åë ýöíåé éöðöøöíäÿí ñàâàøñûç, èòêèñèç áàøû ýþéëÿðäÿ äþíäö. Äþíÿðêÿí Îüóç õàãàí áÿéëÿðèíèí èýèäëèéèíäÿí ãöðóðëàíûá, áàõàëûì, íÿ ñþéëÿäè: Àñëàíëàðà êþïÿê áàø îëàðñà, àñëàíëàðûí ùÿïñè êþïÿê êèìè îëóð. 173

Áóäóí ïîçóëàðñà, áÿéëÿð äöçÿð. Áÿéëÿð ïîçóëàðñà, êèì äöçÿð? Ãûëûíú áÿê÷è îëóðñà, áÿé ùöçóð áóëóð. Ãûëûíú ãûìûëäàíñà, éàüû ãûìûëäàíìàç. Ýöíÿøäÿ éàðûã, áÿéäÿ úàéìàã168 éîõ. Éåðèí áàøû äàü, åëèí áàøû áÿé. Àäû, öíö áÿëëè, öçö àü, ýþðêëö áÿéëÿðèì, ÿðÿíëÿðèì, ñå÷êèíëÿðèì, éöúÿëÿðèì, èýèäëÿðèì! Äÿéÿðèíèç äöøìÿñèí. Åëìèçèí, Òàíðûìûçûí ãàðøûñûíäà áàøûíûç ùÿìèøÿ óúà îëñóí. *** Éóðäóí äÿðäè éóðääà ãàëìûøäû. Òÿêúÿ Åëáèëýÿ ãîâðóëìàãäà, éîë àðàìàãäàéäû. Ýöíåé éöðöøöíäÿ î äà àòäàí åíìÿäè, áàáàñûíäàí àéðûëìàäû. Óçàãäàí-óçàüà Ãóòëóüó ýþðäöêäÿ öðÿéè ïàðàëàíäû. Éàéûíûá öç-öçÿ ýÿëìÿäè. Ýþðñÿ, ñþç à÷ûëñà éóìøàëàúàüûíäàí ãîðõäó. Þú àëìàñà ñîéóìàçäû. Éöðöøäÿ ÿë ãàëäûðñà, óëóñà ñÿñ äöøÿð, ñàâàøàí ÿðëÿðäÿí áèðè àçàëàð, ùÿð êÿñ îíó ñó÷ëàðäû... Àõûí ÷àüëàðû åë éàé òÿêè ýÿðèëèð, îâóíóí öñòöíÿ àòûëìàüà äóðàí àñëàíà äþíöð; áåëÿ ÷àüëàðäà åë è÷èíÿ ãàí ñàëìàã ãîëëàðû áîøàëäàð, éöðöøÿ ïîçóãëóã ýÿòèðÿðäè. Åëáèëýÿ áóíó åëÿìèðäè, äþçöðäö. Êþ÷ éóðäà äþíÿíäÿí ñîíðà øþëÿíëÿð ýöíëÿðúÿ ñöðäö. Àéûí äîëóá éåðè-ýþéö èøûãëà ýþðêëÿíäèéè áèð ýåúÿ, ãàíûíûí íåúÿ àõäûüûíû, öðÿéèíèí íåúÿ àòäûüûíû åøèòäèéè áèð äÿìäÿ ÷àäûðëàðûí êþëýÿñèíäÿí êå÷ÿðÿê Ãóòëóüóí àü – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 168 Úàéìàã – ÷àøìàü,éàíëûø 174

àëà÷ûüûíà éàíàøäû. Ãàëûí, êå÷ÿ ãàïû éàíëàðäàí ùþðöëìÿìèøäè. È÷ÿðèäÿí ñÿñ-ñÿìèð ýÿëìÿäèéèíäÿí ãàïûíû ãàëäûðûá ýèðäè. Èëëÿðëÿ öðÿéèíäÿ ýÿçäèðäèéè óëóñ ÿðÿíè, êþíöë âåðèá ñåâäèéè Ãóòëóã ÷àäûðûí à÷ûã äöíëöéöíäÿí äóøÿí àé èøûüûíäà õàíûìûéëà áàüûð-áàüûðà éàòûðäû. Äîíóá ãàëäû. Áó, îíóí éåðèéäè. Èíäè åëèíÿ àñè îëàí áèð þëêÿíèí äÿâÿ òöïöðúÿéè êèìè àüàðàí ðóùñóç ëÿ÷ÿðèíèí îëìóøäó. Äîéìàçñûçúàñûíà áàõäû. Ãûééà ÷ÿêèá àüëàéàðäû, “ñûíäû”, äåìÿñÿéäèëÿð. ×èíëè ãûç è÷èíäÿ ñåâèíÿðäè. Ãàðøûñûíäàêûíûí êèìëèéèíè óíóäàðàã, àé èøûüûíäà áó óéüóéà áÿíçÿð ýþðöíòöéÿ áàõäûãúà áàõäû, öðÿéè îéóëäó. Ýþçÿë, ãûéûëìàç áèð ýþðöêëöêäö169. Öçëÿðèíäÿ äîíàí ìóòëó ýöëöø àé èøûüûíäà úèëâÿëÿíèðäè. Ñàíêè áèð-áèðèíÿ áàõûá ñåâèíèðäèëÿð. Áÿëêÿ äÿ Åëáèëýÿéÿ ýöëöðëÿð. Îëñóí êèì, îíó ýþðöáëÿð, àíúàã äóéóðìàìàã ö÷öí þçëÿðèíè éàòìûøëûüà âóðóáëàð. Åëáèëýÿ öðÿéèíäÿ: “Òàíðûì, áó ñåâèíúè íåúÿ ïîçóì, áó óéüóéà íåúÿ ãûéûì?” - ñîðäó. Ñàäàãäàí áèð îõ ÷ûõàðäû, äþøÿìÿéÿ ñàíúûá ãàïûíû à÷äû, ÷àäûðëàðûí àðàñûíäà éîõ îëäó. Ö÷ ýöí êå÷äè. Ãóòëóã îõó òàíûìûø, àììà õàíûìûíà ùå÷ íÿ äåìÿìèøäè. Äåéèá äÿ íÿéè äÿéèøÿúÿêäè? Ýåäèá Åëáèëýÿíè àðàñûíìû? Àðàäû-áóëäó, íÿëÿð îëäó, íÿäÿí éàïäûì áó èøè äåéÿúÿê? Îíñóç äà Åëáèëýÿíèí îíäàí ñîíðà àòà-áàáàñûíà åòäèéè îüóëëóã, ñþçöíö òóòóá, îíó ýþçëÿìÿñè Ãóòëóüó ñàðñûòìûø, è÷èíäÿ Ëè Øàíà îëàí äóéüóñóíó äàðìàäàüûí åòìèøäè. Äè ýÿë, íÿ àääûì àòàúàüûíû êÿñäèðÿ áèëìèðäè. Àòûíûí áàøûíû ÷þëëÿðÿ äþíäÿðäè. Èëõûëàðûí, ñöðöëÿðèí éàíûíäàí ñûéðûëäû. Úèëîâó áîø ýþðÿí àò àëûá àïàðûðäû. Ýþéëÿð éóéóëìóø êèìè ìàñ ìà– – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – – 169 Ýþðöêëöê – ìÿíçÿðÿ 175

âèéäè. Áó ìàâèëèéèí áèð ïàð÷àñû äà éàéëàíûí ÿòÿéèíÿ ãîíìóøäó. Àò áó ñóâàò ýþëöíö òàíûéûð, îðà ó÷óðäû. Åëÿ áó àíäà éàëûí àðõàñûíäàí áàøãà áèð àòëû ÷ûõäû. Àü öðýÿ ýöíÿøäÿ ïàð-ïàð éàíûð, êöëÿê Åëáèëýÿíèí ñà÷ëàðûíû áàéðàã êèìè äàëüàëàíäûðûðäû. Àíúàã òöðêëÿð ãàðà áàéðàã ñåâìÿç... Áó õîø ýþðöíòö äåéèë. Åëáèëýÿ ãÿíøÿð ýÿëäè: - Åé, Ãóòëóã áÿé, ÿðëèê åëÿìÿäèí! Ìÿíè áèð åë ãûçûíà äÿéèøñÿí, éàíäûðìàçäû. Âàðûá äàéûëàðûìûí, áþéöê ãàðäàøûìûí ãàíûíà ÿëè áóëàøìûø ìèí äèëëè, ìèí öçëö ÷èíëèëÿðäÿí áèðèíè ýÿòèðäèí. Áÿíè þëäöðìÿê è÷èí! Àíúàã î äà éàøàéà áèëìÿç. ßðÿíëèéèí ÷àòñà, ñàíúäûüûì îõó àëûá áèòèðÿðäèí îíó, áàúàðìàäûí. Øèìäè áÿíè âóð! Îíñóç äà áèð êÿðÿ âóðóëìóøàì... Âóð!.. Äàíûøäûãúà ýþç éàøëàðû ñà÷ûëûðäû. Ãóòëóã ãîíóøìàã, èíäèíèí þçöíäÿ äÿ îíà ùÿð êÿñäÿí éàâóã îëàí, èëê ñåâýèñèíè îâóòìàã, ÿë àòûá àòûíûí éöéÿíèíäÿí òóòàðàã, îíó éàíàøû ñàõëàìàã èñòÿäè. Áóíó äóéàí Åëáèëýÿ þçö úèëîâó ÷ÿêäè. Àü öðýÿ éàíà ñû÷ðàéûá øàùÿ ãàëõäû. Åëáèëýÿ àòûíû äîëàíäûðûá àðàëàíäû, äàüûí ìèëèíäÿí ýåðè äþíäö. Äþíÿðêÿí ñàäàãäàí îõ àëûá éàéûíà ãîéäó. - Áþéöêëÿðèìèçèí ãàíûíû áàòûðà áèëìÿçñÿí, Ãóòëóã áÿé! Õàíûìûíäàí òþðÿéÿí äÿ ÷èíëè îëàúàã. Òþðÿìÿñèíÿ äþçìÿì, - äåäè. Áó ñþçëÿðëÿ éàéû êþêñöíÿ ãàëäûðäû. Îõ âûéûëòûéëà ó÷äó, ó÷äó! Ñàêèòúÿ, áîøëóãäà öçöðìöøúÿñèíÿ... Ñàíêè ãûç èñòÿñÿ îíó éåíèäÿí éàéûíà ãàéòàðà áèëÿðäè. Ãóòëóã ÿë óçàòñà îõó îíà éåòèøìÿìèø, ýþéäÿ òóòàð, ÷þï òÿêè ãûðûá àòàðäû. Äè ýÿë, èêèñè äÿ äîíóá ó÷àí îõà òàìàøà åäèðäèëÿð. Éàøàäûãëàðû þìöð ãÿäÿð éîë êå÷äè 176

áó îõ, ó÷äó, ó÷äó, ÷è÷ÿê ñàíúûëûðìûø êèìè Ãóòëóüóí ñèíÿñèíÿ ñàíúûëäû. Äåøèá êöðÿéèíäÿí ÷ûõäû. Åëáèëýÿ áóíäàí ñîíðàñûíû, Ãóòëóüóí áöêöëöá àòûí áîéíóíà äöøìÿñèíè, àòûí ñàíêè äöøöíÿðÿê íÿéèñÿ ýþòöð-ãîé åäèðìèøúÿñèíÿ, éàâàøúà ýåðè äþíìÿñèíè ýþçëÿìÿäÿí àü öðýÿíèí éàëûíà éàòäû, öðýÿ îíó ó÷óðàðàã ÷þëëÿðèí ñîíñóçëóüóíäà èòèðäè. *** Àò éöêöíö àøûðìàìàã ö÷öí àñòà-àñòà îðäàéà äþíäö. Ùàðàéà ÷àüûðûðìûøúàñûíà êèøíÿäè. Ãóòëóã ñöðöøöá éåðÿ äöøñÿ äÿ, àéàüû öçÿíýèäÿí àñûëû ãàëäû. Àò éèéÿñèíè èíúèòìÿêäÿí ãîðõóðìóø êèìè äîíóá ãàëäû. Ýþðÿíëÿð ãà÷ûá éåòèøäèëÿð. Îðäàéà öí äöøäö. Ãóòëóüó êèìèí âóðäóüóíó àíûøäûðà áèëìèðäèëÿð. Ýþðÿí àòäû, î äà òàíûãëûã åäÿ áèëìÿçäè. Óñëó Õîúàéëà ßðäÿì áèð-áèðëÿðèíÿ à÷ìàäàí èêèñè äÿ áó ýþçëÿíèëìÿç þëöìöí Åëáèëýÿäÿí óçàã îëìàäûüû äöøöíúÿñèíäÿéäèëÿð. Àíúàã à÷ûá-àüàðòìàäûëàð. Îíñóç äà Åëáèëýÿ áèð òèêÿ ÿïïÿê îëóá, ýþéÿ ÷ÿêèëìèøäè. Áó èøäÿ ×èí ãûçûíûí ñó÷ëó îëäóüóíó ùÿð êÿñ áèëèðäè. Ùÿð ýþçäÿí îõóíóðäó áó. Áóíó Ëè Øàí äà àíëàéûðäû. Òþðÿéÿ ýþðÿ þëÿí êèøèíèí óøàãëàðû éåòèì, êèìñÿçèç áóðàõûëìàç, õàíûìûíàñà ãàðäàøû éèéÿëÿíÿðäè. Ãóòëóüóí óøàüû éîõäó, áèð éàíäàí äà ýÿëèíèí àéàüû àüûð îëìóøäó. Éàïûøìàäûëàð. Éàñ ãóðòàðàí êèìè ×èíÿ ýåäÿí áèð àëûø-âåðèø àðüûøûíà ãîøóëäó ýåòäè. Àíúàã öðÿéèíèí àëòûíäà Ãóòëóüóí êèìñÿéÿ áèëäèðìÿäèéè ö÷ àéëûã úîúóüóíó äà àïàðûðäû. Éàðûì èëäÿí ñîíðà áèð îüëó îëàúàãäû. Èéèðìè èëäÿí ñîíðà Ãóòëóüóí îüëó ×èí îðäóñóíäà áþëöê áàø÷ûñû êèìè òöðêëÿðèí öñòöíÿ ýÿëÿúÿêäè. 177

ÀÇ ßÐËßÉÐÈÉËß ÃÎÂÓØÌÀÃ üóç õàí Ýöíáàòàí éöðöøöíÿ ýåäÿúÿêäèìè? Íå÷ÿ èë ñîíðà? Áÿëëè äåéèëäè. È÷ ñàâàø àðà âåðìèðäè. Áèð îúàã ñþíäöðöëìÿìèø áàøãàñû éàíûðäû. Àíúàã áó ýöçöí áèòèá, ãûøûí áàøëàäûüû ýöíëÿðäÿ åëèí ýöíáàòàí éàõàñûíäàí äàùà áèð ãàðà ñîðàã ýÿëäè. ßñêè ãîíøóëàðû ãàìÿðëÿð áàøãà ãîíøóëàðûéëà áèðýÿ ñþçëÿøìÿíè ïîçóá, Ûòûëû, Éàéûêû àøàðàã éåíè ãóðóëàí Éåíýèêÿíäÿäÿê ýÿëèá ÷àòìûø, éóðäëàðû éàüìàëàéûá ýåðè äþíìöøëÿð. Þçëÿðèíäÿí ñîíðà áèð åë÷è äÿ ãîéìóøëàð. Öçöþðòöëö åë÷èíèí ýÿëèøè áàðûø ö÷öí ýÿëÿíëÿðèí ýÿëèøèíÿ áÿíçÿìèðäè. Ãàìÿð åëèýèíäÿí ïèòè ýÿòèðìèøäè. Áóéóðóã÷ó àëûá îõóäó. Ãàìÿð õàãàíû éàçûðäû: “Óëó õàãàí, ñÿíèí äîüóäà éàüûëàðû áèðÿð-áèðÿð ÿçèá, äèç ÷þêäöðìÿíäÿí áàøûìûç ýþéÿ äèðÿíäè. Éàðàäàíûí ÿëè ÷èéíèíèçäÿ, äàøû ÿëèíèçäÿ. Êèì áàòà áèëÿð ñèçÿ? Áèç ãàðäàøûã!.. Åéíè àòàëàðûí òþðÿìÿëÿðèéèê. Åëëÿðèìèç àðàñûíäà óçóí áàüëûëûã âàð. Ýöíáàòàíäà éàüûëàðûí ñèçÿ ýÿëÿí éîëëàðûíû áèç êÿñìèøèê. Ãóòñàë äàøû äàøûìàã èíäè äÿ áèçÿ äöøöð. Éàðàäàí îíó Îüóç õàí àäûíà éîõ, òöðê àäûíà ýþíäÿðìèøäèð. Ñàíûðàì äþðä éàíûìûçäà áóíúà éàüû âàðêÿí, ýöúöìöçö áèð-áèðèìèçÿ

178

ýþñòÿðìÿëè äåéèëèê. Äàøû âåðìÿêëÿ ãàðäàø ãûðüûíûíûí ãàðøûñûíû àëàðñàí...” Îüóç õàí Éàüìóð äàøûíûí ñàâàø ö÷öí áèð èëèøèê éåðè îëäóüóíó àíëàäû. Éöðöøëÿðèíÿ àéðû áèð äîí áè÷ÿ áèëìÿìèøäèëÿð. Òöðêëÿðèí Ãàðà äÿíèç äåäèêëÿðè Ïîíò äÿíèçèíèí ãóçåé-äîüó ÷åâðÿñè ãàìÿðëÿðèíäè. Ýöúëÿðè, âàðëàðû òöêÿíìÿçäè. Áîø éåðäÿí öç òóòóá áóðà ýÿëìÿçäèëÿð. Îíó ãîðõóòìàã èñòÿéèð, “äàøû âåðìÿñÿí, ñàâàøàúàüûã” äåéèðëÿð. Ãàìÿðëÿðèí áó ýþçëÿíèëìÿç áàñãûíû Îüóç õàíûí ýöíáàòàíà éöðöø èñòÿéèíè àëîâëàíäûðäû. Éöðöø þíúÿñè ýÿðÿêÿí èøëÿðèí òàïøûðûüû âåðèëìèøäè... *** Òàíðû÷ûëàð åëäÿí-åëÿ, óëóñäàí-óëóñà äîëàøûá ãàéûòäûãúà Îüóç õàíûí äöíéàíû áèð èíàíúà òàïûíàí, áèð òþðÿéÿ áàüëàíàí, áèð áàéðàã äàøûéàí òÿê áèð þëêÿéÿ ÷åâèðìÿê èñòÿéè ýöúëÿíèðäè. Áèð éàíäàí äà Ãàì Àòàíûí, áàáàñûíûí ÷àüûíäàí ñàðàéûí áàø ýÿíÿø÷èñè, àéûò÷ûñû îëìóø, ãîúàëûá ÿëäÿí äöøñÿ äÿ, äöøöíúÿñèíèí êÿñÿðèíè èòèðìÿìèø Óëó òöðêöí, óøàãêÿí îíà àòàáÿéëèê åòìèø Óñëó Õîúàíûí âåðäèêëÿðè áèëýèëÿðäÿí ñîíðà îíó ÷ÿêÿí Êàñïè þòÿñèíäÿêè áèðäèëëè, éàâóã ñîéëàðà, ñîíðà äà ôèðîóíëàðûí Ìèñèðèíÿ ãÿäÿðêè éåðëÿðÿ óëàøìàã àðçóñóíäàí ãîïà áèëìèðäè. Áó óçóí, äþíöøö îëóá-îëìàéàúàüû áèëèíìÿéÿí éöðöøÿ îíóíëà áèðýÿ îí ìèíëÿðëÿ åâ ýåäÿúÿêäè. Áóíà óéüóí êå÷èíÿúÿê, àðàáà, àò-äÿâÿ, éàðàã-éàñàã òîïàðëàíìàëûéäû. 179

Áó àðàäà Ûññûüûí î öçöíäÿí ÷îõ àüûð áèð ñîðàã ýÿëäè. Îüóç õàíûí ÿí ýöâÿíèêëè ãîëäàøëàðû, éîëäàøëàðû îëàí óéüóðëàðûí ýöíäîüàíäà ãàëìûø áèð ãàíàäûíûí êàðëóêëàðëà ñàâàøû áèòÿð-áèòìÿç, áó äÿôÿ ýöíåéäÿí òàíãóòëàðûí áàñãûíû áàøëàìûøäû. Ãàðøûäà áèð íå÷ÿ àé âàõò âàðäû. Îüóç õàí àòëàðû, äÿâÿ èëõûëàðûíû, ñöðöëÿðè éåìëÿéèá éîëà áÿñëÿìÿê ö÷öí Èíúè ÷àéû ñûçðàñûíà åíÿúÿêäè. Àðõàäà ãàëìûø óéüéð åëèíÿ éàðäûì åëÿìÿäÿí éöðöøÿ ÷ûõà áèëìÿçäè. Ãîøóí áàø÷ûëàðûíäàí óéüóð áÿéè Äîëìóøó áåø ìèí àòëûéëà Áåøáàëûüà ýþíäÿðäè. Èíúè ÷àéûíà åíÿí éàðüàíëàðûí áàøûíäà àðõàäàí áþéöê áèð êþ÷ éåòèøäè. Îüóç õàíûí ýöíáàòàí éöðöøöíö åøèäèíúÿ, îíà ãîøóëìàã èñòÿéÿí Àç ÿðëÿðè Ýþéìÿí äàüëàðûíäàí ãîïóá ýÿëìèøäèëÿð. Îüóç õàí Àç ÿðëÿðèíèí áàø÷ûñû Àëïàí áÿéè éàíûíäà îòóðäóá àüûðëàäû. Ãîøóí, ãÿáèëÿ áàø÷ûëàðûíà ÿðìàüàíëàð âåðäè. Éöðöøöí èêèñèíÿ äÿ óüóðëó îëìàñûíû äèëÿäè. Àëïàí áÿé äåäè: - Áèçèì óëóëàðûìûç Ãàçëûã äåéèëÿí áóçëó äàüëàðäàí ïåðèêèáëÿð. Îí áåø, èéèðìè äîüóø þíúÿ Ãóçåéäÿí êå÷èëìÿç äàüëàðû àøûá ýÿëÿí, ãàðûøãà ñöðöñö òÿêèí ñàéû áèëèíìÿéÿí, áèçèì äèëäÿ äàíûøìàéàí éûðòûúû àõûí áèçè éåðèìèçäÿí ãîïàðäû. Éöç èëëÿðäè éóðä äåéèáÿí ãóðä êèìè óëàøûð, éåð öçöíö ÿëÿê-âÿëÿê åäÿðÿê äîëàøûð, àíúàã è÷èìèçäÿêè àúûíû ãîâóá ÷ûõàðà áèëìèðèê. Òàíðû ñÿíè áèçèì þúöìöçö àëìàüà ýþíäÿðìèø. Áó áþéöê éîë÷óëóãäà ñÿíÿ ãîøóëóðóã. Ùàðäà ñÿí, îðàäà áèç... Îüóç õàí ö÷öí áó ýþçëÿíèëìÿç, áàøûíû ýþéÿ äèêÿí áèð îëàéäû. Àç ÿðëÿðèíè òàíûéûðäû, áèëèðäè. Äàüûíûã 180

éàøàñàëàð äà, ÿðäÿìëÿðè, áîé-áóõóíëàðû, ýþðêëÿðè, èòè äèëëÿðèéëÿ áàøãà áîéëàðäàí ñå÷èëèðäèëÿð. Àíúàã êþêëÿðèíèí Ãàçëûã äàüëàðûíûí î öçöíÿ áàüëû îëäóüóíó èëê êÿñ åøèäèðäè. Áó áèëýè îíóí ãàðøûäàêû éöðöøöíöí äîüðóëóüóíóí äàùà áèð ýþñòÿðèúèñèéäè. Èíäè òÿêúÿ Ãàìÿðëÿðëÿ öçöëöøöá-äöçöëöøìÿéÿ éîõ, åëÿúÿ äÿ ñîéäàøëàðûíûí ÿëëÿðèíäÿí àëûíìûø éóðäëàðûíû ãàéòàðìàüà ýåäèðäè.

181

ßÑÊÈ ÒÀÐÈÕÈÍ ÑÎÍÓ ÿëÿ ùàâàëàð èñèíìÿìèø, èëèí áåø àéû äîíàí Èíúè èðìàüûíûí áóçó ÿðèìÿìèøäè. Áó, Îüóç õàíûí éîë÷óëóüóíó àñàíëàøäûðûðäû. ×àé àøàüû Àðàë ýþëöíöí áèð íå÷ÿ ýöíëöéöíäÿêè éåíè áàøêÿíäèíÿ - Éåíýèêÿíäÿ äîüðó åíäèëÿð. Èíúèíèí ñàüûíäàí-ñîëóíäàí ÿðÿíëÿð àõûá ýÿëèðäè. Îüóç õàí éàøëûëàðûí åëäÿí ãîïìàñûíû èñòÿìèðäè. “Áèç éóðäëàðûìûçû àòûá ýåòìèðèê! Éåðè áöòþâëÿøäèðèá, óëóñóìóçó îíóí áÿéè ãûëìàüà ýåäèðèê! Ýöí÷ûõàíûí éàõà äàøëàðû óúàëäûëìûøäûð. Äþíöøäÿ î äàøëàðû Êàäûðüàí äàüëàðûíûí î öçöíÿ, Áþéöê äÿíèçÿ äàøûéàúàüûã. Ýöíáàòàíäà ùàìûíû åë åäèá, ãöäðÿòèìèçè àðòûðûá äþíÿúÿéèê!” äåéèðäè. Èíúè áîéó ÿêèí-áè÷èí éåðëÿðèíÿ, áàäàì, àëìà, ùåéâà áàüëàðûíà, äàøäàí, òîðïàãäàí òèêèëìèø îáàëàðà îíóðëà áàõûðäû. Îíóí áóäóíóíà éàëíûç àêûí÷û, äþéöø÷ö, ùåéâàíäàð êèìè áàõàíëàð ýþçëÿðèíÿ ñó âåðñèíëÿð. Òöðêöí îðäóñó ñàëäûðàíäà, ãîðõóíúäóð, ñþç éîõ, àñëàíëàð êèìè ñàëäûðûð. Àíúàã éèéÿëÿíäèéè åëëÿðè äóéãóñàëëûãëà, òàíðûñàë òþðÿëÿðëÿ éþíÿëäèð. Éàç ýÿëèíúÿ ÷àéûí áóç þðòöéö ëàé-ëàé, ïàð÷à-ïàð÷à àõûá Àðàë ýþëöíÿ òþêöëÿúÿê. Îðäàí òà Òåðìåç úèâàðëàðûíàäÿê ýÿìèëÿð öçöð. Îíóí éóðäóíóí ýÿìèëÿðè!.. Àëûø-âåðèø ãûçûøûð. Õàðÿçìëèëÿð ×èíäÿí âóðóá Åëëèíäÿí

182

÷ûõûðëàð. Õàðÿçì äåìèø, Ãàðàãóìëà àüûç-àüûçà îëàí áó úÿííÿò áóúàüûíû ÷îõ ñåâèðäè. Àðàë äÿíèçèíèí äþðä éàíû îíóí óëóñëàðûíûí ýóð éàøàäûüû éåðëÿðäè. Áóðäàí éöêëÿíèá Êàñïèíèí ãóçåéèíäÿí àøàúàãäûëàð. Èíäèéÿäÿê ùå÷ áèð àõûí îíó áóíúà èëýèëÿíäèðìÿìèøäè. Éîë óçàãäû, àüûðäû, ñþçñöç! Ýåäÿúÿéè þëêÿëÿð äÿ ãàðûøûãäû. ×èí, Ùèíä ãÿäÿð ãàëàáàëûãäû. Éåð öçöíöí áöòöí éîëëàðûíûí ãîâóøäóüó, òîããóøìà, áèðëÿøèá-àéðûëìà, ãàí-ãàäà éåðëÿðèéäè. Êàðâàíëàðëà èëëÿð óçóíó ýåäèá-ãàéûäàí òàíðû÷ûëàð êþíöëñöç äàíûøûðäûëàð. È÷-è÷ÿ õûðäàúà åëëÿðèí èíàíúëàðû äà ãàðûøûãäû, áàðûøìàç äóðóìäàéäû. Ýþé Òàíðûíûí èíàíúûíûí éàéûëìàñûíà ãàðøû ÷ûõàíëàð þçëÿðèíè Éåð Òàíðûñû ñàéûðäûëàð. Äîüóéà áàõìûø ýöíáàòàíäàêûëàð äàùà ýÿëÿíÿêñÿë, äàùà äèðÿíèøëè, ðóù àëÿìèíÿ äàùà ÷îõ áàüëûéäûëàð. Òàíðû÷ûëàðûí Êàñïèíèí î öçöíäÿ öçëÿøäèêëÿðè çîðëóãëàð, ÷ÿêäèêëÿðè àúûëàð Îüóç õàíû òÿëÿñäèðèðäè. Îíóí áó îâãàòû åëè áöðöìöøäö. Éîëëàð áîéó áàøëûúà äöøöíúÿñè, ãàéüûñû àêûí éûðéûüûøûíûí áèòèðèëìÿñèíÿ éþíÿëìèøäè. Èéèðìè ýöí ñîíðà Õàðÿçìèí áàø êÿíäè Õèâÿéÿ éåòèøäè. Îðäà èêè ýöí äèíúÿëèá ãóçåéÿ öç òóòäó, Èíúèíè àäëàäû, ÷àäûðëàðûíû Éåíèýèêÿíäèí ãàïûñû àüçûíäà ãóðäó. Êö÷ÿëÿðèíäÿ àäàì ÿëèíäÿí òÿðïÿíìÿê îëìàéàí, áàü-áàü÷àëàðû ýþç îõøàéàí, ýóð, ýöëÿðöç, ãîíàãúûë Õèâÿäÿí ñîíðà Éåíýèêÿíä áîç, éàïûøûãñûç ýþðöíöðäö... Ýåúÿ èëÿ ýöíäöçöí áÿðàáÿðëÿøäèéè ýöí Ûññûã ýþëÿ ýþíäÿðèëìèø ãîøóí ÷àïàðàã þçöíö éåòèðäè. Óéüóð áÿéè Äîëìóø Îüóç õàíûí þíöíäÿ äèç éåðÿ ãîéóá, áàüûð áàñäû. Òàíãóò îðäóñó äàðìàäàüûí åäèëìèø, óéüóðëàðûí óçóí ñöðÿúÿê äèíúëèéè ãóðóëìóøäó. Àíúàã åëÿ áèð èø äÿ 183

áàø âåðìèøäè êè, ñàâàøäà éåíèëñÿëÿð, îíäàí éàõøû îëàðäû. Éàüû ßðêîíóí éîëóíó áóëóá, ñûçðàéà ýèðìèø âÿ ìàüàðàëàðû éàüìàëàéûá, äàüûäûá, áèòèêëÿðè àëûá ýåòìèøäèëÿð. Îüóç õàí éåðèíäÿí ñû÷ðàäû. Ãûëûíúûí ãÿáçÿñèíè ñûõìàãäàí ÿëè äàìàð-äàìàð îëäó. Àììà áó óçàãëûãäàí ùå÷ íÿ éàïà áèëìÿéÿúÿéèíè ýþðöá òàõòà ÷þêäö; ÿëëÿðèéëÿ áàøûíû òóòäó: - Áÿñ Àòà Öíöðäÿêè àüóìóç, áÿñ áèòèêëÿð? - Ùÿð øåéè ÷àëûáëàð. - Áÿñ Ãàì Àòà? - Þëäöñöíö-ãàëäûñûíû áèëÿí éîõäóð. Îíó äà òóòóãëàéûá àïàðûáëàð äåäèëÿð. Áèðè äåäè éîëäà ãóðòóëóá, Ôÿðãàíÿ éîëóéëà ýöíáàòàíà äîüðó ãà÷ûá. Áàøãàñû äà öíöðöí è÷èíÿ äàëûá, ýþéÿ ÷ÿêèëèá äåéèðäè. Îüóç õàí þçöéëÿ äàíûøûðìûø êèìè “Ãóòñàë äàøûí îüóðëàíìàñû ìÿíè áó ãÿäÿð éàíäûðìàìûøäû. Çàòÿí Àòà Ìàüàðàäà Òàíðû äàìüàñû ãîðóíóðäó. Î, áèçÿ éåòÿðëèéäè. Àíúàã èíäè ùÿð øåé ãåéá îëóá ýåòäè. Éåð îüëóíó Òàíðûéà, Óëó Ýþéëÿðÿ àïàðàí éîëëàð ãàïàíäû, êå÷ìèøèìèçèí à÷àðûíû èòèðäèê. Áó åëÿ áàøûìûçûí à÷àðûíû èòèðìÿê äåìÿêäè. Òàíðûéà óëàøäûðàí äèëèìèç áàüëàíäû. Ùÿð øåé áèòäè. Éàçûã òóðêÿ, éàçûãëàð áèçÿ!” äåäè.

184

185