Igdır tarihi Nihat Cetinkaya by lale güvenc

IGDIR TARIHI (TARiH, YER ADLARI VC BMI OYMAKLAR LIZERiNE)

Nihar qETiNKAYA

TURK DUNYASI ARA$TIRMALARI istadbul - 1996

VAI$I

V5-

IGDIR oa

TARIHI (TAR|H, yERADLARI ve BAZI OYMAKLAn UZrniNr,)

Nihat

qeriMnvn

rUnx nUNylsr ARA5TIRMALARI vAKFI istanbul - 1996

Bu eser Bakanlar Kurulu'nun 20.7.7980 tarih ve 8/7307 sayrh karanyla kamu yaranna hizmet verdifi kabul edilerek vergi muafiyeti tamnmrg olan rURr pUNyest ARASTIRMALARI vAKFI'mn yayrnrdrr.

Her hakkr mahfuzdur. TUNT PITNYESI ARA$TIRMALARI VAKFI,nTn miisaadesi olmaksrzrn tamamen, krsmen veya herhangi bir de$igiklik yaprlarak iktibas edilemez.

Baskt Kugak Matbaast

Haberlepme

Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfi P.K.94 Aksaray/ Istanbul Tel: (212) 511 10 06 - 511 18 33

ISBN: 975 - 498 - 111 - 6 Milli Yayrn No: 96 - 34 - Y -

0147

152

IqINDEKILER

ONsOz r6on rARiHi suBARULAR vE HAPjLER URARTULUIIn npvni

v 1

nsvRi

rimrenrnR................... sAIe{T

AIt

nevRi.........

4 ..........................

..... ls ...... 18

vn sUvuK isxgxoeR, sELEvKosLu pnvni vE nARTLARTN oRTAyA qrKrgr ........... 2t eRrexsiyes xner.uGr vE AR5AKLTLAR .......... 23

MEDLER, PERSLER

ARSAKLTLAR ...... 28 aRTAKsives w xuqtrx ARSAKLTLAR urxnsilroe HALKTN srMr ve siyesi yAprsr .......................... 3s rugux

rugur

ARSAKLT FEoDAL

airsreRi aecnerixER.............

KAMSARAKANLAR.......

uevrirom-ulAR.......... suNiTrEn (Si-sakanlar) TOGORMANLAR...............

eRzeRuNi'1er................. uaNeveziENLER........

.......................... 38 .......................... 39 .."...................... 41 ....................... 42

..... 43 ...... 43

nsvRi ..................... sl sELquKLr.JLen nevRi .......................... s4 ciNcizrilen osvRi ....... 60 irneNr,nen psvRi......... ...................... 69 KARAKoyUNLU vE TiMUR oevRt......... ............... 73 AKKoyuNLUlen oevni ......................78 isrAu

SAFEViLER VE OSMANLILAR

DEVRI

KURTULU$ SAVA$I DoNEMI vE ARAS TURK CUMHURiYETi............-..

""""""""""

"""""""""""'

""""""12r rdDIR yER ADLARL............-....'. lcnm'oe BAZI OYMAKLAR"........... """"""""""""171

KAYNAKLAR........'...'..."' iNpers nBsilr{r,sn. rnnire

"""""""""':"""341 """""'353 ""'397

6NsOz Tarih bilgisi ve bilinci, milletlerin bir arada ve siyasi birlik iginde t-a$amastrun dnemli bir temel unsurudun Bir millet nekadar kendi tarihine vaktfsa, siyasi birlik ve hakimiyetini muhafaza ederek o kadar uzun yagama avantajtna sahiptir. Bunun igindir ki zamarumutn biitiin devletleri tarih ve tarih arastrmalanna biiyiik tinem vermektedirler Tarih yazan bir millet olan biz Tilrklen en eski ve en bilytik tarihe sahip olmamtza ra{men, tarih ara$tumalanna yeterli ilgiyi gtistermis oldu{umuz

pek siiylenemez. Yabanular taraftndan, diisntanca bir tawrla, Tiirkler'in, Anadolu'daki varl$mm iSgalci gibi ifode edilmesi de bu eksiklikten kaynaklanmaktadtr. Genelde tarihgilerimizin 1071 Malazgirt Meydan Muharebesi'nin, Anadolu'nun Tiirkler taraftndan fethi ve yurt yapilmasmm baslangrct olarak takdim edihnesi gibi eksik bir tarih anlay64 siyasi olarak, yabancilar taraftndan Anadolu Ttirk varh{tnm eleStirilmesine kapt agmaktadtr l07l tarihi gergekte milli ve ananevi Tilrk Devleti'nin Anadolu'da siyasi hakimiyet olarak, bilinen baslangrctdtn Tiirklerin Anadolu'daki varhp ise M.O. 3.-4. binyillara kadar uzanmaktadtr. Yeni illerimizden olan, Dede-Korkut O{uzlan'nm kadim yurdu (Payuahn) Anadolu'nun derin tarihi iginde ele affik. Ug kornSu devlete stntrt olan tek ilimiz l[dui Anadolu'nun Tilrk Diinyast'na agilan kaprst ohnakla berabe4 Diinya Ttirklii{ti'niin ortak hususiyetlerinin yasanlmakta oldu$u, Tiirkliifiiin kutsal co[rafyastntn 6nemli bir ytiresidin

I!&r'm tarihini de, Tiirk

I{&r tarihi fizerindeki arasttrmalartmtzda, Ildtr'n kiiy ve oymak adlannm da, Tfirklilfriin, Ana^dolu'daki kadim damgast olup, Tilrk tarihinin derinliklerinden aktp geldiklerini aEk gdrdiik. QalryrnamtTtn baslannda, I$dtr tarihini yalruzca kronolojik bir seyirle yazmayt diisiiniiyorduk. Ancak yeradlan ve oymak adlannm, tarihi hususiyeti dolnyriyle, Qalrymamqt, I$dtr Tarihi, I$dtr'da Yeradlan ve lfdrr'da Oytnaklar diye iig bciliimde yaparak tamamladtk.

I[dtr'da Yeradlan btiliimiinde, yalntzca eski kdy adlanru ele aldtk. I{dtr oymaklart iizerine yapmakta oldufiumuz bir galryrnadan da, elan tespit etti{imil bau oymaklan da, ilgisi dolayrsiyle 3. bdliim olarak bu galrymaya aldtk. Oymaklarla

ilgili

arasttrmalartmtz devam etmekte olup, ilerde yaytna

haztrlryacaEu

I{dtr tarihi ile ilgiti bu galqmamtun

birgok et<sidi bulunmaktadtr Ancak en

bilyiik eksik ise, yapamadt{rmtz, saha arasttrmastdtn Bu galrymamtz kaynaklara dayanarak yapilan bir gahsmadtr ilimizin Metinden anlasilncafit gibi, bugiingkii I!&r't tanttmaktan ziyade, tfr&r ve meskfinlanntn tarihi kimti{ini ortaya koymaya galrynk' DedeKorkut

devlet Destanlart'nrn yaranqmda hayat sahast olmuS, O(,uzlar'm Ag-Ok kolunun kimli{i tarihi ilimizi, yurdu l{dtr baqsehri (siirmeli Karakalaa) olan kadim Tiirk

ilebirazolsunifadeedebildikise,bundan,yiicemilletitnizehizmetyolunda mutluluk duyacafiz.

Bu galrymalarrmrL incelemek zahmetini katlanan, tenkit ve tavsiyeleriyle prof. Dr. Fahrettin deste{iir ve katktlannt gdrdii{i)m de$erli bilim adamt

Prof. Dr' Krzto{lu'na, Tiirk Diinyast Arasttrmalan vakft Baskanr, ktymetli hocan galqmalanma ve bey,e Turan Yazgan,a, de{erli dostum ve hemsehrim AIi Yesilyurt biiyiik bir sabrla katlanan aile fertllerime igtenlikle tesekkiir ederim.

Nium

qETiNKAYA

NiHAT qETINKAYA/ rdDrR

raniul

IGDIR ranini

Anadolu, iizellikle de Do$u-Anadolu ve Gtineydo$u-Anadolu bcilgeleri, gok eski gaSlardan beri, Ttirk varhf,ryla tamnmrg olup, Tiirkler'in kadim yurtlandrr. Tiirkler'in buralarda binlerce yrldrr tesirlerinin ve varhklanmn mevcudiyeti ilmi olarak ortaya konmugtur. Vatammrzrn, doiudaki srmr tagr, (Ofuz-eli) If,drr lli ve civan (Sahat-Qukuru-Aras boylarr) tarihin bilinen devirlerinden beri Tiirklerin 6z vataru olmug ve bugiine kadar da ozelli$ini korumugtux, Tiirk tarihinin diinyaca kabul edilmig otoritesi Z. Y. Togan: "Ti.irkler'in menge'i bahismevzu olunca, g6zlet bugiin dahi bunlann ekseriyetinin yagamakta oldu$u Orta Asya'ya dikilir; fakat bu milletin ikinci biiyiik ve kuwetli kiitlesi, 6n Asya'da ve Karadeniz etrafinda yagamaktadrrl" demektir. Ti.irkmenistan'rn bagkenti Agkabat yakrnlannda "l\nau" harabelerinde yaprlan kazrlar neticesinde, M.6. 4500, di$er bir iddiaya giire 9000 yrllannda yaqamrg olan bir medeniyetin ortaya Erkrgryla ilgili olarak, Z. V. Togan gu goriigleri belirtmektedir: "Burasr o devirlerdeki 6n Asya (Sumer ve Sus) ve Giiney Asya'da (Hindistan'da, Sind nehri havzasrnda Mehenio-daro ve Harappa harabelerinde) ve Uzakdofu'da (Qin'de, Yunnan viliyetinde, Yang-shao'da ve Manguri'de) eserleri kegfolunan medeniyetler arasrnda bir vasrta, yahut onlarrn ilk baglangrg merkezi, oca$r olmugtur"2. Birgok sahada yaprlan aragtrrmalannda, KaSrzman'rn Camrgh koyii yakrnlannda "yazrhkaya" kayaaltr srf,rnaf,r ile Kurbanaf,a ma$arasrnda, gok sayrda Ala Geyik, Daf, Kegileri, At, 6kiiz, Egek ve Insan figtirleri ile av ha1'vanlanru yakalamak igin kullamlan tuzak sahneleri bulunmugtur. Van bolgesinde geniq araghrmalar yapan/ Istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi o$retim iiyelerinden Oktay Belli buralarda yiizlerce maiara resimleri kegfetmigtir. Adryaman ile Malatya karayolu iizerindeki "Palanh" kayaaltr srf,rnaprmn duvarlannda, Daf,-kegileri ile insan figiirleri bulunmaktadrr. Erzurum yakrnrndaki "Cunni" mafarada da, resim ve amblemler bulunmug, bunlara benzer olan, Kiitahya yakrnlannda Aizani taprna$rndaki resimler 1

Togan, Ord, Prof. Dr. Zeki Velidi, Tiirk Tarihine cirig I., lstanbul Universitesi Edebiyal Fak. Yayrnlarr, No: 1534, Tarih Aragtrrmalan No: 2 C. I, lstanbul 1981, 3. Baskr, s. 7. Togan, Girig I, s. 8.

NiHAT qETiNKAYA

/ rGDrR TARiHi

de ortaya qrkmrgtrr. Giineyde, Filistin bcilgesinde kayalar i.izerinde yiizlerce resim bulunmaktudr3. Azerbaycan'rn muhtelif yerlerinde ve Bakii yakrnlanndaki Kobustan (Gobustan/ Gobu-istan=Gobu yeri) bcilgesinde bir agrkhava miizesini andrran, kayalar iizerine gizilmig d<irt bine yakrn resim bulunmaktadr. Anadolu ve Azerbaycan'rn gegitli yerlerinde bulunan bu eserlerin benzerlerinin, son yrllarda sibirya'mn muhtelif yerlerinde de ortaya qrkanldrfrnr belirten A. Erzen "Qok genig bir copafi bolgeye yayrlmq olmasrna raf,mery gekil ve muhteva yoniinden birbirinin benzeri olan bu resimlerin, eskiden, goeebe ve yangitebe Tiirk boylan tarafrndan yapilm6 olduklary bugiin lrhk yerli ve yabancr bilim adamlan tarafindan kabul edilmigtir." demektedira. Tiirk goqebe (bozkr) medeniyetinin, eski diinyamn yerleqik, giftgi topluluklanmn, tegkilAtsrz bulunan medeniyetlerini tegkilatlandrrarak, onlara siyasi ve askeri kudretin mahiyetini of,renmek suretiyle, eserlerinin gii.iimiize kadar intikal ettif,i biiyiik medeniyetler kurmalarrna sebep ve amil old.uklan bilim adamlan turufr.tdan ispat edilmigtirs. Z. V. Togan, "6nasyamn kadim tarihinin biiyiik alimi" dedi$i Fr. HOMMEL in, Siimerler'i tamamiyle Ttirk kavmi saydrf,rm belirterek, Hommel'den gu goriigleri naklediyor: "Tiirk kavimlerinin en eski cedlerinden bir gube, M.O. 5000 sene-

lerinde Orta Asya'daki anayurtlanndan aynlarak Onasya'ya gelmig ve Siimerler'i tegkil etmigtir. Si.imerler'in dillerinden kalan eserler, Tiirkgenin o eski zamanlarda ne gibi bir gekil arzetti$ini bize giisteriyor6" d.m"ktedir. Siimerler'den sonra (IV. binde) Orta Asya'dan Anadolu'ya gelen Subaru,

Elam ve Hurriler'in de, siimerler gibi esas itibariyle Tiirk kavimleri olduklarr ilim alemince biiyiik olqiide kabul giir'mektedir. Medler iginde de Ttrani kavimlerin ijnemli bir yer tegkil ettif{ ve lJrartulular (yukan iilkeliler)'rn da Hurriler'in bir devamr olup, Turani mengeden geldikleri anlagrlmrgtrr. Bu sahada genig aragtrrmalar yaPmry olan, Malkar-Karagay Ttirkleri'nden krymetli ilim,lsmail Mrzr-Ulu (Miziyef), gunlan yazar "dnce Transkafkas ve 6n Asya igin seciyevi olmayan kurganlar buradan Derbend ve gayri Kafkas gegiileri ile M-O. 3 bin yrhnda Azerbaycan'a (Ugtepe), Giircistan'a (Bedeni), Ermenistan'a (Lgagemi) ve Anadolu'ya geEmigtir' Adrgegen yerlerde, Koruktepe'de, Norsuntepe'de, Tepecik'de, Hatay [Antakya] eyaletinde, AMANUS Daf,r etef,inde, Amuk Vadisi'nde, kurgan kiiltiirtiniin onemli katlan bellidir... Boylelikle yaptr$rmrz aragtrrmalar, kurgar:r kiiltiiriinii yaratmrg olan Prototiirk'lerin M.O. 4 bin yrhn sonunda 3. bin yrhn baglangrcrnda Onasya'ya giig etmelerini gcistermektedir. Bu 969 etmeyi biz, $umer (Somar) boylarrnn yer deSigtirmesi ile izah anlatrnz [ediyoruz]. Eski Tiirkler'in $umer'ler (Azerbaycan ve Kafkas Tiirkleri "Su-

3 4 5 6

Erzen, Afif, Do[u Anadolu ve Urartular, Tiirk Tarih Kurumu yay., Ankara 1986, s. 10-14. ErzBn, a.g.e. s. 14.

Togan, Girig I, s. 10. Togan, Girig I, s. 12.

NiHAT qETiNKAYA

IdDIR TARiHI

mer" adrm "$umer" geklinde telaffuz ederler) ile arkeolojik, etnografik ve tarihi ilipkileri dil bilgileri ile, qok iyi uzlagmaktadrr. Sumer-Tlirk dil benzeyigleri barede [konusunda] tamnmrg 6limlerden Vinkler, Hommel, B. B. Qrozru, V. Struve ve bagkalan gafidag yazarlardan ise O. Siileymenov, ' Yusufov Aydrn Memmetov, Osman Nedim Tuna yazmrglar"T $. Giinaltay da bu hususta: "Anadolu'mrn en eski halla M.O. IV. binde yaylaya (Anadolu) do['udan gelmig olduklan gibi M.S. XI. yiizyilm ikinci yansrnda Ktigrik Asya'ya giren Selguklu Ttirkleri de bunlann izleri iizerinden yiiriimiiglerdiru" demektedir. Anadolu topraklary doflu ile bah arasrnda geEit olmasr ve hayvancilrk ytintinden fevkalede iklim gartlanna miisait bulunmasr sebebiyle, bugiin olduf,u gibi, eski gaflarda da stratejik 6neme sahip olup, biiyiik devletlerin ve kavimlerin ilgi alam iginde olmugtur. Ifidrr'da Yaycr (Yaf,cr), GcikEeli, Kiiltepe, Qolegert (Kara-Koyunlu Tagburun) gibi yerlerden grkan arkeolojik eserler ve di$er yerlerde bulunan kadim tarihi buluntulann miigterekliSinden de anlagrlmrg oldu[u gibi, If,dr'rn bu biiyiik Tiirk krtasrnda, Tiirk medeniyetinin bir begifi ve Tlirk tarihinin gok eski ve zengin bir tagryrcr noktasr olduf,u aydrnlanmrgtrr. Ileride de goriilece$i gibi, Tarih boyu Tiirkler'in meskrin bulundu$u Ipdrr Ovasr (Siirmeli ve Sahat Qukuru), Tiirk Tarihi'nin, Tiirk Kiilti.irii'niin ve Tiirk Co$raflrasr'mn, onemli bir stratjik yoresi olan, Dof,u Anadolu'nury qirin bir kcigesi ve Tiirklii$iin bir kavgak noktasrdrr' Tarih boyu, Romahlar'rn, Persler'in, Bizanshlar'rn, Mtisliiman Araplar'rn ve son qaflarda da Ruslar'n, Atas boylan ile A[rr Daf,r gevresine hakim olma istek ve gabalarrmn, Tiirk giiciinii krrarak, kontrolde tutmak amaclna yonelik olmasr da bu bolgenin, Tiirk varhf,t agrsrndan ne kadar onemli oldu$unu giistermektedir. Bugiin, mevcut bulunan ve muhaceretlerle Ermenie goiunluSu sa$lanarak, batrh huistiyan devletlerin de destefi ile Ruslar tarafindan olugturulan Ermenistan devletinin kurdurulmasrnda da aynr amaqlar yatmaktadrr. Cumhuriyetimizi doiuran Milli Kurtulug Savagr dcineminde, Mustafa Kemal Atatiirk'iin, I$drr'rn kurtulugu ve Anavatan'da kalmasr yoni.inde gosterdiii hassasiyet ve rsrarh miicadeleler de If,drr'rn Tiirk Yurdu ve Tiirk milli biitiinlii$ii agrsrndan/ ne kadar stratejik bir ijneme sahip oldu$unun agrk belgesidir, Bu gahgmamrzda, Iidrr'm tarihi kimlif,ini yukarrda ifade etmefe gahgtrfirmrz boyutlar iEinde vermef,i amagladrk. Mrzr-Ulu, Ismail, Merkezi Cafgaz'n Etnik Tarihinin Kciklerine Do$ru, Tiirk Diinyast Aragtrrmalan Vakfi yayrnr, lstanbrrl 193, s. IX, Qev. Prof. Dr. Siileyman Eliyarlt, Dog.

Dr. Mehman Abdulla. 8 9

Giinaltay, $., Yakrn $ark II, Anadolu, T.T.K. yay. Ankara 1987. Ermeniler, Ermeni adrm kentlileri igin millet adr olarak bile benimsememekte ve kendi milletleri iqin l{ay adrnr kullanmaktadrrlar. Esasen Ermeni adr millet adt deSil, yiiksek mrntrka, da$hk y6re anlamrndaki eski Urartu (Uru-Atri) deSimi yerine M.O. 518 de Dara'nrn kaya kitabesincle ilk defa, co$rafya anlamrnda amlan bir addrr. Bugiin Ermenistan Ermenileri kendileri igin Hay, Ermenistan iqin Hayastan adrm kullanmaktadrrlar. Bu hususta ileriki konularda, genig bilgi verilmektedir.

NIHAr gETiNKAYA

rdDrR TARIHI

SUBARULAR VE NUNiT,TN DEVRi Subarular'rn M.O. III. bin yrllarrnda, Frrat ve Dicle nehirlerinin kuzey havzalarr arasrnda (Yukarr Mezopotamya), bugiinkii Urfa, Diyarbakrr, Mardin bd,lgelerinin giiney kesimleri ile Musul civarlarrm ihtiva eden alanda g6riiyoruz. Subarular'rn Orta Asya'dan buralara geldikleri malfim olup, Ancak ne zaman geldiklerine dair kesin bilgiler mevcut de$ildir. Subarular, bu ilk gririildiikleri yerlerde ayrr ayrr boybeylikleri geklinde yagryorlardr. "Bunlarrn en 6nemlileri Sinear tabletlerinde adr geqen Frrat iizerindeki "Maeri" (Mari) ve Habur eayrnrn Frrat'la birlegti$i noktamn alt tarafindaki Hana beylif,i idi. Bu hiikfrmetin merkezi olan Trrka'nrn (Turka?) idare ve sosyal hayat itibariyle Siimer sitelerine benze digi anla grlmaktadrrio. M.O. m. binde Subarular'm yerlegtikleri bu yerleq, Siimer-Akad metinlerinde Subaru adh savaggr birqok oymaklann yagadr$r ve adrmn da Subaru olduS'u geklinde geger. "Subaru", bu kavmin dilinde "Irmaklar arasl" manasrnl ifade ediyorau. lki kelimeden miirekkep olan Subaru lafzr, tiirkEede de ayru anlama, yani "su arasl" manasrna gelmektedir. Sub, eski tiirkgede "su"; aru da bugiin "ara" diye telaffuz etti$miz kelimedir"11. Subarular giineyden gelen tazyikler neticesinde buradan kuzeye dof,ru yayrlmaya bagladrlar. Sonralan Aras boylary Azerbaycan ve Orta Asya'da "Sabir", "Subar", "Sibir". "Suvar", ve t'Suban"12. adlanyla g<iriilmektedirler. Ttirkqe'deki B/M de$gmesini goziiniine alrrsak, Siimer/Sumer adryla ayru mengede olduiu anlagrlu. lsmail Mrzr-Ulu da bu hususta gu g6riigiinii ileri siirer: "Itil ve Cayik (Yayrk/Ural) nehirleri arasrnda yayrlmq olan Suv-ar (Nehir kigileri) [Ti.irk lehqelerinde er/ar/v/ir siizleri yiiit, erkek, er, kigi anlamlannda kullamlu] sciziinii ben Somar s6ziiniin samilegtirilmig gekli olmasr fikrindeyim. Boyle bir aynilegtirme igin Ti.irk dillerindeki M-B-V ses geqitinin olmasr esas gotiirtilebilir. (Somar-Sobar-Sovar)"13. Subarrlar, Herodot Thrihi'nde Kolkhis (Do$u Karadeniz ile Kafkasya da$lan arasr) ile Medva (Batr lran ve lran Azerbaycam) arasrnda g6sterilir ve bunlann tek ulusunun Saspeir'ler (Subarlar/Sabirler) oldu$u belirtili/4. Bir bagka yerde de, Saspeir'1er"15. adryla amlmakta ve iilkeleri Basra'dan itibaren kuzeye do[* sualanan memleketler iqinde, goyle g6'sterilmektedir: Iranhlar iilkesi, Medlet, Medler'in kuzeyinde Saspeir (Subar/Sabir) ve 10 Giinaltay,

Yakrn $ark II, Anadolu, s. 263. 11. Giinallay, a.g.e. s. 263. 12 Togary Girig I, s. 401. 13 Mrzr-Ulu, 1., a.g.e. s. IX. 14 Herodot Tarihi, Remzi Kitabevi, Mfintekin Okmen qevirisi, lstanbul 1991, I. 104-110

L5 Herodot Tarihi, Vll,

96.

NiHAT CETiNKAYA/ ICDIR TARIHI

bunlarrn kuzeyinde de Kolkhisliler'in iilkesil6. Saspeir iilkesi olarak g6sterilen ye1, bu giinkii Azerbaycan, Ermenistan ve DoSu Anadolu'nun do$u boliimti ile Giiney Azerbaycan'r igine alan igine alan yerleri kapsar. Ksenophon'un, Anabasis (Onbinlerin D6ntigii) adlr eserinde de, Karadeniz kryrsrnda yagayan Makronlar'la skythen'ler bahisle, skythenler iilkesini, Qoruh'un giineyindeki biilgeler olarak gosteriliiT. Qoruh boyunda bulunan lspir ilgemizin adr, Sa-Sper (Sa-Seper) adL bu Tiirk kavminin adrndan gelmekte olup, bunlann kurdu$u bir yerdir' subarrlar sonraki gaf,larda Asya'da sabar veya sabir Ttirkleri olarak admqlardrr. Orta Asya'da asrl yurtlan Tann Daf,lan mn batr kesimi, ili nehri sahasrdrr. Kafesof,lu, bu Sabarlar'n Hun lmparatorlufu'na baglh topluluklardan olduf,-u g6riigii iizerinde durmaktadrr'". sabar/ suba { lar, 461.-465 yrllannda do$udan gelen Avarlar'rn baskrsryla yerlerinden oynam$ Altay Daf,lan ile ural Daflan arasrnda yagayan osuz Tiirkleri'ni bu yurtlanndan atarak, Tobal ve lgim rrmaklan gevresinde yurt tutmuglardr. Tobalsk dolaylannda, Ob, Tura ve lrtis boylarrnda Sabal, Saber (Tapar), Soper, Saveri, Sabrei, Srbr (Srvlr), Ay-Sabar, Kun-Sabar gibi gahrs adlarrna da rastlanmaktudr.l9. M.S. V.-VI. yiizyrllarda Batr sibirya ile Kafkaslar'rn kuzeyinde miihim rol oynayan Sabar adh bu Tiirk kitlesi, Bizans tarihlerinde Sabaq, Sabeir, Saber Sa-per (Sa-seper); Ermeni, Siiryani ve IslAm kaynaklarrnda Savrr, Sabr S(a)bir ve Sebir gibi adlarla arulmrglardrr'". Kafeso$lu Sabar adrm giiyle aqrklamaktadu: "...ancak Ttirkge agrklanabilen Sabar kelimesi "sab+ar" (=SaP-ar=Sapmak fiiline+ar ekinin ilavesiyle.' Bagka ijrnekler: Kazar, Bulgal, Kabar vb') dan meydana gelmig olup "sapan, yol deiigtiren, bagrb^o-g kalary serbest" manasrndadrr ve Ttirkler'de ad verme usuli.ine uygundur"2l. M.S. 503 yrhnda Do[u Avrupa'da hakimiyetlerini genigleten sabarlar, 515 yrhnda ltil (Volga)-Don nehirleri ile Kuzey Kafkasya'daki Kuban IrmaBr bolgelerinde bulunuyorlardr. 515 yrlmda Balak (Belek ?) liderlifinde, Bizarr6,a kargrda savag halinde olan sabarlar, Giiney Kafkasya'ya bugiinkii Ermenistan, Azerbaycan, Artvin, Erzurum, Kars ve lgdrr-Af,rr Da$r b6lgeleriyle, Anadolu'da, Kayseri ve Konya'ya kadar ilerlemiolerdir. subar/sabar,lann ana kolu Kafkasya'daki savaglardan dolayr oldukga yrpranmrglardr. Tam bu srrada Avarlar'dan da af,rr bir darbe yemig, akaL6 Herodot Tarihi, IV. 37-40. L7 Ksnophon, Anabasis (Onbinlerin dciniigii), Hiirriyet Yaytnlarr, Istanbul 1974, s.'l'41'-L43). 18 KafesoBlu, 1., ttirk Milli Kiiltiirii, Bofazigi yay. Ist. 1988, s' 149. 19 Kafeso$lu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 149. 20 Kafeso[lu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 148.6. 21 Kafesof,lu, Tiirk Milli Ktiltiirii, s. 148.

NiHAr

CETiNKAYA

/ rGDrR rlnlsi

binde de bu bolgeye ulapan Giik Ti.irkler'in idaresini kabullenmek mecburiyetinde kalmrplardr. 576 dan sonra bir krsmr Kiir nehrinin giiney bolgelerine yerlegmigler ve Hazarlar'rn ortaya qrkrgrl'la, Hazarlar'rn ana kabileleri olarak (Belencer ve Semender) yagamqlardvt'. XVL asuda kurulan ve bagkentininde admrn "Sibir" (lsber) oldugu Sibir Hanh$ bu Sabarlar tarafindan kurulmugtur. Sibir adr, Ruslar'rn buralara hakim olup, daha dofiuya ilerlemeleri neticesinde, dofudaki ccl$rafyaya da ad olmug, Sibirler'in yurdu anlammda Sibirya adrnr almrgtrr. Giiney Azerbaycan'da, Urmiye gciliiniin kuzeyindeki "Sibir" gayrmn adr

ile, Kafkasya giineyinde ve Azerbaycan'daki, $aberan, Samr4, Samrrkent, Sabir Khost gibi tarihi gehirler; bugiinkii Sibir-don, Sivir-don, Savir, Bilasuvar, Sebir-oba (Sabirabad)23, Surruru gibi, A$n ili Tutak ilgesi ve Bitlis ilindeki "Suvar"; Antalya ilinin Giindo$'up ilgesinde "Sabur"; Surug, Kandrra ve Zonguldak Eref,lisi'nde "Saburlu"l Palu ve Hrnrs'da "Suvarlar"; Besni'de

"Suvarh"; Kafirzman'da "Suvar" adh kciyler ile, lspir ilqemizin adr hep Subanlar'rn hatrralandrr24. gecere-i Terakime'de de "Suvar" adh bir gehir ile bir boy ve o boya mensup Suvar adh bir bey de gegmektedir. Subarular'la aym topluluk olan Hurriler, M.O. m. bin yrlda Dofu Anadolu'nun da$l* bcilgelerinde, Aras boylanna kadar ve Van gcilii civarrnda yagryorlardr. Hurriler M.O. m. binin sonlanna do$ru, Kafkasya gegitlerinden agrp, giiqler halinde Anadolu'ya aknlara baglayan Indo-Avrupa rrkrndan olan Hititler'in baskrsryla2s ve bunlann sebep olduf-u kavimlerarasr kargagahk yiiziinden ijnemli 6lgiide gii."y bcilgelerine gog ettiler, Hurriler M.6. [. binde Mezopotamya'da yagayan ijnemli bir kavim olarak gciriiliirler. Yukarr Mezopotamya'da yerlegmig olan Hurriler; kuzeyde Aras Boylarr, Sahat Qukuru (Ifidrr-Revan Ovasr) ile Zaf,ros daf,larrndan, Giineydoiu Anadolu ve Akdeniz'e kadar yayrlmrglardr. Hurriler'in Yukan Mezopotamya'ya yerlegmeleriyle burada Hurri ve Mitanni devletlerini kurdular. bunlardan Mitanni devleti M.O. 1350 yrlrna kadar hi.ikiim siirmiigtiir. Hurriler Kuzey Suriye'yi de hakimiyetleri altrna almrglar ve "bu yiizden o zamandan kalma Mrsrr tabletlerinde bu b<ilgeye "Kharru" denilmigtir. Hurilerin hatrasr olarak, Hor ve Horit adr Tevrat'ta da yeralmrgtrr26. Subarular ve Hurriler'in g6riilmesinden (M.6. il.-II. bin) sonra kuzeyde K#kasya'dan baglayrp, Malatya-Elazrfu Kuzey Suriye ve lran Azerbaycam'nda Urmiye gciliine kadar olan bu genig biilgede kuwetli bir kiiltiir birlif,i olduiu, kazr ve 22

Kafeso$u, Tiirk Milli Kiiltfirii, s. 150.

iinlii gairi Mirza Ali Ekber Sabir'in adna giire verilmigtir Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s. 45. 25 Erzery A., a.g.e. s. 18. 26 Giinaltay, Yakrn $ark ll, Anadolu, s. 267. 23 Brr ad, Azerbaycan'rn (19. y.y.) 24 Yavuz,

NiHAT 9ETiNKAYA

rdDrR

ranlui

araghrmalardan anlagrlmuktudrr2T. Bu kiiltiir igin bazr isimler teklif edildifini belirten A. Erzen 9u bilgileri veriyor: "Ancak bu kiiltiirii yaratan halkrn,

Asyanik bir millet olan ve dilleri tiirkgenin de dahil oldu$u Ural-Altay dillerine benzeyen Hurri'ler olmasr yiiziinden "Erken Hurri Kiiltiirii" adrmn verilmesi, gerek yerli gerekse yabancr bilim adamlarrnca daha uygun gciriilmiigtiir. Qiinkii daha sonra Hurri Kiiltiirii M.O. I. bin yrllannda, DoSu Anadolu yiiksek yaylasrm, Transkafkasya (Azerbaycan, Ermenistan ve Giircistan)'yr Kuzeybatr lran'r ve giineyde de Urfa, Halfeti gevresini igine alan iiEyiizyrl boyunca hAkimiyetlerini devam ettiren kuwetli Urartu Kualh[^r'nm kurulmasrnr sa[lamrptrr."28. M.o. ru. binde Onasya/da oturan bu kavimlere Turanhlar adrmn verildifini belirten $. Giinaltay: "Son zamanlarda batr bilginlerinin Sami ve Hind-Avrupah kavimlerden ayrrmak igin Asyanik'ler veya Y#esliler veyahut Kafkasyahlar gibi tiirlii adlar verdikleri bu boylann kiignk Asya'ya dof,-udan gelmig oldu_klarr, son zamanda yaprlan kazrlardan, aragtrrmalardan anlagrlmaktadrr."2e. demektedir.

Mo$ollar'rn Gizli Tarihi'nde (s. 229) gegen Hori-Tomatlar'rn adrndaki 'Hori' sijzii Kuri (Huri/Khuri) diye adlandrrrlan kavimdir. Cengiz Han devrinde de goriilen, Kuriler Tumat, Toles/T6liis ve Burgutlar ile beraber aym topluluk iqinde bulunuyorlardril. garthold, IslAm coirafyacrlanmn, Krrgrzlar/rn doiusunda yaSayan kavim olarak gosterdikleri "Ffiriler" adh bu kavmin Kuriler oldufiunu soylemektedir3l. Z. V. Togan da Subar, Khuri ve Metan (Mitani) adlarrnrn eski lrir Tiirk kavminden kalan adlar oldu$unu belirtmektedir32. Barthold, Furi sciziiniin muhtemelen, kurt anlamrnda olan "Bciri" olduf,unu ileri siirer ve Biruni ve Avfi'nin eserlerinin birgok yazma niishalannda "Kun" (Hun) kelimesi yerine "Furi" kelimesinin bulundu$unu belirtir33. Hurri adrmn ma$ara anlamrna geldifii ve bu adrn, Hurriler'in merkezi olan Urfa'mn yaknlarrndaki Nemrud dairnda bulunan birqok mafaralarla ilgili olduf,u ve buna gore verildi$i ileri siiriilmektediril. Maf,ara anlamma gelen Hurri/Huri admrn bu kavime, merkezleri yakrmndaki Nemrud daflrndaki ma$aralara g<ire verilmesinin bir sebebi olsa 27 28

Erzen, a.g.e. s. 15. Erzen, a.g.e. s. 16. 29 Giinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 265. 3() Siimer, Ofi,uzlar, Ana Yay. Istanbul 1980, s. 558. 31 Siimer, Oguzlar 1980, s. 559.

32 'Iogan, Girig I,

s. 469.

33 Barthold, Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, Kiiltiir Bak. Yay. 155-156.

34 Gtinaltay, Yakrn $ark iI, Anatdolu, s. 265.

Ankara-1975

NIHAT CETINKAYA

/ ICDIR TARIHi

gerek. Bu kavmin ma$arayla, 6,zel bir ilgilerinin muhakkak oldufunu gozciniinde bulundurursak, eski qaf,lardan beri ma$ara kiiltiintin Tiirk kabileleri arasrnda gok yaygm olup, ayru canhhkla bugiin de yagamakta olmasr miigterek bir kiilti.iri.in, tarihi derinli$inin ifadesidir. Bugi.in biittin Ttirk Diinyast'nda olduiu gibi, I[du ytiresinde de m-$aralar kutsal sayrlmaktadr. Halen l$dr'm Erhacr kdyiinde bulunan kutsal maira, ziyaretgAhtr. Yrlrn Muhtelif girnlerinde ahali tarafrndan ziyaret edilmektedir. Bu ziyaretlerde dilek tutularak kurbanlar kesilir. Bazen de tutulan dileklerin yerine gelmesi halinde, adadrklarr kurbanlan kesmek igin ziyaret edilir. Genellikle sabahrn erken saatlerinde ziyarete gelen halk, maf,arayr ziyareteder ve kiigiik gakrl taglanm, dilek tutarak masara igindeki kayalft duvarlara yaprgtumayr denerler. tagrn yaprgmasr, dile$in yerine geiece$ine dair igarettir. Mapara ziyaretinden sonra genliklerle kurbanlar kesilir. Yine Dede-Korkut osuzlan'mn (Kazan Han',rn) Krglak merkezi siirmeli kalasr'mn surlannrn Aras'a bakan kuzey tarafimn alt krsmrnda da kutsal bir masara bulunmakta ve ayru gekilde ziyatet edilmektedir. Bu mafiaramn d4 saf, krsmrnda bulunan kayahk iizerinde, gok belirgin olarak bulunan ayak izinin, Hz. Ali (a.m')'ye ait olduSuna inarulmakta ve yiiz siiriilerek dualar okunup, kurbanlar kesilmektedir. I$drr'da, bu maf,ara ile

ilgili biaok milli ve dini rivayetler anlatrlmaktadrr. Biiyiik Hun Devleti zamanrnda, kutsal bir "Ata-Maf,arasr"mn bulunduToba'lann da, kayalan Fo, ytl* belirli aylannda burada ttirenler yaprldr[r; masara geklinde oyarak "Ata-Ma$arasr" haline getirdikleri ve burada gope, y.r", Hun soylanna kurban kestikleri Qin kaynaklannda anlatrlyor". GokTiirkler'de de Ata-Ma$arasr inancr. G6k-Tiirk Kasanlarr da devletin ileri gelenleriyle muayyen giinlerde bu maf,arayt ziyaret edip, kurbanlar keserek tiirenler yapryorlardr'o. OSuz Destam'nda da gegen "Gurlar"tn memleketi, Afganistan'da bulunuyordu. bg*, aslen Ttirk olduklanm ve en eski zamanlarda Qin hududundan gelerek gimdiki Gur daf,lan mrntrkasrna yerlegtiklerini s6yledisi bu "Gurlar"rn lslam gagmda Fars dilinin bir lehpgesini konugtuklanm belirterek: ,'DoE Avrupa'mn bu kadar genig sahalannda bize tarihen malfim

olan ve olmryan devirlerde yayrlm$ olan bu ogur, Yugurlar'rn isimleri Miladdan 6nceki devirlerde Tiirk isminin yerini tutan bir isim olmugtur. Ihtimal 6n-Asya'daki Khuri'ler (Huriler) de onlardandrr." demektedir3T. Delhi sultanlan'nrn ve Kert (Kiirt?) padigahlanmn bu Gur'lardan oldusu belirtilmektedir. $eyh sadi, Bostan adh eserinde, bir lranh k6yliiniin Gur hiikiimdanna "Ey Tiirk" diye hitabettigini nakleders. Eberhard, W., Qin'in $imal Komgulan, Ankara 1942, s.80; Ogel, Prof. Dr. Bahaddin, Tiirk Mitolojisi I, s. 21. 36 Ogel, Tiirk Mitolojisi I, s. 21' 37 Togar; Girig I, s. 14E,

38 Togao Girig I, . 452.

NiHAf, CETiNKAYA / rdDrR raniHi

Birgok kaynakta Huriler'in Ttirkler'le aym kiiltiir biitiinliigii iginde olduklan belirtilmigtir. Z. Y. Togan, Huriler'in dillerinin Tlirkge ile akrabahk derecesini arzeden hususiyetler, bu Huriler'de, Tiirkistan'daki Huttal Ttirklerijnin ve Onasya'da Selguklular devrinin at terbiyesini andrran yrlkrcrklan, hep Onasya'da, tarihten 6nceki Tiirk izlerini mevcudiyetini ifade ettif,ini

..',

soyrer

Bugiio DoSu ve Giineydopu Anadolu bd,lgelerinde (Gegmig Huri/Guri sahasr) yagayan Kiirtler'in adr olan uKiirtu s6ziiniin ashmn "Gur" dan geldi[i de ileri siiriilmektedir. Gur adrnrn eski firkgede gogul takrsr olan "t" yi alarak, Gur (t)=Kiirt olduSu, Kiirtler'e verilen dif,er bir ad olan Kurmang sciztiniin de Ttirkqe'deki biiyiiltme eki "man" ilavesiyle, Ttirkmary koca-mary gig-man, uz-man scizlerinde oldu!'u gibi, "Gur-man=Gurman/Kurman (g)" olduSu ileri siiriilmektedir ki, kurala uygundur40. Anrlan zamanlarda Huri siiziintin ma$ara anlamrna geldif,i meselesi ise, eski tiirkgede Gur/Gor siiziiniin mezar ve yeraltr manasura geldi$ ile agrk qekilde anlagilmaktadu. Bugiin Tiirk Diinyasr'mn birgok yerinde "Gor" stizii halen mezar anlammda kullamlmaktadu. Gor, I$du yiiresinde de ayru anlamda (Babamn, Atamn gor'u (mezan) kullamlmaktadrr. Giik-Tiirk menSe efsanesinde: G6k-Tiirkler'in atalan baskrna u$rayrp oldiiriiltiyor. Kalan kiigiik bir gocuiu iildiirmef,e kryamayrp, ellerini keserek rssrz bir yere ahyorlar. Ortaya grkan g6,k yeleli digi bir kurt eocu}u alarak, bir ma$araya g<itiirtiyor ve orada tiireyerek G6,k-Tiirkler oraya grkryor. Efsanede bu ma$ara kutsal sayrlmaktadu. Bir Krrgrz menge efsanesinde, Kugrzlar'rn ilk atasr, bir Ata-MaSarasr'nda bir inekle yagamrg ve Krrgrzlar'da bu ilk ata ile inekten tiiremigler. Ti.irk'le menge ve kiiltiir birli[i iginde olan Koreliler de, yrhn 10.,fyrnda Ata-Maiarasr'na gidiyorlar ve orada g6f,e kurbanlar veriyorlardr*'. Tiirk efsanelerinde, kutsal mafara anlayrglan qok goriiliir. Tiirk efsane ve halk hikayelerinde da$ bir nevi dofurucu ana roliindedir ve kutsaldu. Bu anlayrg gimdi "Da[ fare do$urdu" de$minde yagamaktadrr. DaSlardaki bu kutsal maiaralar sanki bir "ana rahmi" vazifesi roliinii g6riiyor ve kutsal kabul ediliyorlardr. uMaf,aralar yeraltr diinyasm, yeryiiziine baf,layan birer kapr gibi idiler"42. ISdu ili y6resinde rastlanan her ma$aramn, bir kutsalh$r vardrr. Bu kutsalhk, kimi yerde dini riva, etlerle (Bazen Hz. Ali (a.m.)'ye atfedilerek) anlatrlmakta, kimi yerlerde de K6ro$lu'nun meskeni olarak rivayet edilmektedir. KiiroSlu'nun adrmn da bu yeraltrmn kaprsr sayrlan ma$ara ile Girig I, s. 12. Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s. Ogel, Tiirk Mitolojisi l, s.2l-22. Ogel, Tiirk Mitolojisi l, s,22,

39 Togan, 40 Yavuz, TT

4i2

103,

NiHAr qETiNKAYA

/ rcDrR TARiHi

iligkisi var. Orta Asya (Tiirkistan) Koro$lu anlatmalarrnda, Kcirof,lu'nun adr "Gor-OSlu/Gorof,lu" dur. Bu anlatmalarda Goro$u mezardan grkmrgtrr. "Gor" mezar demektir. "Gor-oflu=Mezar Of,lu". I$drr'da da Gor=Mezar Kabir demektir. ISdrr'daki ma$ara rivayetlerindeki Kiiro$lu-Mafiara iligkisinin, Tiirkistan "Goro$lu" su ile baflantrh oldufu anlagrhyor. Yine Tiirk mitolojisindeki yeraltr di.inyasrmn kaprsr olan ma$ara anlayrgr, If,du yciresinde, bir maf,ara kuyusundan yeraltrna giden "Melik Memmed" veya "Ziimriid-ii Anka Kugu" hikayesinde gri.ildii[ti gibi birgok hikayede de vardu. Hz. Ali (a.m.)'nin, yeraltr diinyasrna veya cinler diyarrna yaptrSr seferleri anlatan hikayelerde de bu motif vardr. If,drr yiiresinde, yeraltr diinyasrmn kahramam Melik Memmed adryla anlatrlan bu milli Ttirk efsanesi (nagrh) qok cinem verilip anlatrlmaktadu. Tuzluca ilgesinin lnce kd,yiinde yagayan uMelik Memmed" adh Tiirkmen-Oiuz oymafirna, ilgisi dolayrsiyle de ad olmugtur. Bunun gibi, Tiirk kiiltiir sahasmda anlahlan yer altr hikayeleri, Tiirk inang motiflerindeki, kAinatr, gok, yer ve yeraltt olarak idrak etmeleri anlayrgryla ilgilidir. Anadolu'da okunan Muhammediyeler'de goriildiigii gibi Sibirya, Tiirkistan ve dif,er Anadolu masallannda da yeraltr diinyasr ve buraya agrlan mafaralar motifi gok yaygrndr. Tiirk Memliik yaratrhg efsanesinde: Bir giin gok yaSmurlar yafimrp, seller akmrp, bu sellerle siiriiklenen gamurlar bir maparaya dolmug. Etraf sakinledikten sonra giineg grkmr;;, maf,aradaki gamurlar rsrnmrg/ aradan dokuz ay ongiin gegtikten sonra Frnan Eamurdan bir insan meydana gelmip. Insamn ilk ceddi olan bu insana "Ay-Atam" (Adem) adr verilmigtir43. Yukanda verilen <irneklerden de anlagrlacafir gibi, "Kutsal-Ma$ara" anlayrgr Tiirk kiiltiir ve mitolojisinde yaygrn ve derin bir anlam tagrmaktadrr.

M.O. m. binde Asyah bu Huniler'e, mafara anlamrna gelen Hurri admm verilmesinde, Tiirk mitolojisindeki maf,ara anlayrgryla bir iligkisi oldu$unu diigiinmek do$ru olur. Tiirk efsanelerinde, Tiirkler'in bir maf,arada "B5ri"=Bozkurt'tan tiiremig olduklarr ve Barthold'un bu Furi s6ziiniin kurt anlamnda olan "Bciri" oldufunu sciylemesi de bir vesika mahiyetindedir.

Hurriler'den sonra yine aym bolgelerde, Medler zamanr ortaya grkary ruhani bir gurubun adr olan Mag/MaS/MuS ve Eski Tiirklerde Tann anlamrna gelen "Ba$" "Bu$" scizleri ile mafara scizii arasrndaki, mana ve fonetik benzerli$in tesadiifi olmadr$r agrktrr. Medler'de de ma$ara inancr vardr ve Medler zamanl ma[aralarda ancak Medler'in ruhani ycineticileri "MrE" lar tciren yaplp, kurban kesebilerdi. 43 6gel, Tiirk Mitolojisi I, s. 484

NiHAx QETiNKAYA

rdDIR TARiHi

URARTULULAR DEVRi Hurriler, M.O. 13. ytizyrhn ikinci yansrnda, Asurlar'n ve Hattiler'in baskr ve saldrnlanyla takatten diigmiig, siyasi birli$ini kaybederek Hatti kralhf,rna tabi olmuglardr. M.6. 1200lerde Hatti devletinin yrkilmasrndan sonra da tamamen sustular. Hattiler'in yrkrlmasmdan sonra/ Dogu Anadolu'da birgok beylikler kuruldu. Bu devirde, Van golii gevresinden Frrat yatafirna kadar olan yiiksek yaylalarda da Urartulular ortaya grkmaya bagladrlar. Bunlar di$erlerine nazaran gabuk geligerek M.6. 900 lerde bcilgede etkin bir devlet haline gelmiglerdi. Urartulular devletinin ilk niivesinin, Hurri kualhfrmn bir takrm kiigiik beyliklere boliindiif,ii zamanlarda

etti$ bilinmektedir. Hurriler zamantnda, aynr soydan olduklan anlagilan Urartulular, bu topluluk iginde ayn bir boy gibi bulunuyorlardr. Urartulular devleti de ayru toplulufiun meydana getirdif,i bir birlif,in tegkilatr idi. Hurri devletini meydana getiren topluluk, bir bagka hanedan tarafindan yeniden topartegekktil

lanmrg gibiydi.

Bu topluluklarrn menge birlif,i iginde oldu$unu belirten Prof. Dr. Afif Erzen, gu bilgileri vermektedir: "Hur-Llrartu topluluf,unun mengeini, Dof,u Anadolu Kalkolitik kiiltiirti yahut da genig manada Kur-Aras kiiltiiriinii M.O. 3. bin yrlda yaratan topluluk tegkil etmigtir. Bu kiiltiir daha sonra M.6. 3. binyrhn ikinci yarrsrnda, Do$u Anadolu'dan Kuzey Mezopotamya'ya doiru yayrlmrg olup, Giiney Suriye ile Filistin'de "Khirbet-Kerak" kiiltiiriinii meydana getirmigtir. Hurri ve Urartu toplumlannln aym mengeden grktrklarr veyahut iki ayn boy ve birbiri ardrndan gelen iki goq dalgasr halinde, Transkafkasya biilgesinden giineye yayrldrklarr anlagrhyor"tl4. Bir dif,er g6riige yer veren Erzen, bazr filologlann, Hurriler'in Orta Asya steplerinden ve yiiksek yaylalanndan gciqerek, Iran iizerinden Anadolu'ya geldiklerini ileri siirdiiklerine de igaret etmektedir*'. Mezopotamya ve DoSu Anadolu'da, birbiri ardrnca goriilen Siim-er, Sub-ar, H-ur-i, Ur-ar-tu adlarrndaki er, ar ur seslegmesi tesadtifii olmaahdrr, Tiirk kavim adlarrnda (Haz-ar, Avg-ar, Ken-ger, Qavund-ur, Sal-ur, Bulg-ar, I$d-ir adlannda oldu$u gibi) gordiiiiimiiz at er uL rx, ir ekleri kiqi anlamrna geldiii gibi ar, ur, Hur, or siizlerinde de, burc, kale, tiimsek ve yiiksek yer anlamlan vardu. Tiirkgede biiyiik askeri birlik anlammda kullandr[rmrz ordu sijziiniin ash "or" sijziinden yaprlmrgtu. Eski Tiirkqe'de "or-da" (or-ta), merkez, iis, yiiksek makam, devletin ytinetildi$i yer anlamlarmr tagrrdr. Armeni/Ermeni, Giircii, Urartu sozlerinin yiiksek yer da$hk biilge anlamlarr oldufunu gozoniinde tutarsak, stjzler tizerindeki Tiirk ve Tiirkge hakimi44 45

Erzen, a.g.e. s. 25. Erzen, a.g.e. s. 25.

NIHAr gETINKAYA

rCDrR

mnlui

yetini giirtirtiz. Bu fonetik benzeyig Gur/Gi.ir/Ki.ir "t" goSul eki ilavesiyle Kiirt sd,zlerinde de gSriili.ir. Tiirk siiziiniin de aym yapr iginde oldu$unu giir0yomz. Konu hakkrnda Edip Yavuz gunlan yazat "Tiirk s6ziiniin asrl kokii Tur dur. "k" eki ise, eski tiirkgede ozellikle Macal, Kiirt, Ermeni, Giircii gibi Do$u Anadolu ve Kafkas uruklannda ve L.lR. Ti.irkgesi konugan uluslarda go$ul ekidir. Bu bakrmdan Ttir-k, Tur-lar anlamrndadrr. Tur-an da bu sciziin, Farslar'tn, Tiirkler'e verdi$ ve Farsga gof,ul eki (an)'r. almq geklidir. Oyle anlagrlayor ki, Tiirk stiziiniin de ana kiikii (ur) dur"*o. Siimerce de Ur, vahgi kiipek anlamrna geliraT. LJr, Tarama s6zlii$iinde akur (ak-ur): kudurmug anlamrna gelir ve (iir den) i.irek de vahgi anlamrm verir. Bu anlamlaq, Tiirk destanlannda gegen Tiirklerce ongun sayrlan Bozkurt ile ilgili olduFr anlagrhyor. Bozkurt iiriidtiBii (uludu['u) zama , af,zrm gokyi.iziine (yiiksefe) do[* gevirir. Bugiin Anadolu'da sciylenen "ulumak" ayru anlayrpla ilgilidir. Ulumak, gokyiiziine, ulu yiine do[* seslenme, bafrmak anlamrndadu. Ululamak (=yiiceltmek) s6zii de aym mengelidir. Amlan stizle4, g6riiliiyor ki hep yiicelik, yiikseklik anlamr vermektedir. Birgok yerde de de$indi$imiz gib| "ur", 'rar" s6zleri yiiksekli$i ifade eder. "IJr", "ar", "er" sijzlerinin igtirak ettifii, Sub-ar, H-ur-i, IJr-ar-tu, F{az-aq, Gur-cii, Er-meni (Ar-meni) adlan bir milleti de$I, yukan (yi.iksek) iilke, Da$hk yer demek olup, cof,rafi anlamh adlardrr' Viicudumuzdaki kiiqiik grkrntrlara da ur deriz. Urartu siiziiniin, ana kokii "ur" dur. Eski Tiirkge'de kavim, uruk anlamr verdi$i anlagrlan "ar" (/er) ekini almakla Ur-ar, (Ur kavmi) veya Urlu anlamrm ahr"4d. tu eki ise yer, toprak, yurt anlamrm bildirir. Bundan da "urar-tu=Ur kavminin yurdu" anlamr grkmaktadrr. Bugiin bu kavim iEin kullamlan "Urarhrlu" Ur kavminin yurdundan olan aniam-dan ebrik topluluk, millet anlamrn gelerg "Urartulular" diylenigidir-. "tlru";

Ozellikle belirtmek gerekir ki, Giircii (Giirciya) ve Ermeni (Armenya) adlan da coSrafi adlardrr. Giircii diye andrsrmtz ve Giircistan'da yagayan toplumun millet adr Khald (Khaldi) yahut Kartli'dir ve kendilerini de biiyle takdim ederler. Giircistan'da, Kartli olmayrp, Giircii diye adlandrnlan kiigiik bir topluluk vardrr ki, bunlar muhtemelen, Miladrn ilk asrrlanndan itibaren, Kafkaslan agrp gelen ve Hrristiyanh$ da kabullenmig olan Krqak Ttirkleri'nin bakiyeleridir. Dede Korkut Kitabr'nda, (Miisliiman) Of,uzlar'n, kuzeydeki "kafir dinli KrpCak Meliki" dedikleri diigmanlarr olarak geqen Htristiyan Krpqaklar, bunlann atalarrdlr. X. Yiizyrldan itibaren zamanla Miisliimanh$a girmig olan, biiyiik go$unlu$u Tiirkiye'de ya$ayan ve Giircii adryla amlan topluluklar bu Ktpqak Tiirkleridir. Anlatrldrsr gibi, aym gekilde, Ermeni adr da toprak, yurt, iilke anlamrna kullamlmrg bir stizdiir. Ermeni diye adlandrnlan milletin asrl adr "Hay" olup, bunlar iilkeleri iqin dahi Ermenistan veya Armenia adrm kullanmayrp, "Hayestan" derler. Armenya (Ermenistan) adrnr yabancllara kargr ve diplomatik konugma ve yazrgmalarda kullarurlar. Ermenistan'da "Hay" (asrl millet) olmayrp "Ermeni" adryla arulan kiiqiik bir topluluk da var ki, Haylar tarafindan kiigiik giiriiliip dtglamrlar. Bunlann da, zamamnda (M.S. IV. ve V. Yiizyrllar) Greogoryen Hrristiyanh[r kabul edip, sonradan Miisliimanh$a girmig olan, Krpqak-ofuz Tiirkleri'niry l-Lristiyan kalmq bakiyeleri oldu$u anlagrhyor. Arulan bu Ermeni topluluf,u ilk dil olarak Tiirkge (Azeri) konugurlar, Tiirkqe aprk edebiyatlan olup, soyacllan genellikle Tiirkqedir.

46 47 48

Yavuz, E., Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s. 107. Yavuz, Edip, a.g.e. s. 54. Yavuz, Edip, a.g.e. s. 53.

NIHAT CETINKAvA

/ rCDrR ranlul

Kemah'ta Uru; Hrms ve Niksar'da Huri ve Huru, Van,rn $atak (eatak) ilgesi ve Erzinc.an'da "lJrik"; Diyarbaku -krr""y ve Erzincan'da "LJrek" adh'koyler bulunmaktadrrag. Nahgrvan'ln kesimi eskiden urut sancaBr adrm ahyordu. Bu ad, bugiin Urut adh bir kalede yagamaktadrr.

Urartulular i.ilkesi, Giineydogu Anadolu ile Kuzey Suriye, Kuzeydof,u Anadolu'nun btiyiik bir krsmr, bugiinkii Ermenistan, lran'rn kuzeybatrsr, If,du ovasr (si.irmeli Qukuru), yukan Aras boylan ile batrda Erzincan ve Malatya'ya kadar olan bolgeleri igine alu. Kaynaklardan, bu sahamn bazan Kars civanna kadar genigledi$i anlagrhyor. urartu Devleti'nin (M. o. 900-600) tegekkiiliinde baglangrg merkezinin Van gd,liiniin kuzey kesiminde yeralan "Arzagkun" gehri idi. urartu devletini kuran sardur I (840-s30) ile babasr "Lutipris" bu gehirde hiikiim siirmilglerdi. Asur krrallaSrrun tazyiklerinin artarak tehlike arzetmesi iizerine, tlrarhr krrah sardur I. (orta Asya'da Kent Ti.irkleri de denilen "sart" (gehirli, tiiccar) Iarrn adryla benzerlik iEindedir. Aragtrrmaya aqrk bir meseledir.)-. Hiikiimet merkezini, savurunasr daha kolay olan van gehrinin bulunduSu sahaya gdtiirmiig, burada Van kalesini kurarak burayr merkez yapmrghr". stimerler ve subarular'la akraba (devamr) olan Hurriler'in bakiyererinden olugan urartufular Krralh$r, kitabelerinde kendilerine Biiyiik krral, sura ilinin, ugi"ir.i"52 ilinin kuah iinvanlanru verdikleri gibi, Mezopotamya krallanmn iinvanlanm da kullaruyorlardr. Tu$pa (van) gehrinin hakimi gibi iinvanlar da vermektedirler". Sardur I.'in oSlu ve halefi olan lgpuini (M. O. 825-815), Asurlar,rn zayf durumundan faydalanarak urartulu devletini giiglendirmig ve genigletmigtir. Urarfu krah Manua'run (M. 6. S1O-ZSS;, kuzey seferlerinde, Aras nehrini gegerek G6,kgegol'e kadar olan bcilgede verdiBi savaglar neticesinde, I$du Ovasr-Sahat Qukuru Urartulular'rn hakimiyetine girmigtir. Tagburun k6yii ile Karakoyunlu kazasr arasrnda bulunan eolagert mrntrkasrnda ve Bulakbagr k6yiinde Krral Manua adrna yazrlmrg kitabeler bulunmugtur. Krral Manua iilkenin iman ile de meggul ohrg, yaphrdrgr her eser iqin bir kitabe yazduaral 110 dan fazla kitabe buakmrgtu. Bu kitabeler, Urartu tarihinin 49 Yavuz, E. a.g.e. s. 55. 50

,,Avrupa f-I-iseyin Cahit Yalqrn'rn terciime ettif,i, Charles Seignobos,un, Mukayeseli rarihi s. 20'den naklen, dardunya adasrnda yagayan halkrn sartlar oldu$unu ve sard (unya) adrnrn da bu kavimden almrg oldugunu'beliitir. yavuz,

laiq Jayu.z, Kavimlerinin

E., a.g.e. s. 78.

Ciinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 318; Erzen, a.g.e. s. 27. 52 Erzen: "urartular kendilerine Biaini'li demiglerdir. Biane veya Viane'clt:n bugiinkii Van Kalesi'nin de kurucusu olmugtur." a.g.e. s.27. 53 Urartulular'rn kendilerini Hurri'lerden saydrklarrnr kabul etmek pek tdbii olur. Urartu krrallart, Sura ilinin krrah iinvarunr tagrmak suretiyle, kendilerinin lJurri'lerden inmig olduklannr ve bu itibarla yukan Mezopotamya (Subaiu) tizerin<te bir haklan bulundu$unti anlatmak istemiglerdir." Giinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 318. 51

NIHAr qETiNKAYA

/ ICDIR m'nlni

aydmlanmasrnda ana amil olmuglardrr. Manua, arazinin sulanmasr igin kanallar aghrmrg, kaleler yaptrrarak gehirlerin imarrna <inem vermigtir' Krral Manua,nn, van'da, efsaneyi krralige semiramis adrna yaphrdr$r 5L km uzunlufundaki kanal, $amran adryla hala kullamlmaktadrr.

o[lu devrinde de Urartulular'rn en biiyiik rakibi olan Asurlar,rn kangrklrk igi.,d" olup, meggul olmalarrndan Urartu iilkesi bir hayli ile geniglemig, kuzeyde, tgdrr Ovasile Qrldrr g6liine kadaril. olan bolge katrlmqtr Lzerbaycan,rn bir krsmr bu devirde Urartu topraklanna Manua ve

Manua,mn oilu',Argigti I." (M.O. 790-765) devri, urartulular'rn en gtiqlii zamanl olmugtur. Devlet oldukqa biiyiimtig, Asurlarr bir nevi muhasaraya aknmrgtr. Argigti I, Kuzeydo$u Anadolu'ya defalarca seferler dtizenlemiq, I$drr Ovasr iur"yirrd. Erivarg Gtimrti ve Gokge-gol civa.ndaki kabilelerle Bunun devsavagmrg, zaman zaman Kafkas daflarrna kadar sokulmugfur. devam kalmaya rinde Ifdrr ovasr tamamen Urartulular'rn yonetiminde Kuzeyine etmig vJ en giiElii askeri iislerinden olmugtur' Argigti.I, Aras nehri diizenleyecef,i seferlerine burada hazrrlanmrphr. M.6. 785 yrhnda "Erebuni (Arn-Bert=Anbert)" ve M.6. 779 yrlnda I$drr'rn kuzey tarafrna diigery Ermenistan topraklanndaki Armavir (serderabad) kasabasrm da bunlar kurmugfur.

ArgigtilinyerinegegenSardurll.(M.o.764-735)zamarudaUrartulular,rn giiqlti ve parlak devirlerindendir. Bu devirde urartulular'rn, kendi topraklanm tamamen muhafaza ettikleri goriiliir' M.O. 743 tarihinde Asur Krrah "Tiglatpileser III", Hattiler'le ittifak kuaf,rr rarak, kuwetli bir ordu ile Urartulular iizerine yiiriidii ve Sardur II''u bir ma$ubiyete uirattr. "73 bin" esir veren Urartulular Van Golii civannda gekilmek mecburiyetinde kaldrlar. Asurlar Sardur II.'u takip ederek, Urartu bagqehri olan Van (Tagpu) kalesini muhasara ettiler. Ama netice alamadan daidtile.ss. Ondan sonra krral olan Rusa I. 1M.O. 735-71'4), Urartulular'rn yeniden toparladr. Rusa I. da Kafkasya iizerine seferler diizenlemig ve yeni yerler almrgtrr. Rusa I, Urmiye giilii civarrndaki Mannalar'r da mafilup eclerek, Tebriz dahil biitiin Azerbaycan'r, lJrartu iilkesine kattr56. Bu srrada Asur krrah olan sargon II. (M.O. 722-705),Ijrartulular iizerine sefer ederek, Rusa l,yr Urmiye giilii yakrnlarrnda maf,lubiyete u$ratrp, Urartu iilkesini tekrar yapma ve talan etti. Bu hadise iizerine Rusa I, Bu savagtan az i5nce, sakalar'rn baskrsryla dayanamayarak intihar "t^igtir. Kafkaslar,i agarak Urartu iilkesine giren Kimmerler'in, Aras boylannda (Ifdrr Ovasr civarr) Urartulular'r maf,lubiyete uSratmalan' IJrartulular'r za:yrf diigtirmiig ve arkasrndan Urmiye yenilgisini getirmigti. Rusa l.'mn 54 Krrzrofilu, Kars Tarihi 55 Erzen, a.g.e. s. 34. 56 Erzen, a.g.e. s. 35.

s. 41.

/ IGDIR ranlHi oliimiinden sonra o$u Argigti II' (M.O. 713/4-685), Urartu ordusunu NiHAr qETiNKAYA

toparlayarak, Kimmerler'in iilkeye girmesine mani oldu' Bu giiqlii direnig kargrsrnda, bazr Kimmer guruplan da batrya, Anadolu iglerine yonelmeye bagladrlar.

Uratulular'rn son kudretli kuah olan Rusa II (685-645) zamamnda Kimmer'in ikinci biiyi.ik akrm ile arkasrndan gelen Sakalar'n yerlegmesiyle, biitiin Kiir ve Orta Aras boylan tamamiyle Urartulular'rn elinden qrktr. Di$er taraftan Sakalar'rn Asurlarr srkrptrrarak meggul etmesi Urartulular'r gi.ineyde rahatlatmqhr. Rusa II. zamarunda Aras boylarr ve kuzey kesimlerinde yof"un imar faaliyetleri olmug, birgok kaleler yaprlmrgtu. lran Azerbaycanr'ndaki Bastam gehri ve kalesi, Transkafkasya'da'Teigeba" (Karmir-Bulur), Urartular'rn yeni baggehri Toprakkale ve Adilcevaz (Kef kalesi) kalesi Rusa II. tarafrndan kurulmugturr/. Urartu Krralh$r, Rusa II. (M.O. 68545) zamanrnda tekrar giiglendi. Asurlarla anlagarak iyi geginmeye gahgan Rusa II. ve halefi Sardur III. (M.6. 645-625), bu siyasetleriyle Urartu i.ilkesini bir miiddet akrnlardan koruyabildiler5s. Sardur fV. ve of,lu zamamna ait fazla bilgi bulunmamaktadrr. Urartu devleti, Sakalar'm Anadolu'ya geldifi sualarda, Medler tarafindan ortadan kaldrnlmrgtrr. "Kuzey-batr lran'rn bugiinki.i Azerbaycan bolgesinde yedinci yiizyrldan beri belirmefe baqlayan Med devletinin Keyaksar (M.O' 633-584) gibi kudretli bir gefin eline gegmesi, dif,er taraftan da Kafkas derbendlerinden akan Sakalar'rn biitiin Yakrn $arkr tehdit etmesi, Urartulular'r zayrflatmrgtr. Med krrah Keyaksar'rn hegemonyasrm kabul eden "Erimena" ve halefi Rusa III. den sonra d.a Urartulular devleti Medler tar#rnd.an yrkrlmrghrs9.

KiMMERLER M.O. VI[. asrrda Ortaasya'da biiyiik bir devletleri bulunan Sakalar batrya do$ru ilerleyince, Kafkasya kuzeyindeki Kimmerler'i, baskrlanyla Kufl."yu'n* giineyine ve Kiigiik Asya'ya gtige mecbur ediyorlardr. Kimmerler de bu dofiudan gelen savagcr saka baskrsr ile biiyiik guruplar halinde Kafkasya'yr agarak Azerbaycan, Aras boylan ve Doiu Anadolu'ya yayrlarak yerlegiyorlardr. Urartulular'tn zaylflamasrna bu Kimmerler de sebep olmuglardrr. Kimmerler'in yerlegtikleri ve hakimiyetlerine aldrklan yerlerin gofu Urartulular'a aitti. Karadeniz'in kuzeyindeki i.ilkelerin eski halkr, olan Kimmerler'den ilk sciz eden Homeros'dur. Kuzey i.ilkelerine yaptrklan seyahati anlatrrken, gemilerinin Karadeniz'in kuzey sahiline vardrfrnda buralarr gciyle anlat57 Erzen, a.g.e. s. 38. 58 59

Giinaltay, Yaku'r $arkn II, Anadolu, s. 322. Giinaltay, Yakrn $ark II, Anadolu, s. 323.

NIHAr gETiNKAyA

/ rdDrR renlnl

maktadu; "Kimmer erlerinin ili ve gehri buradadrr; daima sisle ve butlarla (bulutlarla) <jrtiilii; parlak giir"g, rgrnlanyla, onlary higbir zaman g6rmez, ne yrldrzh g6$e yiitkselirken" ne de giikten yerc d6ntip inerken; bu zavalh insanlann i.istiine uSursuz bir gece kanat germigtir"60. Bu devirden kalan kaynaklara g6,re, Kalkasya ve Azak denizi kuzeyinde oturuyorlardr. Asur kaynaklannda adlan "Gimmirai" olarak geger. "Herodots'un kuzey-batr Iran'da bir Med devleti kuruldu$unu haber verdi$ gaflarda yani M.O. 7, ynzytl baglannda Asur kaynaklan, bir b6lge simasnda cinemli bir depigiklik oldufunu anlatrr. Asurlular'rn Gimmirai dedikleri Kimmer'Ie1, iginde bulunduklan karanhk Alemden grkarak Kafkas kuzeyinden, Derbend yo\la lran'a akmrg, bazr kabileleri de Anadolu platosuna dap-rlmrglardr. Bunlann arasrnda Iskitler veya lgguzai'let, Haldia'rn doiusuna akmrg, Iran vadilerine inmiglerdi"6l. Sonralan Anadolu'nun batr bSlgelerine de yofun gekilde yayrlmrglardrr.

Volga ile Ural daf,lan arasrnda Pakrovsk mezan (M.O. 1300-1200 yrllarr)'mda yaprlan incelemelel, Kimmer bronz medeniyetini gostermektedir. "1150 ile 950 yrllan arasrnda Kimmer medeniyeti Karadeniz'in kuzeyinde geligmeye devam ediyordu. 900 ile 750 arasrnda Kimmer kiiltiiri.iniin son safhasrna gahit olmaktayw)'62.IX. ve X. asrlara kadar, Tiirk kavimlerinin, Azerbaycan ve Anadolu ile olan irtibatlan, Kafkaslar'daki, Derbend ve Daryol (Daryal) gegitleri iizerinden vukubulmugtur. tiirk kavimlerinin eski gaflardan ebri, Kafkas Da$lan ile Hazar Denizi'nin kuzey kesimlerinde goriiliiyor olmasr, buralarda kadim bir fiirk medeniyetinin de mevcudiyetini g6,stermektedir. Son yrllarda yaprlan Eahgma ve kazrlardan (Han Mazan gibi), bu b6lgedeki en eski medeniyetin Tiirkler'e ait oldu$unu ortaya koymugtur. Bu sahada genig aragtrmalar yapan Sovyet ilimler akademisi iiyesi, Malkar Tiirkleri'nden def,erli bilim adamr, Arkeolog ve Etnograf Ismail Mrzr-Ulu (Miziyef), 9u gciriigleri ileri siirmektedir: "Kurgan ktiltiiriinii araghrmakla biz Ttirk boylann ilk vatamn nerede yerlegtiBini avdmlatabiliriz. Ti.irkler'in ilk vataru gimdiye kadar Altay b6,lgesi sayrlmaktadu. Fakat Arkeoloji ve Etnografik bilimler burada Pratiirklerin, (Protottirk) onlann dil ve ki.iltiiriiniin izlerini ortaya grkartmamrgtrr. Pratiirkler burada sanki birdenbire g6riinmiigler. Bu zaman onlann artrk yaranmrg sosyal, devletqi, askeri, kurum ve tesisatlary han ve ordu komutanlan olmugtur. B6ylelikle Altay da$lannda ilk kcik aktangr [arapgr] sonue vermiyor. Aksine, Kurgan kiiltiiriiniin yaranmrg oldufi"u Volga-Ural (ltil-Cayik) nehirleri arasr Tiirk halklanmn apanq [siirtikleyici] ve baghca kiiltiir gelenekleri igin ilk vatan olmuqtur. 60

Homeros; Odysseia, Varhk Yay., lstanbul 7963, s. 1.69. 61. Giinaltay, lran Tarihi I, s. 108. 62 Grousset, Bozkr lmparatorlu$u, Otiigen Yayrnlan, lstanbul, s. 23.

NiHAT qETiNKAYA

IdDIR TARIHi

"B6yle ise, Pratiirk boy ve topluluklannin ilk vataru Altay da$larr defil Itil ve Cayik nehirlerinin arasr olmuptur. Arkeoloji ve Etnografik bilgilerden asrh olmayan adr gegen b6lgenin Pratiirk etnik toplumlarrn ilk vatam olmasr hakkrnda bir zaman tamnmry dilci alim Nemet yazmrgtr. Onun yazrsuu olduf,u gibi alahm: "Tiirklerin ilk vatammn Orta veya Dof,u Asya'da olmasr barede [konusunda] eski nezeriyeler kifayet kadar esaslandrrrlmamrg, ya da etkilemigtir." (Voprosr istorii, No: 6, 1963) "Yukanda kaydettifl'imiz ltil ve Cayrk arasr topraklardan Prafirk boylan kiiltiirii M.o. 4. bin yrhn sonu -3. bin yrhn baglangrcrnda kuzeyde

ve onlann

Finn-Ugor muhitine, do$uda Orta Asya ve Altay'a batrda Avropada'ki Tripoli kiiltiiri.inii yaratanlann ve onlann varislerinin igerisine, giineyde ise Kafkas'dan gegerek Kiigiik Asya'ya ve Mezopotamya'ya yayrlmrgtrr. Orta Asya derinliklerine varan Pratiirk boylan buradaki Mof,ol goriiniiglii etnik topluluklarla kangarak gayri bir gtirkem aldrlar' Batrya, Kafkas'a ve Onasya'ya gidenler ise kendilerinin ilk Avrupeoit gorkemini muhafaza ettiler. Bu sonuncular ga$dag ANADOLU ve AZERBAYCAN Ttirkleri'nin, Malkarlar'rn, Karagayhlar'rn, Kumrklar'rn ve kadim Bulgarlar'm ulu dedeleri olmu$tor"63. Karadeniz kuzeyinde, Don ile Tuna nehirleri arasrndaki b6lgede ($imdiki Ukranya) mesktn olan Kimmer'ler, Sakalar'rn baskrsryla, Kafkaslar'rn giineyine sarkmrg ve Urartululan srkrghrmrglardr. Van golii civanna yayrlan Kimmer guruplan Asurlar'r da tehdit etmeye baglamqlardr. Kimmerler, M.6. 71,4 yrlnda Urartu b6lgesini sardrlar. Asur krral ile yaptrklan savagta muvaffak olamadrlar' Fakat Asur kuah Sargon Il.'nin bu savagta iilmesi, Kimmerler'in buralan bir mtiddet daha ellerinde tutmalarrnr sa!1ladr. Bir mi.iddet sonra Asurlar'rn baskrsryla bahya yonelen Kimmerler, Frigler'le yaphklan savagta galip gelerek Anadolu'yu istilA ettiler, maf,lup olan Frigya kuah Midas, teessiiriinden intihar etti (M.O. 671). Karadeniz sahillerini istila eden Kimmerle4 sinob'u merkez edinerek bu havaliye yerlegtiler. Frigler'de buralardan, Sakarya nehrinin batrsrna siirdiiler. Bu darbe Frigler'i oldukga giikerttiH'

Frigler'i maf,lup ederek Paflagonya'ya tamamen yerlegen Kimmerler, buradan Lidya iizerine de salduma$a baglamrglardr. Erkekleri kadar cesur ve amansrz olan kadrnlanyla beraber, ijnlerine gelen gehirleri, koyleri soyduktan sonra yrkrp yakmrglardr. Lidya hudutlannda giiriinen Kimmerler'i durdurmak igin, di$er krrallardan yardrm alamayan "Giges", kendi kuwetleriyle bunlara kargr koymak zorunda kaldr (M.6. 660). Bu akrncr kavmi ma$ltp ederek, bagbuf,lanndan Mrzr-Ulu (Miziyef), lsmail, Merkezi Cafgaz'rn Etnik Tarihinin Kciklerine Dofru, Tiirk Diinyasr Aragtrrmah Vakfi yayrm, lstanbul 7993, s. VIII, Qev. Prof. Dr. Siileyman Eliyarh-Doq. Dr. Mehman Abdulla.

Giinaltay, Yakm $ark II, Anadolu, s.

337.

NiHAT CETiNKAYA

/ rCDrR TARiHI

ikisini zincire vurup Ninuva'ya gonderdi. Fakat yarrgrplak savaggr, a$rr demir krhglarla mucehhez Kimmerler'in, galak suvari ve harb arabalarrndan miirekkep daha biiyiik kur,'vetlerle yaptrklarr ikinci akrnlanna kargr koyamadr. Askerlerin zrrhlan Kimmeri'lerin af,,rr demir krhglarrna mukavemet edemedifiinden ordusu bozuldu. Kendisi de savag meydamnda itldii (652). Lidya bagtanbaqa yaf,ma edildi6s.

Asur ordulan Toroslar'da goriiniince, Kimmerler, Lidya'dan Klikya'ya dof,ru indiler. Fakat burada Asurlular'la yaptrklan savagta yenildiler. Bagbu$larr maktul diiptii (M.O. 650). Kudret ve satvetlerini kaybeden Kimmerler, sonralan Med'lerin de darbesine u$rayarak (M.O. 633), biitiin biitiin sarsrldrlar. Oliimden kurtulabilenler, giineye kagarak Suriye ve Filistin 9ollerine da$rldrlar66. Kimmerler'in kuzeydo$u Anadolu, Azerbaycan, Aras boylan ve Iidrr Ovasr bolgelerinde kalanlar, siyasi bir gi.ig olmaktan grkarak buralann sakin ahalisi haline geldikleri anlagrhyor, Bu bolgelerde bulunan Gemerek, Giimiirii, Gemer (Kemer), Gemerli, Al-gemeq, Molla-gemer gibi birgok yer adr, bu Kimmerler'in hatrrasrru tagrmaktadrr. Karadeniz'in kuzeyindeki Kimmerler'in ve Onasya'ya gogmelerinden sonra, bahdakileri yani Tuna nehri yakrnlarrnda oturanlar yine Sakalar'm baskrsryla Tuna otesine geqerek yayrldrlar. Batrya gelen bu kol M.O. 500 yrhna kadar Macar ovalannda yapamqlardrr. Tiirk olan Kimmerler, Bulgar Tiirkleri'nin ceddi olarak kabul edilmektedir. Sonralarr, Kars, Van ve Erzurum civannda goriilen hrristayan Bulgarlar'rn, Kimmerler'den kalan bakiyeler olduiu muhtemeldir.

SAKALAR DEVRi Onceleri Orta Tiyangan bolgesinde, sonralan da, Giineybatr Asya'da, Hazar denizinin doSu krsmrnda, Aral gtilii, Fergana ve Kaggar'a kadar olan alanda yagayan Sakalar, Orta Asya'daki kangrkhklar ve Masagetler'in67 de tazyikleri neticesinde, biiyiik <ilgiide Kafkaslar'rn, Karadeniz'in kuzey kesimlerine gelerek yerlegtiler. Azak denizi ve Kuzey Kafkasya bcilgelerinde 65

Giinaltay, Yakrn gark II, Anadolu, s. 353. Giinaltay, Yakrn $ark II, Anadolrr, s. 53.

67 Masagetler, Sakalar'la aynr toplrrluktan olup,

Skyth'lerin bir koludur. Herodot'da (I, 201)

da bu hususta kayrt vardrr. Masagetler, Tiirkistan'da Amuderya nehrinin kuzey

krslmlannda, Srrderya havzasrnda yagryorlardr. Sakalar'rn ve Masagetler'in miigterek hiikiimdan olan Alp-Er-Tunga'mn (lranhlar'ca Efrasyab) intikammr aldrfr kaydedilen (kraliqe) Tomris/Tomiris, Alp-Er-Trrnga'nrn tiliimfinii izleyen ytllarda, Masagetler/in kadrn hiikiimdan idi. Masagetler, Tomris'in, persleri yenip, Kyros'u rildtirdiikten sonra, Tomris'in liderlifinde, Kafkasya'ya gelip yerlegmiglerdir. Bugiin Giircistan'da Ahrska, Ahrlkelek gehirleri civan ve Borqah'mn batr krsrmlannr ihtiva eden biilgeye Mesketya da denilmektedir. Ahrskahlar'a Mesket Tiirkii denilmesi de Masagetler'in hatrralandrr. Ahrska Tiirkleri, KrpgakOf,uz boylanna mensuptur.

NiHAT qETiNKAYA

IGDIR TARIHi

yagayan Kimmerler'i, baskryla Kafkaslar'rn gi.ineyine, Azerbaycan ve DoSu Anadolu'ya gesmeye mecbur ettiler. Buralarda yerlegme$e qahgan Sakalar,

Orta Asya'dan gelen tazyiklere dayanamayrp Kafkaslar'r, Derbend gegidinden agarak, Kimmerler'in arkasrndan Azerbaycan, Aras vadileri, Sahat Qukuru ve Anadolu'yu istilAya bagladrlar. Daha giineye sarkan Sakalar Urmiye goliiniin kuzey kesiminde Medler'i hezimete u$ratarak kendilerine tAbi krldrlar. Bu olaydan sonra Sakalar Yukan Mezopotamya ve Kuzey Suriye bolgelerine yayrldrlar. Sakalar'rn grineye dof,m bu g6qlerinden Herodot, goyle bahseder: "Kafkas da$lanru saf,lanna alarak sapmrglardrr. Medler skythler le (lskit-Saka) savaga tutugtulaq, yenildiler giiglerini yitirdiler. Skyth'ler biifin Asya'ya yayrldilar"6E. Herodot'un Asya diye andr$r yer 6nasya'drr. Yine Herodot, Sakalar'rn gi.ineye inerek Suriye'yi istilA edip, Filistin'e girdiklerini belirterek: "Mtsr krrah Psammetikos grktr kargrlanna, armaf,anlar sundu, yalvanp yakarrp ve daha ileri yiiriimekten ahkoydu"69.

diye yazmaktadrr, Sakalar'm Kafkasya'yr agtp, On Asya'ya geldiklerinde, yerlegerek ilk cince yurt tuttuklarr yer, Arran (Gence-Karabaf), A$n-Da$r etrafi (Ifdrr Ovasr, Sahat-Qukuru ve Do$ubeyazrt), Orta Aras havzasr ve Gokgegcil gevreleri idi. Bunun igin de bu bolgeye eskiden beri "Sahat/Saka-et (Saka Yurdu) denilmektedir. Saka Yurdu'na dahil olup, bu araziye de, bu sebepten Sahat/Saat (Saka-et=Saka yurdu) Qukuru veya Qukur-u Sahat/Saat denilmektedir. Safeviler devrinde de buraya "Qukur/Quhur-Sa'ad" vilayeti de-

nilmekte idi. Prof. Dr. Tuncer Giilensoy, bugiin, Azerbaycan'm Ismailli yiiresinde, Anadolu Tiirkgesine yakrn bir giveyle konugan "SAKU adh, mavi gozli, sansm Ttirklerin yakrn akrabalanna, Do[-u Anadolu bolgemizde "ZAZA" adryla rastlandr$m belirtmektedir'". Sakalar'rn kabilelerinden olan Targutae, Skolot ve Parlat kelimelerinin Ttirk Qigil ve Barula adlannrn "T" li cemi fkilleri, yani Tiirkiit, Sikilnt ve Bamlat demek olduSunu "pek muhtemel" kabul eden Togan: "Hakkrnda gok fikirler yazrlan Skit kelimesi Cingiz'in ilk dayandrfr kabileden "Sakait" kabilesinin ismi gibi Saka isminin "T" li cem gekli olmasr hatua geliyor." demektedirTl. Med krrah "Kyaxares"in bu gelen Sakalar'r iyi kargrladr$rnr, kendilerine 6nem verdiSini ve gocuklanm dil ve ok kullanmasrm cif,rensinler diy onlara teslim ettiklerinden bahseden HerodotT2 daha sonra Medler'in, Sakalar'r Herodot I, 104. Herodot I, 105. 70 Giilensoy, Tuncer, Do[u Anadolu A$rzlannda Giiriilen Bazr Fonetik ve Morfolojik Ozelliklerin Altayistik Agrsrndan De$erlendirilmesi, Tiirk Diinyasr Araqtrrmalan Dergisi, sayr 71., Nisan 1991, s. 109. TL Togan, Girig I, s. 35. nt Herodot I, 73. 68 69

NIHAf, qETINKAYA

rCDrR TARIHI

konuk eaguar& sarhog edip bo$azladrklanru bildirirre. Herodot'a dayanrlarak tarihlerde gegen bu hadise, tartrgmah olup, bu konuklukta meydana gelmip olan hadise Medlerle Persler arasrnda olduf,'una dair tarihgilerin g6,rii9ii daha gok benimseniyor. Sakalar lran ve 6n Asya'da 28 yrl (M.O. 653-625) hAkimiyet siirmiigtiir. Bundan sonra da Saka kabileleri, Anadolu'nun dof,u ve kuzeydo[r k"simlerine da$rlarak yerlegmiglerdir.

M.6. VIIL ve VII. yy'larda Qin srnrnndan Tuna'ya kadar biiyilk bir hAkimiyet kuran Sakalar, bu topluluk iginde hAkim kavim olsa bile, Saka adrmn o devirlerde bu biiyiik Tiirk toplulu$unun genel bir adr olarak da kulladdrf,r anlagrhyor. Bahdaki Sakalar'm, kuzeyde Anadolu'ya sarkmalan ve burada btiyiik Bagbutllan Efrasyab (Alp-Er-Tunga)'m 6ldiiriilmesi hadisesiyle, do$uda da Qinli'Ie1, b6lgelerine komgu olan Sakalar'a hiicum ederek (625) iilkelerinin bir lqsmrm ele gegirmig ve bunlan kuzeye siirmiiglerdir. M.O. 546'da AkmamElar stilalesinden Kiros, Suderya havzasrnda Sakalar ile yaph$r savapta, Alp-Er-Tunga (Afrasyab)'mn halefl erinden Masagetler'in * kadrn hiikiimdan Tomirus/ Tomiris (fomris)' tarafindan yenilerek 6ldiiriildii. Ttirk ananesinde bu hadise Alp-Er-Tunga'run intikamuun ahnmasr olarak kabul edilmektedir. Sakalar'rn ahlAk ve adetleri, Hunlar ve Gijk Tiirkler ile ayru idi. Sakalar'm biiyiik hi.iki.imdary lranhlar'rn Efrasyab dedikleri Alp-Er-Tunga idi (61. 626-625). Firdevsi lran-Turan savaglanndan s6z ederken, lran htikiimdan Keyhiisrev ile Turan hiikiimdan Afrasyab'rn kahramanhklanm anlahr. Ermeni Thrihgisi Horenli Movses eserinde, Yunanhlar'rn uSkythia" yr "Turkastanak" (Itirklerin yurdu=Ttirkistan) olarak kullanmrghr/r. Herodot'da Sakalar igin: "Kendilerine salduan hig kimse, onlann ellerinden kurtulamaz ve kendileri istemedikleri si.irece kimse onlan bulup bastrramaz; 6yle insanlar ki, ne kentleri vardrr ne kaleleri, hepsi de atlrdrr ve ok atarak savagrlar. Evlerini peglerinde tagular. -Zira ekip biqerck de[il, hayvancrhkla geginirleq, evleri arabahdr. B6yle insanlar yenilebilia ele diigiiriilebilirlermi? demektedirT6. M.6. 7-6. asrrlarda Sakalar'm Onasya'da yayrlma alam olan Orta ve DoSu Anadolu, Kafkasya, Giircistary Ermenistan, Giiney ve Kuzey Azerbaycan'da tesbit edilmig Sakalar'la ilgili yer adlan: Sak, Saka, Sagah-ZagaltZagalu, Sakalr-Kent, Sakana, Sakastan, Sakavan, Sakavi, Sakaviran, Sakar-Sakarya, Sakar Bulak, Zakir K6lak, Sakar Yazr, Sagat, Sakarat, Sakga 73

Herodot,

106 s.

50.

74 Togan, Girig, s. 38. 75 76

Marquart, Erangahr, s. 140 naklen, Togan, Bugiinkii Tiirk Herodot, tV,46 s. 205.

lli Tiirkistan,

s. 23.

NiHAT qETINKAYA/ reDrR

uniHl

Gcizii, Sakrz, Sako-Saku, Sagur-Sakuq, Sekii-Giikseki.i, Sekil-Sekir, Saka Qor, Sakalara, Sakama, Sakasen, Agasak, Anzak, Barzaki, Qat Sagir, Hasu Saki, Kamzak-Kamusak, Karsaki, Orsak, Pirsagat, Tursaki, Kanzak, Sagman-Sekman-S6kmen. If,drr'da giiriilen Sinek (Siunik/sunik), Krzlzakir, Pusak (Pir-

sak), Stikii, Siikiitlii, Kenzek (Kanzak) KeB- (Kugrl0 kiiyleri ile Stikii koyi.iniin en eski oymaf,.r Sakan Uga$ ve If,du'da, ASn-Da[r qevresinde yagayan Sakan/Sakki adh kiirtge konugan agiretin adlan da hep Saka Tiirkleri'nin hatralandu.

MEDLER, PERSLER VE BUYUK iSXnNOnn, SELEVKOSLU DEVni Vn PARTLARTN ORTAYA qrKr$I Kimmerler'le Sakalar'm, uzun siiren ve On Asya'run genig alanlanna yaydan "bu akrn kasrrgalan", On Asya'daki kavimleri yerinden Urartu ve Asur kralhgrrun zayrflamasrna sebep olmugtur. Birgok eski topluluklar yerlerini terk ederek tarihten silinmiglerdir. Sakalar'La gelen topluluklaa bogalmq ve da$rlm4 vaziyetteki Dolu Anadolu vadilerini, yayla ve ovalanru doldurmuElardu. Bu bogluktan yararlanmak isteyen Babil ve Med kualhp'rnrn geniglemne tegebbiisleri, Udya ve Galatlar'rn Orta Anadolu'ya sokulmalan Anadolu'yu hepten kan$hrm$tl. "Bu suriEler (Kangkl*lar) suasrnda bilhassa dof,'u ve orta Anadoh,rjda birtakrm eski rklar ve tarih sahnesinden kaybolmug ve daSLk brilgelere srirnmak zorunda kalm4, yerlerini ya kendi istekleriyle g6gen veya zorla siiriilen yeni kavimler doldurmuglardu"z. Batr lran biilgesinde kabileler halinde ya$ayan Med adh topluluklar da, bu durumdan faydalanarak aralannda birleptiler. Krallan "Kiyaksar" (ilk hiikiimdarlan "Dayakku'dur.) etrafrnda bir giig meydana getiren Med'le1, Asur krralh$rna son verdiler iinceleri, bu txilgeye gelen Sakalar'r dostluk kurup, onlardan silah kullanmasuu ve savag usullerini 6$renen Med'ler,

batrya akrnlara bagladrlar. LidyaLlar'r da yenerek, Dicle ve_Frat'rn yukarr krsrmlan ile Krzrlumak'a kadar sahip olduklan (M.O. 585)78.

Sakalar'la kurdu$u dostluktan faydalanan Med krah Kryaksar, onlan yemeye davet cderek sarhog edip, kual ve ileri gelenlerinin hepsini kilrgtan gegirmigtir". Tarihi kaynaklarda, Medler hakkrnda yeterli bilgiler bulunmamakla birlikte,9. Gi.inaltay, Ahmenig hanedam (Azerbaycan) zamaru Persler'iry Medler'i Turanh saydrf,uu, Medya'mn, Iran destanlannda Turan iilkesi olarak gegtigini, "lran ve Yunan kaynaklanru kangtudrf,'rmuz zaman, giiphe gotiirmez bir vuzuhla meydana grkmaktadu"du. diyerek belirtmektedir. Yine,

bir

Giinaltay, Yakrn $ark IV, I. BL. T.T.K. Ankara \992, s.2. 78 Giinaltay, Yakrn gark IV. I. b<il. s. 4. 79 Horodot Tarihi, I, 106, s. 50. 80 Giinaltay, lran Tarihi, C. I, s. 103.

NIHAT qETiNKAYA

/ riDrR TARiHI

Gtinaltay, bunlann eldeki belgelere gcire, dil kiiltiir ve fizik yaprlan itibariyle Ural-Altay kiiltiir gurubuna mensup olup, Tiirkler'in de mensup olduf,u "6n-Turanhlar dedif,,imiz Alpli tipi" soyundan olduklarrm ileri siirmekte-

,. 81 orr

Zendavesta ve Firdevsi'nin gahnamesinde gegen lran-Turan savaglannrn, Turanh kahramaru Efrasyab'n, Medler'le savagtr$r gosteriliyorsa da, $. Giinaltay, bu savaglarn Persler (Fars)'le Turanh Medler arasrnda gegtifini, Herodot'un Med krrah gosterdifi Astiyag'n, Saka bagbu$u Efrasyab olduiunu yazmaktadrS2.

lran'rn do$u krsmr, Frrat-Dicle havzasr Gtiney Azerbaycan, ile Kuzeydo$u Anadolu'nun bir krsmrna (I[dr Ovasr-Sahat gukuru dahil) kadar hAkimiyetlerini yaymrg olan Medler'i, lranh Pers krrah II' Kurus, M.O. 550 yrhnda maf,lup ederek hAkimiyetlerine son vermigtir' Bu tarihten sonra, ba$h olduklan Perslere kargr 200 yrla yakrn bir zaman iginde, birgok ayaklanmalar yapan Medelel, Pers hiiki.imdan Darius tarafindan (M.6. 550) tamamen dafrtrlmrg, Pers kiilfirii etkisine girerek lranhlagmrglardrr. Kaynaklarda Medler hakkrnda farkh gciriigler ileri siiriilmekle beraber, bunlann kesinlikle Pers olmadrklan ilim alemince bilinmekte olup birgok ciddi bilim adamlarr tarafindan Turani (Tiirk)'lere dayandrklarr kabul edilmigtir.

M.O. 550 yrhnda Med hakimiyetinin sona ermesiyle, Azerbaycan, Ermenistary Anadolu'nun dof,u krsmr Perslerin hakimiyetine girmigti. Ipdrr ve gevresi de, Biiyiik Iskender'in Asya seferine kadar, Pers hakimiyetine girmig oluyordu. Biiyiik Iskender'in Asya seferi, birqok i.ilkeler gibi Anadolu, Azerbaycan ve lran'cla da onemli de$igiklikler meydana getirdi. lskender (M.O. 356-323), 335 yrhnda hakimiyete gegtikten sonra, Asya seferine hazrrlanmaya baglamrh. lskender 37.000 kigilik ordusu ve Yunanhlar'dan topladr$r bir kuwetle, M.O. 334 yrhmn bahannda, Qanakkale bo$azrm geqerek asya seferine baglamrgtr. Pers krrah III. Daryus'u, iig defa maSlup edip lran topraklanna hakim olmug ve buramn yiinetimini Selevkoslu si.ilalesine vermigti.

Biiyiik lskender'in dliimiinden (M.O. 323) sonra, Iskendere ba$h olup, Asya topraklanmn yonetimini elinde bulunduran Selevkos siilAlesi, baf,rmsrzhf,rm ilAn ederek, Selevkoslu l(ralh$'m kurdular, Horasan'da, Sakalar'rn "Daha" kolunun "Apam/Parn" boyundan grkan boybef,i Argak, M.O. 256 da, Selevkoslular'a krsmen ba$h, Part Devleti'ni kurmug, M.O. 250 yrhnda da, Selevkoslular'a kargr ayaklanmrgtr. Siilale kurucusu "Argak'rn kardegi Tiridat (248-214), Astarabad' da Selevkoslulan'r 81 ciinaltay, lran Tarihi, C. I, . 93-95 ve 100-103. 82 Giinaltay, lran Tarihi, C. I, s. 103.

NiHAT CETiNKAYA / IGDIR

mniHi

ma$lup ed.erek Part devletinin baSmsrzhf,rm ilan etti83. Selevkoslular'rn, zamanla Asya'daki hakimiyetleri sarsrhnca, romahlar'la da aralannda mticadele bagladr. Selevkoslular'tn, Manisa ijnlerinde ikinci defa Romafilar'a yenilmesi (M.O. 190), onlar iqin pargalarup, da$lmalanmn baglangrcr olmugtur. Bu savagta, Romahlar'dan kagarak Manisa'ya sr$rnmrg olan Kartaca Kumandam Anibal da buradan, Aras boylannda selevkoslular'm valisi olan Artaksias'a sr$rnmrgtr'

ARTAKSiYAS KIRALLIGI VE AR$AKLILAR Selvekoslular'rn pargalanmasrndan sonra/ Armavir'de (Igdrr'rn kuzeydo$usunda, Arafuk kazasrmn kuzeyine diigen Aras solunda) hAkim bulunan selevkoslular'a baf,L bolge valisi Aktaksiyas (muhtemelen saka veya Medler'den), Romahlar'a baf,hh$rm bildirerek, senatonun muvaffakatryla miistakil olmug ve merkezi Armavir (Ermenistan'da, Aras Irmaf,r'nrn solunda, gimdiki Serdarabad) olan "Artataksias" krralhfrm kurmugtu (M.O. 188)' Bu devlet, Part (Arsakh) Imparatorluiu ile Romahlar arasmdaki miicadelelere sahne olup, srk srk el defligtiren bir tempon "Eski-of,'uz (Arsakh=Tiirkmen)" gogebelerinin Kars havalisi ile Kiir-Aras boylanndaki yaylak ve krglaklara yerlegtiklerini soyleyen Sayn Kuzrof,lu'nun verdi$i malumatdan bu devirde de Asya'dan, I$drr ve gevresine, Tiirk guruplanmn biiyiik dalgalarla

gelip yerlegtikleri anlagrhyor&. Artaksiyas Krralhpr kurulunca, gok Eabuk geniglemig ve merkezleri olan Armavir kiigiik gelmef,e baglamrgtr. Armavir'in eski durumu hakkrnda, Ermeni tarihgisi $ahnazaryan gu bilgileri vermektedir: "Armavir ve buna benzer zikrolunmug gehirler, hakikatte krpr gegirmek, so$uktan barrnmak, ilkbahara kadar siiriileri banndrrmak igin yaprlmrg birkagyiiz kuliibeden bagka birgey de$i1di,,85. "Bunun iizerine, Romahlar'dan kaqarak Artaksias'a sr$nmrg olan Kartacah Anibal'in tegvik ve tavsiyeleriyle gimdiki Erivan'rn giineyinde Aras nehrinin solunda, "Artaksata" adryla yeni bir gehir kurdular. Ermeniler bu gehre "Ardagat" demektedirler. Ardaqat/Artagat bugiin aym adla Erivan,rn giineydofusunda, osuzlar'rn eski krglak biilgelerinden olan Vedi havalisindeki Kamerli/Gemerli ve Yuva/Yrva (Azerbaycan aizrnda "Crva f Civa"), Avgar ve Karkhrn adL, Tiirk Of,uz boylannrn yagadrf,r koylerin 8 km kuzeyinde ve Tiirkiye srmrrnada bir o kadar mesafede ye.ulrr. Bu bcilge, Sahat/Saka-et Qukuru'nun doSu krsmrm teqkil edip, M.O. KrrzroSlu, "Dede-Korkut O$uznAmeleri"nde Bagkent "siirmelii" (I$drr ilimiz), Nevruz-Tiirk Kiiltiiriinde Nevruz Uluslararasr Bilgi $cileni (sempozyumu) Bildirileri, (Ankara, 20-22

Mart 1995), Yayrna Hz: Prof. Dr. Sadrk Tural, Ankara Kiiltiir, Dil ve Tarih Kurumu, Atatiirk Kiiltiir Merkezi Yayrru, Sayt: 10Q s. 72. &1

Kars Tarihi, s. 116.

Tarihi Hakkrnda Taslak, Paris 1856, s' 8" Nak. Uras, Esat, Tarihte Ermeniler, Ankara 1.950, s. 28.

85 "$ahnazaryan, Ermeni

NIHAr gETiNKAyA

rdom u,nlnl

devirlerden beri fiirkler'le meskfin bulunmugfur86. Br. davirde Hora-

san'da Part tmparatorluf,u'nu ilan eden Arsakh (saka) Ttirkleri, Hemed.anjr merkez edinerek Eok giiglenmiglerdi.

M.O. 18S de Selevkoslular'rn generali Artaksiyas'rn kurduSu bu Artaksiyas kualh$rm, Ermeniler, kendileriniru Anadolu'daki varhklanmn siyasi baglangrcr olarak 6ne stirmektedirler. Frigler'in iginde bir gurup olarak j Anadolu'ya geldif,i sdylenen ve bugtin Ermeni olarak adlandrnlan bu top-/ lulu$un (Hay/Hayk), o devirlerde mevcut olup olmadr$ ve adrmn ne oldu$u halen aydrnh$a kavugturulamamq olup tartrgrlmaktadrr. Kaynaklarda [V. asnn sonlanyla V. asnn baglannda yagadrpr (gimdi VIII. asrrda yagadrpr ispat edilmigtir) belirtilen Horenli Movses Ermeniler'in mengei hakkrnda yazdrSr tarih eserinde, Ermenileri, mukaddes kitapta geeen "Hay/Hayk"a ba$lamaktadrr. bugri+ Ermeniler, "Ermeni" adrrr reddederek, kendilerine Hay/Hayk" ve iilkeye de Hayastan demektedirler. Ulke iginde resmiyette de Hayastan (Hay/Hayk'lann tilkesi) adrru kullanmakta, Armenia adrm ancak diplomatik iligkilerde ve yabancr dillerde yazrlan resmi yazrlarda kullanmaktadular. Armania s<izi.i, "DaSlft y"t, yiiksek yer, yukan tilke, yukan eller" anlamrnda olup, eski gaBlarda yabancrlar tarafindan da*hk mrntrka olan DoBu-Anadolu'nun bir krsmrna verilen isimdi. Giircii, urartu s6zleri de ayru anlamda olup yere, topra$a verilen adlardrr. siiryaniler "Armania", Araplar "Ermeniyye" demektedit Yabancrlal, Armania,da yagayan insanlara da, Armania'da yagayan anlamrna Armani/Ermeni demiglerdir. Ermenistan scizii ise Milattan sonraki asularda kullamlmrg olup, Armania s6ziiniin sona getirilmesiyle olugan "Ermeni-istaru=Ermenilerin yeri, yurdu" manasrnda Ermenistan denilmigtil, Ancak Ermenilel, kendilerini ifade etmeyen bu kelimeyi benimsememig, eskiden beri bunun yerine "Hayastan" demeyi tercih etmiglerdir.

St. Martrn: "Qok eski zamanlardan beri Armanie ismi, hemen gi[er muhtelif gart milletleri tarafindan bu isimle tavsif edilmig olduBunu bildi$imiz ve Ermeniler'in Hayastan dedikleri yere verilmig olan bir isimdir"87. demektedir. Esat Uras da gu bilgiyi vermektedir: "IJrartu'ya Med,ler zamarunda (Flarminap) denildigi ve bilahare lranhlar'da bunun Ararat, Arcig, Aruyr, Atlu", Arpav, Arzery Aror gekillerinde g6riildiig"ii, "men"in de ruh, fikiq, insan'r ifade etti$ ve "Armen" in de bu suretle "memleket adaml" mAnasrna geldi$i giisteriliyor"s8. demektedir, 86 Ermeni vahgeti ve Bolgevik Sovyet idaresi zamanmda Tiirkler, buralal 87 88

terketmek mecburiyetinde brraktlmrg ve yeni kurulan Tiirkiye Cumhuriyeti Devleti'nin himayesinde, getirilerek l[drr ve kdylerine yerlegtirilmiglerdir. st. Martin (M6moire historique et gdographique sur L'Armenie, paris 181.8, nak, uras, a.g.e. s. 102. Uras, Esat Tarihte Ermeniler, Yeni Matbaa, Ankara 1950, s, 102.

NIHAr CETINKAYA/ rCDrR

ranisl

Iskender lmparatorlu$ patgulundrktan sonra, Orta Asya'h (Ttirkistan'h) olan Partlar (Sakalar'rn Horasan kolundan), Hazar Dinizi'nin giineyinde bir devlet kurdular ve Mezopotamya'ya kadar uzanan lran iilkelerini ele gegirdiler"Sg. Horasan'da, Part lmparatorlufo'rr kuran Arsakh (Part/Saka)'lar, Hemedan'r merkez edinerek gok giiglendiler. Anadolu, Mezopotam-

ya ve lran'rn bir krsmrnda Imparatorluk kuran Selevoslular'rn

karyrkhklanndan faydalanan Arsakhlar (Part/Saka)'rn kudretli hiikiimdan I. Mitradat (Arsas)s. Selevkoslular iizerine giderek, onlan ma$lfrp etmig ve Mezopotamya Arsakhlar idaresine geqmigti. Part (Arsak) krrah, Afganistan ve Indus/Sind (gimdi Pakistan) iilkelerini fetheden II. Mitridad (X. Argak), genigleyen hudutlanm ihtiyat alhna almak igin yaphg,r iglerden olmak iizere Artaksiyas kualhf,n iizerine gidip, bu iilkeyi alarak kardegi Val-argak'r, Armenya'ya OgU"gt gibi), "Kafkas, Hazar krralhklannrn da Amiri bulunmak iizere" krral tayin etti. Bu suretle M.6. 120 yrhndan itibaren bu bxilgede Arsakhlar/Argakhlar soyundan gelen "Argaguni denilen EggAniyan" hanedam baglamrg oldu91.

M.O. 188 yrlmda Artaksiyas'la baglayary M.O. 120 yrhndan sora da, Part/Argak hi.ikiimdan II. Mitridat'rn kardegi Val-Argak ile baglayan ArSaguni (Kiigiik Argakh) siilAlesiyle devam eden Araks (Aras) bcilgesi kualhf,r hakkrnda malumat veren eski Ermeni kaynaklary bu d6nemi rivayetlerle hikaye ettikleri iqin, tarih ve pahrslar hakkrnda qeligkili bilgiler verdikleri anlagrhyor. Bu kaynaklarda Araks (Artaksiyas) krralh$ tarihinin Ermeni (Hay) tarihi gibi gristerilmesi, ilim adamlan tarafindan tamamen giiriitiirmiigtiir. Ord. Prof. $. Giinaltay, bu hususta 9u bilgileri vermektedir: "Eski Ermeni tarihgisi Horenli Moses (Moise de Chor6ne, Hist. Armen. II 3) Ermeniler arasrnda gayi bir rivayet olarak Part kuah Mitridat'rn, Araks b6lgesi kualhf,rm istilA ve Artaksias hanedamm imha ederek oraya kendi kardegi Valarsak (Val-Ar9ak)'r kual tayin etti$ni yazmaktadu. Bu rivayet ]ean Catholicos (|ea. Cat. VII, 9) tarafindan da teyid edilmigtir. Buna gore Ermeni kuah olarak tamhlan Tigran hanedammn, Arsakidler'in bah gubesinden yani Partlar'dan olmalan icabetmektedir. Bu rivayeti kabul ve miidafaa eden Saint-Martin (Histoire de, Arsacides, t. I, P. 54-1.69) Medya batrsrndaki b6lgeyi M.6. 150 tarihlerine do$* istilA eden Part krahmn birinci Mitridat olduf,unu iddia etmig, muhtelif kaynaklardaki tarihleri telif igin hayli yorulmugtur. Halbuli o asrrlara daha yakm bir zamanda yagam$ olan Strabory Partlar'rn aslA Ermenirye'yi fethetmemig olduklarrm tasrih 89 90 91

Mansel A.!1. -Baysun, C. -Karal, E. Z. llkqafi Tarihi, lstanbul Milli E[itim Basrmevi No: 729, tarihliz, s.7il. Uras, a.g.6. s. tl4. Ktrzro$lu, "Dede-Korkuz OSuznAmeleri"nde Bagkent (I$dr ilimiz), Nevruz-Tiirk Kiiltiiriinde Nevruz Uluslararasr Bilgi giileni (Sempozyumu) Bildirileri, (Ankara, 20-22 Mart 1995), Yayma Haz: Prof. Dr. Sadrk Tural, Atatiirk Kiiltnr, Dil ve Tarih Kurumu, Atattirk Kiilttir Merkezi Yayrnlan, Sayl: 100, s. 73);

NiHAT qETiNKAYA

IEDIR TARiHi

(XVI, I, 19) etmekte ve Tigran'rn Artaksias ailesinden oldu$unu (Ermeni olmadrf,rru) aynca belirtmektedir (XI, 14-1'4). Bundan bagka muasrr dif,er Roma ve Yunan kaynaklarrnda da Horenli Movses'in rivayeti, ister Strabon,un iddiasr hakikat olsun, her iki gekle gcire de Ermeni) krrallarr denilen Tigran ailesinin rrkan Ermeni olmadrklan s6z gotiirmeghit gerqektir'" Birinci iddiaya g6re bu aie Partlar'dan, ikinci iddiaya nazaran da Persler'den veya Matalar'dan inmiglerdirg2, Tigran zamaru Artaksiyas krralhSrmn merkezi faaliyet alaru Van, G<ikge ve Urmiye g6lleri arasrndaki biilge olarak giisterilmektedir. Rivayetlerle yazrlm$ eski Ermeni tarihlerinde Tigran zamamru Ermeni tarihi gibi gostererek, bu iiq g5l arasrndaki hakimiyeti de, g<illeri masalvari biiyiiterek, Akdeniz, Karadeniz ve Hazar denizi olarak gosterip bundanda, "Denizden denize Biiytik Ermenistan ldeolojisi"ni ortaya atmrglardrr' Tarihi vesikalardan da anlagrlmrqtu ki, amlan b<ilgelerde, Tarih boyu bir Ermeni siyasi hakimiyeti bulunmamaktadrr. Ermenilerce yazrlan tarihleri, tamamen rivayetlerden ibarettir. Amlan cof,rafyada kurulmug olan devletlerden kalan paralann (sikke'ler) higbirinde Ermenice yazrya rastlanmadr$r gibi, bilinen tarih iqinde, iizerinde Ermenice yazr bulunan tek bir para da bulunmamaktadrr.

M.O. 69 yrhnda Roma generali Lukulus bu biilgeye (Kiiqiik Arsakh) yaptrf,r seferde "Biiyiik Tigran"r iistiiste iki defa bozguna ufiratmrp ve da$rtmrgh. Bu sebeple de Tigranokerta (silvan) harabeye dcini.i9ti.i. Bu hadiseden sonra, Biiyiik Tigran'rn Aras Krralh$r'mn merkezi Artagat'a dcindi.ifii anlagrLyor. Bu bozgunlardan sonra Tigran kayrnpederi olan Pontos Krrah ile de bozugmugtu. Onun krzmdan ve kendisine bag kaldrracaklanndan giiphelenen iig o$lundan ikisini oldiirmtig, kiigiik o$lu geng Tigran da kaqarak Arsakhlar (Partlar)'a srf,nmr$tr, Geng Tigran burada Arsakh hiikiimdan III. Frraat'rn krzryla evlendi' III. Frraat, damadr geng Tigran'rn artaksiyask (Aras Krralhgr) tahtrna gegirmek igin Artaksata (Ardagat) Pehrini kugattr. Artaksata gehrinin muhasarasrmn uzun miiddet devam etmesi, krgrn bastrrmasl ve iilkesinde muhasarasrmn uzun miiddet devam etmesi, krgrn bastrrmasl ve iilkesinde kangrkhklar grkabilece$ endigesiyle ordusunun bir krsmrru damadrmn yamnda brrakarak lran'a dtindii. Genq Tigran da babasr "Biiyiik Tigran" a yenilerek dedesi Pontos krahmn yamna dondii. Genq Tigran rn ordusunu tegkil eden Arsakhlar idaresindeki eski OSuzlar, Part kuah II. Mitradat (M.O. 123-88) gaflrnda olduflu gibi, Aras boylanna (Iftdrr ovasr-sahat Qukuru) ve Kars ili birlgesine yayrlarak buralarr istila etmiqlerdir93.

Roma generali Pompeyus, Pontos krralrru yenerek esir aldrf,r torunu gene Ti$an rn krgkutmasl ve rehberlif,i ile Revan ovasrna girdi. Biiyiik 92 Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. Bl., 93 Krrzroglu, Kars Tarihi, s. 121.

s. 578.

NIHAT 9ETINKAYA/ rdDrR

raniHl

Tigran da savagtan kagrnm4 ve sulh istemigtir. M.O. 66 da Aras'rn solunda, Iidr yakrmndaki Serdarabad ovasrnda yaprlan antlagmada, Biiyiik Tigran tekrar Artaksata (Aras) krrak olarak kaldr ve Romahlar'a bafilanarak, Aras boyunda Arsakhlar'a kargr Roma'nrn bekgisi durumuna diigttiea. Tigran,

M.6. 56-54 yrhnda 80 yagrnda iilmiigtiir. Romahlar M.O. 34 yrLnda Antonyus kumandasmda Aras kualh[r iilkesine giderek istilA ettiler ve Artaksiyas (Araks/Aras) krrah Artavast'r esir aldrlar. Artavast'rn biiyiik o$u Artaksiyas da kaErp Arsakh (Part) IV. Fuaat'a sr$rndr. Roma'yr miigterek idare etti$i, Oktavyanus'lae5. Aralarrndaki rekabeti kesin gekilde halletmek iizere savapa hazulayan Antonyus, Aras ve Frrat boylannda bulunan kuwetlerini tamamen geri gekerek, buralan bogalttr. Bu firsatr deierlendiren IV. Frraat, Azerbaycan iilkesine yiiri.iyerek fethedip, II. Artaksiyas'r Azerbaycan krrah yaptr.- Bciylece iigiincii defa "O$uzlar", Aras boylanna yayrlarak hAkim oldulare6.

Artaksiyas tahta oturunca, babasrmn intikamrm almak igin iilkesinde bulunan Romahlar'r 6ldiirttii. Romahlal, ellerinde bulunan II. Artaksiyas'rn kardegi II. Tigran'r tahta geEirmek istiyorlardr. Bu yiizden Araks krlalhsr iilkesi kangmrg, ahalinin bir krsmr Arsakh (Part), bir krsmr da Romahlar taraftan olmak iizere ikiye bciliinmiigtiigT. Artaksiyash veya "Armenya" (Artaksiyashlar sikkelerinde "Armenya" adrm kulanmamrglardu. O devirde bunlann iilkesi iEin Armenya= "yukan iilke adrru yabancrlar kullanmrglardu.) devletinin yazrh, Selevkoslular'n kullandrSr yunan alfabesi ve yonetici tabakalarca kullamlan resmi dil de yunanca idi. Kuzeyde Kiir nehrinden Dicle kaynaklanna, Qoruh boylanndan Karabaf'a kadar p:ayan topraklarda lJrartu, Saka (eski Tiirk) ve lran

dilleri konuguluyordueE. "Tiirk (Oiuz) milli rivayetinde, milattAn 6nceleri Horasan'dan gelip Aru, Kars, Tiflis ve Demirkapr-Derbend'e hAkim olduklan bildirilen Osuzlar'rn, Part devletini kuran Aksakhlar'dan oldu$u muhakkaktu. Hele "Kitab-r Dede-Korkut"da bu O$uzlar'rn Merdin (Mardin) ile Hemid (,'Amid" olan asrl adryla amlan Diyarbekir) den "Kapulu-Karaderbend'e" (Daryal gegidi-

ne) ve Demirkapu-Derbend'den Bayburd'a vannca uzaya yerlere hiikmedip, gimdiki Kars ilinin do$ugunu tegkil eden AdCAKALA (k) (yaylak) ve SURMELU [<rglak) gehirlerini merkez edilen ve Bayrndur-Han siilAlesinin "giiyegisi" (damadr) olan Salvur-Kazan Han hAnedanrna t6bi g<isterilmesi, tamamryll Ktigiik Arsakh ("Argak-uni") tarihinin destani hatrralarrndan

ibaretfir"9. 94 95 96 97 98 99

Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 122. Giinaltay, Yakrn gark IV. U. Bl, s, 613. Ktrzroglu, karo Tarihi, s. 124, a Gilnaltay, yakrn gark IV, IL BI. E. (617, Krrzro$lu, Kars Tarihi, c, 126, \ Krzrof,lu, Kara Tarihi, p. 145,

YA/ IdDIR TARIHI

kralhk (Araks), dof,.uda biiytik Medye ve Atropeten (Azerbaycan), kuzeyde ise Albania ve fberia; giineyde Mezopotamya'dan ayrran Toros kolarr, batrda ise Paryadres (gimdiki Koggar) da$lan ve Fllat vadisi ile "Bu

qevrili bulunuyordu. Bu srmr iqindeki saha Ararat biilgesini, Sakasen veya Arran havalisini, Ard,az veya kiigi.ik Medya mrntrkasrm, Marenitid, Akilisen, Taronitid ve Bainoe (Vur,) q",rr"lerini ihtiva ediyordu"l0o.

riiqtir

ARSAKLTLAR

Partlar'rn, Hemedan'daki ig kavgalan neticesinde, baga gegen XXII. Argak I. vologas/Valars (51-75), ilk ig olrak Azerbaycan ile "Armenya" (Yukarr eller) topraklarrm yeniden ele geqirerek, "(Aras boyunda, Ifidrr kesiminde) bagkent Artaksata (Ardagad)'dan, Romah valisi iberli (Giircii/Kartvel) $ehzadesi Rhdamist'i kovarak, kendi kardegi ("Alvand/Aruvant/Eruvand", yani eski Ti.irkge "Akman/Aktenli" lakaph) I. Tridat'r (53-100), (Roma hucludunda ugbe$ olarak) tahta gegirip, "Armenya Krralt" tayin etti." I. Tridat,rn, M.S. 63 yrLnda Murat suyu boyunda Romalrlar'r yenmesiyle, "Roma'da Kayser Neron'un (54-58) elinden tag giymesi kogulu" "" ile krralhf,r kabui edildi102. Part hiikiimdan L Tridat'tan (M.S. 53-100) sonra "Kiiqiik-Arsakh" (Argakuni veya Egganiyan) tahtma, bunun Azerbaycan hakimi olan ve uxxlv. Arsak" unvanryla amlan kardegi Pakor (Bakur)un o$lu Aksidar (M.s. 100-112) (Romahlarra Akhsideres) gegti. "Bunun baga gJtiril*."ine ve biiylece "Armenya"run Biiyiik Arsakhlar (Partlar)'a baSlani",ur*u Roma kayseri Trayoun itiraz etti. Part hiikiimdan II. Parkor (M.S. 75-110) <iliince, Arsakh tahtrna gegen Khosrov, "XXV. Arsak" iinvamm aldr 100 Ciinaltay, Yakrn $ark IV, II. bl.

s. 623'

101 Krrzroflu, "Dede-Korkut Of,uznAmeleri"nde Bagkent "siirnelii" (Ifidrr ilimiz),

102

NevrrrT-T'iirk Kiiltiiriinde Nevmz Uluslararasr Bilgi giileni (Sempozyumu) Bildirileri, (Ankara, 20-22 Mart 1995), Yayrna Haz: Prof. Dr. sadrk Tural, Atatiirk Kiiltiir, Dil ve iarih Kurrrm, Atatiirk Kiiltiir Merkezi Yayrru, Sayr: 100, s' 74' I. Tridat'rn Araks krrah olarak, Roma imparatoru'nun tac giyme tiirenlerine katrlmak iizere gidiginde yaprlan heykeli ile ilgili olarak defierli Uiltn.aayl, krymetli hocamrz prof. dr. f. rc.rt"$t,t 9u iinemli bilgiyi vermektedir: "FAtih bir devletin temsilcisi olan I. Tridat, Roma Saraylnda pek <izenli tcirenle kargrlanmrg; bir de 2.04 santim yiikseklifiinde ak mermerden lieykeli yaprlmrgtrr. Paris "f.ouvr" miizesinde "ma 1019" 'r,.,^uru ite kayrth bulunmaktadr. Milli krhgr: Topsakalh, baqrn{1 Terlik (Biirk), dizlere varrnca ur yun (ince kumagtan, Palto ile ceket arasl ve diifmesiz) giif,sii agrk brakiltp, beli, sol yu"aulr krhflr Kama asltr lxur; kemelle bafh Arkahk dedif,imiz "Tunik"; topuklarda ba$lr Potur (galvar); saf, elinde, iistii omuzdan yukan altrnda,

farqalarr tuttrlmup, attr sag iyaga yakrn duran hdkimiyet belirtisf Asi bulunuyol .Anc.ak, 'I'ac{iiyme T<jreniinrle tir yin, Romalrlay'a uysun diye, ayaklanndan qizmeleri cta,rillP, pu.rnuilol agrkta brrakan, tisttt bilekten ba$li sandalet ve boyun alttru-sararak sol kolu, ilirsek altrna valnca 6rttip, sa$-omuzda liiips ile tuttttrulmug, sol elle de, bel ile diz arasrncla tutulnrug, pelerinbulfnmaktadrr. Milze klavuzunda "Partlar krrah Tiridat'a ait sanrlryor,' deniliyoriada, tam bir TUrkmen/O[uz tipi bir krlkh oldutundan, ttlPhe etmek yersizdir, (Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 212).

NiHAT gETiNKAyA

rcon rnninl

ve Pakor'un oteki o$lu Partamisir'i (M.s. 112-115) Argakuni ham tayin etti. Bunun ilzerine Trayan, Aras boyuna sefer aEtr, partamisir <jldiiriildi.i ve "Armenya" bir eyalet halinde Roma'ya ba$landr. Bu hal ancak (M.s. 115-114 iki yrl siirdii. Trayan'rn (M.s. 98-114 6liimiiyle onun, Roma himayesine aldr$r Mezopotamya ve Kafkaslar'a deBin uzayan yerler, yine ArsakLlar,rn eline geqti. Hadriyan (M.s. 117-138), selefinin siyasetini yiiriitmedi. Arsakh Khosrov ("osroes", M.s. 110-130), Randeya Muahedesi'ne gcire yine Kiigi.ik-Arsakh (Argakuni)'lann iilkesinden Romahlar'm elini Arga-

fektirdi; kuni tahtrna kendi oflu Partamaspat'r (M.s. 117-l4o) tayin etti. Bunun

zamamnda Alanlar, M.s. 134-135 yrllannda Demirkapr-Derbend,i gegerek lber kuah II. Farasman (M.s. 11,6-1,40) ile anragrp, or,un da yardrmr ve katkrcryla, Arsakhlar'rn Azerbaycan tilkesini istila ettiler ve Argakuniler yurdunu da korkutup gigniyerek Kapadokya,ya de$in yayrlarak ya$ma ve

akrnlar yaphlar. Part (Biiyiik-Arsakh) hiikiimdan II. vologas (Val-Arsak), M.s' 130-146) akEa ve armasanlarla Aranlar'r iilkesinden grkard.r',103. "Hadriyan'a halef olan kayser Antoin (M.s. 13s-161), Kiigiik-Arsakh tilkesine Partamaspat'rn o$lu olduf,u sanrlan Akhamenid'i (M.s. 1,40-1,62) kual yaparak Roma'ya tabi krldr. Btiyiik Arsakh hiikiimdan III. volagas (M.s. 1'47'191), 167 yrh sonlanna do$ru DoSu Anadoru'yu istila etti. Roma'nn Kapodokya valisi, Arsakh bagbuf,u Khosrov'un ordusuna Erzurum

tarafinda yenildi. Bu muvaffakiyet iizerine Argakuni tahtrna Arsakhlar,dan Bakor adh bir gehzade krral tayin edildi. Nihayet iiE yrl sonra Arsakh III. vologas ile kayser Mark-Avrel arasrndaki antragmaya gore Akhemenid,in oBlu Sohemus (M.s. 165-185), Argakuni tahtrna getirildi. Arsakhlar bundan sonra Kiigiik-Arsakh tahtrna kendilerinden sanatruk (M.s. 1s5-194) adh bir pehzadeyi gegirdiler. sonra da bunun oglu (?) Val-Arsak (vologas, M.s. 194-21'6 k'al oldu. val-Ars' m, o$uzlann'salgur/ salvur boyundan (I$drr, da

salar/sallar) olduSunu, "Dede-Korkut osuznamesi"nde bunun oglrrr,.rn "olag oplu salvur Kazan" kiinyesiyle arurmasrndan anhyomz. Herhalde, I. Tiridat'tan (M.S. 53-100) beri g6bek de$igmemigse, Erovantagat (=ASca_Ka_ la) tahtrna oturan biitiin KiiEi.ik-Arsakhlar sALVUR boyundan ve ljg-oklar'rn "Dai-AIp" (Da$-Han) soyundan, Biiyiik-Arsakhlar ise, Daheler,in kabilesine gcire "BAYINDIR"Iu ve UE-okrar'rn "Gcik Alp" (Gok-Han) I'Parn" kolundan sayrlmrglardlr."l&. valars Eaf,rnda, kuzey kavimlerind en? Hazaro" Pa(r)siller (Borgah) eor-Kaprsr'm (Demirkapr-Derbend'i) gegerek lu.1 hakimleri "venaseb" ile "surab"rn bagbuf,lu$.rnda Kiir rrmaSrru agarak (Aras boylanndaki) igerilere akrn ettiler. valars bu akrncrlarlu .1rrrirg*rrg ve onrarr Cor-Kaprsr (Derbend)'nde (Eski gaf,larda Derbend havalisinin adr ,'eor/Qol/f6l" idi. Bundan Igdrr'daki giillt/qijllii kabilesi adr.) geginceye kadar kovmugtur. sonraki bir savagta bunrar valars'r iildtirdi.iler] valars,rn oglu I Khosrov da daha eonra onlardan ociinti almrytu, 103

10{

Krrzro$lu, karo Tarihi, s, 156-157, Krrzrollu, Kars Tarihl, s, lFZ,

NIHAT CETiNKAYA

IGDIR rARiH!

,,Farslar,,ln Istakhr gehrinde, M.s. 211 veya 212 yrllannda ortaya Erkan 224 de Babek (Babak)10s. adh bir kunduracrmn o$lu olan Ardeqil'"". y.S' sasanh yrkrp, devletini (Arsakh) Part isyanla, giiq toplayarak,

Arsakhlar,a Biisiilalesini krrrirr. Bdyiece, Turanl soyundan gelen Part (Arsakl) krral yrllarrnda 250 M'O' Khosrov M.S. 217-252) ga$rnda, Mr'S' 226 yrhnda' yiik '476 y{ stiren Part (Arsakl)'lairn lran'daki hakimiyetleri sona ermiq oldu' (Kiigiik son Arsakh veya (Part) hiikiimdan Artaban'rn osullan Ermenistan hanedamna krral olan amcalan Arsakh veya Aras) krralh$rna kaqarak, ,,r07

srglnqrlar"

part (Biiyiik Argakh) lmparatorluiu'nun sasaniler tarafindan yrkrlmadeste$ni yitirmigti' srndan sonra Aras veya "Kiifiik-Arsaklr" krlah[r biiyiik kargr Bu srrad.a valars of,lu I Hosrov (sonralarr Biiyiik Hosrov), sasaniler'e

haber iilkesini korumak igin asrl ata yurdu olan Kuganlar (Hunlar) iilkesine orta-Asya tarihlerde o gondererek yardrm istedi, fakat bu yardrmt alamadr. baglamrgtr' Bunun iizerine itiirtirtur,; Ulkelerinde de biiyiik karrgrklklar tehlikesine kargr Romalictiqiit-er"uk1 krrah l. Biiyi.ik Hosrov Sasaniler laria ittifak yaptr. Bu suada Horasan'daki Pahlav'lartn "Garen kolu kardepi hareket Hosrov,la birtegmek iizere Ermenistan (Kiiqiik-Arsaklr) iilkesine Yalmz etti. imha etti. Fakat Ardegir (sasanh) bunlarr yakalayarak hepsini agaf,rda bir gocuk kurtuldu ve Kuganlar iilkesine kagrnldr. Bu gocut bilahare stagrklayacaSmrz Kamsarakan ailesinin ceddi olmu;tur""o' Sasaniler'in Romallar'dan Hosrov, Btiyiik L krgt*masr lzerine Kiigiik-Arsakh k*ah yu,d'* istedi. Romalrlar da, ycinetimleri alhnda bulunan Pontos ve Mrcr,.

<lankendisineaskeriyardrmg6nderdiler'I.BtiytikHosrovbukuwetle

Kiigiik-Arbirlegerek Sasani k'ali Ardagir'i ma$lup etti10e. Bu zamanda etti$i yardrm de kavimlerin asrlh Tiirk sakhlar,a Kafkasya'da bulunan bazr anlagrhyor.

biilgesasani Devleti'nin kurulmasrndan sonra, Ttirkistan ve Horasan sindeki Tiirk boylan arasrnda da kangrkhkkalr grkmrg, siyasi miicadeleler baglamrgtr. Kiigi.ik-Arsakh (Aras) krrah

L Biiyiik Hosrov'la

bagedemiyen

Ardasir, Tiirkistan'daki karrgrkhktan faydalanarak, onlara haber giinderip, teskin Hosrov I.',i iildtiri.ip bertaraf edeceklere: "intikamrmr alacak, hiddetimi onun edecek birisi grkarsa, kendisine hiiki.imette ikinci mevki verece$m, 105 106

,'Pabak,, diye geqer. -Abu'l-Farac Tarihi, Tiirkqeye Qeviren, omer Rrza Kurumu Yaymr, Ankara 1987' s' \30' Tarih Tiirk Do$rul, bunun, gelecekte Ardegir,in babasrmn Babek adli miineccim bir kunduract olduf,u,

Abu,l-Farac,da

o!r.r.,r. hiikiimdar

olaca$mr kestirdiBini "sisan" adh bir zabit veya rahiple giirtigtiiriip,

savrimesru miinasebette butundurd"ugu kansmdan dofidu$u 1iy"yq.:q$ektedir'

S";il; ;dili.

g"qiri^.- kendioiniri"Keyiniyan" soyundan geldigini iddia .etmistir'

Anu'n,n asrl kocaini gtire "Babe!,in" lakibrni tagryan Ardegir gayrimegru

,bnbastna

s' 162)' gttiu O"ur*,iiu "sArAniyAir ('SAsAnliar) adtru vermigtir' (Krrzro$lu' Kars Tarihi' 107 Krrzrof,lu, Kare Tarlhi, s' 162'166. 108 109

Uras, a,g.e, a, 58' Uras, a,g.e, a, 58'

NiHAT qETiNKAYA

IdDIR TARiHi

iisttinde yalnrz hiikiirndar bulunacaktrr." diyerek, Partlar (Sakalar)'r tegvik etmigtir ve bunu yapacaklara "Pahlav gehrini, Kupan memleketini" vadetmigti. Suren Pahlav ailesinden Anag bey, yine kendi soyundan (Tiirk) olan Kiigiik-Arsakh krrah Hostov'u oldtirmef,i taahhiit edip, Hosrov'a da "Seninle birlegerek mi.ipterek diigmammrz (Ardagir) dan intikam almak iEin geldim" diyerek, Hosrov'a iltica etti' Hosrov da bunu memnuniyetle kargrlayarak, Inak/Anag Beye Ardaz'r (Dof,ubeyazrt srmrrmrza ya^krn, Giiney Azerbaycan'rn Maku ilgesi) vererek oraya yerlegmesini sa$ladr110. "Ananeye giire hrristiyan havarilerinden (Maku ve Bagkalede ilk manastrrlarr kurdu(ThadSuna ve (M.S) 43 yrhnda Maku'da oldiif"i.ine inamlan) Tatyos/Tatus eus)'un gehit edildigi yerin iizerine gadrnm kurdurmug olan Inak/Anag Bef,in, burada, sonradan hrristiyanhf,r Argaguniler (Ktiqiik-Arsakh) iilkesine yayacak olan bir o$lu (Kirkor) do[du"111. Ermeniler'in iHay), hrristiyan Gregoryen mezhebinin kuruusu, Ttirk Inak Be$in o$lu "Kirkor Lusadovig" hakkrnda, Krrzro$lu 9u malumatlarr vermektedir: "KiiEiik-Arsakhlar iilkesinde hrristiyanh$r yayarak "OSuz-Kilisesi"ni kurmug olar Aziz-Kirkor Lusanovig (=Nurlandrrrcr Aziz-Gteguvar), ermenice metinlerde ve kilise tarihinde Arsakhlar'm Karen/Garen-Bahlav adh, tahta gegemeden kalan kolundan Inak Be$'in o[lu olarak gosteriliyor. Bugiinkii Ermeni mezhebinin=Gregoryenlifin esasrm kurmug bt,lunan ArsakL Karenyan-Anak o$lu Kirkor, Tiirk destanlannda: "Bayat boyundan Kara-Koca of,lu, Oiuzlar'rn geyhi, Of,uz'un tamAm bilicisi ne derse o olur, gaibden tiirlii haber s<iyle1, gonf,liine Hak TealAntn ilhAm etti[i, O[uz kavminin miipkilini halleder, her ne i9 olursa Korkut-Ata'ya damgmayrnca iglemez, her ne ki buyursa kabul ederlet sijzin tutup tamAm ederler; velAyet rssr, bef, qocuklanyla gehzAdelere ad koyan, beg han'rn veziri ve hikmetginAs bir mi.igaviri, 295 yrl yagamrg, kerAmet sAhibi Inak Bef," (Dede Korkut) olarak giisteriliyor. (Giikyay, Orhan $' "Baqlangrq", s. XVII-XXI[). Aynt zamanda "kopuz" galarak gAzrhk yapan' elgi giden, (Miisliiman olup) Peygamber'e varrp ziydret eden bir din ulusu, hattA "Tarih-i Dost SultAn"a giire db $aman rAhipleri bakgrlann peygamberidir (aym eser/ s. XXIX)' "Atalar-Sijzi" adlr bir "of,uznAme" de ise "Ala-g6z devkrzl'ndan dof,dum ben Dede-Korkut" deniyor (aym eser, s' XXXII): An'aneye gore Dede-Korkut'un, Dafirstan-Demirkaprsr'nda ve srrderya aga$srnda birer tiirbesi var-

,,112

clrr"

Ardoz (Maku) Ovasrna yerlegen Inak Be$ ve oyma$r, iki yrl sonra bir av srrasrnda I. Biiyiik Hosrov'u oldiiriip Aras nehrine dofru kaqtrlar, fakat Aras'rn kabarrk olmasr yiiziinden geqemeyerek, burada hepsi Hosrov'un 110 111

Uras, a.g.e. s. 58. Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 165; Horenli Mavses (kitap 2, tasil:74", nak. Esat Uras, a.g'e' s. 58-59.

lt2

Krrzroflu, Kars Tarihi, . 165-1'66.

NiHAT qETiNKAYA

/ rcDrR

TARIHI

adamlan tarafindan oldiiriildii. Yalmz Inak'rn oplu kiiEiik Kirkor kurtuldu. Bu gocuk, hrristiyan olan siit annesi tarafmdan kaqrnlarak, Kayseri'ye gcitiiriilmiig ve orada hrristiyan terbiyesiyle biiyiitiilmiigtii/l3.

Kiigiik-Arsakh krrah I. Biiyiik Hosrov'un yine bir Tiirk olan Inak/Anak Bef, tarafindan <ildiiriilmesinden (M.S. 261) sonra Sasani Ardegir, Ermenistan (Kiiqiik-Arsakh iilkesi)'a gelerek Hosrov ailesini tamamen imha etti. Yalnrz Hosrov'un kiiqiik o$lu mtittefiki Roma'ya kagrnlarak kurtarrldr. Roma'da bi.iyiimekte olan Tridat'rn, yeniden doniip Kiigiik Arsakh tahhna oturuncaya kadar (M.S. 286) gegen 26 yrl, Kiigiik Arsakh tilkesi lranh 113 Bu qahgmalan yaptrfrm

bcilgeye

bir

srrada Giiney Azerbaycan'rn Maku gehrinden gelen tanrdrklara,

azizin mezannrn bulunup bulunmadrf,lm sormug ve

bir

malfimat

alamamrgtrm. Burada bir seyahat hatrramla ilgili bilgileri verme$i faydah bulmaktayrm. Ailem I[dr ili Tuzluca kazasrna bafh Siirmeli (Dede-Korkut kitabrnda geqery O$uzla/rn

be$lerbe$i Ulag oSlu Salur-Kazan Han'rn krglak payitahtt Siirmelti Kalasr) kdyfi ahalisindendir. 1919 da Ermeni ve Rus mezalimi dolaylsiyle halk araslnda "Kaga-kaq" (IL) denilen griq hadisesinde ailem buradan qrkarak, Giiney Azerbaycanln Maku kazasrna daf,larrmn dof,usunda ve Dof,ubeyazrt srrunmrzln bitigifinde yer alan 42 yerlegim yerini kapsayan "Avacrk" adh mevkidir ki ailemin yagh, kadrn ve qocuklan burada, Kilise Kendi (kriyii) ve Erep (Arap) Dizesi adh, birbirine yakrn olan bu kriylerin civannda yerlegmig ve brrrada 18-20 ay kadar kaldrktan sonra, Tiirk ordusunun tr<ilgeye hdkimiyet kurmasryla, tekrar I$drr'a drinmtiglerdir. Avacrk veya "Iwacrk" adh, kaynaklarda buralara yerlegtikleri belirtilen 24 O|ttz boyunun 23. srrasrnda bulunup, Deniz Han'rn d6rt oflundan biri olan Yrva (lgdfin kiiqiik kardegi) boyunun yore afizr ile sriylenigi olsa gerek. Yrva boyunun adr Mahmut Kaggari'de Iwa (c. I, s. 55), Awa (c. II, 525), Ebiilgazi'de de "Awa" (arap alfabesiyle yazrh ikinci briliim, s. 31-33-36) olarak yazrlmrgtrr. (Deniz-Han'rn oSullarr: (en biiyiifiii) IgAir, ntigdtiz, Yrva ve Krnrk'drr. Selguklu Tiirkleri bu Krmk'dan gelmedir.) Ailemin bu kilgede kaldrf,r zamanda, mezkfir k<iylerde oturan ve Avacrk'rn ileri gelen ailesi Sanseyyidl'lerden bir geng dedemin krzkardegi ile evlenmig ve kiylece bu aileyle akrabahk tesis edilmigti. 1980 yrhnda lran'a, bu akrabalanm (bibiofullarr) ziyaret igin Avacrk'a Kilisekendi'ne gitmigtim. K<iyliilerle sohbet srrasrnda meraklanarak- Bu kdye niye Kilisekendi demigler, burada kilise mi var? diye sormutum. Bu somma olumlu bir cevap alamamrgtrm, yalruz yaghca bir ihtiyar, gekinerek: "Vakt-r zamanmda burada, kegigler olmug" diye cevap vermigti. Yine aynr ihtiyar Arapdizesi kr;yii iqin de: "$ahlar zamanr buraya Erep (Arap)lerden gelen olmug, camaat onlann kdye yerlegmesine razrhk vermemig, onlarda k<iyiin graSrnda (kenannda) bu Erepdizesi yerinde yer salmrglar. Men bunu kocalardan (yaghlardan) bele (hriyle) egitmigem" diye rivayet etmi9ti. Bu sohbette, bu bilgileri veren yaglya difer yaghlardan tepki geldifini de hissetmigtim. Hatta biri, biraz espirili: "ede ay kiqi ne deyirsen, ne kegigi ne erebi burda camaat hamr (herkes) miiselmandr" diye de, tepkisini belirtmigti. Kiiyliiniin bahsettifi, Safeviler'in yrkrhgrndan sonra daf,rlan ve gelip buralara yerlegen $amh Tiirkmenleri'nden bir oymak olsa gerek. Akrabalanmrz olan bu Sanseyyidi'ler, halen Avacrk'da oymaklar halinde yagamaktadrrlar. Kendileri milliyeteri somlduSunda "Esasen Tiirk" demektedirler (lran'daki Azerbaycan Tiirkleri etnik k<iklerini ifade ederken, sadece Tiirk derler ve Azeri s<iziinii kullanmazlar, gof,u da bilmez). Bu oyma$rn biiyiigii Mir Abdulali Sanseyyidi, 1970 li yrllarrn sonunda, Hoy gehrinde yerlegmig, oradaki ocaprnda (kiiqiik Post) oturmaktayken 1989 yrhnda vefat etmigtir. 1729 tahnr defterinde, Avgar Tiirkmenlerindery Konar giiqer Recepli Avgarlan'ndan "San-Seydili" (Seyyidli olmah) olarak yazrlmrg bir Tiirkmen oyma$ giiriiyoruz (Halaqof,lu,Y' a.g.e. s.5t 137). Receplii Avgan adryla amlan bu Ttirmen aqireti, Anadolu'nun birqok yerlerinde egkiyahkla meggul olmug, devletin aldrfir tedbirlerle, sonralan birkrsmr yerlegik hayata gegmig olup bir krsmrmn da iran'a gitmig oldu$u anlagrhyor).

ait, bir txilgede yerlegmigler. Burasr, Alrrda$ln giineyi ile Tendiirek

NIHAr CETiNKAYA / I6DIR

mnlnl

Sasaniler'in elinde kaldr. Bu miiddet iEinde lranhlar buraya Ategperestli$i (Zerdi.igtliifii) zorla sokmaya gahgtrlarll4' Roma'da biiyti$iip, e$tilen hosrov o[lu (ftirk asrlh) Tridat, babasrmn KiiEiik-Arsakh tahtrna oturmak izere, bir ordu ile yola grkarak Kayseriye varmrtr. Burada, ki.iqiik yagta buraya getirilen ve Tridat'rn babasr Flosrov'u 6ldiirmiig olan Inak Beyin of,lu "Aziz Kirkor" ile de tampmrptr. Siit ninesi tarafindan, Kirkor'un "Havarilerden Tatyos'un ijldiiriildiiBti yerde do$du$u" nun belirtilmesiyle, Kayseri'de "Aziz" olarak kabul edilmig ve iyi bir din adamr olarak yetigtirilmigti. Kayseri'den Hosrov o$lu Tridat (Dertad) ile beraber "Aziz Kirkor" da KiiEtik-Arsakh (Ermenistan) iilkesine d6nmiigtii. Memleketinde mensuP oldu$u dini (Putperestlik) yaymaya baqlayan Tridat (Dertad), mabudlan igin bir tijren diizenlemig ve kurbanlar kesmiqti. Onlann ananelerine giire devletin ileri gelenleri de bu mabudlara qigekten Eelenkler koyarak saygr g6sterirlerdi. aziz Kirkor'a da qelenk koymasr teklif edilmig, o da hrristiyan olduiunu beyan ederek red etmigti. Bunu, mabudlarrna hakaret kabul eden Tridat, bu sgada bunun babasmr oldiiren Inak Beyin oHu oldu$'unu beyan ederek rcd etmigti. Bunu, mabudlanna hakaret kabul eden Tridat, bu srrada bunun babasmr <jldiiren Inak Beyin o$lu

oldu$unu da 6,!"renince, Aziz Kirkor'u, bugtinkii Ifrdrr ilinin Arahk ilqesi yakrnlarrnda bir yeraltr kuyusu (veya zindam)'na hapsetmigti. Yrllar sonra Tridat, amansLz bir hastahfia yakalanmq, her galeye bagvuruldugu halde bu hastahktan kurhrlamamqh. Tavsiye iizerine 13 yrldu bu kuy'u veya zindanda bulunan "Aziz Kirkor"a bagvurularak getirilmig, o da Tridat'r iyilegtirmigti. Bu olala Aziz Kirkor'un giihreti daha da arhrmrp ve bagta krra Tridat olmak lfrzete, be[{eri ve ahali putperestli$ buakarak, huistiyan dinini kabul etmigtir. Tridat'n tedavisi suasrnda bir ara trans haline geq;en Aziz Kirkor, bu srrada FIz. Isa'nrn Ecmiyadzin (gimdi Erivan'rn 15 km batrsrnda gehir)'de yere indigini hissettif,,ini veya gordi.iiiinii s6ylemigtir. Bunun iizerine Tridat, Ecmiyadzini Aziz Kirkor'a tahsis etmig o da burada biiyiik bir kilise yaphrarak, burastru kualhf,"rn ruhani merkez haline getirmigtir. Bu devirlerde, bir krsrm oSuzlarda giiriilen hrristiyanhk ve daha sonrada bilincli${ gibi Krpgaklar'rn, Kafkas, Do$u Karadeniz ve Kuzeydosu Anadolu ile Giircistan ve Ermenistan biilgelerindeki hristiyanhf,r, bu Tiirk ashndan gelen Inak/Anag Beyin ofilu Azw Kirkor'la bagtadr$: anlagrlmaktudrrlls. Tridat (Dertad)'rn irliimiiyle Kiiqiik-Arsakh krralh$rnda kangrklar bag gcistermig ancak Romahlar'rn miidahalesiyle II. Hosrov Kiigiik-Arsakh tahtrna kual olarak getirildi. Aciz biri olan bu kral, lranhlar'rn baskrsrna dayanamayarak, dedis ve babasr zamamnda lranhlar'm iggalinde olup geri 774 Uras, a.g.e. s. 59. 11s

cenig bilgi iqin, gu eserlere bagvurulabilir: ord. Prof. $emsettin Giinaltay, Yakrn $ark Anadolu lv. tt. g.itutn, T.T. Kurumu yay. Ankara L987; ProL Dr. Fahrettin Krrzrofihr, Krpgaklar, T,T. Kurumu yay. Ankara 19p/2; F. Krrzrof,lu Kars Tarihi, 1953: E' Uraz, Tarihte Ermeniler, 1950.

NiHAT CETiNKAYA

reDrR TARiHi

ahnmrp olan topraklann bir krsmrm lranhlar'a tekrar vererek, onlara vergi verme$ kabul etmigtir. Oliimiinden sonra oflu Diran veya Tigran II. (350361 veya 342-350) Kiigiik Arsakh tahtrna gegti. Bunun zamamnda Erme-

nistan (Kiigiik Arsakh) ahalisinin cinemli bir krsmrnr tegkil eden Kamsarakan/Gamsarakan (Tiirk)lar iilkenin miidafaasrnda 6nemli giirevler yapmrglardrr. Bu srrada Kamsarakanlar'rn bagbufiu Argavir adh bir beydi. "Bizansh FAUSTUS ([I, 13; IV,4) ve KHORENil [Movses] (II, 90), Argakh Biiyiik Tridat'rn, akrabasrndan (Argakh "Karcn-Bahlav" kolundan) Kamsar oSlu Argavir'e, (M.S.) 311 yrhnda "$rrak ve Eraskhacor" sancaklarrm ocaklrk mAlik6ne verdi$ini, bundan sonra artrk buralann_ bef,liSinin "Kamsar akan" (Kamsar-hanedaru) elinde kaldr$rru belirtirler"116.

Iranhlar tarafindan tahtan indirilen Tigran'dan sonra, srrasiyle, II. Arsak (362-392 veya 350-369), Bab (385-392 veya370-374), Varaztad (392-395 veya 374-378) Ki.igiik-Arsakh tahtrna kral olmuglardr. Bunlar zamarunda iilkede

karrgrkhklar yaganm$, Kiigiik-Arsakh (Ermenistan) iilkesi, Romahlar'la lranhlar arasrnda taksim edildi. Merkezi Divin olan Sahat-Qukuru ve gevresi Iran'a; Erzurum, Mug ve Mezopotamya b<ilgeleri de Romahlar'a kaldr. Bu ayrdrlma ile lran'a diigen bolgenin krrah fV. Argak, Iranhlar'rn putperestli$inden dolayr bolgenin ileri gelenlerini de alarak topyekiin Romahlar'a ait olan b6lgeye gegti. Bu olay Sasaniler'i miigkiile diigiirmiigtii. Sasanh $apur yine bir Arsakh olan III. Hosrov'u, Kiigiik-Arsakh tahtrna kual tayin etti.

Ktiqiik-Arsakh iilkesinin, Romahlar'a kalan krsmrna gegmig olan IV. Argak'rn yamnda bulunan be$ler Divin'de terar bir Arsakh (Eggani)'mn krral oldu$unu duyunca fV. Argak'r brakarak Aras boylan (Sahat-Qukuru) na dondiiler. IV. Argak da ordusuyla III. Hosrov'un iizerine ytiriidii, yaprlan savagta ma$lup oldu ve bir miiddet sonra hastalanarak oldii. Bundan sonra Kiigi.ik-Arsakh iilkesinin Romahlar'da kalan biiliimiinde, Romahar krralhlr kaldrrarak buraya valiler tayin etti. Bundan memnun olmayan ahalinin biiyiik krsmr III. Hosrovla iltihak etti. Bu 969, Romahlar'r miigkiile diigiirmiig ve III. Flosrov'un talebiyle Romahlat aldrklan topraklan vergi vermeleri gartryla, tekrar Kiiqtik-Arsakhlar'a devrederek ittifak ettiler. Kiigiik-Arsakhlar'rn bu ittifakr Sasaniler'in diigmanhfrna sebep oldu. Sasani krah $apur'un of,lu Ardapil, III. Hosrov'un iizerine giderek onu teslim aldr ve yerine kardegi Varamgabun (Bahram $apur 404 424)'u gegirdi. Varamgabuh'tan sonra, tekrar IIL Hosrov (424425) 1 yrl daha krralhk yaptr. IIL Hosrovdan sonra Ktigiik-Arsakh tahtrna Sasanilel, kendi soylarrndan biri olan, krrallan Yezdcert o$u $apur (425-428)'t krral yaptrlar. SasaLlar'rn niyetleri, bu iilkeye ategperestlifii sokmaktr. $apur'dan sonra, yine bir sasani olan Ardeges (a28-433) krral oldu. Bu Kiiqiik-Arsakhlar'rn son krah oldu. Bundan sonra da Sasaniler bu iilkeden krralhfr kaldrarak, 116

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 39.

NiHAr qETiNKAYA

rdDrR

u,niui

Iranh valiler tayin ettiler. B<iylece M.O. 150 yrlmdan M.S. 428-433 yrllannda kadar devam eden, Ermenistan'daki Argakuni (EggAniyan) siilalesi hAkimiyeti ortadan kalkmrp oldu.

rtiqtir

ARSAKLTLAR ULKESiNDE HALKIN ETNiK VE SiYASi YN.PTST

ARTAKSiYAS

Do$uda Zagaros da$lan (Medye), batrda Kapadokya, kuzeyde Kafkaslardan, giineyde Toros eteklerine kadar olan biilge, Artaksiyas krralhf,r zamamnda, etnik bakrmdan gok gegitli bir yaprya sahipti. "Tarihin baglangrcrndan beri, do$udan gelen akrncrlann buralarda brraktrklarr tiirlii unsurlar Asurlar'rn ve Urartulular'rn bo$uqmalanyla biisbiitiin halitalarmrg, Kimmerler'in, Sakalar'rn akrnlan ise yerlerinden oynattrklan 6n-Asya kavimlerini bir herciimerc iginde brrakmrgtr. Bu akurlardan birgok boylar, b<ilgeyi terketmig, kalanlar ise Do$u-Anadolu'nun da$rk bcilgelerine, rssrz vadilerine, yiiksek ovalarrna srf,marak, her biri kendi hiiviyet ve hususiyetlerini muhafaza etmek suretiyle ayrr ayn yagamrglardr. "Arazinin muayyen ailelere inhisarr ananesi, Urartulular zamamndan beri mevcut idi. Urartu knalhfrmn yrkrlmasrndan sonra asilzade aileler muhtelif bcilgelerdeki arazilerin bagrnda kalmrglardr. Bazr kalabahk kabile reisleri de krralhf,rn yrkrlmasrndan faydalanarak, buunduklarr topraklar i.izerinde miistakil bir hayat siirme$i baglamrglardr. "lskender'in halefleri, bu sapa ve da$hk bcilgelerde kuwetli bir otorite kuramadrklanndan, derebeyler daha ziyade kuwetlenmiglerdi. Bu suretle biitiin doSu bcilgesi, birbirlerinden mtistakil ve birbirleriyle boSugan kiiqiiklii biiyiiklii bir siirii toprak derebeyleriyle dolmug bulunuyordu." Memlekette kanury merkezi otorite, miigterek bir ordu ve belirgin bir adalet yoktu. Derebeyi ve krrahn istekleri her geyi tanzim ediyordu117. Zamamnda bu devirlere ait yeterli tarihi vesikalann bulunmayrgrndan faydalanan Ermeniler, hayali uydurma ve rivayetlerle, bu bolgeye kendilerini oturtmaya baglamrglar fakat neticede, bu iddialar vesikalarla (ozellikle Ermeni alimleri tarafrndan) qiiriitiilmiigtiir. Bu ga$larda, bolgede, Ermeni (yer adrndan) denilen Hay toplulufunun mevcudiyetine dair ciddi bir vesika bulunmamaktadrr. Ancak IslAmlagma ga$rndan sonra, bugiinkii Ermenistan denilen mrntrkada, din ve dili farkh mengeleri tartrgmah bir topluluk kendini hissetirmektedir. Bugiinkii Ermenistan'daki Hay adh topluluf,un (hakim millet) biiyiik bir krsmr Ruslar tarafindan son 2 yij.zylJ iEinde anadolu, Iran, suriye ve di$er iilkelerden getirilmig muhacirler toplulu$udur. Ruslar tarafindan, Ermenistan'da, Ermeni (Hay) niifusunun go$altrlmasr siyaseti, Tiirk ve lslAm diinyaslmn ortasrnda, srcak denizlere inme planlannda, atlama tagr olarak kullanacaklarr bir hrristiyan devletcifi 117 Giinaltay,

Yakrn gark IV, II.

kil. s. 628429.

NiHAr qETINKAYA

ICDIR ranlHl

kurmak amacrnl tagryordu. Buna da muvaffak olmuqlardrr. Ashnda Tarihi vesikala{, boyle bir toplulu$u+ miistakil bir millet gibi kabuliine mtisait defildir. Ermeniler'in miistakil bir dilleri de yoktur. Konugtuklan dil, farscamn iptidai bir lehqesi olup, sonralarr tiirkgeden de beslenmigtir' Bu konuda incelemeler yapmrg olan Le Normant: "Ermenice lran gurubunun bir lehgesi ile miitenazr olarak Zend ve farsca ile tepekki.il etmigtir. Eski geklini bize gcisterecek hiqbir eser yoktur'" demektedirllS. B6lge ahalisi tarihin bilinen gaflanndan beri Tiirk damgasmr tagrr. En onemli Tiirk destanlaruun hayat sahasr buralardr. Dede-Korkut Of,uzlan mn yurdu bu b6lgedir. osuzlann Beylerbef,i olag of,lu salur Gazan Han',rn krglak bagkendi bugiinkii siirmeli/Ipdr Karakalasr, yaylak yerleri de Asn ve Elegez daflan yaylalan idi Af,n ile Elegez da[lan arasr (sahat-Qukuru) o$uz Han'a da merkez olmugtur. of,uz Han rn buralara geligi o!"uz Kaf,an Destam'nda gciyle anlatrlrr: "O$az, $irvan taraflanndan kalkrp Arran ve Mugan'a geldipi zaman' yaz mevsimi idi. Bu vilayetlerinden biitiin yayla ve da$ mrntrkalannt, sabalan (Gtiney Azerbaycan'da savalan dapr 4812 m) daflanna, Alatak (Argr/ Agn-Daf,).'..tamamen iggal ettiler' "Yaylakta kaldrklan zaman zarfinda, bu taraflarda olan biitiin iilkeleri ele gegirip, zaptettiler. (merkezi Tebriz olan) Azerbaycan vilayetini de aldrlar. O$uz kendi has atlarrm, Ucan sahrastntn mer'alannda besledi. "O yaz OWr,Alatak (Af,rr-Daf,)'ta yaylak yaptr' Orada Ba[dad, Giircistanh, Diyarbekir ve Raqqa (Rakka) taraflama elqiler yollayarak "gelece$m" diye haber g6nderdi." Destanda o$uz'un elgileri gonderdikten sonra krgr gegirmek iizere Mugan taraflanna gelip Kiir ile Aras arasrm yurt tuttuFr belirtilir. oiuz Han'rn seferlerinde Alatak (Asn)'r merkez olarak kullandrfr da destanda belirtilmektedirlle.

rUqtir

ARSAKLT FEoDAL

lilnlnni

a) BAGRATiD',ler Ki.igiik Arsakhlar zamam Bagrath llbeylerinin yurdu Dosu Beyazrt-Culfa biilgeleri idi120. Bcilgenin eski siilalesi olan ve onbirinci asra kadar varhklanm stirdiiren Bagratid (Bagrath)'ler hakkrnda $. Giinaltay gu malumatr veriyor: "Mengeleri Medler zamanlna qrkan Bagratid'lerin Mata zadegArundan olduklan anlagrhyor. Adlan bagrnda bulunan ve ari lehgede Tann mdnasrna gelen "ba[" lafzrmnda belirttiii gibi, Bagratidler mengeinin kafkas 1.18 Le Normant, C. l, s.

220-22-1, nak. Uras, Esat, s. 110. Endentn Kitabevi, lstan, 1982 s. 30-31. Destanr, Togan, OSuz Kaf,an

119 120 Krrzrofilu, Kars Tarihi, s. 193.

NiHAT qETiNKAYA

rGDrR

ranini

srnrrlarrna dayandr$r ve bunlarrn Matalar devrinde Muglar'dan (rtrnrr = 116,' de$igimi ile sonradan "bag/bu$) yani ruhani bir aileden indikleri, niifuz-

lanmn da bundan ileri geldigi anlagrlmaktadrrl2l. Eski riirkler'de ba$/bui scizleri rann'mn srfatlarrndan biri olarak kullamlrrdr. Islam qaBmda, bu ve bunun gibi eski ilahi manah scizleie ihtiyag duyulmadrf,r igin, asrl anlamryla kullamlmasr terkedilmigtir. Ancak yine de ilahi motifli manalarla kullamlagelen ve pek farkrna da varamadrf,urz kelimeler yaygrndrr.

Allah, Adem Peygamberi kendi aleminde yani Cennet,te yaratmrgtrr. Adem'in Cennet'de, a$rz yoluyla herhangi birgeyi yemesi yasaklanmrgtr. Birgiin Adem, Cennet'te dolagukery bufiday bagairna rastlar ve bir bufdayr kopararak yer. Yasa$r bozdugu igin Cennet'ten grkanlr ve bu aleme, diinyaya gcinderilir. Bu gekilde Adem, diinyaya elinde bagak demetiyle gelir. Yani, Adem, Cennet'ten bir tek peyi, bu$dayr getirmigtir. Demek ki Cennet'te yaradrlmrg olup da yeryiiziine gelmig olan tek pey, bufdaydu. Tiirk tefekkiirii, Tanrr'mn kendi katrnda, kendi gleminde yaratmry oldu!-u bu maddeyi mukaddes kabul etmig ve mukaddesli$ini ifade eden bir s6zle adlandrrmak igin, eski devirlerde Tann'mn srfatr (kimi zaman adr) olarak kullanrlan "bapfbt|" sozti ile ifade etmigtir. Bu$ sciziine, ye4, mekAn bildiren "da" ekinin ilavesiyle, "Buf,-da=Bu$da/bufiday, yani Tau'ya ait, Tann mn aleminde yaratrlmrg manasrna gelen, onun mukaddeslif,ini ifade eden scizle tammlamrgtu. Bunun igindir ki riirkler buBdaydan yaprlmrp mamullerin (<izellikle ekmeiin) iisti.ine basmayr gilnah kabul eder, onun en kiigiik pargasrnl yerde gcirdiiklerinde mutlaka alrr, iig defa <iptiikten sonra, iistiine basrlamryacak bir yere koyarlar. Bu davramg yalmz Tiirklere ait bir inang gelenef,idir ki, Miisliiman Tlirkler'de olduiu gibi, diSer dinlere bagh Tiirk-

ler'de de bu mitolojik inan yagamaktadrr. Tlirkler, Kur-bafia, Kaplum-bafia (Tosba$a) adh hayvanlara dokunmazla1, onlann <ildiiriilmesini giinah sayarlar. lsimleri sonundaki ',ba$/ba!,, sozleridir ki, onlara bu yan mukaddes anlamrm vermigtir. orhun abidelerinin, Tiirklerce mukaddes sayrlan bir tosba$a (Kaplumbafa) kaidesi iizerine otutturulmug olmasr da, bu tefekkiiriin canh bir <irnef,idir. I$drr yciresinden de bir ijrnek verelim: I$drr yciresinde yaralarrn iyilegtirilmesi igin en pratik yol bir bitki yapragrna bagvurmaktu. Hemen hemen y6rcnin her tarafrnda yaygm olarak yetipen, ortalama bir elin yansr biiyiiklii$tinde olan bu bitki yapraprna ahali, "Ba$a yapraSr" adrm verir. Bu ad, bu bitkiye, iyilegtiren, hilas edery cizellif,inden dolayr, kutsalhf,rm ifade eden bir anlam verir. Bu roliinden dolayr da mukaddeslegtirilerek Tanrr'nrn srfatryla adlandrnlmrgtrr. L21 Giinaltay, Yakrn gark IV, IL biil. s. 630.

NiHAT

/ IdDIR TARiHi

Eski tarihlerde, Aindas-Aras boyunda da yurt tutmug olan bu Bagrath siilalesini, ortagasda, Alagiiz (Elef,ez) daf,larr ile Kars-Am bcilgesinde gormekteyiz. Bugiin, eskiden beri Alag6z da$larrnda yurt tutmug olan, Ermeni .ruhgeiirrden kagrp I$drr'a yerlegen iki oymaf-rn adlan da, dikkate almnca dikkat gekmektedir. Bunlar, Bekiran'h ve Radkan'h adh Kiirtge konugan agiretleredir. Bu iki agiret, tesbit edilemeyen eski zamanlardan beri akraba oidrrklur*r s6ylemektedirler. Bu agiretlerin adlarrndaki ilk heceler, (Bag ve soRad) "Bagradi adrmn iki hissesi oldu$u giiriiliir. Bu agiret-adlanmn ilaveian" eden "an" qoful ifade "an"dtf' eki muhtemelen Farsqa nundaki

siyle,Bag-ran=Baglrlar,Rad-kan=Radlrlaranlamrnrvermektedir.Aradaki ,r" t h-arfleri ba[layrcr ara seslerdir. Bagran adr zamanla y6re apzr hu"susiyetlerinin tesiiyl!, Bagran= Baguan= Begiran= Bekiran geklinde soylenmeye baglanmrg olmahdr.

o qa$ardaki hususi topluluklar, kendilerini yiineten ruhani ailelerin

adr ile anarnannaan, bu Bagrath'lann adr olan "Bagrad" da ruhani bir ailenin adr olmak gerekir ki, yukanda izah etmef,e qahphf,rmrz "Bai" s6ziiniin bu aile adrnda bulunmasr bu giiriigii ispatlamaktadrr. Ruhani anlamh Ba$/bufi sciziine, Rusga'dan bir misal verelim: Rusqa'da Tanry "Bag" stjzii ite-uaturra*lmrgtu. Bir gok bilim adamr, Rusga'da Tanrr'yr tam anlamryla ifade edecek bir kelime bulunmadr$r iqin, Ruslar'tn, eski Tiirkgede aym anlama gelen "Baf,/buf," siiziinii, Tiirk dil* ve kiittiiriiniin tesiriyle, Tanrt yerine ahp (Bag) kullandrklarr kabul edilir '

b) KAMSARAKAN'1ar Kamsarakan llbeyleri'nin yurdu Ka$zman-siiregel (Srrak-eli= Srrak yurctu) idi. ,'Feodal hanedan biiyi.iklerinden olan Kamsarakan'lar, menge iti-

bariyle Partlar'a mensup bulunuyorlardl. Sonralan bu bolgeye hAkim olan erruna krrallariyle srkr dostluk ve srhri miinasebet tesis etmeleri, men$e birli$inden ileri gelmigtir. $ark biilgesi, malikaneleri idi. sasaniler'in zuhuru ,rrur*.l* Arsakid'lerin yamnda miicadele etmig ve onlarla birlikte sahneden qekilmiglerdirl22. Kamsarakan adr, Kars Tarihi'nde, Ermeni Tarihgisi Horenli Movses'in tarihinden naklen giiyle hikaye olunmaktadrr: "Arsakhlar'tn Karen-Bahlav soyundan Beroz-Amad, (Ak-Hunlann hiiki.imdarr) Vezerg (= Buzurg yani Odyii1) unvanh Khakhan (Ka$an) ile savagtr. Bu igi Ardegir'e yaradr$r i'in, onunla dostluk kurdu. Fakat $ahpur (M.s. 24"1'272) Iran tahtrna geqince Beroz-Amad ondan yiiz bulamadr. Bunun biiyiik of,lu, Vezerg-Khakhar/a

Bu[, Mag, Muf,, le ilgili olarak, iizerinde halen qahgmakta oldugumuz, "Ifdtr'da Oy'maklir" adl-, aragtrrmamrzda genig malumatlar verilmektedir' BaE,

122 Giinaltay, Yakrn $ark IV, II, biil.,

s. 630.

NiHAT

NKAYA

/ IcDIR

TARIHI

kargt savaguken bagrm koruyamadr, yaralamrken kafatasrndan bir parga kemi$ini kaybetti. Bu yiizden kendisine "Bapr Eksik" mAnastna Kam-Sar dedillr". I(rzrof,lu "Peroz-Amad (Peroz-Amad (Perviz Amat) adryla tamnan bu Ttirkmen beginin "Kamsar/Gamsar" (Eksik-Bag) lAkaph of,luna nispetle Kars,a verlegen Karen Arsakhlan bef,lerine hep "Kamsarakan" denilmigtir." demekiedirt23. Kurnrurakan hanedammn/ $6regel ve Digor-Kaf,rzman deresinde, Ms. 772 yrhna kadar, 460 yrl ocakh beyler' olarak kaldrklarrru oisoyleyen Kuzrof, tu, bu Kamsarakanlr,larrn, oguznil}e|erdeki,'Ilak-Koca lu san-Kalbag hanedam olduiunu belirtmektedirtt*. Buradaki "Kam" scizii farsgadaki kem 1= eksik, krt) s<iziiyle ifade edilmigtir' Ancak anrlan devirlerde goriilen, ruhani aileleri iine qrkmasr ve saygrnhkla kargrlanmast goz ijniing afumrsa, Kamsarakanlar'da da bunu aramamrz isabetli olur kanaatinde$iz. Kamsarakan'larrn yurdu olarak belirtilen ve bugiin, "$iiregel" denilen adrn, aslrrun, buralara gelip yerlegen Suak/Sarak/$uak adh Tiirk kabiesiden geldif,ini biliyoruz. $oregel siizii, srrak siiziinii halk aizrnda yeri, yurdu $uak/siireg geklinde soylenerek suak/sarak/$uak/ $iireg'lerin dem"k olan srrak-eli, $iiregeli yani srrak yahut sarak'larrn yurdu anlamrndadu. Kam sijzi.i de bilindi$ gibi eski Tiirkler'de, $aman ruhani kigilerine veya ve ailelerine verilen addrr. Ihtimal ki bu Srrak'lann mensuP olduklan alarak giiztiniine baf,h bulunduklan aileler Kam'lardan idi. Bu ihtimali birKainsarakkan adrndaki "Kamsarak", "Kam" ve Sarak/Srrak sijzlerinin soyleqmesiyle ve Kam'lardan inen Srrak veya Sarax-lar demek oldufrunu rastlanmaktadrr' ailelere adh leyebiliriz. Bugiin Tuzluca koylerinde "Sarak" Tuzluca,mn Ekerek koyiinde "siincanh/sincanh" adh kabilenin soyadr "saiginde rak"drr. sincanh/siincanh kabile adrm,_Bs$-Dili (Badrlh) oymaklan de "sincanh obasl" olarak g6rmekteyizl25'

c) MAMiKONLULAR yurdu, M.S. ru. Yiizyrlda Tiirkistar{dan gelen Mamikonlu beylerinin mentopraklardr. "Turani alan igine Mug, Elegke* ve Oivin126 biilgeletini sonraki aile' gelmig g.d".t yani Sugd veya Qin Tlrkistam'ndan "lT -b:ur,,'hriu niifuz"ve sant=i almrglardu. Biitiin Turanllar gibi Mamikonienler

123

(veya ev), "ocak" Eski Tiirkler de ruhani/kutsal kabul edilen ailelerin oturduf,u yerebazr seyid geleneSi, lnanq Bu verilirdi. adr denilirdi. Ocak sahibi ailelere "ocakh" (ocak) olarak ailelerinin evlerinde Jevam etmekte ve bu ailelerin evleri umut kaprsr ailelerin evleri ziyaret edilmektedir. Arndolu alevilerinde, seyid olmadrklan halde, bazr ocak olarak kabul edilmekte ve bu aileler "ocakh" diye amlmaktadrlar'

Krrzrotlu, Kars Tarihi, s. 179.

t24 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s, 783, 125 126

222'

Siimer, O$uzlar 1980, s. 2sqâ&#x201A;Ź00-301, Divin, eski merkezi geherlerden biridir, Zamanrmrzda ecki gehrin harabeleri lalmqhr' gimdi, Erivan'n do[usunda, Vedibagar mrnttkactnda, ctnlrlanmpa yakrn bir yerde yerlegen bir kacabadr,

NiHAT CETINKAvA

/ rGorn rARiHi

de cesaretleri, muhariplikleri ve ordulan sevk ve idaredeki kabiliyetleriyle tamnmrglardr. Arsakidler devrinde, ordu komutanhf,rm ellerine almrglar, Arsakidlerin yrkrhgrna kadar iktidarda kalmrglardrr. llk Arsakid krallan tarafindan bu aileye verilen Taronitid ve Taok bcilgelerindeki malikAnelerini Bizans devrine kadar muhafaza etmiglerdir. Deguines'in: "Qinliler'in Mof,ollar'a Mum-Ku dedikleni" zikretti$ni be-

lirten Langlois, (Tiirk kavmi Mamikonlular'a) ermenilerin,'Manikonyen" dediklerini, bu ailenin uk miinasebeti dolayrsiyle Partlar'a iltica etmek iizere (Orta Asya'dan) Iran'a, oradan da Ermenistan denilen mrnhkaya geldiklerini ve^gimdiki Ermeniler ile hig bir alAkalanmn bulunmadr$rm sciylemektediJ2T.

Ermenilerin ilk tarihini yazan Horenli Movses (Kitap 2, Bciliim 81) Ermeniler'iry Mamikonien dedikleri Mamikonlular ile ilgili gu bilgiyi verir: "Ardagir'in yerine geEen oflu $apur zamamnda, Ardegir'in vefatmr miiteakip Ermenistan'a Qen [Qin]'den Mamikkonyan (= Mamrk-uni-ler= Mamrk siilalesinden olanlar) geldi. Ardegir'in son senelerinde Argug isminde birisi, Cen-Pagur yani Qin hiikiimdan idi." diyerck Mam-Kun'u da bunun ye$eni olarak gcistermektedirl2S. Horenli Movsesi'in bu konularda yazdrklanna kargr goriiglerini bildiren ermeni tarihgisi, "Lund iiniversitesi Profescirlerinden" Hannes Skuld: "$u halde Ermenistan'a Mamrkonyahlar'rn gelmesi Birinci Ardegir'in vefatrnda, yani bizim tarihimize gcire 24L'de olacakhr." diyerek goyle devam ediyor: "Ancak Movses'in verdi$ bu mal0mata, tafsilAta inanmamahdrr. Qiinkii Mamkun'un ve kardeginin adlan Qin adlanndan ziyade (Ttirk adr) tesiri yapryor. Mum Kun'un Tiirklii$iinii gayri kabili red bir surete ispat eden gey de Qin kelimesi olarak zikredilmig olan Cen-Bakur (Saltanat $efi) iinvarudrr. Hubschamann'a grire (Armanische Gramatische s. 49) Bakua lran-Arap olan Tekfur mukabilidir ve Qin imparatorunun bir iinvamdrr." demektedirl29.

Mamikonlular'la ilgili olarak Z. V. Togan, "tlmumi Tiirk Tarihine Girip eserinde, lslAmiyete kadar, Hazar giineyinden gelen Tiirkler konusuna

def,inirken, 9u bilgileri de nakletmektedir: 'FAUSruS SIZANTINUS ve Ermeni miiellifi KHoRENII MosES ile sEBEos (eserini 661'de bitirmistir), Ahlat ve Mug taraflanm idare eden Mamikonyan siilAlesinin, Arsakh'lar zamamnda 3. asrrda "Qenestan" dan, yani Orta Asya'dan ve UzakdoSu'dan Mamrk ve Konak admda iki bagbu$"un idaresinde gelerek srsrnan miilte-

cilerden tiiredi$ni, ArsaKhlar bunlan Roma devletinin doftu hududuna "spehbend" olarak giinderdi$ni ve orada yerlegti$ini anlatuf30." t27 Hannes Skuldl Documments sur lese Tou-Kiu Occidentax, s. 225'den nak, Uras, a,g.e, e, 95,

Uras, a,g,e. e. 93. 729 Uras, a.g,e. e, 93-94, 128

13{t

Sadalglan,

s, 256, nak. Togan,

Glr[ I, 173,

NiHAT qETiNKAYA

rdDrR

unlHl

Koyunlu denilen Tiirkler'in bu b6,lgeye gelen ilk kabileleri olan Mamrkonlu (kon/hun=koyun) kabileleri, daha sonra Ttirkistan ellerinden gelen aym kabilelerle birlegerek Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlular olarak ortaya grkacaklardu. Bugiin l$dr'da, yagamakta olan Memikanh (Mamikonlu) adh agiretle, Mamrgh Memigli, Mamal, Maman adh oymak adlarr ve Mamrggukun koyiiniin adr, Mamrkkonlular'rn adryla benzerlik iginde olup, menge birliSi igindee olduklan muhtemeldir, bu Tiirk Mamikonlular'm devamr oldu[-u anlagrhyor.

g) SUNiT'ler (Si-Sakanlar) Eski bir Tiirk kavmi olarak bilinen bu kabile adrrun ash Suun/Suvun/Suvrn'drr. Tiirk kabilesi olan "Suunu adrmn go$ul s<iylenigidir. Sun (Suun) ve "t" Eoiul ekini alarak Suunit/Sunit yani Suunlar demektir. Bunlar daha sonra KrpEaklar ga$rnda, Krpgak uruglarrndan biri olarak da

,. 131

gorurmeKreclrr

Yurtlan Nahgrvan ve Karaba$ yiireleri olan Sunit'ler hakkmda 9. Giinaltay gu bilgileri verir: "En kuwetli ve niifuzlu bir hanedan olan Sunit'leq, Sakalar'a mensup bulunuyorlardr. Bunlann gok eski zamanlarda yani M.6. VII. yiizyrlda Kyms (Kur) nehri boylanna inerek buralarda yurtlamrg olduklan anlasrlmaktadrr." "Sunit'ler, varLklarlru ve istiklAllerini Sasaniler ve Bizanshlar'a kargr koruyabileceklerdi/32." llhanhlar qa$rnda, Anadolu'da, Bizans srmr b6lgelerinde, Ilhanhlar'rn Ilbeyleri olarak giiriilmektedir. Diyarbaku y6resi llhan adrna Sunit'lerin y6netimindeydi. Abaka Han (1265-1282) devrinde, Diyarbakr hakimi, Suinit'lerden "Durutay Noyan" iditt'. Argun Han zamaru merkezi Tokat olan "Danigmend" vilAyetind-e., sivil vali olan "Biiyiik Qafiatay'rn o$lu Tuladay Yarguqr Sunit'lerdendilil. Gazqlr- Han (1295.1304) zimaru Sunit'lerin bagrnda "Baytemiir" bulunuyordul35. Olcaytu (1304-1316) 1312 yrlnda Diyarbaku valiliSine getirilen Sutay Noyan'da Sunit kabilesindendi"o. Bir ara Ahlat valisi de olan Sutay Noyan1332 yrhndaki <iliimiine kadar Diyarbaku valisi olmugtur. Sutay'rn Banmbay, Hacr-Tuf,ay ve Fulat aa|1;e o$lu Diyarbaku eyAletinin bir krsmr ile Ahlat b6lgesi hakimleri idi'"'. Bu siilalenin adr, sonraki zamanlarda Siunik olarak da kullamlmrptrr. Eski haritalarda, G6kEeg6l, Zengezu4, Nahgrvan ve Erivan arasrnda kalan b6lge Siunik eli olarak gcisterilir. Togary Girig l, s.252. 732 Giinaltay, Yakrn $ark w, II. bl. s. 230-232. 133 Togan, Girig I, s. 239, Togan, Girig I, s, 240. 135 Togan, Girig I, e,243. 196 Bertold, lran Motollan, T0rk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1987, s, 570, 137 S0mer, Kara-Koyunlular, Ttlrk Tuih Kur. Yay,, Ankara, 1984 c, 33.34, 131

NiHAT gETiNKAYA

/ rCDrR TARiHi

d) TORGOMAN'Iar (Argakh/Partlar'rn milli adr Torkoman/Torkomyan'du) Miladi yrllarda Kiiqiik Arsakh krralh$rnda goriilene Ttirk kabilelerinden biri de "Torgoman"lardrr. Bu Torgoman (Tiirkoman/Tiirkmen) kabilesini eski ermeni tarihleri uydurma olarak kendilerinden gcistermef,e qahgmrglardu. Bu konu hakkrnda Ermeni miiverrih Dagavaryan (s. 0) ise gunlarr yazmaktadrr: "Milli miiverrihlerimiz Agatangelos'dan baglayarak Kitabr Mukaddesteki Torgma ailesi Askanaz kelimelerini rkrmrza izafe etmiglerdir. Halbuki Togarma Ermenistan'rn cenubi garkisinde ayrr bir krtadrr. (Kipert) -ihtimAl givi yazrh kitabelerde Tilgarima Kal'asr civan ki, Asuristan'a g6re gimAl idi." diyerek yerlerini belirledikten sora: "Agkeniz,Igkuza dedif,{miz bir Iskit (Saka) Hiikfrmeti idi. Ecdadrmrz br Mukaddes'te kendilerine bir menge bulmak igin komgularr olan "Kitabr tekviniil mehlukattaki" Askanaz ve Torgama'lan ileri siirmiigler" demekte ve Ermeniler'in, komgulan olan bu kavimleri (uydurma olarak) menge kabul etmelerinin yanhghirm ifade etmektedirls. Yin" meghur Ermeni tarihqilerinden Basmaciyan Ermeni ve Ermenistan hakkrnda bilgi verirken gunlan soylemektedir: "Ermenistan'tn ve Ermeniler'in aslt, tarihi qok karanhktrr. Burasr, gok eski zamanlarda Pamir yaylalarrndan [Tiirkistan], Hindikug [Gtiney Tiirkistan]'dan gelen muhacirler tarafrndan iskAn edilmigtir. Romahlar, Yunanhlar, lranhlar ve biitiin milletler gibi Ermeniler'in de esetiri kahramanlan vardrr. Menpeleri hakkrnda vazrh (agrk), sarih malOmata sahib bulunmayan milli [Ermeni] miiverrihleq, bunun yerine esatiri [uydurma hikaye, gahsiyetler ikame etmiglerdir139."

'226-330 yrllarr vak'alanm yazan ve

ilk Kiigiik Arsakh tarihgisi sayrlan

Agathangelos (LL2 bab) adr gegen ilbeylerinin adlarrm sayarken "Armenya" iilkesi ahalisinin "Torkom Irkrndan" oldu$unu belirtmigtir. J. Sandalgian'da (I. 119), Bizansh Faustus'un 0II. 13) "Torkomyan iilkesi"

biitiin genigli$i ile "Biiyi.ik Armenya" idi deniliyor. llk Ermeni tarihini yazan Khorenli Movses (I. 10) dahi, "Burada oturan; yani Torkos soyu'ndan gelen bizler", demigtir. Khorenli'nin "Torkom soyundan gelen bizler" derken, bugi.inkii "Hay" (Ermeni) soyunu ifade etmedi$i agrktu. Bir gok eski Tiirk toplulu$unun, huistiyan Gregoryen mezhebine girerek sonradan Ermeniler iginde kaldr$, bu topluluklann halen Ermenistan'da, mili hususi-

yetlerini, Ermeniler'den farkh bir g6rtini.imle muhafaza ettikleri bilinmektedir. Ermeniler'de bir agrk edebiyatr var ki yalmz tiirkge okunup siiylenmektedir. lgte bu edebiyah stirdiirenler arulan topluluklardu. Bu

138 199

Uras, a,g,e, e, 90, Basmacryan, Ermenilerin Yeni Tarihi, Parie 19u, s' 3, Ermenice) nak,, Uras, a'g'e' o, 13'

NiHAT qETINKAYA

/ rCDrR mniui

toplulu$a fanatik ermenilerre ve Ermeni devletince farkh bakrlmakta ve fazla itimat edilmemektedir. Bu topluluk Ermenistan'da bir milyona yakrn bir niifusa sahiptir. Ermenistan drgrnda da bulunmakta, Gregoryen mezhepli Ermeniler olarak tamnmaktadrr. Khorenli de "Torkom soyu" diye ashnda bir Tiirk topluluSunu igaret etmigtir. PAI(AMAN'da bunu (Ttirk/Torkom), Ermenistan'da hiikiim siirmiig, eski bir Ttirk siilAlesine ait hatrra olarak kabul etmektedif4o. Eserini 788'de bitiren Gevond/Leond kitabrmn sonnuda "Gevon'un yazdrit Torgomyan vekayi'nAmesi boylece bitti" diyor." Bu bilgileri misal olarak veren Krzrogllu, bu hususta gu giiriiglerini belirtmektedir: "Bu Torkom/Targom milleti, Torkomyan soyu, samldrSr ve iddia olunduf,u gibi Tevrat'tan "miitercimler" ga$rnda alnarak "Armenya"hlara yakrgtrnlmq defildir. $imdiki Tiirkmenistan'dan gelen ve O{az= Ti.irkmen kolundan olan Arsakhlar'rn milli adr "Torkom-an (Torkom-lar)dan ibarettir141."

e) ARZERUNi'ter Bu ailenin mengei Urartululara dayanu. Arzen bcilgesinin hAkimi idiler. Sasaniler devrende de goriiliirl"r142. "MulikAneleri Thugag, Arcis (Ercig), Albagh, Kavag (Gevag), ilgelerini ihtiva ediyordu.

MANAVAZiEN'Ier

Van g6lilniin kuzey-batrsrndaki topraklara sahip olan Manavaziert'ler Urartulular'dan kalan ailelerdendi. Fakat iinemli rolleri olmamrgtu. Niifuzlan ikinci derecedeydi. Arsakid'lere kargr yaprlan bir ihtilAle kahldrklarr igin imha edilmiglerdirl43. Artaksiadlar'rn muntazam ve daimi bir ordulan yoktu. Liizumu halinde toplanacak bir yaprlan vardr Ordu siivari ve piyadelerden olugurdu. Memleketin siyasi yaprsrnda olduSu gibi, orduda da sa$ ve sol cenaha aynlrrdr. Krral merkezde bulunurdu. Biiyi.ik savaglarda ihtiyat kuwetleri de toplamrdr. Silahlan krhg, okyay, kalkan ve mrzraktan ibaretti. Ulkenin ekseriyeti daShk oldut-undan savurunaya elverigli idi. dnemli b6'lgelerde seyyar ordulann kaldrklan gatolar vardrl#, Artaksiad Kualh$r'nda kanunl usuller yoktu. Cezalaq krallar ve derebeylerin takdiri ile verilirdi. Suglulara eziyetler yaprlrr ve yeralti zindanlanna atrlrda. Aras boylannda, hrristiyanh$ yayan Gregoryen mezhebinin 740 ZVORAD, yXl, 1912, s. XXXVL den nak. Togan, Girig 747 Krrao$lu, Kars Tarihi, s, 176.

742 Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. trtil., s. 631. 143 Giinaltay, Yakrn gark IV, II, biil., s. 631. IM G0naltay, YAkrn gark IV, U, bttl., s. 633.

l, s.

469.

NiHAr gETINKAYA

/ IdDIR ranlHl

kurucusu, Tiirk asrlh Aziz "Gregor"de, "Araltk kazasr civannda" bulunan biiyle bir yeralh zindamna atrlmrg ve orada 13 yrl kalmrgtr. "Artaksiad Krralhf,r, cehalet igindeydi. Yazrlan yoktu. Mezopotamya'da, Urartu ve Ahmenigler tarafindan da kullamlan givi yazrsr buralarda bilinmiyordu. veya unutulmugtu. Hellen ve Latin kiiltiirleri de bu biilgelere hiq sokulma^rgtrl4s. "Halk hem hayvan siiriileri yetigtirmek, hem de giftqilik etmek suretiyle maigetlerini temin ederlerdi. O zamanlarda Ararat pldtosunda iyi at yetigtiriliyordu. Savaglarda pek kuwetli olan bu atlar, memlekettin baghca servet Kaynagr

. ,.746

rcrr

M.O. 188'de baglayrp, bir gok hanedanlar g6ren, M.S. 428-433'de son bulan, kaynaklarda Artaksiyash, Araks (Aras), Kiigiik Arsakh, Argaguni (EpgAniyan) ve Armenia (Ermenistan) adlanyla amlan bu devletin tarihini, Ermeni (Hay) tarihi igine oturtmaya qahganlal, Ruslar'rn ve diger bazr hrristiyan Eevrelerinin gayretiyle suni gekilde meydana getirilmip olan bugiinkii Ermenistan'a tarihi boyutlar kazandumayr amaElamrglardrr. Aras b6lgesi kualhf,r tarihi ile ilgili verileen malumatdan anlagrldrf,,r gibi, kendilerine "Hay" diyen, bizim Ermeni dedif,imiz bu toplulugun Ermeni adryla ilgileri, yiiksek yer/iilke anlamrna gelen Ermenilye, (Ermenistan) ye sonradan gelip yerlegmeleridir. Bir ilgisi Anadolu'ya, batrdan Frigler'le geldikleri bildirilen bu Ermeni (Hay) toplulusunun, Frigler'in dasrlmasryla onlarla beraber bulunup, bazr yerlere da$rldrklan gibi, bugiinkii Ermenistan (Hayastan) bolgesine de kiigiik bir gmbun gelip yerleptiii iddia edilerek, Ermeniler,in bu biilgeye ilk gelipleri olarak ele ahnmrghr. Kaynaklardan da anlagrldr$r gtbt, Frigler'den ktieiik bir gurup olarak buralara yerlegtikleri iddia edilen bu gurubun, b6lgenin etnik, siyasi ve kiiltiirel varhsrm etkileyecek sayrda olmadrklan anlagrlmrgtrr. Menqelerinin aqrklamasrnda kendilerinin dahi grkmazda olduf,u bu Ermeniler'in varfiklannr, ancak Ruslar'rn Kafkaslan indiSi zamanlarda, kiigiik bir azrnhk olarak hissettirdikleri giirmekteyiz. xvIII. yiizyrl baglannda, Ruslar',rn srcak denizlere inme plAnlaruun bir uzantrsr olarak, bu yol iizerinde din birlifi iginde olduklarr Ermeniler'i toprak sahibi yaPlP, bolgede bir adacrk meydana getirme gayretleri, Ermeniler'in ilk defa bir siyasi varhk olarak kendilerini ancak, dini (Gregoryan mezhebi) kimlikle hissettirmelerini saf, lamrghr. lskender'in oliimiinden sonra Do$u-Anadolu, Ermenistan ve Azerbaycan'da meydana gelen siyasi geligme ve olaylarr Ermeni (Hay) tadhi olarak ileri silren Ermeni "Hay" iddialan, bugiin gegerliligini tamamen yitirmigtir. Mengeleri hakkrnda kendilerinin de Erkmazda oldu$u bu millete, ad olarak verilmig olan Ermeni/Armen/Armeni stizii daha cof,rafi bir terim olup, bunlara ait def,ildir. 145

Giinaltay, Yakrn $ark IV, II. bril., s. IV, II. biil., s.

146 Giinaltay, Yakrn $ark

635. 635.

NIHAr qETINKAYA

/ rdDrR rnnlHl

Bu gergeklerin ortaya qrkrp, ermeni iddialanmn gegersiz hale gelmesiyle,

Bugiin Ermenistan'da, Ermeni ve Ermenistan adlan benimsenmemekte, kendilerine "Hay", iilkeye de "Hayestan/Hayastan (FIay ve Farsga yer, iilke anlamrndaki " istan" dan) demektedirler. Armenya/ Ermenistan adrru ancak uluslararasr iligkilerde ve yabancr dildeki drg yazrgmalarda kullamyorlal, tilke iginde ise milliyetlerine "Hay" ve iilkeye de "Hayastan" demektedirler. Ermenile4' Azerbaycan'da, Rusga konugtuklan birinin milli mensubiyetini <i$renmek igin, -Hayes? Tiirkes? -yani Ermeni misin? Ttirk miistin? diye sororlardr.

Ermeniler'in kendi milletleri ve Tarihleri hakkrnda gegmigte iddia ettigaf,dap ermeni tarihEileri tarafindan da ifade edilmektedir. G. Alipan (Rahip Aligan) Ermeni dilinde yazdr$ eserinde: "Hayk milletimizin gramerine gcire (Flay)'rn ismi tasgui [kiigi.ik ad{ dir. (FIay) da milletimizin ismidir. Mlletimiz kafiyen ecnebilerin tesmiye ettikleri [isimlendirdikleri] gibi Armen [Ermeni] algitair." diyot7a7. gvuia Banse de: "Ermenistan Tarihi, Asya devletlerinin bu memleket geqit kaprlanm ele gegirmek maksadr ile yaphf,r tegebbiislerden Asur.flerin eski hiiktimdarlanna, Roma'nrn Partlar'a; Bizans'rn yeni lran'a, ve nihayet Ti.irkler'in lranhlar'a, Ruslar'a kargr yaphklan harplerden ibarettir." di-

kelri diigiincelerin esassz olugu,

yo"148.

Prof. N. Marr de: "Ermeni kilisesinin, Ortodoks kilisesinden aynlmasma kadar Ermeniler'in milli bir isimleri yoktu. Ermeni tarihhin eski zamanlara ait naklettikleri, masaldan bagka birgey deSildir.,' diyor149.

Ertneni Profes6r A. Hagardriyan da: "Hayasdan bir gok milletlerin faaliyetlerine sahne olmugtur. Binaenaleyh, bir Eok milletler Hayasdan'da hissedardrrlar. Ermeniler de, bunlardan birisidir. Her ne kadar muayyen bir zaman igin bag ve Amir vaziyette olmuglar ise bilels, ekseriya ikinci ve tAbi vaziyette kalmrglardu." demektedi/sl. Bugiio Ermenistan adr verilen bu bolgede Ermeni (Hay) topluluSunun ekseriyeti, 180glii yrllardan itibaren, iizellikle de bolgevikler devrinde, lran, Tlirkiye, Suriye, Kafkasya ve bagka yerlerden, Ruslarca getirilip yerlegtirilmig olan gcigmen topluluklandrr. Ermeniler'in tarihi iddialarr da hrristiyank$a mensubiyetlerinden do$an psikolojik bir hAldir. Yukanda da izah edildiSi gibi, lslam'dan ewel bu topraklarda hrristiyanhk, Giirciiler'in de 747 148

'l9

150

Rahip Aligan, Hayk'rn zamaru ve bayramr Paris 1840, s. 14, Ermenice, Nak. Uras, a.g.e. s. 102. Die Tiirkei Von Evald Banse, Berlin 1915. Nak. Uras Esat, s. 89. Uras, a.g.e. s. 97. !920'de Ermenistan sovyet cumhuriyeti kuruluncaya kadar, Ermenileriry Ermenistan'da bxiyle bir vaziyetine rastlanmamaktadr. Yazar 6ugiinkii Ermenistan Cumhuriyetini kastetrnig olmahdrr. A. Haqardriyan, Hayastan'm givi yazrsr devrinin tenkitli tarihi, Erivan 1933, s. 4. Ermenice) Nak. Uras, a.g.e. s.97.

NiHAT

/ rGDrR TARIHI

biraz etkisiyle, Tiirk Krpgak-oFrz kabileleri tarafindan temsil edilmig ve yayrlmrghr. Bolgede ilk hristiyanhk, Ttirkistanh Anag Bey',in o$lu "Aziz kirkor" (Gregor) tarafindan baglatrlmrgtrr' Ermeni (Hay) adr verilen bu putperest topluluk Hristiyanhsr 6[renmiglerdir. Mensup olduklan Gregory"r, *""h"bi duhi, admdan da anlagrlaca$ gibi, Anak (Inak) bey oSlu' iziz Kirkor (Gregor)'dan gelmig ve onun adryla da arulmaktadr' IslAm dininin ortaya glkrgr ve Ttirkler tarafindan goniil nzasrna dayanan bir imanla kabul edilip yayrlmasr bu biilgeyi de etkilemigtir. IslAm'dan sonra orta-Asya ve Horasart'dan batrya baglayan Miisltiman Tiirk g6gleri bu biilgede, soy dil ve tiire birli$i iginde olduklan Ttirk boylanm etkilemig .r" or,lu.- miisliiman olmalanna vesile olmugtur' Boylelikle bu bolgede din, soy, dil ve tiire birlif,i saf,layan Tiirkler'in drgrnda kalan, bu kiisiik gurup Tiirkler'in din ve tiire birli[{ne igtirak edememig veya etmemig' yine temellerini bir Tiirk'i.in attrs "Gregoryen" mezhebinin varisleri gibi bir azrnlrk olarak kalmrg oldukian g<iriitmektedir. thtimal ki muhacir olarak gelen Ermeniler, miisliiman olmamrg ve hrristiyan kalmrg Tiirkler'in din f,eraberli$ dolayisiyle toplarup sonradan drgandan gelenlerle go$alarak, Ermenistan'daki toplulu$u meydana getirmiglerdir' Roma ordusunun, sel gibi kan diiktii$ii dini miicadeleler ve srk srk vukubulan ig savaglar yiiziinden, devletin kuwetli durumu drqa dofm sarsrlmrgtr. Daha Konstantin gagrnda, Mezopotamya biilgesinde lranhlar'rn

giiqlii af,rhf,r kendisini giistermigti. Iuliamos (363-364), son putperest Roma ititt*J.rgr* bu pek noirtiyut halefi, lranllar ile, devlete Armania'daki imtiyazlanndan feragati yiikleyen ve Mezopotamya'da hissedilir bir arazi kaybrm beraberinde getiren bir bang anlagmasr yapmrgtr'"''" Armania,du yurrr,* icadr, lncil'in terciimesi ve bundan dolayr b6lgeye has bir kilise ktiltiiriiniin geligmesi de bu devirde olmugtur. o zamanda bu biilgenin biiyiik krsmr Bizans hakimiyeti altrnda bulunuyordu. Bu hakimiyet ve geligmelerden dolayr, Iran ile Bizanshlar arasrnda kanh miicadeleler baglamrgtr. 422 y;,nda'd. yi.zyrllk bir bang antlagmus, yuprldfs3. 540 yrhnda, guqlenmig olan lran hiiki.imdan Hosrav (Hosrov/Hiisrev), Armania,ya ve bugiinki.i Giircistan'a girerek, Karadeniz'in dosu kryrsrndaki biilgelere kadar ellerine gegirdiler. M.s. 59L',de Bizans imparatoru "Mavrikorirrr, (582-602) deste$ ile lr_an tahtrna II. Perviz gelince, Armania'mn bir krsmrm Bizanshlar'a brrakh1il. 613'de tekrar aralarrmn bozulmasryla Bizansrlar, Antakya yakrnnda lranhlar'a yenilince, Armenya'yr da terketmek

zorunda kaldrlar155. 152 ostrogorsky, G., Bizans Devleti Tarihi, Qev. Fikret lgiltan, Ankara 7997, s. 47, 153 Ostrogorsky, a,g.e. s. 52. 154 ostrogorsky, a.g.e. s. 66. 155 Ostrogorsky, a.g.e, s. 88.

Tiirk Tarih Kurumu

yay.

NiHAT QETiNKAYA

/ ICDIR

TARIHI

Bu tarihlerde, Avarlar'rn balkanlara inerek istilalar yapmasL Bizans devletini miigkiile sokmugtu. Bundan yararlanan lran da, Anadolu'ya sokulmugtu. Armenia'da bulunan Bizanshlar buradan scikiiliip atrlmrgtr. 619 yrhnda Avar ka$aru ile bir bang anlagmast yapan imparator, Anadolu'ya yiiriime imkaru buldu. 622 sonbaharrnda Bizans imparatoru Herakleios,

Armenia arazisinde,,'$ehrbar6z" komutasrndaki lran ordusunu yenerek tekrar buralara hAkim oldu. Bu seferde, Divin, lran'rn kutsal gehirlerinden Ganzak (Kenzek) ile bir qok gehir ahnarak tahrip edildi. Bu bagarrdan sonra Bizans ordusu Aras gerisine Eekildi. Buradan Kafkas Hrristiyan kabileleri ile temasa gegerek ordulanru kuwetlendirdilerls6. Bolgedeki Tiirk varhgrmn izleri, yukanda verdif,,imiz malirmatdan da anlagrlacap gibi, M.6. 11I. ve II. bin yrllara kadar uzanmaktadrr. Ancak tarihi esas kayrtlara gtire, Sakalar devrinde, gok aqrk bir bigimde, tarihin bilinen gaf,rna asrl kimlifii ile girmigtir. M.O. 8. asrrda merkezi Ortatiyangan'dan oLn bi.iyiik bir Saka devleti mevcuttu157. "Sakalar'rn On Asya'da yerlegme tecriibelerinin, Iranhlar'rn Azerbaycan ve Anadolu igin miicadeleyi kazanmalan neticesinde, o zaman akim kalmasrmn hatrrlan, lranhlar'da bir zafer ve Orta Asya Tiirkleri'nde bir matem Ayinleri geklinde asularca yagamr$, Iran ve Ttirk milli destanlarrnda yer tutmug ve Tiirkler M.S. XI, asrnda [071] bu gayeyi nihai olarak tahakkuk ettirince, bu eski hatralar O$uz dlstaJur*Ju-bi" daha canlanmrghr1s8." Tiirk destanlarrnda,\lp-Er-Tunga ve lran destanlarrnda Afrasyap, bu hadiseler zamanl Tirranhlar'rn paditahrdu. lranh Firdevsi'nin "$ahname" adh eseri bu hadiselerle (lranhlar'la Turanhlar'tn miicadelesi) ilgilidir. Giiney Kafkasya, Sahat-Qukuru, o ciimleden Siirmeli Qukuru (Iidur Ovasr) Kimmerler ve Sakalar'la beraber, o zamandan (M.O' VIL-VI. asrr) sonra, siirekli Tiirk yerlegimine sahne olan b6lgelerdir. Bu devirlerden sonra 6n Asya, Ttirkler'in gcig ve yerlegim sahasr olmugtur. Eski gaslardan beri, bolgeye gelip yerlegen Ttirk kavimlerinden ikisi de Bulgar ve vanand Tiirkleri'dir. selguklular'rn geliqine kadar, Kars.sanca$rna hep Vanand denilmigtir. Prof. Dr. Z.Y. Togan, bu kavimlerin M'6' 149-127 yrllan arasrnda Edil havzasrndan kalkrp, Derbend yoluyla Azerbaycan'a gegerek, gimdiki Kars ve Pasrn (Aras boyu) ovalanna yerlegtiklerini yaiur159. Togan, gi.ini.imiizde Kuzey Azerbaycan'da bir kac binlik ktigiik sayrda yagayan Udinler'in de ^bu bcilgeye Sakalar'la beraber gelen ilk Tiirkler'den oldugunu ,.iy1.r160. Udinler, bugrin Kuzey Azerbaycan'rn Kutkagen ve $eki gehirlerinde oturmaktadular. 156

a.g.e. s. 94-95.

157

I, s. 33. I, s. V. I, s. 16.

Ostrogorsky, Togan, Girig 158 Togan, Girig 159 Togan, Girig 160 Ibid. s. 169.

NIHAT qETINKAvA/ reDrR

rnninl

Iidrr lli yciresine yerlegti$i bilinen Tiirk boylanndan biri de Borgah (Barag/Borog-o$lu) Ttirkleri'dir. Bugtin Giircistan'm Giineydo$u kesimini tegkil edne, gtineyinden Ermenistar{a ve do$u tarafindan da Azerbaycan,a kompu olan b6lge, eskiden beri Borgah olarak arulmaktadu. Bugiin bu b6lgede "Borgah rtirkleri" yagamaktadrr. B6lge ahalisinin tamamrm tegkil eden bu Ttirkler 650 bin kadar bir ni.ifusa sahiptirler. Prof. Dr. Z.Y. Togan, uTlirk Tarihine Girig I" adh eserinde, Borgah Tiirkleri'nden bahsederken, gu bilgileri verir: "Edil Bulgarlan rivayetlerinde Barag ve Krpgak kabile adlannda Borogof,lu peklinde yazian isimlerin de aym kabilelerin adr olduiu tahakkuk etmigtir. Mrsu Memlfiklerfnden bazrlarr bu kabileye mensup olduiu gibi, Anadolu'da da Diyarbakrr yoresinde Borogo$lu boyu bulundu$u kaynaklanmrzda g<isteriliyor. Halbuki bu kabilenin miihim bir krsmr bugiin Orta Kiir uma$r saf,"rnda eski Gogaren iilkesinin doSu krsmrnda kendi adlanyla Borgah tesmiye olunan sancakta Borgahlar adtyla yagamaktadrlar. Bu Borogof,lu'lar da _Kafkasya'ya eski Hazarlat zamanrnda gegmig giiri.iniiyorlar." demektedirror. Ttirk oymaklan, go$u zaman baf,h olduklan biiyiik boy ve oymaklann alt teqekkiiklerinin adlanyla anrldrklanndan, yayrlma alanlanm tam tesbit etmekte zorluk qekilmektedir. Krpgaklar'a mensup olan Borgah Tiirkleri'nin, kaynaklarda tesbit edilen yerlerdery daha genig bir cof,iafi alana yayrldrklarrnr s6yleyebiliriz. Mrsu Memlfrklu hiikiimdan I. Baybars'n (1260-1270), Krpgaklar'dan BoryoSlu (Borgah) kabilesine mensup oldu$u biliniyor. Togan, bu Borgahlar'rl Mrsrr'da, lSpEaklar'm Ulubarh ziimresine mensup olduklanm belirtirl62. Destani rivayetlerde, Kazan Han zamamnda, merkezi Stirmeli Kalesi olan ISdu ovasr (Siirmeli Qukuru), OSuzlar'rn k$laF, ASn daf,lan ve civan ile kuzeydeki (Bugiin Ermenistan srnrlan igin bulunan) Alag6z (Ele$ez) Da$lan da yaylaklan idi. Alag6z (Eleyez) daf,lanrun kuzey kesimleri Borgah fiirkleri'nin de asularca yaylaklan idi. L920'dene sonra Komtinist yonetim devrinde de bciyle devam etmigtir. Zamanrn Sovyet idar.esince de Giircistan vatandagr olan bu Borgah Tiirkler'nin, Alag6z daf,lanm yaylak olarak kullanmasrm geleneksel bir tarihi hak olarak tammyordu. Bu durum Azer-

bavcan

ile Ermenistan argrnda grkan Karaba$ hadisesi

dolayrsiyle,

Ermenistan tarafindary 1986-1987 yrllannda yasaklanmrgtu. Kafkaslar'rn giineyine, Azerbaycan'a ve yakrn yorelerine biiyiik kiitleler halinde gelip yerlegen Ttirk kavimlerinden biri de Hunlar'dr. Biiyiik Hun Devleti'nin ikiye aynlmasrndan sonra, batrya do$ru, biiyiik bir Hun dalgasr g6gmeye bagladr. Kavimlere kaprsrm Begip, Avrupa'ya yayrlan bu Hun kavimlerinden bazrlan Kafkaslar'a y6neliyordu. Ozellikle gii..y Kafkasya b6lgesinde Tiirk varh$rmn yo$unlagmasrnda bunlann biiyi.ik roli.i olmugtur. lbid, s. 169. 162 luid, s. tog. 1.61

NIHAT qETINKAYA

I6DIR TARiHi

If,du yiiresinin Hunlar'la ilk tan5masr M.s. 359 ve 373 tarihleri arasrnda olmugtur. Bu tarihlerde Hunlar, Derbend ve Daryol gegitlerinden Giiney Kafkasya ve Anadolu'ya akmlara baglamrglardf. Hunlaq, 395'396 yrllarr arasrnda Anadolu'ya "Baslk" ve "Kursuk" adh bagbu$lan komutasnda biiyiik bir sefer daha di.izenlemiglet orta Anadolu ve suriye'ye kadar uzanmrglardr. 398 yrhnda da bir akrn daha yaphklanru gormekteyiz. urfa

piskaposu Efraim, bu Hunlar'dan bahsederken: kiiheyla"Jgl"" srrtmda fllhna gibi uqarlar; kargrlarrnda duracak kimse yokfur" der'ot' Frrat'n Suriye-Irak srrurrna yakrn orta kesiminde, Dura-Europos'da bulunan Parsi dilinde yazrlmrg bir yazrtta, Hun Tiirkleri'nin M.S. ilI' yy ortalanna do$ru, Do$u Anadolu'ya geldikleri anlagrlmakta ve Giiney Kafkasya'daki Hun bagbu$lannrn, Erk Kapgan, f"pe?h Tarkan-beg, Kubrat, Kurtak gibi Ti.irkge adlar tagrdrklan belirtilmektedir'*. Z.Y. Togan, Do['u Avrupa'daki Hunlar'rn bir ktsmtmn, miladi 445'de, yani daha Atilla'mn hayatrnda Kafkaslar'r geeerâ&#x201A;Źk, Azerbaycan'm Mugan tara{lanna yerlegtikle{ni ve cenubi Mugan (Belasegan/Balasagun) gehrini kurduklanru bildirirrm. Hunlar'rn Kafkasya giineyine, Azerbaycan, Sahat-Qukuru ile Aras boylanna sarkmalanndan sonra, bu txilgede aralannda kanh miicadeleler oldu$u bilinmektedir. Aras boylannda ilk g6riilen Kara-Hun oymaklan ile arkasrndan gelen Ak-Hun topluluklartmn/ aralannda Tiirkistan' da goriilen miicadeleleri, Aras boylannda da devam ettirdikleri g6rtiliir'

Karkhun/Karkrn adryla Kuzey ve Gtiney Azerbaycan, Nahqrvan ve Anadolu,nun bir gok yerinde g<irdi.i$imiiz bu Ttirk boyuna mensup bir oymak da I[du'da, Karkhunlu adryla, ISdu il merkezi ile Tagburun ve Hakveyis kiiylerinde genig kabile olarak halen yagamaktadr. Bu Karkhunlu oymafr, Cumhuriyet d6neminde Ermeni mezalimi yiiziinden Aras ijtesindeki yurtlanndan (Vedibasar'da Yukan ve Agaf,i Karkrn kiiyleri) aynlarak I$du'a yerlegmiglerdir. Umumiyetle Karasu soyadmr tagular. Halen Ermenistan topraklannda, Erivan'rn kuzeydof,usunda 4-5 km uzakhkta Akun adh bir k6y bulunmaktadr. Bu k6ytin adr, sahat-Qukuru ve Aras boylanna gelip yerlegen "Ak-Hun" (Eftalit/Eftal/Abdal. Sarr Abdal kiiyii adrnda)'larrn hahrasr olmahdu' Haritadarm, "Ak'Fk" olarak k Eof'ul ekini alarak yazrlmrgtu ki Akun (Akhun)'lar demek olmahdu' Ak-Hunlar, Altaylar'dan gelerek Batr Tiirkistan bozkrrlarrna yayilmrglardr. M.S. V. asrr baglannda Mof,olistan'a hakim bulunan btiyiik Ciicen (Apar) agiretine baf,h ikinci derecede bir kabileydi. Bu Apar/Parn (Qof,ulu Parn-avut=Parnlar), lar'rn Aras boyunda da yerlegtikleri bilinmektedir. Tuzluca'ntn Petnavut kiiyiiniin adr da, bu tiilgeye yerlegen Tiirk boyu, 163

Kurat, Akdes N., IV-XV[I. Yiizyrlda Karadenizin Kuzeyinde Tiirk Kavimleri

Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara 1992, s. 17. t& Kafesoflu, Tiirk Milli Kiiltiirti, s. 69. 155 Togan, Girig I, s. 170. 166 Terciiman Gaz,etesi tarafindan yayurlanan harita.

rdDrR TARIHI

Parrnlar'rn kurdufu yerdir. Parnavut adr, Parn adrna go$ul eki "avut" eklenerek yapdmqtr (Parnavut=Parnlar). M.S. 440 yrllannda Ak-Hun (Aparn/Parn)lar'rn hakimiyetleri, Isrk-gcil havzasr, Qu ve Talas bozkulan ve Aral'a kadar Sirderya b<ilgesiyle, Balkag'a kadar lli havzasr boyunca uzamyordu.

Hunlar arasrndaki bu ikili miicadele, Atilla'nrn oliimiinden sonra, Karadeniz'in kuzeyinde de gririiliir. Bunlar Azak denizinin kuzeybatrsrnda, "Kutrigur Hunlan", Don nehri afzrnda da "Utrigur/Uturgur Hunlan" olarak iki ayn g<igebe kabile geklinde yagamaya devam etmiglerdir. Bu kabileler (Kutrigur ve Utrigur), Bizanslilar tarafindan birbirine diigiiriilmtig, M.S. 545 yrhnda yine Bizans'm krgkrrtmasryla Utrigur krrah olan "Sandrk", K.9!rigurlar i.izerine hiicumla onlan krhgian geEirerek yurtlanm da$tmrgtr167. Hunlar'rn Kafkasya'mn giineyine indikleri zamanda, "Attilla ile giiri.igmek iqin giinderilen Bizans heyetine dfil bulunan Prisk'in rivayetine giire, Hun Tiirkleri'nin serdarl Attilla, Bizans heyetine vuku bulan beyanatrnda, ordusunun da$ardan gegerek lran iizerine hiicum ettiglni s6ylerkery bu da$lardan atel frgkrrmakta oldu$unu da kayd etmigtir168." M.S. 465 yrlnda da A$ageri Uruklarr Kafkasya'mn kuzeyinden Azerbaycan'a gegtiler. Daha sonraki asrrlarda Gtiney Azerbaycan'a ve Anadolu'nun gegitli yorelerinde yayrldrlar. Bu suada If,du ve yciresine yerlepikleri de anlagrlmaktadrr. Bunlar da Krpgak birli$ine baf,h idiler. Apageriler'e Suriyeli Arap miiellifleringe "a'ger" ve "ageri" denildifini Yine rahmetli hocamrz Togan'dan 6[reniyoruz169. M.S. V. asnn ortalannda Bizans yazarlann "bagrbog dolagan" anlamrnda andrklan, Sabir Ti.irkler'i, Avarlar (Juan-juan)'rn baskuryla bahya gogmeye bagladrlar. M.S. 515 tarihinde Kafkasya-Don-Volga iiEgeninde hAkim unsur olarak g6,ri.ilmektedirler. Sabirler daha sonra da Kuzey Kafkasya'ya tamamen, 518 yrlmda da Kafkas Da$lan ru agarak Azerbaycan ve Anadolu'ya yayrldrlar.

Bu savaggr kavmin, Anadolu ya girmesi birbirine diigman olan iki devleti, Bizans ile Persler'i bu amansrz savagei kabilelere kargr 52Zde ittifak yapmaya mecbur ehnigtir. Sabirler 558 yrlna kadal, bazan Persler'in bazan da Bizanshlar'rn taroirnr tutarak, Anadolu'da bir gok kavimle savagmrg, gof,-unun Anadolu'yu terketmelerine sebep olmugl*d#7O. Daha sonralan Azerbaycan ve Anad.rlu'da daSrlarak yagamaya devam etmiglerdir. Rasonyr, bugiin

If,du'da da yaygrn olarak gririilen (San-Bulak, Kara--

Bulak, Om-Bulak, Krrk-Bulak adlarrndaki oymak adr "bulak", Pmar anla167 Grousset, R., Bozkrr imparatorlu$u, dtiiken

168

Resulzade,

Neg.

lst.

19t30,

s. 92.

M. Emiry Kalkasya Ttirkleri, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfi

Yayrm,

lstanbul 1993, s.4. 169 Togan, Girig I, s. 170. L70 Rasonyr, Taiihte Tiirkliik, Tiirk Kiiltiiriinii Aragtrma Enstitiisii Yayrm, Ankara 1993, s.77.

NiHAT CETiNKAYA / rdDrR

mnlni

mrndaki "Bulak" ve manda yavrusu "Balak" v.b. adrndaki) Balak (Bulak) adrnrn bu Sabirler'den kaldr$rm s<iylemektedi/7l

isr,nvr DEvRi IslAm Devri'nin baglangrcrnda Kafkasya'da hAkim unsur olarak Hazar Tiirkleri'ni g6,riiyoruz. Rasonyr, Hazarlar hakkrnda gu 6n bilgileri verir: "T'ang siilalesinin tarihi T'ang-su, Gok-Ttirk devletinin en batrdaki krsmrm Tukiu-ho-sa (Ti.irk-Kazar) adr ile anar. Hazar'lar iilkesi gergekten Tlirk

devletinin iki nesil boyunca bir parqasmr tegkil ediyordu. Ondan sonra mi.istakil devlet oldu. Sahasr Don-Volga-Kafkasya iiEgenini igine aLyordu, etnik bakrmdan O$ur'lax, Onogur'lat Macar'lar ve hAkim ziimre olarak Kazar'lardan miirekkepti Hazar'lann btiyiik bir krsmr ashnda kan bakrmrndan Sabir'lerin halefleridir. Adlarr da Sabir gibi serbest dolagan mana,. 172,, srna Seur

M.S. 627-628'de Hazarlar, Kafkaslar'rn giineyinde lranh Persler'le miicadeleye girigtiler. Bu devirde Hazarlar, Azerbaycan ve bugiinkii Giircistan topraklarrna girerek yayrlmrglardr. Muaviye'nin, Bizanshlar'la anlagrp (M'S. 659) buralardan gekilmesiyle, bir krsrm Hazar oymaklanmn Aras boylarrnda meskfinlagtrfr goriiliir. Hazarlar'da yaygm gortlen Taman/Tuman/Duman yer ve gahrs adlannm ISdrr'da srk goriilmesi bu Hazarlar'rn hatrrasr olsa gerek. Biiyiik Hun imparatorlup-u Mete Han'rn babasnm adr da Toman/-

Duman (Teoman) idi. Iranlrlar'la Bizanshlar'm uzun siiren miicadeleleri iki devleti de zayfi.latmrgtl Bu srrada lslAm dininin tesiriyle Arap yarrmadasrnda da biiyiikk bir canhhk meydana gelmigti. Halife Omer zamamnda Anadolu'nun fethine bagladrlar. 2 Aiiustos 636 yrhnda Yermfik civannda yaprlan savaqta Bizanshlar'r aSrr bir hezimete uSrattrlar. Mezopotamya dahil Anadolu'nun onemli bir krsmrm kontrollerine alan Arap-lslAm ordularr lran'r da itaat altrna almrglardr (M,S. 639). Buralardan hareketle (Hz. Omer zamanr, H. 17. y:frl Armania'ya girdiler.y^" b,t bolgenin en miistahkem kalesi olan Divin'i zaptettiler (Ekim 640)"'. Bu bolgeye en bi.iyiik IslAm seferi, Hicri 24.-25. seneleri arasrnda yaprlmrgtrr. Buralann fethi igin gorevlendirilen kumandan Habib bin Miisleme, Erzurum'u zaptederek biiyiik bir bizans ordusunu maf,lfrp etti. Van ve Ahlat'r aldrktan sonra/ Ki.igiik Arsakhlar'a bagkentlik yaPmrg/ pimdikki Vedibasar mrntrkasrnda bulunan Divin (Ermenilerce Tovin)'i zaptettiler. Arap-IslAm hakimiyeti 4. IslAm Halifesi Hz' Ali (a.m.)'nin katliyle (17 Haziran 656), kendisini zorla halife ilan ettiren Suriye valisi Muaviye'nin

17l 172 L73

Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s. 78. Rasonyr, Tarihte Tiirkltik, s. 114. Ostrogorsky, a.g.e. s. 103.

NIHAr qETINKAYA

/ IGDrR TARiHI

gelmesiyle sarsrlmaya bapladr. Muaviye'nin Bizanshlar'la anlagarak (M.S. 659) onlarq vergi verme$i kabul etmesiyle bu yiireler tekrar Bizans'a terkedilmigtilTa. Armenia'da bu firsatr bekliyordu ve niifuzlu Armenia'h aileler Bizans'la tekrara srkr igbirli$ igine girdile"175. Muurriye'nin bu biilgeyi Bizanshlar'a terkederek IslAm giiglerini buradan geri gekmessi ve gayri Ttirk unsurlann turistiyanhk kimli$ ile, Bizans destefini alarak cine grkmasr, bu b6lgede meskfin bulunan Eski OSuzlar'dan (Dede Korkut OEurlarr) biiytik bir krsmrnrn tslAm dinine intikalini yi.izyrllarca geciktirmigtir. Arap devletinin zaylflamasr, Armania'da bir rahathk sa$ladr. Agot I, gerek halife ve gerekse Bizans imparatoru tarafrndan kual olarak tarundr (M.S. 885-887) ve bu suretle Bagratuni kualhirnrn yiikseligi bagladr' Bizansh Faustus W 4), M.S. 335-360 yrllan O["uz ilbeylerinden bahsederken, komutanlarrndan birinin adr olarak "Pakarad" (Bagrad)'dan bahsediyor ve Bagradh pagalann mengeinin Sber (lspir) [Sabiq, Sibir, Subar Tiirkleri]den geldif,ini s6y1.r176. MilAdrn VIII. yiizyrLmn bagrnda Emevi halifeleri Mervani ve Himyar ga$rnda, Hazat Tiirkleri, Do$u Anadolu ve Azerbaycan'a kadar sokulmug olan Araplar'r giineye do$ru, Aras menbarrun agairsrna kadar giddetli akrnlarla siirmiigler ve Dof,u Anadolu'ya hAkim olmuglardt.

Emeviler'i ortadan kaldrran Ebumiislimi Horasani, Do$u Anadolu'daki Hazar Tiirkleriinin biiyiik destefini g6rmiigtiir. IslAmiyet'ten tince, Azerbaycan ve Sahat-Qukuru'na gelen Ttirkler, eoSuntukla kuzeyden gelerel asulardu buralan Tlirk vatam haline getirmiglerdi. Kuzeyden gelen bu Ttirkler daha giineye (Irak, Suriye ve Mur'a) giderek yerlegiyorlardr. Bu plansz giilerden dolayr varhklan agrsmda gok zarar gtiriiyorlardr. Z.Y. Togan, konu ile ilgili gunlan yazmaktadrr: "Selguklular'dan 6nce Onasya'ya ve Mrsrr'a gelerek yaylan Tiirk kiitleleri, trpkr Qin-de, Hindistan'da ve Dof,u Avrupa'daki Ttirkler gibi yerli Arap ve Fars ahali arasmda daf,rlarak temessiil (Asimile olmak) ediyorlardr. Hele Mrsu ile Suriye, miladi 9. asudan baglayarak biitiin mtiteakip asularda hattA zamammrza kadar bile, Tiirkler'i Araplar arasrnda eritip kaybeden bber kazan igini g6rmiiglerdirlz." Bugrin Irak ve Suriye Araplan'nrn daha giineydeki dif,er Araplar'la, aralanndakkik kiilti.ir ve lehge farklilrklanndan meydana gelmesinde, yukanda igaret edilen devirlerde, Ttirkler'in buralarda Araplar iginde erimesinin biiytik roliiniin oldu$u kanaatini tagrmaktayv. lyi aragtrnldrf,r takdirde, bu bcilgede biiyiik 6,lgtide, iistii iirtiilti bir Ttirk etnik ve ktilttir varh$rnrn ortaya grkacaf,r muhakkaktr. Emeviler'le 174 Muaviye lslim'ur yayrlmasrru dtigiinmiiyordu, ancak Giiney Suriye yanmadasrnda, Emevile/in htkimiyeti ile meggul oluyordu. 775 Ostrogorsky, a.g.s. 1@. 176 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 236. Togan, Girig I, s.178.

Arap

NiHAT qETiNKAYA

/ rCDrR TARIHi

miicadelesinde, ordusunda gok miktarda, sava$qr Hazar oymaklan bulunuyordu. Daha sonra bu Ha!4r oymaklanndan bazrlannrn Bing6l daf,lanna

kadar geldikleri g6ri.ili.iyor178. Bizans imparatoru Basileios IL "Hayahnrn son yrllannda Bizans diinyasrnrn di$er ucunda, Kafkaslar'da faaliyet g6sterdi. Bagratuni devletinin, kralh$ zamanrnda, en parlak devrini idrak ettif,i Gagik I (90-1020)'in <jliimiinden sonra Kars ili, Giircistan ve Sahat Qukuru biilgelerinde biiyiik kangrkl*lar grktr. Bu durum imparatora baganh bir miidahale frrsah oldu: Giircistart'rn bir krsmr gibi Vaspurakan b6lgesi de Bizans'a ilhak olundu; Ani krralh$ hayatr boyunca Gagik'in o$lu ve halefi olan kral Ioannes Smbat'a kalacak_ <iliimiinden sonra ise, ayru gekilde Bizans imparatoruna intikal edecekti179." Basileios II.'un Armenia'daki siyasetini Konstantinos IX. (1042-1055) deram ettirebilmig ve Ani Devleti'ni ilhak etmek suretiyle sonugland.rrmrshlSo.

Araplar bu b6'lgelere geldi$ zaman, bxilge halkr, Kuzey Ttirkleri'nin (Sabir, Hazar, Bulgar, Borogo$lu) giveleriyle konuquyorlardr. Yer adlannrn da biiyiik <ilgiide, eskiden buralara hAkim olan Hazarlar, Sabirler ve diSer Tiirkk kavimlerinden kaldrfi,r giiriilmektedirlsl. Yir,", Zeki Velidi Togan "i.T Girig" adh eserinde, bu bd,lgelerle ilgili olarak 9u bilgileri vermektedir:

"lran rivayetlerinde de Azerbaycan, eskiden Ttirkler'in eline gegmig bir iilke olarak tarif edilir. Milbarek el-Ttirki, Kazvinjde bir kale bina ederek ona kendi ismini verdi. Miicmel el-tavarih va'l-kisas'm lranh miiellifi, Arap Himyar htikiimdarlanndan Raig'e ait destani rivayetleri naklederken, bunun geldi$ suada buralann Afrasyab'm ve T[irkler'in elinde olduiuna dair s<jzleri nakletmigtir. Araplann bu Himyar htikiimdarlanna ait destanlannda, Azerbaycan'rn eskiden bir Tiirk iilkesi oldu$u, tek bir umuml mehaza irca'i kabil olmayacak eserlerde de tekrarlanmqtrr. lhtimal bu rivayetlerin tesiriyledir ki halife Muaviye bin Siifyan a da "Azerbaycan bir Tiirk vilAyeti" olarak tamtrlmrgtu. Buna ait rivayete g6re, Muaviye yanrnda bulunan "tlbayd'a "Ttirk ve Azerbaycan nedir?" diye sorulduf,unda'Ubayd: "Azerbaycan eskiden Tiirklerle mesktn bir iilke idi" cevabrm vermigtir'ot." SelEuklular bu bolgelere geldi$ zamanlarda buralarda meskfin bulunan eski Ttirkleq, Fhristiyan, Arap Bizans ve Fars kiiltiirleri arasrnda bunalmrE vaziyetteydiler. Biiyiik qogunlugu tegkil eden Ti.irkler alh asra yakrn siire, bu etkin kiiltiir sahibi giiglerin arasrnda yok olma tehlikesiyle kargr karpryaydrlar. Selguklular'rn geligiyle bu Ttirk varh$ yeniden canlanmrg, tslAm dinini kabul ederek yeni gelen biiyiik Tiirk kitlesiyle kaynagmqtu. Ancak bir krsmr hrristiyanhkta devam etmig, llhanh ve Osmanlilar devrinde bunlar 178 Frrat, $., DoEu lUeri ve Varto Tarihi, 179 Ostrogorsky, a.g.e. s. 29'1,-292.

Ostrogorsky, a.g.e. s. 309. Togan, Girig I, s. 173. 1'82 Togan, Girig l, s. 174. 180 181

Ank.

7970,

s.69.

NiHAx qETINKAYA

/ IdDrR re,nini

da IslAmiyeti kabul etmig, milli biiti.inliifiimi.iz iginde yer almrplardrr. Bunlar

umumiyetle Krpgak Tiirkleri idi. Krpgaklar'dan hAlA onemli bir kitle (siiylentilere g6re iki milyon a yakrn) hrristiyan dinini muhafaza edip, Giircistan ve gevresinde yagamaktadrrlar. Miisliiman olan Krpgaklar'rn biiyiik boliimii bugiiry Ttirkiye, Azerbaycan ve lran Azerbaycam (go$unlukla Tebrizz y6resinde)'nda yerlegmiqlerdir. Bunlardan Ttirkiye'ye son gelenlerin bir krsmr, kendilerine "Giircii" demektedirler. Bilindif,i gibi Giirci.i sozii millet adr def,il Anadolu gibi yer'e verilen bir addrr. Bugtin Giircistan'da, Giirci.i diye bilinen milletin adr, "Kartli"/"Kalt"du. Giirci.i de "daf,hk yer", "yiiksek yerler", "yukan eller" anlamrnda, o bcilgeye verilen bir addrr. Bu adr, Giircistan'da ya$ayan difer etnik topluluklar da kullanmaktadrr. Krrzrofilu Gi.irrcistan da bulunan Hrristiyan Tiirkler'den bahsederken: "XX, yizyilda bile Ortodoks-Hrristiyan Giirciiler iqinde, aydurlar ve muteberler suasrnda sayrlan, eski "Qenesdanh" aileler mensubu kigiler "fiirk" soyundan indiklerini bilmekte ve bununla <istinerek asrl Kartelli/Giircii kavmine tepeden bakmaktadrlar." Konuyla ilgili tespit etti$i bir hatrayr giiyle anlatmaktadrr: "L9L8 Nisamndaki Trabzon Konferansr'nda Tiirkiye Murahhas Hey'eti AzAsrndan (Sekreter) olan Muhterem Ismail Hakkr DANI$MEND Bei'in anlattrklanna gcire, oraya gelen Giircistan Hey'eti AzAsr'ndan (Miiellif ve Tarihgi Prens Kiril Leon TUMANIDZE) TUMANOF adh bir asilzade: "-Dedelerimiz, Qin-Tiirkistan'dan gelmig olan Tiirkler'dir. Bu Giirciiler-i, hep bizim atalanmrz adam etmiglerdir. Ben de sizin rrkrmzdan, Tiirk asfindan sayrlrrrm; ve bununla biitiin Ailemiz fertleri 6teden beri ofiine gelmigizdir, yilu sozler siiylemigtirl83."

SELQUKLULAR DEVRi Bizans hAkimiyetindeki Anadolu'da, Selguklular'rn geliginden cince, Do$u-Karadenizktyrlan, Gi.ircistan ve Armania (Van Golii- Batum arasr) mem-

leketleri, Gence, Divin, Nahqrvary Dubeyl, Tiflis, Tebriz ve Hoy gibi miisliiman emirliklerin hAkim oldu$u kent ve yorelerin drgrnda, _B^i7ans lmparatorlu$u'na tAbi Bagratuni ailesinin yonetiminde bulunuyordt,184. Bu devirlerde, Bizans Devleti'nin, Tiirk-Oguzlar'rn yoiun olduSu bu bcilgeye kolayca sokulup, biiytik bir direnigle kargrlagmadan hakimiyetlerine almalannda, Bu y6,rede yagayan Tiirkler'in Hrristiyan dininde olmalanmn da rolii biiyiiktiir. Hristiyan ahalinin bagrnda bulunan rahipler, kilise vasrtasryla devamh lstanbul kiliseleriyle irtibat halinde idiler. Bizans lmparatorlu$u'nun do$u ug bolgesinde Siirmeli Qukuru bulunuyordu. Bizanshlar buralarda tam bir hakimiyet kurmug de$illerdi. Buralarrn Bizans elinde bulunmasr gekilde idi ve bu da ancak bolgedeki Tiirk oymak beyleriyle ittifaklar kurularakk sa$lamyordu. L83 Krrzro$u,

Krpqaklar, s. 3L.

184 Sevim, Prof. Dr. Ali, Genel Qizgileriyle Selguklu-Ermeni lli$kileri. Tiirk Tarih Kurumu yayrnr, Ankara 1983, s.7.

NiHAr CETiNKAYA / IdDIR

renlsi

Selguklular'rn, CaE bey komutasmda bu b6,lgelere gelip donmesi ijnemli bir kegif hareketi sayrlrr. Qa$n Bey Horasan'a geldif,inde, orada bulunan Balhan Ttirkmenleri'yle birlegerek kuwetli bir giiq meydana getirmigti. Sonra Gazneliler'le ittifak kurarak, Hazat Denizi'nin cenuP sahillerinden Azerbaycan topraklanna girdi. Buralara hakim olan $eddado$ullarr ile birlegerek, Van civarrnda bulunan Ermeni Vaspurakan krralh$r iizerine de akmlar yaptrlar. Sonra Aras nehrini gegerek, Sahat-Qukuru ve civanndaki, Bizans kuwetlerinin ve Ermenistanhlar'rn iizerine seri akrnlarda bulundular. Qain Be/in bu bcilgedeki faaliyetleri 5-6 yrl (1015-1021) kadar siirmiig ve daha sonra/ Horasan',a donmiigtiir. Qaf,rr Bey',in bu seferleriyle, DoSu Anadolu, Azerbaycan ve Arran bd,lgeleri hakkrnda yeterli maltrmatlar toplanmrgtr. Bu yrllarda Selquklular yonetiminde, saytstz Tiirkmen oymaklanrun batrya dogru goqii de hrzlanmrgtr. Bu gekilde, yeniden biiyiik Tiirk kitlelerinin yerlegimi baglamrgtr. selguklular ga$rnda bu bolgeler yerlegme bakrmrndan gok cazip hale gelmigti. .

selguklular,la vukubulan bu gcig, cincekiler gibi diizensiz de$ldi. selguklular, Tiirkmenler'i planh bir gekilde Anadolu'ya iskan ediyorlardr. Daha dosrusu selguklular, orta Asya',daki Ttirk Devleti'ni, siyasi ve ki.iltiirel rnirasiyle Anadolu'ya tagryorlardr. Tarihgilerin "kanncalar" kadar kalabahk olarak belirttikleri Selguklu Ttirkler'nin batrya bu geligleri, Ttirk tarihinin 6nemli bir devridir. Tiirkliif,.iin yeniden diriligi mahiyetinde olmugtur. Yeni bir Ergenekon grkrgr gibiydi. Tarihqi Abu'l Farac, o dcinemle ilgili olarak bir malumatr g6yle vermektedir: "Miibarek ihtiyar udt*,,,185 gtrya bir k<ipefiin selguko[ullarrjna rehberlik ettif,ine dair anlattrf,r hikayeyi bagka bir yerde gormedik. Ihtimal ki kendisi bu hikayeyi birinden igiterek yazdr, yahut bizim gormedifiimiz bir kitaptan nakletti. Qiinkti biz bunu hig bir kitapta giirmedik186." Nakledilen bu ifadelerin, Tiirk Ergenekon Destaru ile ilgili olduiu agrkhr. Tiirkler'in oniinde daima bir Bozkurt'un rehberlik etti$ inancmn burada, Seiguklular'a da maledildi$ni goriiyoruz' Tu[rul-Bey (1038-1063) L048 yazrnda Azerbaycan VAlisi Selguklu lbrahrm Yrnal bagbuf,luiundaki Tiirkmen oymak be$lerini yiiz bin kigilik bir ordu ili, 1045'ten beri Agndaf, gevresine ve G6kgegiil'iin kuzeybatr ucuna kadar olan biilgeleri, hakimiyetleri alhnda tutan Bizanshlar'rn iizerine g6nderdi. yukan Aras boylannda ilerleyen lbrahrm Yrnal, Erzurum'a kadar mukavemet giirmeden ilerledi187.

Azizlerden biri olan mukaddes Patrik, Mar Michael. Abu'l Farac Tarihi I, s.293. t87 Krrzrollu, Selquklular,rn Anr'yr Fethi, Seleuklu Aragtrmalan Dergisi IL Ankara 1970, s. 185 186

116.

Ntner gsrlr.riqve/ ldon rARtHl

705{de Alparslan, Nahgrvan civanndan, teknelerle yaprlan bir kcipriiden Aras'r gegti. Nahqrvan'da kuwetini ikiye ayuarak, kendi komutasrndaki birliklerle, higbir direnigle kargrlagmadan bugiinkii Ermenistan topraklanna girip, Bizans adrna buralan ydneten Ermeni Davit Anhalin'in o$lu Giorgi ile "itaat etmesi, yrlhk vergi 6demesi ve krzmr sultana vermesi" garh ile bir antlagma yaph. Nahgrvan'da ayrlan diSer kol da, Alparslan rn o$lu Melik $ah komutasrnda, Nizami.ilmiilk de olmak iizere, Aras boyundan bahya yiiri.iyerek, Aras boyundaki stirmeli ve Meryemnigin kalelerini alou"itas. Nahgrvan'da, ordusunun bir krsmrm, veliaht olmaya hak kazanmak ve savaga girip askere kendisini sevdirmesi igin, L3 yagrndaki o$lu MelikgAh'a verip, yakrndaki kalelerin fethedilmesini buyuran Sultan Alparslan da, kuzeye, "Hazar Ulkeleri" tizerine yi.iriidii. Bagvezir NizAmiilmtilk'i.in de yamnda atabek ve damgman vazifesiyle kaldrf,r MelikgAKrn, Siirmeli-eukuru'ndaki, yukanda aruIan iig kaleyi alqrm, Krrzro$lu, Selguklu metinlerinden giiyle anlahr: "Karargahta kalan MelikgAh, yamnda kalan ordu ile, yakrndaki "Kal'a'ya (ISdu-Korgaru) hiicum etti ki, orada Rumlar,rn189 ijldtirdtiler. sonra Nizamiilmiilk ve Horasan-'Amidi atlanndan indiler. piyade oldular. sultan Melikgah bir ok atarak Kal'amn emirini boynundan vurdu; KAfirlel, tagla miidafaa ettiler; nihayet yiiksek bir tepeye (ASn Dagr) do$ru gittilea kaghlaq, daBlann tepelerine doB* trrnarup, grkhlar. IslAm askeri galip gelenek, (Kale'de bulduklan miidafileri) hepsini krhgtan gegirdiler, higbirini buakmadrlar. Bunu miiteakip Melikgah, siirmari denilen Kal'a'ya gitti. Bu Kal'a'da akarsular ve bostanlar vardr. Bunu fetiretti."ls Stirmeli yakrmnda bir Kal'a (Kulp/Tuzluca) daha vardr. MelikgAh bunu da fethedip, sonra harab etmek istediyse de, Vezir Nizami.ilmiilk "Miisliimanlar igin bu miihim bir Kal'a, saflam bir iistiir ve huduttur" (Ka$rzman-Deresine hakim Bizans srnrnndadu), diyerek onu bundan menetti. NizAmiilmiilk miisltimanlar igin iyi bir iis olan Kal'a'ya, bir takrm bahadular yerlegtirdi. Sonra MelilqAh (Siirmeli-Qukuru'ndan) grkrp, geddadhlar,m elindeki Divin/Revanovasr - Elegez bahsrnl,olu ile (Arpagayr yukansrndaki) Meryemnigin denilen bir gehre gitti.u"' Siirmeli-Qukuru'nu 104'te, $eddadh, Gence ve Divin Emiri Ebfil-EvsAr 9AvOI, Aru Bagrathlan'ndan almrgh. Bizanshlar da 704T de buralarr zaptetmigti. "Qa$n-Bey o$lu Alparslarg gok kalabahk ve yurt edinmek isteyen Of,uz/Tiirkmen boylan ile oymaklanm yerlegtirmek igin batrya yaph$ "Ilk Rum Seferi" srrasrnda, Agnda[r gevresi, Siirmeli-Qukuru, BorSah-eayr ile 188 189 190 191

Sevim, Ali, a.g.e. s. 16. Eskiden Tiirkistarlilar, milliyetine bakmaksrzrn Anadolu'ya ve burada yagayanlara hep Rum diydrlardr okqulan bulunuyordu. Bunlar, Miisliiman askerlerden'birgogunu. KrrzroSlu, Selguklulann Amyr Fethi, Selguklu Arg.Der.II. s. 126. Krzro$u, Selguklulann Amyr Fethi, Selguklu Arg. Der. II. s. 126.

NIHAr CETiNKAvA/ rdDrR

rmlsl

Khram-Qayr boylanm, Qrldr46lil gevresi ve Arpagap boylan ile KarsYaylasr bxilgelerini Bizanshlar ile onun himaya etti$ miittefiki lberya/Giircistan Bagrathlan ve Loru/Tagir-Bagrathlan elinden alarak fethetmigtir."lg2 Sultan Alparslan'rn, 106{te bahya yaphga ve Am gehrini de aldr$r bu ilk Rum seferi yedi ay siirmiigtiir. 106{te 13 yagrndaki gehzade Melikgah ile 35 yagrndaki Sultan AlpAtslan'rn bugi.inkti Kars lli bxilgesinde fethettikleri kaleler'r, KuzroSlu g<iyle belirtiyor: "\ragayr solunda kalan Marmagen/ Meryemnegin drgrnda sekiz olup, suasryla 1- If,dr-Korgaru, 2- Siirmelii/Siirmari (If,duKarakalasr), 3Kulp (Iuzluca), 4- Sepid-gehr/AScakala (k) (Digor'daki',Mireni-Karabaf,), 5- Akal-Kalak (Qrldu-Af,cakalaqr), GATbv (Qrldu'da), 7- Aru gehri ve 8Bang yoluyla ahnan .Kars'hr."ryr Krrzrof,lu devamla 9u bilgileri veriyor: "Am Themasr" (Askeri ValiliSi), 1045 yilmda Aru-Bagrathlan (961-1045) hiiktmetine son veren Bizanshlar tarafindan kurulmugtur. Biitiin Arpagayr boylanm ($uak) Elegez (Arakaz) daBr gevresini ve Zengisuyu yukansrndaki Becni Kalesini (Nig txilgesi), Ka$rzman Deresi (Argarunik) ve Siirmeli-Qukuru (Cakat'k) b6lgelerini iqine ahyordu. Merkezi Arpagay sa$rnda ve Kars'rn 40 km. kadar do$usundaki Aru miistahkem gehri idi. Aru Vilayeti'ne dot"udan bir yumruk gibi giren (sonradan "Sahat-Qukuru" denilen) Revan ovasr ile Nahgrvan bcilgesi merkezi, (Revan'rn 27 km. giineydo$usunda 6renleri bulunan) Divin'de Aral* ilgemizin kargrsr) oturan $eddedh Emirleri (1020-7762) ellerinde bulunuyor ve baglanndaki Ebt'l-EsvAr gAvfrr (1020-1057), Selguklular'a iinciiliik ve krlavuzluk Aru'dan saldrran Bizans kuwetlerini 1046 dan beri geri "4g=k, geviriyord.u."l%

i i2

sultan Alparslary "Merkezi Ahrl-Kalak olan Qrldu4<ilti gevrepi ile biitiin Arpagayr boylan ile "Siirmeli-Qukum" btilgeleri de, Selguklu akurlannda, L037 den beri emef,i gok gegen ve bu defaki fetihlerde biiyiik yararhklan g6rtilen, Gence-Divin Emiri $eddedh Ebt'l-EvsAr gAprlr/gAver'a milkafat olarak, Bizans ucundaki bu yerleri korumak iizere "ihsan" edilrnig; o da gok yagh oldut'undan, of,lu Menfigehr'e buralan verdirerek 'Anr geddadhlan" kolunu (1064-1200) kurdurmugtur."les Sultan Alparslan, Crldr g6li.i yamndaki (Af,cakala kciyii yamnda) Hisan aldrktan sonra,_bunun yamnda bir "kal'a" (Bucak merkezi Cala'ya yakrn "Albrz-Kal'aur")1% vardr. Onu da aldr. "Kars veAm bdlgeleri i,izerine yiirtidti 192 Krzro$u, 193 Krrzro$lu, 194 Krrzro$lu, 195 Krrzro$lu,

Selquklula/rn Amyr Fethi, Selquklu Arg.Derg. IL Ankara \97O, s.

1.'1L.

a.g.m. s. 120. a.g.m. s. 121. a.g.m. s. 133. 196 Qildrrldar, dteden beri bu "Albrz Kalesi harabeleri"ni "tekin" saymadrklanndan, geceleyin yanndan g€qmeye korkarlar; burda "cinlerin, perilerin yr$nak yaptrfrna inarurlu. -Bu Kale'nin adt "Albrz"da, eski tiirkge "cin ve geytan" anlamrna gelir. eoSu kez ,'b" sesini "v" ye geviren Karapapaklar Buraya Alwrz/Alvz derler.

NiHAT qETiNKAYA

ICDIR TARIHi

bunlarrn hududu (Anr Themasr'na kuzeyden kompu) $amgolde197 ve Lore adrnda iki b<ilge daha vardr. Bu memleketlerin ahalisi (BorEah/Barsel denilen Karapapak/Kazak Tiirkleri, hig savagmadan, tiirkge konugtuklan igin) qrkarak IstAmiyeti kabul ettiler. Sultan, bu cihetten gok memnun oldu. Hepsinin gusul ve adest alarak y*u*T temizlenmesini emretti. Kiliselerini yrktr, onlann yerine mescitler yaPh"". Selquklular'rn Anadolu'ya girmesiyle, Bizans'la aralarr agrk olan Ermenistan ahalisi (Krpqak-Oiuz) de Bizans'a bag kaldrnyorlardr. HattA Ermenistanh "Bogusag" ailesinin biitiin bireyleri, ishmfieti kabul edip Alparslan'dan Siverek yorelerinde yerlegme izni alm4tr"'. Bizans Devleti bu b6lgede, 1045 yrhndary Melikpah kumandasmdaki SelEuklular'rn buraya geldigi L064 yrhna kadar hakim olmugtur200. Selguklular,rn biilgeye gabuk ve kolay intikalleriyle, hakimiyetlerinde, miikemmel bir devlet anlayrqryla, giiqlii ve diizenli bir orduya sahibolmalanmn yamnda, ycirenin Ttirk ahaliyle meskfrn bulunmasrmn da rolii gok biiyiiktiir. 1064 yrh baharrnda selguklular'rn, Bizanshlar elinden ilk fethettikleri yer, A$nda$ ile Aras arasrndaki ova, yani "Siirmeli-Qukuru" ve merkezi Siirmeli/I$drr-Karakalasr gehridir. $ehzade MelikpAh ordusu, Am vilAyetinde, (Aras'rn saitnda) Rumlarrn elinde bulunan bir "Kal'a"ya hiicum ederken ok ya$muruna tutulup gokqa zayiat verdi. Bunun iizerine Nizamiilmiilk ile Horasan Amidi attan inip yaya oldular. MelikgAh, okla bu kalenin be$ini boynundan vurunca/ koruyucular bozuldu. Dayananlarrn tag atarak korunmalarna raf,men IslAm askerleri iisteliyerek hepsini krhgtan geEirdiler. (AhbAr iid-Devlet is-Selqukryye s. 24). "Bunu miiteakip MelikqAh, Surmari (Siirmeli) denilen kaleye gitti. Bu kalede akar sular (Arastan ahnan arklar) ve bostanlar vardr. Bunu fethetti. Bunun yakrmnda bir kale vardr (Kulp ?). MelifuAh bunu da fethettikten sonra harap etmek istediyse de NizAmiilmi.ilk: "Miisliimanlar igin bu muhkem bir kale, sa$lam bir iistiir ve huduttur", diyerek onu bu igten menetti. NizAmiilmiilk, Miisliimanlar igin iyi bir iis olan bu kaleye yeni askerler yerlegtirerek korunmasm Siiqlendirdi. Selquklular, 1064 de Kars-Anr'yr fethederek $eddado$ullarrjna brrakmrglardr. Ani'nin fethinden 6nce aldrklan, Siirmeli kalesini'ni de Ani hAkimi $eddado$ullart'na ba$lamrglardr. Selguklular'rn bahya yiineldikleri bu devirde (Ozellikle Qa$n bey zamaru), Orta Asya ve Horasan'dan Anadolu'ya dofru biiyiik bir Tiirkmen giiii gelmeye baglamrgtr. Art* Anadolu'da Tiirkmenler gofunlu$a geemip durumda idiler. Melikpah batrya Boeen bu Tiirkmen guruplanndan birgok197

198 199

2fl)

$amgolde: Gtirciice qok anlamrna gelen "Sami-solge/solde'den bozmadtr, Krrzro$lu, a.g.m. s. 130. Sevim, Ali, a.g,e. s. 18. Horugman, Ernst, Bizans Devletinin Do$u Smrt, Terciime: Fikret lgiltan, lstanbul 197O

s. 213.

/ rdDrR uninl lanm Kafkaslar'rn gt^"y b6lgelerine ve Azerbaycan'a da iskAn ediyordu. NiHAr

CETINKAYA

Bu biilgeye, gtineyden gelen bu yeni Ttirkmenler'in yerlegmeleriyle beraber, kuzeyden de, g6qler vardr. Do$udan bahya do$* olan Ttirk-Mo$ol g6gtiniin kuzeyden baglayan baskrsryla, bir krsrm Krpqak kabileleri de, Kafkaslar'r agarak bu bolgelere yerlegiyordu. Bunlar daha gok lran Azerbaycam'mn

merkezi krsrmlannda ve gimalde, Giircistan'a bitigik yerlerde goSaldrlar. Krpgaklar'rn miisliiman olanlan Derbent yoluyla, hrristiyanlan da Giircii kuallan tarafindan davet edilerek Daryal yoluyla Kafkaslar'rn giineyine gegiyorlardr2Ol. B,r iki Ktpg"k gurubu u"u"-du Eok giddetli savaglar cercyan etmigtir. Bu donemde Selguklular'r destekleyen miisliiman Krpgaklar daha gok Tebriz ve civannda go$unlukta idiler. Bu Krpgaklar'rn tesiri (Efsanelerde, geleneklerde, lehgede) gimdi de canh bir gekilde g<iriiliiyor. "CelAleddin Rumi (Mevlana), Trebriz[ arkadagr $ems-i Tebrizi'ye bir giirinde "gAh-i Krpgak-i divAne" demektedir2o2 ki, gems-i Tebrizinin, Tebrizli bir Krpgak oldu$u anlagrlmrg oluyor. Bu gehrin Selquklular devrindeki ahalisinin daha gok Krpgaklar'dan oldu$unu giisteren dif,er deliller de vardrr. Bugiin konugulan Tebriz givesinde Krpgak tesiri canh bir haldedir. Melilqah zamanrnda da (1076) doSudan gelen Tiirkmenley'in biiyiik bir krsmr Arran bcilgesine ve Bizans suunna yerlegtiriliyordrr2o3. "Sultan (Melikgah 1076), bu b6lgeleri (Erran ve $irvan) maiyeti emirlerinden Savtegir/e rkta etmig, o da Erran b<ilgesine gok sayrda Tiirkmen yerlegtirmig-

.. 204 ur IEdu lli'ni de igine alan Sahat-Qukuru'nda meskun olan Tiirkler (eski yerli Of,"uzlar ve kuzey Tiirkleri), Selguklu Tiirkmenleri'nin geligiyle hareketlenmig ve bcilge, Orta Asya'dan yeni gelen Ttirk boylan igin cazip bir yerlegim alam haline gelmigtir. Togan bu hususa deSinerek: "Eier Azerbaycan ve Anadolu hududunda, yerlegmelerini icabettirâ&#x201A;Źn ve ona mi.isait olan gartlar husule gelmig olmasa idi, Selguklular'm miihim bir krsmr Mrsrr taraflarrna gegmig olurlardr."20s demektedir. Selquklular'rn Dof,u Anadolu'da ve Azerbaycan'da yaptrklarr iskAnlar neticesinde, buralardaki Ttirk siyasi hAkimiyetinin giiglenmesinin yamnda, biilgelerarasrnda srkr irtibatlarda tesis edilmigti. Sahat-Qukuru'ndaki Tilrk

oymaklanmn, yoflun bir Ttirk varhf,,r ve hAkimiyetinin bulunduiu Van civanndaki (Alhat, Bitlis-Arzan) Ti.irk beylikleri ile de yakrn iligkileri vardr. Bu yakrn iligkiler, bazr Ttirk boylannrn, bu iki b<ilgeyede ayrr ayn yerlegmig olmalanndan ve bunlar arasrnda akrabahk ba$lanmn bulunmasmdan kay naklanmaktaydr. Selguklu sultammn iste$i iizerine Bitlis Arzan (Garzan) 201 Togan, Ghig I, s. m2 Togan, Girig I, s. 203 Togan, Girig I, s.

200. 200. 193.

Sevim, Ali, a.g,e, s. 19. 205 Togan, Girig I, s. 192-193.

rdDIR

ranlui

emiri Dilmagof,lu ToSan Arslan2ffi L130 veya 1.131 yrLnda Sahat Qukuru'na bir sefer yapmrg, siirmeli ve Divin'i, buranrn hakimi $eddadh emiri Fadltrn,u dldiirerek almrg, o$lu Kurh'yr bu b6lgeye emir tayin etmigti. Ertesi yrl "Apkaz-Kartel" bagkumandaru Apulet'in of,lu Yovane, Divin gehrini almak igin hiicum edince, Dilmagh Kurtu, onu Garni gayr boyunda biiyiik bir bozguna usrattr. Merkezi si.irmeli (Karakale) olan, siirmeli (Dilmago$lu) Emtuligi de bu zamanda kurulmugtur (1131.-1227). Boylece Sahat-Qukuru (I$drr-Ovasr/Siirmeli-Qukuru)'nda Aras Dilmagfilan devri baglamqtr207. osman Turan, Togan Arslan'rn bu biilgeye 1L04 yrhnda hakim oldusunu belirtererek: "Dilmagofilu Mehmet beyin Erzen ve Bidlis beylerinin atasr oldufu anlagrhyor. Bazr kaynaklarda Bidlis, Erzen (Bidlis ile Batman gayr arasrnda)) ve Divin (Aras Kuzeyinde) gehirlerine 1104 yrhnda hakim oldu$unu bildif,imiz Tog* Arslan bu Mehmed'in of,ludur" demektedir2Os' Bunlardan giiniimiize, siirmeli/Ifdr Karakalesi'nde yeralan''siirmeli Krzrlkiimbeti,,, harap hale gelmig olan LllucAmj, Aras Kiipriisii209 .re kesme tagtan yapilmq bir "Kervansaraytr kalmrghr2lO' Bu yaprlarda kullanrlan renkli kesme taglann nereden temin edildi$, y6re ahalisi tarafrndan devamh merak konusu olmu$tur. qiinkii yiirede ve yakrn b6lgesinde bu taglann bulunabilecef,i bir iz ve belirti bulunmamaktadn XVII. asrn meghur seyyahlarrnda olan ve defalarca Tiirkiye iizerinden gark i.ilkelerine seyahatlerde bulunan, Fransrz seyyah fean Babtiste Taverrier, 1.632 de bagladrf,r birinci seyahatinde, Erivan Ham'mn (Emir Giine) konu$u olduiu zaman yiire hakkrnda bilgi verirken gunlan s6ylemektedir: "Karahaglar diye adlandrnlan kenransaray, g<iriiniige bakrlusa, sanki bir gayrn yata$rnda meydana gelen taglarla inga edilmig. Bu suyun bir krsmr (iginde erimig halde tuttu$u kirecli tortulan g6kelterek, B-n) pek hafif bir tag hasrl eder. Bunu sa$lamak igin gay buyunca gukurlar a9rl1, igleri bu suyla doldurulur; sekiz yada on ay sonra, su, dibinde bir tag tabakasr braku fturuduktan sonra kesilerek grkanldr$ anlagrhyor). Ermeniler bu gayrn grktrf,r kayayr, Noh'un of,lu sam'rn uydurdu$unu paskr hatasr olmah, oydurdu$u olsa gerek) s6ylerler.""^ Dilmaqosullan Beyli[i (10&t-1393)',nin kurucusu Djlmaco[lu vehmel re1{-ir. Malazgirt Vuhaieftsine, efi Arsian rn yanrnda katrlms Tiirkmen reislerindendir. DilmaqoSullan, Bitlis ve Erzen'de, Emir Timuiun 1394 de yaPh$ Anadolu seferine kadar hakimiyetlerini devam ettlrmiglerdir. Anetklopedisl, I$drr maddesl'

n7 Tttrk 20E

209 210 211

Turan, Prsf,Dr, Otman, Dof,u Anadolu Tttrk Devletleri Tarihi, lrtanbul 1993,

111.

E, Denlron Rorr. bu koprtlnun Azerbaycen $ddadhlan'ndan Fazl b, Muhamrned tarafndan yaptrnld{tnt rbylemekedir. lcllm Anr' ftddad mad' C' 11, r' 388' T0rk An* I[drr nrdderi.

Tavamlcr, ;, 4,, XVtt, Aru Ortrtrnnda Tilrkiye Uz4rlnderr lran'a_$eyahrt, CBv, Ertu[rul Gllltekln,'forctlman 1001 temsl etar nor 1531 lrtanbul 1980, r. 37,

NiHAr gETiNKAYA / ICDrR

uniui

XII. Asrr boyunca Kiir ve Aras boylan ile Van g6,lii gevresinde geEen Miisliiman-Huistiyan savaglannda, iki taraf da Ttirk soyundan olduklarr halde, birbirini yoketme$e gahgryordu. Irak Seguklulan kolundaki Tiirkmanlar'rn gokluk ve Krpgaklar'rn da azunsatunlyacak sayrda olmasrna kargrhk, ortodoks Bagrathlar kolunda, daha gok lslamhktan once gelip Kiir boylanna yerlegen: Saka/Gogar, Taok, Borgah, Kazak, Kazar gibi boy ve oymaklanndan bagka bilhassa bu asrrda gelip Bagrath kualhsrm canlanduan kiir ve Qoruh bolgesini Selguklular'dan ahp buralara yerlegen yeni ortodoks sarrgrn kumral Kuman/Krpgakla4, birinci derecede ig giiriiyordu. "...Giircii kuah David I1.1121. de Kafkasya gimalinden Hristiyan KrpEaklarr ham $or Han'rn of,lu Otrak idaresinde kiilliyetli Krpgak kuwetlerini kendi iilkesine celbetti ve bunlardan 40.000 kigiden ibaret bir ordu tegkil ederek Kiir nehri gimalinde ve $irvan'da yerlegen Tiirkmenlere saldudr. Giircii kualigesi Tamara'nrn zamamnda (1184-1213) Giircistan'da Krpgaklarm sayrsr pek arttr."212 Krpgaklar 1121 de 40 bin kigilik bir kuweile Borqah gayr havzasrm ele gegirdiler ve LL23'de de Tiflis'i alarak Giircii krralhf-rmn

bagkenti yaphlar. 1124 de de lspir ve Oltu'ya kadar ilerlediler. Krpgak Tiirkleri 1.146 yrlmda hakim olduklan Azerbaycan'd4 bagbuplan lldeniz liderli$nde Azerbaycan Atabeyli$i ni (1146-1225) kurdular. Bu biilgedeki Tiirkler'in iki Hak Peygamber'in dini, her iki koldaki kardeg kavmi birbirine di.igman etmigti. HattA Hristiyanhf-rn Ortodoks mezhebine bafh Ti.irkler'iry Giirci.i kilisesine baf,h olanlarla, Ermeni kilisesine ba$h olanlar arasrnda da kan d<ikiiltiyordu. Rasony'nin dedi$i gibi: "Ttirk halklarrmn katili yine Tiirk halklandu"o. Balkanlar'da, Osmanldar'la Ruslar'rn savaglarinda Ttirkler'e kargr g<intillii savagan, en son Plevne de Rus ordusunun iin savaggrlan olan Gagauz Tiirkleri, sonralan aralanndan grkan akrlh ve milli guur sahibi bir Gagauz papazt , kendi kavmine Ttirk olduklanm hatrrlatarak isbatla benimsetti. $imdi bizde onlan ba$nmrza basryor Tlirkiye'ye gelip yerlegmek isteyenlere her tiirlii kolayh$r saf,hyoruz. Moldorya'daki Gagauzlar'r; din farkr gozetmeksiziry Miisliiman bir Ttirk gibi, Biiyiik Tiirklii$i.in asil mensuplarr olarak kucakhyoruz. Fakat, Gregoryan Of,uzlar "Ermeni" ve Ortodoks Krpgaklar "Giircii" mezhep ve kiiltiirleri iginde, anadilleri olan TiirkEeyi kaybetmelerine engel olacak bir iinder krlavuzun qrkmamasr yiiziind_en, Tiirkliik, Asyada gayrimiislim unsurlanm kaybetmig ve kaybetmektedir2l4. Selguklular batrya yi.iriirken, daha Anadolu'ya girmeden once QaSn Be$, Atsrz Be$ ve Afgin Be$ gibi akrncr komutanlan vasrtasiyle <inemli kegifler yapmrglardr. Bu kegifler neticesinde Tiirkler, Anadolu'nun yaprcmr gok iyi biliyorlardr. Selguklular'm Anadolu'da kahcr olmalannda bu bilgiler de tinemi rcl oynamlptr, Anadolu halkrnrn qo$unlutunun kendilerinden

n2 213

2t{

Glril I, e. 200. Raeonyr, TE ihte Ttlrkluk, r. 129. Kuzro$lu, Krrs Tarihi, a. {U), Togan,

NiHAT qETiNKAYA

/ IGDIR reniHl

qok iince gelen ve Huistiyanhf,ir kabul etmig Tiirkler oldusundan, devlet siyasetinde ve halkla mtinasebetlerde dini aynhf,rm gok fazla iine grkarrnamrglardrr. Daha sonraki tarihlerde hatta Osmanh Devletinin ilk zamanlannda bu anlayrgrn, fevkalede iyi neticeleri giiriilmiigttir. Bu sebeple kendilerinden iince Anadolu'da bulunan miisliiman olmayan, hrristiyan ve bagka inanglara mensup, Bulgar Ttirkleri, Pegenekler, Kumanlar ve varsaklar gibi, Tiirk boylan ile Dil, tcire ve soy birli$ dolayrsiyle lolayca biiti.inlegriiglerdir. Bu anlayrglarr, bilahare dif,erleriyle de lslAm lnancrnda miigtereklif,i sa$lamrgtu. B6yle yumugak ve toleransh siyasetleriyle, bagka dinlere mensup soydaglarmrn, difier milletler iginde erimelerine mani oldularr gibi IslAm Oi"f"i Arap kiilti.iriiniin bir ifadesi olmaktan kurtararak cihangiimul bir din olduf,u dosrultusunda yayrlmasrm saf,ladrlar. selguklular Anadolu ve civannda uyguladrklan devlet ve siyaset anlayqlarryla Anadolu ve Azerbaycan Tiirkliisi.i'nii da$rlmaktan ve erimekten kurtarmrglardrr. Huistiyan batrya do$ru da lslAm'rn yayrlmasrna uygun zemin hazpladrlar. Bu konuda, Z. V. Togan da 9u fikirleri ifade etmektedir: "Selguklu Ttirkleri, din ile diinya meselelerine pratik di.igiinceleri, Halifeyi siyasete kangtumamakta da menfaatdar olmalan sayesinde, IslAm aleminde biiyiik inklAp viicuda getirdiler. Bunlar IslAm Aleminde ilk defa olarak salianatr hihletten, yani diinyevi ve siyasi idareyi, uhrevi ve dini iglerden ayrrdilar."215

1161 yrhnda, Bagrath

III. Girgi'nin, Am gehrini almasr iizerine, ayru

Saltuklu lzzeddin II., Ermengah II., S6kmen, Saltuk, ^y^du, Arzan-Bitlis Emiri DilmaEogllu Fahreddin Devletgah, Kars Emiri Keremtiddin ve Stirmeli Emiri lbrahim gibi, DoSu Anadolu'nun gegitli yerlerindeki bu beylerin bir arada birlegerek2l6, An/mn yardrmrna kogmalarr, Selguklular,rn bu b6lgeye getirdikleri milli guurun neticesi idi. Am kuah, Bagrath ve 646 "G6rgi III, ertesi 1L62 yrhnda daha kalabahk ordularla gelip, biiyiik gok imaratr aun Leri hep islAmlar elinde bulunan, bu yiizden cAmileri ve olan Divin gehrini zaptile yakrp yrkarak, 21, A$ustos 1'l'62 de buradan 60 bin tutsak giitiirdii."2l7 Bu srrada, orbelli Elikum be$, birkaq kasaba ve gevresiyle gok sarp Erencek/Ahncak (Nahgrvan'da) kalesini Atabekler'den trmar/zaamet olarak aldr ve buraya yakrn Cahuk'tan Abbas adh gok zengin bir gregoryenin ,'Khatun,, adh krzryla evlenerek "Giirciiliik" (ortodoksluk) ten d6niip Er-

yrln Temmu,

meni oldu $tf4'tt. Kars,7 yrlhk kugatmadan sonra h,ristiyan Giircii-Krpgaklar'rn eline diigtii ve 1207 den sonra Kars, Aru vilayetine baf,landr. Bu hadisede, Kars 215

Togan, Girig I, s. 2A-222'

276 KrrzroSlu, Krpgaklar, s'

1.25.

Krrzroflu, Krpgaklar, s. 126. 218 Krrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 406. 217

NIHAT

guriur.rveT rGon renlul

Ili'nin topraklanndan yalmz, miisliiman olan Stirmeli Emirli$i (Aras Dilmaghlan) mtistakil kalmrp ve sonra da Eyyuplular'a (Mefarkrn-Ahlat'da) tAbi olmuptur.

qINGIZLILER DEVRi Cingiz'in kumandanlanndan Cebe ve Subutay Han'm, $imali lran ile Azerbaycan'r fethetmeleriyle Sahat-Qukuru Tiirk-Mof,ol hakimiyetine grriyordu. Daha sonra lbbriz hAkimi 6zbek Han'rn kagmasr ile de Tebriz ve Nahgrvan b6lgelerini hAkimiyetleri altna aldrlar. Bu iki komutan fetihlerine devam ederek, Kafkaslar'dan Krpgak iilkesine gegmek istiyorlardr. Buralann Tiirk olduf,'unu bildir,erek, Cengiz Han'dan izin istemiplerdi. Cengiz Han da: "Mademki l(pgak'ta Tiirk vardrr, zaptediniz" diyerek izin vermigti219. Bunun iizerine bu iki komutan (Cebe ve Subutay) Ermenistan, Giircistan ve Azerbaycan'r fethettiler. Bu olayla da Sahat-Qukuru tam manasiyle Cingizliler'in egemenliiine gegti. Daha sonra bu komutanlar Kafkas Daf,lan'm agarak, Krpgak iilkesiyle, Macaristan'a kadar olan b<ilgeyi hAkimiyetleri altrna aldrlar. Rrza Nur, bunlarla ilgili olarak gunlan nakleder: "Cebe'nin propagandacilan avuglan altrn dolu her yere grriyor, altrn ya$drrlyor, propaganda yapryordu. Bir yere girmeden ewel bunlar giriyordu. Krpqaklar'a "Siz, bizim hemcinsimizsiniz. Alanlar yabancrdrr. Siz bizden olunuz!" dediler. Krpgaklar heniiz "Biiyi.ik{iirk Fikri"ni anlayamamqlardu. Tereddiide dtiqtiiler. Sonra kabul ettiler."-' '1220-7222 yrllannda $irvan ve Aga$ Ktir boylanmn Qingizli/Tatar /Mongol akrncrlan iizerine athlan tarafndan basrhp vurulmasr, biiyiik bir OSuz oymaSrmn, Avgar boyu be$leriyle birlikte buralardan kalkrp OrtaToroslar iizerine giderek, sonralan Karamano$lu hiiki.imetini kurduklarr anlaprhyor. Qingizli ordusunun Kafkasya'yr gegmesi, Krpgaklar'r yerlerinden oynatmrg, bu sebeple de yeni tr3pqak topluluklan, daha 6nceki tarihlerde olduiu gibi, Azerbaycan'm kuzey b6,lgelerine ve Giircistan a gelip yerlegme$e baglamrglardr. Giirrii knallanmn Krpgaklar'r kendi topraklannda istememesi iizerine bu Krpgaklar Azerbaycan'a yayrldrlar. Biiyiik qo$unlu$u Gence civarrnda yerlegtiler. Krpgaklar'rn Gence civanna yerlegmelerini kendileri igin tehlikeli gciren Giircii kuah "Atabek lvan'e", buradaki I(p_g_aklar iizerine bir ordu ile geldiyse de yenilerek bozguna ufradr 1tZZi7n1.

MoSollar'rn b6lgede meydana getirdikleri kangrkhktan faydalanan Koluuzuno$ullan, Am ve Divin gehrini ele gegirip, Aras Dilmaghlan elinde biltiin Tiirkleri kapsayan bir anlayrgh. Ka[anhSa bagh olmayan ii, tagantrt tim telis ediliin. Bundan sonra bagka fetihlere yiinelirlerdi. Bu Tiirklerin fiituhat anlayrgrdrr. TM Nur, Dr.Rrza, Tiirk Tarihi, Toker Yay. lst. 1979, C.2, s. 92. 2Zt Krzroglu, I(pgaklar, s. 144. 219

Eski Tiirkler de KaSanhk

Tiirk lllerinin tincelikle tAbi hale getirilmesi lazrm idi

NiHAr

CETiNKAYA

/ ICDIR TARiHi

bulunan Siirmeli Kalesi'ne saldrrarak muhasara etmigler, fakat alamamrplardr. Siirmeli Emirli$i, 1207'den beri Elyublular'a tabi idi. Divin hAkimi $alve'mn, Siirmeli kalesine saldrp muhasara etmesi iizerine, tAbi olduklan Eyyublular tarafindan kurtarrlmrgh2D.lgt" bu zamanlarlarda, 1225 de Harezmli ordusunun Yukan Aras boylanna gelmesi ve 123L Harezmgdh'rn iiliimtinden sonra, Siirmeli-Qukuru'nun Hrristiyan Babrrhlar tarafindan zaptedilmesiz3 iizerine veya 1239 da Am ve Kars ile birlikte Siirmeli'nin de Qingizlilerin eline gegmesi yiiziinderi Kars ilinin Aras boylarrnda ve A$rrdaf eteklerinde konup giigen Kayilar'rn bir krsmrmn buralan brrakarak, batrya, Erzurum ve Sivas illerine gittikleri anlagrhyor. Siirmeli Emirlif,i'nin bugiinkii Kuzey ve Giiney Azerbaycan, Kars, Am ve Kiir boylarryla ve Bah Anadolu ile de srkr temaslan oldu$u gibi, giineyde Ahlat Emirlifii ve Cizre (Diyarbekir-Musul) hiikiimdarh$r ile de yakrn iligkileki vardr. Hatta birlik igindeydiler. Kuzrof,lu, 1161 yrhnda Bagrath III. Giorgi'nin, Irak-selguklulan arasrndaki kangrkhklar ve Azerbaycan Biiyiik Atebef,i (Krpgak) ll-Dengiz'in lran'da, Rey Emiri lnang ile savaqmasrndan faydalanarak Kafrzman civanm ve Aru',yr istila etmesi iizerine, o yoredeki Tiirk beyliklerinin miigterek hareket etmesini lbn ul-Ezrak'dan naklederet g<iyle anlatmaktadr: "Diyarbekir'deki ($imdi: silvan kazasr merkezi) Mafarkrnh olup, bu gaf,da yagam$ bulunan IBN UL-EZRAK: "Am gehrinin kegigleri h. 556 (1161) yrhnda Menfigehr (Mahmud olacak) of,lu Emir Fadlcrn ile bozugup kuwetlerini tepeliyerek, onu, silrmari (siirmeli)'ye yakrn olan Bakran (Bagran) kalesine kag[ttrlar. Sonra Asiler, gehri, Abhaz meliki Grigor,a verdiler. o da Cumadelahire (Haziran 1161) de gelerek kargr koyanlan Tiflis'e siirgiin edip Sadun'u buraya vdli tayin etti", diyor ve goyle devam ediyor: "556 Recebinde (Temmuz) Miisliiman ordulan $Ah Emren (Il.Sokmen) yamnda toplanmaya bagladr. (Erzurum meliki) lzzeddin salduk, (siirtl'e Mafarkrn/silvan arasrnda ki Garzan) Erzen hakimi (Dilmaqoslu) Fahreddin (Devletgah), Kars Emiri (Keremiiddin)^ile surmari (Siirmeli) ve Aras rmaf,r biilgesinin sahibi (Emir lbrahi*)t'o gerileriyle geldiler ve harekete gegtiler. (Mardin Emiri Artuklu llgazi'nin torunu) Necmeddin (Alp)e de gabuk yetigmesi igin haber yolladrlar. $Ah-Emren bagbu$lu$undaki ordu ile, Necmeddin yetigmeden $a'ban (26 Temmuz 23 Af,ustos 1161) da Ant iizerine vardrlar'"2D Mof,ollar'rn doSudan yaptrklan baskr neticesinde, kuzeyden yeni krpqak kitleleri Kafkaslar'rn giineyine inerek akrnlarda bulunuyorlardr. Krpgaklar,rn, bu yeni akrnlarr ijzellikle bolgedeki Giircii hakimiyetini sarsryordu. uaa

Krrzroflu, Krpqaklar. s. 144. KrrzroSlu, Kars Tarihi, s.425426. 224 Emir lbrahim de Dilmagoflu neslindendir. 225 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 395. 223

NiHAr

CETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

Bundan faydalanan Siirmeli beyi,-k-endileri i6in bir tehlike olan Giirciiler'e kargr aknlar yaparak yafma .iti226. Bu suada (122g yilLyazrnda) Divitr hdkimi (Ahrskah/Toreli ve Babuh oyma$rndan Giircii $alve/galva, ordusu ile gelip Siirmeli Kalesi'ni kugattr. Ahlat $ahlan birliSine baih olan Si.irmeli Emiri, Cizre (Diyarbekir-Musul) hiikiimdan Melik-Egref ile Mafarkrn-Ahlat

Emiri $ihAbeddin'in yardrmlanyla Siirmeli'yi tehlikeden kurtardr228. Siirmeli Emiri, $al-ve'yi bir bofazda srkrytuarak miithig Air bozguna uf,'rattr ve $alve ile birlikte gok sayrda askerini de esir aldr"', 1224 y:drnda, lran ve Irak'ta hAkimiyetini kabul ettiren Harezmgah Celaleddin, 1225 yrhnda Aras't gegerek, Nahgrvan iizerinden Sahat-Qukuru'na girdi. Koluuzunofullarr elindeki Divin i alarak kendisine baf,ladr. O srrada, Siirmeli'de, 11.31'den beri burada hiikiim si.iren, Aras Dilmaghlan'ndan olan Siirmeli Emirleri, $erafeddin ile ye$eni Hi.isameddin Hrzrr idi. Harezmgah Celaleddin bunlarla ittifak etti. Bu sualarda Giirciiler, b6lgedeki Tiirk ahalisine kargr zuliimler ediyoq, Ttirk pehirlerine siirekli akrrlar yapryorlardr. Harezmgah Celaleddin ijnce Erivan'rn doSusundaki Garni mevkiinde, Giircti krraligesi Rusudan'rn kumandandanlan olan lvani ve $alve adh kardeglerin kumandalan alhndaki Giirciiler'i hezimete ugrattra0. "Giircii Krpgak, Alan ve Lezgiler'den miirekkep ordularrm imha ettikten sonra 1225 Birinci KAnununda Tiflis'e girdi. Bir asr ijnce Tlirkler elinden grkan bu gehirde IslAmiyet diriltildi; Ivani'nin elinde bulunan Ani ve Kars gehirleri de Gi.irciiler'den temizlendi. Gence'nin ahnmasl ve Stirmeli Emirli$fni kuzeyden tehdit eden Giircii, Ermeni ve hrristiyan KrpEak tehlikesinin bertaraf edilmesi bolgeyi rahatlatmrgtr. Bu srada, Tebiz hakimi 6zbek Han taraftarlanmn ayaklanmasr iizerine, Tebnz'e diindii. Harzemgah Celaleddin, Tebriz'e giderken, Siirmeli'de de kiiqiik bir ordu brakmrgh' Siirmeli Emirleri bu orduyu da alarak Kuzeye, "Abkaz iglerine" bir akrn yaparak buralardan gelebilecek tehlikeleri kontrolleri altrna aldrlar' Ug ay si.iren bu sefer neticesinde, Siirmeli Emirlifi b6,lgede etkinli$ni ve hAkimiyetini oldukga genigletti. Bu tarihlerde, diinyantn en muhtegem devleti olan Osmanh lmparatorluiu'nu kuracak olan, Ertuf,rul Gazi'nin (yeri cennet olsun) bagrnda bulunduf,u Kayrlar'rn, If,drr Ovasr'nda meskun olduklarrm bilmekteyiz. Harezmliler'le geldikleri de siiylenmektedir. "Al-i Osman ecdadrmn Sultan Celaleddin maiyetindeki timerAdan biri oldu$u ve Anadolu'ya, diSer Harezm iimerAsr ile birlikte, geldi$i eskiden beri birgok miiverrihler tarafindan Tiirk Dev. Tarihi lstanbul 1993, s. 108. Ermenistan topraklannda, bizim Arahk kazasrnrn kuzey kesiminde Zengezur'un giineydo$usunda bulunan gehir. 2n Krzrof,lu, Kars Tarihi, s. 426. 229 Turan, O., Do$uanadolu Tiirk Dev. Tarihi Istanbul 1993, s. 108. 226 Turan, O., Do$uanadolu 227

230 Ymang,

M. Hali, Celaleddin Harezm$Ah mad. Isldm Ans. s.

50.

NIHAI qETINKAYA

/ reDrR TARiHI

iddia edilmigtir. Bugiin Anadolu'da gezen Horzumlu oymaf,r, Harezmlilerin bakiyesidir. Muhtelif y"rtik boy ve oymaklary bilhassa gi'ileq, kAmilen, kendilerinin Celaleddin HarezmgAh'rn maiyeti olduklanm iddia ettikleri gibi, gark vilAyetlerinde ve bilhassa Dersim'deki aqiretler de aym iddiada bulunmaktadular."'"' Qok cesur ve mi.icadeleci bir ruha sahip olan Celaleddin Harezmgah, Qingizliler karprsrnda uf,radrtr yenilgiyi bir tiirlii hazmedemiyordu. Anadolu'da giiElii bir devlet kurmak pegindeydi. Siirmeli-Qukuru'nda hazulandrktan sonra/ Siirmeli Emirleri $erafeddin ve Hiisameddin Hrzu'r da yamna alarak, Ka$rzman iizerinden gegip Ahlat'r kugattr. Bu sualarda Tiirkler'in giie merkezlerinden biri bu b6lge idi. Buradaki Emirlikler birlik iginde hareket ediyorlardr. Ttirkler arasrnda meydana gelecek savaglann Tiirk giiciinii zayrflataca$nt iyi bilen Selguklu sultam AlAeddin KeykubAd, HarezmgAh'r kugatmadan vazgeeerâ&#x201A;Źk dostluk ittifakna davet ediyordu. Bu hususta Prof. Dr. Osman Turan gu bilgileri veriyor: "Kendisine biiytik emirlerini elgi olarak giinderirken otuz yiik af,u kumaglar, Eegitli yiiksek de$erde egya, yirmi-otuz ath k6leyi de hediye ediyordu. Bu miinasebetle AlAeddin aynr din ve millet birli$ ftarAin-i cinsiyet) ile birbirlerine baglh bulunduklanm, Sultan Melik-$Ah ve Sultan Sarrcar gibi Biiyiik Selguklu pAdigAhlan yolunda lslAm dtinyasrna biiyiik hizmetler yapabileceklerini soyliiyordu. Bu durumda dlim, zAhid ve din adamlanmn yurdu olan ve bu sebeple de "Kubbet iil-lslAmi' sfatmr tagryan Ahlat muhasarasru terketmesini istiyor; halife de aym teklifi yapryordu."sz Ancak Harezmgah muhasarayr devam ettirmig, Ahlat emiri daha fazla dayanamryarak gehri teslim etmigtir. Bu olayda her iki taraftan da birgok Ttirk 6ldii$i gibi, bundan daha gok agfuktan 6lenler olmugtur. Ahlat'rn di.igmesi bcilgedeki Tiirk varh$rna zararh oldu$u gibi, Siirmeli Emirli$i'nin de giivenligini sarsmrgtu. Sultan AlAeddin, bu faciadan sora, HarezmgAh iizerine yiiriiyerek, 10 A$ustos 1230 giinii Yassr-Qimen'de, HarezmgAh ordusunu yenerek tamamen da$rtmrgtrr. Si.irmeli Emiri Hiisameddin Hrzr1, Ahlat'rn muhasarasrnda yararhklar g6stermig, daha Ahlat'rn muhasarasr devam ederkery Ercig iizerine giderek muhasara etmig ve burayr alarak, ordunun erzak ihtiyacmr buradan temin etmipti. Ahlat'rn alrrugrndan sonra, Celaleddin Harezmgah, beraberindeki hanlara ve be$lere Ahlat'a ba$h kazAlan iktA olarak taksim etti. Harezmgah emirlerinden olan Orhan da Stirmeli'yi istemigtiH. Harezmgah'da Siirmeli'yi Orhan'a vermigti. Bunu duyan Hi.isameddin "Stirmeli, Atalarrmrn mezatlart ile doludur. Buranrn topraklan atalanm tarafindan ihya olunmugfu. Nc gare?" diye iiziintiisiinii ifade etmigti. Bu suada Amcao$lu $erefiiddin Ezdere ile o$lu Hiisameddin lsa'a da Ahlat'rn alrrugrnda g6sterdikleri ihmal Yrnanq, M.H., Celaleddin HarezmSSh mad. lslAm Ans., s. 53. 232 Turan, O., Do[u Anadolu Tiirk Dev. Tar. s. 109. 233 Turrn, O., Do$u Anadolu Tiirk Devletleri Tarihi, s. 110. L31

NiHAr

QETiNKAYA

reDrR

ranlnl

yiiziinden $ah'rn giiziinden diigmiig ve kagmrglardr. Hiisameddin Hrzu da, dost olduSu Nesevi vasrtasiyle, Vezir $erefiilmiilke, Si.irmeli'ye sahip olduktan sonra verilmek iizere, on bin dinar teklif etmig, o da Amca o$lu $erefiiddin Ezdere ve ogllunun yakalanmasr gartiyle kabul etmigti. Qrkan iradeyle Siirmeli biitiin kaleleri ve ahalisiyle yeniden Hiisameddin Hrzv'a veriliyordu. O da hemen $erefiiddin ile o$unu tevkif ettirerek, Si.irmeli'ye tekrar sahiboldu2il. Si.irmeli Emirli$'nden, merkez Karakala gehri harabelerinde Selguklu tarzrnda bir kiimbet kalm4 olduf,"u gibi, buramn giineyinde, Qankgr k6yii yakrrlannda, Ahlat ve Elegkirt yolu iizerinde Eok biiyiik ve siislii bir "Kervansaray" kalmrghr. Qingizliler'in ortaya g*masryla Ttirkistan'dan bahya do$* yeniden Ttirk g6glerine gahit oluyoruz. Celaladdin Harzgah'rn Anadolu'ya geldiSi zamanda, Diinyamn en biiyilk ve en muhtegem Ttirk devletini kuracak olan O$uzlar'rn Kutlu boy'u, Kayr'lar da, Eski Of,uzlar'rn kutlu yurdu I$du-Ovasr'na gelip yerlegmiqlerdir. Kayr'mn Ulu Bagbuf,u ErtuSrul Gazi, S<iStit'e gogti.ikten sonra da Kayrlar'rn bu havalide (Qarrkgr kiiyii, Kewansaray ile Sinek yaylalan ve Takaltr daf,r ile gevrili bolge) yerlegtikleri anlagrlmaktadrr. Bugiin lfdr llinde ve amlan b6lgeye komgu bulunary Kars'tn Ka$rzmary Digo1, A$n'run Do$ubeyazrt ilgelerinde gok sayrda giirdlen kaya veye kaya ilaveli yer adlan Kayr Boyu'nun hatralandu. Kaynaklarda Kayrlar'rn, beyleri Siileymangah iinderli$inde, Anadolu'ya 50 bin gadrla (hane) geldikleri belirtilmektedir. Siileyman $aKrn Frrat nehrinde bo$ulmasryla, Kayrlar'n, Ertu$ruIGazi'nin liderli$nde gelip Si.irmeli-Qukuru (batr kesimi, gimdiki Qankgr-Kervansaray yiiresi)'na yerlegtikleri kaydedilmektedir. Orug Be$ (Edirneli Oruq) h. 899 (1,493-1,494) yrhnda bitirdif,i "Orrc Tarihiu adh eserinde, Stileymangah'rn suda boSulmasrndan sonrasr g6yle anlatrhyor : "siileymangah'rn iiq o$lu kaldr: Biriniin adr Sunkur-Tegin, birinin adr Giindof,du ve birinin adr ErtuSrul ki OsmAn'rn babasrdu. Bu iig kardeg Fnat lrmaf,.r'ndan Pasrn Ovast'na geldiler, durdular. Oradan g6gi.ip Siirmeli Qukuru'na geldiler. Sunkur-Tegin ve Giindofdu geri Acem iilkesine gittiler. Ertu$ruI orada kaldr. Gazd niyeti edip yerlegti. Uq o$lu oldu. Birinin adr Gi.indtiz, birinin adr Sarunatr (Saruyah/Sarubatr). Ona Savcr dahi derlerdi. Birinin adr Osman Gazi. Tann'nrn rahmeti iizerine . -sun."Bs Meghur tarihgimiz Agrkpagao$lu da, Si.ileymangah'rn, Anadolu'ya geligini ve vefatrru anlathktan sonra, Kayilar'la ilgili gunlan yaztyoti "Baztsl 2gL 235

Nesevi, Celdliittin Harezemgah, Qev. Necip Asrm, Maarif Vekaleti yay, Devlet Matbaasr,

lstanbul 1934 s. 129-\30. Oruq Be[ Tarihi, Hazrrlayan Atsrz, Terciiman 1001 '"-'rel Eser, s. 22. 1960 ll yrllarda, Ermeni kaynakh, "kiimbetin tavanrnda ve temelinde altrn var" rivayetleriyle gevre kiiyliileri taraftndan tahrip edilrnigtir.

NiHAT CETiNKAYA

reDrR

u,nini

Siileymangah'rn iig oglluna uydular ki biri Sunkur Tegin dir. Biri dahi Erdungnl'du. Birisi Gtindof,du'dur. Fuat suyunun bagrndan bu iig kardeg geldikleri yola diindtiler. Pasin ovasrna Siirmeli Qukuruna vardrlar. Erdungrul orada kaldr." Dif,er iki kardegin asrl vatanlarrna (lran mr? Horasan mr? belirtilmiyor) dd,ndtiklerini sd,yleyerek goyle devam ediyor: : " Erdungnl o arada bir nice miiddet durdu. Yaylasrnda [$du'rn] yayladr. Krglasrnda krEladr."2s

Osmanh lmparatorlu$u'nun kurucusu Osman^Be$'in, Siirmeli-Qukuru'nda dof,dufuna dair giiriigler de bulunmaktaduzr/. Osman Bey'in adrmn ashnda Ttirkge "Ataman (/Atman) olduf,u ve Osman adrnrn, Arap medeniyeti tesiriyle gelmig ve sonradan resmilegmig" oldu$u, ilim alemince kabul gormektedirzrd. Bu ada kaynaklarda, Atman-Atuman-Otuman-Otman gekillerinde de rastlanmaktadrr. Diinyamn en btiyi.ik ve en (Jzun siiren (622 y:/,) imparatorlu$unun kurucusu Osman bey, iiliimiinden sonra, miras olarak, birkag kiieiik, gahsmn kullandrf,r egya ile, pahsi misafirleri igin besledif,,i kiigiik bir koyun siiriisii brrakmrgtr. Bu egyalan arastnda, gahsma ait, iki uElu bir krhq (Hz. Ali'nin, ZiJ.lfigar adh mukaddes krhcrna benzer) d.a bulunuyordr-,239. Tiirkmenlerin giydi$ krmrzr bcirkten 6tiirii, onlarrn beyi olan Osman Bey batrh (ltalya) kaynaklarda "Krzrl Biirk" (trGzrl Bag) diye yazrlmrgtrr. Kayrlar'm yukanda nakletti$miz gekilde, Siirmeli-Qukuru (I$drr Ovasr)'na gelip yerlegtikleri, di$er kaynaklarda da teyid edilmektedir: Hoca Sadettin Efendi, Thcii't - Tevarih, Ki.iltiir Bakanhf,r Yaymr, Ankara 1992, C. I, s. 26; Miinecimbagr Tarihi, Miineccimbagr Ahmet Dede, Terciiman 1001 Temel Eser, C. I, s. 52, Arapga ashndan Tiirkgelegtiren: lsmail Eriinsal; Negri Tarihi, Mehmet Negri, Kiiltiir ve Turizm Bakanhf,r Yayrm, Ankara 1983, C. l, s. 37, Hazulayan: Prof. Dr. Mehmet Altan Koymen' ErtuSrul Gazi'niry Siirmeli-Qukuru'ndan 400 gadrrhk ahaliyi (Geri kalanlarrn l$du-Ovas/nda yerlegti[i anlagrLyor) alarak Domanig-Scip-iit yoresine yerlegmesinden sonra, b,<ilgeye Ttirk-Mopol kabileleri hAkim olmaya bagladrlar. 1239 yrhnda Qingizliler, Iran umumi valisi Baygu Noyan kumandasrnda,

Aras boyundan baglayarak Kiiq, Qomh boylarr, Kafkasya ile "lmeret/Abkaz"

iilkelerini de fethederek, idarelerine ba$ladrlar'""' 1240'da Sinaneddin Yakut idaresinde bulunan Selguklu ordusu, BabrrL I. $ahangah ile Avak'rn birkag sene ewel Miisliimanlar elinden ahp, bir Milll Efiilim Bakanh$r Yayrnlarr, Istanbul 1992, s. 14. Necip Asrm - Mehmet Arif, Osmanh Tarihi I, s. 571, nak. IslSrn Ans. Osman I. mad. C. 9, s. 433. 238 Moravcsik, Prof.Dr., Gy. (Budapegte), TiirkliiSiin Tetkiki Bakrmmdan Bizantolojinin Ehemmiyeti, IL Tiirk Tarih Kongresi'ne Sunulan Teblifler, 20-25 Eyliil 1932 Tiirk Tarih Kurumu Yaymlarr, Kenan Matbaasl, Istanbul 1943, s.498. 239 G<ikbilgin, Prof.Dr. M.Tayyip, Osman I. Mad, lslAm Ans., C 9, s. M2.

236 Agrkpagaoslu, Haz. Atsrz, 237

240

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 147.

NiHAT qETiNKAYA

/ IEDIR TARiHi mi.iddet tince tamir edilen Si.irmeli gehrini zaptetti. Siirmeli bu gekilde Erzurum'a ba$landr ve Anadolu selquklulan'mn doSuda en uc stmrlru tegkil etti. Bunun iizerine Am'da bulunan Kara-Bahadrr adrnda bir bagbuf,, biiytik bir kuwetle Am'dan qrkarak Siirmeli'ye hiicumla orayr derhal zap'

tedip, iginde bulunan hergeyi ya$maladr2al. Bu tarihlerde Qingizliler Anadolu'ya tamamen sokulmuglardr. 5 Temmuz 1243 pazar giinii K6seda$'da meydana gelen meydan muharebesinde Qingizlilex Selguklular'r yendikten sonra Anadolu topraklanm ele gegirmeye bagladrlar. Qingiz'in o$lu "Yeke Noyan" (Biiyiik-Ba9buf,) sayrlan Tuluy'un o$lu Mengii/Miinke (1251.-1259) Kara-Korum tahtrnda ve biiyiik ka$an iken, kendisini segen kurultay kararlanna uyarak, dof,u ve batr fetihlerini tamamlamak iizere, kardegi Kubilay'r doSuda, Qin-Magin'e, en kiiqiik kardegi Hiilagii'yu da batrda 6n-Asya'ya han tayin etti. 1253 te Mo$olistandan kuwetli bir ordu ile gelen Hulagu Han, Horasan, Itan ve Irak tikelerini alarak, biiyi.ik-ka$ana ba$h oldu$unu belirtmek iqin "El-kan = ll-Khan iinvamm aldr. Bunun iqin bu ulkelerdeki Qingizli/Tiirk-Mongol devletine "llhanhlar" adr verilmigtir. ISdu Ovasr'ru da igine alan Sahad Qukuru ve havalisi, 1238-1256 yrllarr arasrnda Qingizliler'in, 1256-1355 yrllan arasrnda da llhanhlar'rn hAkimiyetinde kalmrg ve bu dijnemlerde bolgede Tiirk yerlepimi, oldukEa giiglenmigtir. hhanhlar zamamnda bu ycire siikfinet ve bang iginde yagamrgtrr'

ir,nmlr,rl,AR DEvRi Hiilagti ve o$lu Abaka (1265-1282) zamantnda, Ortaasya'dan kalabahk kiitleler halinde gelen Tiirk boylarr, Azerbaycan ve Do$u-Anadolu'ya yerleptirilerek, buralarda Tiirk varh$r canlandrnlmrg ve kahcr hale getirilmigtir. Safeviler ve daha sonraki devirlerde Azerbaycan'dan Fars b6lgesine nakledilen Tlirkler'in, erimeden halen varhklann siirdiirebilmelerinde llhanLlar'rn iskAn politikalarrnrn rolii btiytik olmugtur. 16. Yiizyrlda Dof,u Anadolu ve Azerbaycan'dan doSuya dofiru vukubulmug olan Tiirkmen gcigiiniin sebeplerinin bagrnda bu b6lgede meydana gelen, Osmanh, Karakoyunlu, Akkoyunlu ve Safevi Devletleri arasrndaki sonu gelmez gatrgmalar olduSunu da belirtmek gerekir. Biiyiik bir kuwetle lran'a gelen Hi.ilagii, fuan,Irak, Suriye, Do$u Anadolu ve Kafkaslar'r da iqine alan bir devlet kurdu. Krplan Tebriz'de yazlan Agn Daf'da (Siirmeli Sancaf,r) yaptrrdr$r yazl* sarayrnda gegirirdi' 1261 yrhnda Hulagu Han "Kire/Kua" diye amlan Alada$ ("AE Da$")'da bir yazl* saray yaptrrmrgtr. Bu sarayla ilgili, Tiirk Ansiklopedisi'nin Iidrr maddesinde de pu bilgiler verilmiqtir: "Hiilegii'niin yaptudrf,r Alata$ yazhk sarayr, Ifdu'da A[n belindeki serdar Bulafr yerinde idi. Ilhanhlar yazrn burada 241 KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 438.

NKAYA

ICDIR TARIHI

yaylaFp han ve Anadolu yu idare ederkerj para da kestirmiglerdi.,242 Ru Alata$ (Agn), bazen Van gciliiniin kuzeyindeki Alataf,'la karrgtrnhyor. Bertold Spuler, Ohsson(III. s. 380,396)'un Alataffr "Van giiliini.in gimah" olarak gcistermesini bir hataya dayandr$rru (Alataf,'rn Agrr oldu$unu) belirterek Alataf'dan (A["n Dag) "Nahgrvart'daki Alataf," (A!-rr Dag) olarak bahse-

cter

24J

llhahlar'rn yazhksayrlan ve I$drr yciresinde bulunduSu belirtilen, yaylak saraylarr ile ilgili olarak Krrzro$lu, gu bilgileri vermektedir: "1336 dan itibaren 2A yl siiren qok kanh ve yrkrcr "rakip-hanlar" gaSrnda bizzat Ilhanhlar tarafindan yrkrldri/ru sandrs.mrz Arkuri-Yatan AlaTa$/ASrrdaf,'daki yazhk llhanh saraylarr'mn Eok biiyi.ik ve diizgiin kesmetaglarla yaprlm6 duvarlarrndan kalan temeller, U"gj* Ipdrr-Beyazrt yolunun yakrnrnda Cilli4edigi belinde bulunmaktadr'*. Rrza Nur da Ala Dap'dan gtiyle bahseder: "Burke (Altrn Ordu Han'r), Nogay adrndaki kumandaru idaresinde Hulagii iizerine 30.000 kigilik bir ordu gcinderdi. Bu ordu, Derbend'i gegip $irvan 6niine geldi. Hula* yu, makarrr (oturu_lan yer) olan Ararat civanndaki "Ala Da$"dan bir ordu ile hareket etti."245 A$n DaSr igin, Ararat adr da kullarulrr. Ermenice oldu$u zanmyla tepki de gristerilir. Halbuki bu adrn Ermeni ve Ermenice ile alakasr yoktur. Kaynaklarda, daha Ermeniler buralara gelmeden gok d,nceleri kullamldrf,i gciriiliir. Uratu kaynaklannda gegen "Aratat" adr, A$n DaSr gevreleri igin kullarulan bir yer adr olup, Ararat bd,lgesinin da$r anlamrnda, A$n iqin de kullamlmqhr. Ermeniler bu gerge$ anlayrnca, yapmacrk olarak sahiplendikleri bu adr buakmrglar ve goktan beri A$n Dagr'na Masis da$r demeSe baglamrElardrr ki, bu ad da Ermenice olmayrp, Ciirciice'dir. llhanhlar'rn "Kurultay"lan bazan ASn/ Alada$ (Arkun-Yatan Ala-tap)da yaprlrr, hattA yazr buradaki sarayda gegiren ilhanhlar, btitiin Anadolu ve Iran'r buradan idare ederlerdi. Argun Han da yazlan A['n yaylalannda ofururdu. Argun Han'rn esas adrnrn, lran tarihgilerinin hurafe hikayelerinde de gegti$ gibi, O$uz otduf,u sciylenmektedir2a6. Argun Han, guurlu bir Ttirktii. Bir toplanhda Argun Han, bir hadise iizerine Simyagerine krzrp, yamndaki bir Alime g6,yle diyor: "senki bir Alimsin, bu adamlar ben Tlirk'iim diye benimle eSleniyorlar saru,rsrn. Hepsini iildiireceSim. ilh..." Yani Tiirk olduSunu gururla s6ylemigtir"". (10 Maft 1291, de 6liimii iizerine) yerine gegen buda dinli Keykhatu (1291-1295), Alada$ yaylagr'nda llhanht Tahhna oturdu, sonra rakibi olan kardegi Baydu'ya yenildi. "O ytl (h.690=1291)

Ildr

242 Tiirk Ans., maddesi. 243 Spuler, Berthold, lran Mofollary

Kdpriilii, s. 362,364.

Tiirk Tarih Kurumu yayrm, Ankara 1987, Qev. Cemal

Krrzroplu, Kars Tarihi, s. 1146. 245 Nur, Rrza, Tiirk Tarihi, C. IL s. 236. 246 Yrnanq M. H., Ak-Koyunlular md. lslim Ans. C. 247 Nur, Rrza, Tiirk Tarihi, C. II, s. 46.

I, s. 251.

NIHAI gETiNKAYA

/ IGDIR TARiHI

Alada$'da memleket igleriyle vakit gegirildi. 24 Arahk 1291 Geykhatu/Keykhatu'nun saltanat alayr yaylak'tan (Ain ete$ind,eki Siirmeli Qukuru'na inmig bulundu$u srada) Anadolu. tarafrnanyoneldi"-. Geykhatu da dif,erleri gibi yazrn Alata$ (egt) da otururdu' Ilhanhlar'rn son kudretli gaf,-rnda, On Asya Tiirk tarihinin biiyi.ik bir kiiltiir hAdisesi oldu: llhanh Gazan, Mahmud adrm da alarak, $aman, Buda, Nasturi-Hristiyan dinlerini buakrp, 16 Haziran 1295 te yarundaki biitiin Qingizli bagbuSlan ve ilbegleriyle, lslAm dinini kabul ederek, btiti.in kabile ve tebalanyla miisliiman (Caferi mezhebinden) oldular. Bu hadise milli tarihimiz ve biilgedeki Tiirk varh$ aErsrndan biiyiik bir kazang olmug ve Tiirk milli biitiinliigiini.in gtiglenmesini saf,lamrghr. Gazan Han da "Nahqrvan'daki Alata$" (A[rr Da[)'r yazl* puyitut t olarak kullamyord,r2so. Bu zamanda Kara-Koyunlu (Mamrkonlu) ve Ak-Koyunlu gibi biiyi.ik Tiirkmen/O$uz boylan ve llbeyleri bagta olmak izere, Karsak/Varsak gibi eskiden Kars ilinden Toroslar i.izerine giden kabileler ve Qingizli bagbu$lan ve ilbe$leriyle gelen Tiirk-Mo$ol boylan ve oymaklan da toptan IslAm dinine dcindiiler. Ilhanlr GazanfKazan Mahmud Han'n (1295-1304) miisliiman ($i'i) olup, tahta gegmesinden sonra, biilgede heniiz lsldm dinine girmemig Gregoryen-OSuz ahalisinin (Kars, Am, Alata$, A$nda$, Siirmeli) de biiyiik go-

$unluSu miisliiman olup, llhanhlar'a katrldr$r, kaynaklardan

anlagrlmaktadu. Gazan Han, ayru yrlda, Tebriz'de, tahta gegince de IslAm dinini devletin resmi dini yapmrghr. Gazan Han, llhanh devletinin biiyiik gehirlerinde Hz. Ali Evladr (Seyyidler) igin misafirhaneler yaptrdr. seyyidlere gok hiirmet ederdi. Hz. Ali'yi sehabele^rin hepsinden ziyade severdi. Her vesilede $ii (Caferi) olduSunu s6ylerdi2sl' Gazan Han, Miisli.iman olduktan sonra da eski Ttirk inang geleneklerininin yagamasrna cinem veriyordu. Buna misal olarak Rrza Nur gu olayr nakleder: "Gazan Kirmaryah'a geldi. o civarda Nevr0z vak'asrnda bir gece gAyet me'yfrs, adamstz, gadrrsrz, bir afiag altrnda uyumughr. Bunu hatrrlayrp yarundakilere o geceyi tasvir etti. lnsamn kendi kuwetine itimad edip kibir etmemesini, buhranlarda hig me'yfrs olmayrp sebdt etmesi lAzrm gel-

difini

s6yledi.

Polad Qrnf, Sanf,: "Qingiz Han'rn kahramanhf,'r misali olan dayrsr KubilAy Kaan'rn Merkitler iizerine giderken'bir af,acrn iiniinde ahndan inip Tann'ya yalvardr$ru, e$er zaferi kazarursa a$acr ziydret edece$ini, krymetli kumaglarla siisleyece$ini adamrgh. Zaler kazantnca gelip a$acr siislemig ve etrafinda askerleriyle berAber dans etmig oldu$unu" siiyledi. Gazan 248

Aksarayh KERIMEDDIN "MesAmeret iil-AhyAr", M.Nuri Genqosman terciimesi, 240-241.

nak. Krrzro$u, Kars Tar., 1953, s.445.

250

Spuler, Berthold, lran Mof,ollan" s. 363. Spuler, Berthold, lran Mof,ollan, s. 364.

251

Nur, Rrza, Tiirk Tarihi, C. Il, s.275.

249

NiHAr gETiNKAYA

/ râ&#x201A;ŹDrR TARiHi

hemen aSacr si.isletti. Kendisi ve maiyyeti a$acrn etrafinda dans ettiler."252 Gazan Han 17 Mayrs 1304 yrhnda, 33 yagrnda <iliince, cenazesi Tebiz'e getirilmig, yollarda kadrn, erkek herkes bagr agrk ve yahn ayak soka$a grkryor, baglarrna kiil, toprak atarak bayatrlar sciyliiyorlardr. Tebriz ahalisi alAmeti olan yrtrk ve koyu mavi elbiseler giyerek matem

l",Til"fiaem Karakoyunlu Toplulu$una giren Tiirkmanlar'la birlikte, lhanh Gazan Han (1295-1304) gagnda mi.isliiman olduklan anlagrlary Sahat-Qukuru (Revan Ovasr)'ndaki Sahatlu boyunun ilbeylerinden Baburlu oyma$r be$i Kara Han da, Caferi oldu$u iqin, 1583 de Osmanllann Revar{r fethi srrasrnda oyma$rndan bir gogunu alarak Tebriz biilgesine ve daha giineye gekilmigti. 1603 te $ah Abbas I. ordu ile gelip Revan't kupatrnca, bu Karahan begini de tekrar oyma$ ile birlikte, $iiregel'e' Arpagayrloylanna gonderip, buralan Osmanhlar'dan geri dondiirmef,e gahgmrgtr"*. Gazan Han'dan sonra, onun yerine gegen Olcaytu (1304-1316) da miisliiman olmug, htikiimdarhkta siilAle usiiliine fazla dayandrf,r igirg $fffigi (C#eriye), daha dof,rusu Oniki lmam kiiltiinti tercih etmig ve (1310 dan itibaren) iiliimi.ine kadar bunda samimi ve muhlis kalmrgtu. Bu ytizden Olcaytu, Azerbaycan Tiirkleri arasrnda ve Anadolu'da, mukaddes bir gahsiyet gibi telAkki edilmigtir. Azerbayca'da kutsal bir-insan gibi amhp ve camilerde, mescitlerde dualarda ismi yAdedilmigtir"". Olcaytu biitiin Ilhanh camilerinde, ilk d6rt halifenin adrm hutbelerde okutmug ve kesilen paralarda adlan yazrlmrgtu. Ilhanh Paralan'nrn iistiinde, "LAilAhe lilaflah Muhamrneden Resfilullah Ali Veliytrllah" yazrldrktan sonra p-aralarrn kenarrnda Hz. Peygamber'in ve L2 lmam'rn adlan konulmugtur256. Ol"uyt, vesikalarda adrm "sultan Olcaytu Muhammed Hudabende" olarak yazdr' , 257 rryorou Bu d6nemlerde, Miisliiman llhanhlar'ca birgok medrese ve dini yaprlar inga edilmigtir. Bunlardan llhanh be$lerinden Hoca-Yakuti'mn yaptudrp: gimdi Erzurum'da, Cumhuriyet Caddesi'nin kuzey yamndaki YakutiyeKrglasr iginde, Yakutiye-Medresesi adryla tamnan (1310) medrese ile Ali of,lu Ahmed adh bir llhanh bef{nin 1.31.4 yrhnda Erzurum'daki Muratpaga Mahallesi'nde yaptrdrf,r Ahmediye Medresesi giintimiize kadar gelen meghur eserlerdendir. Siirmeli $ehri'nde ve civannda Miisliiman llhanldar'dan giintimiize neler kaldrf,r hakkmda heniiz srhhatli bilgiler ortaya e*mlg def,ildir. llhanhlar'rn "Be$ler-Bef,i" riitbesini tagryan en biiytik veziri ve mutlak bir kudret sahibi olan Sulduz boyundan Emir Qoban, llhanh orE2 Nur, Dr. Rua, Tilrk Tarihi,

Toker yay., letanbul 1979, C, 2, s, 276,

2lt

Nur, RE8, Tllrk Tarlhi, C, ll, a,779, 2& Krrzrof,lu, Krrr Tarlhl, r. 410,

2t'l Togan, Glrig I,

g, 230.

6tlmer, Cepniler, r, 32, N7 Nur, Rtzr, T0rk Tarhl, C. II, s,

2r6

289,

NiHAr qETINKAYA / rdDrR ranlnl dusunun bagrna gegip, Kiir boylanndan Alhn-Ordalilar'r (Altrnordu) bozarak geri qevirdi. Bu suada kendisine gerâ&#x201A;ŹS gibi yardrm etmiyen Noyanlar'r cezalanduan Emir Qobart'rn <ildiirtilmesi igin KurmuSr beg, gizli bir tertip hazrrlath. Bunu sezen Qoban, "Giircistan yayla$"ndan kagarak, Giikgeg6,l l:ryrsrnda bir ordu ile yaylamakta olan of,lu Hasan'ln yamna geldi (1319). Bugi.in Azerbaycan, Giircistary Ermenistan, Erzurum, Kars ve lf,du b6lgelerinde birgok goban, gobanh gibi yer adlan, bu Qobanh boyundan kalan hahralardrr. Hiilagiilnun d,liimiinden 30 yrl sonra llhanhlar miisliiman olmug ve Tebiz'i merkez edinmiglerdi. 1335 yrhna def,in biiyiik ve kudretli olan llhanhlar, bundan sonraki 20 yrlda vezirleri ile biiyiik be$erinin istikldle kalkrgmalan ve "rakip tranlar" savagr ile zayrflamq, sonunda 1355 yrhnda ortadan kalkmrqlardr2sS.

KARAKOYT]NLU VE TiMUR DEVRi Of,uz boylanndan olan Kara-Koyunlular veya Bdraniler, Ilhanhlar ga$rnda, Dof,-u Anadolu ve Giiney Azerbaycan'rn batr kesimlerinde bir siyasi tegekkiil olarak ortaya grkarlar. Kara-Koyunlu beyliginin esasmr koyan, toparlayan, Kara-Koyunlu Tiirkmenleri'nin en biiyiik kollanndan biri olan ve bugtin l$drr'rn Baharh mahallesine (eskiden k6y) de adrm veren Baharlu oyma$rmn beyi Bayram Hoca'du. Kara-Koyunlular'r devlet halinde tegjilatlandrran ise "Bayram Hoca o$lu veya kardeginin of,lu Kara Mehmet'tir2s9. Kuzey ve Giiney Azerbaycan, Dof,"u Anadolu, ve lrak b,<ilgelerine yayrlmrE bulunan Kara-Koyunlu Ttirkmenleri'nin en 6nemli yurtlanndan biride Siirmeli Qukuru (I$dr Ovasr)'dur. ISdr'rn yeni Kara-Koyunlu ilgesi adr ilq Arahk ve Tuzluca ilgelerindeki Karakoyun kdylerinin adlan ve

If,du'rn 30 dan gok kiiyi.inde bulunan koq-koyun heykelli eski mezarhklar bu Kara-Koyunh fiirkmenleri'nin hatralandu. Kara-Koyunlular'rn mengei hakkrnda, XV. ytizyil Osmanh miiverrihlerinden MevlAna $i.ikriillah'rn yazdrklanna temas eden Faruk Siimer gu bilgileri vermektedir: "MevlAna $iikriillah, Kara-Koyunlu hAnedanrmn, Deniz Han'dan geldi$ni, bizzat bu hAnedann en biiyiik hiikiimdarlanndan biri olan Cihan $uh"n a$zrirdan nakletmektedir. $iikriilaKm bu kaydrna nazaran Kara-Koyunlu oyma$rmn ensabr an'anesinde Deniz Han'rn o$ullan olarak gcisterilen lgair, ntigatz,Yl.a ve Krnrk boylanndan birisine merulup olmaer icabeder. Filhakika, bunlardan Yrva boyu ile Kara-Koyunlular araernda kabtlevi bir akrabaltf,rn mevcut olabilece$ine dAir bazt izlet vardr. Mofol ietilasrndan 6nce, Beryem adh bir boybeyi aileeinin idaresi altrnda bulunan Yrva kabileainin yagadrf,t Hemedan bdlgeeinde, Kara-Koyunlu devldrzrotlu, Kan Tarlhl, r. 4{1. N9 Uzungarplr 1,H,, Anrdolu Beyltklerl,

ztE

180,

NIHAT gETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

letinin baghca dayanaklanndan birisini tegkil eden ve hiikiimdar ailesi ile yakrn bir karabeti (akrabahf,r) olduSu sciylenen Baharlu oyma[ir yurt tutmugtu. Di$er taraftan Nahgrvan y6,resi de Kara-Koyunlu hAnedarunln amca oSullan tarafindan idare edilen uSa'dlu' (Sahat Qukuruna adrm veren Sahatlu/Saaatu) oymaf,rmn kadim yurdu idi."260 Kara-Koyunlu Bayram Hoca, 1374'de, amcao$ullan olan bu Sahatlu/Saadlu boyunun yardrmryla, Aras boyunu iilkesine katmrgtr. Onceleri Hemedan, Urmiye golii gevrelerinde oturan Yrvalar, Ilhanhlar'dan sonra, kuzeye do[* Hoy, Tebriz, Maku, Nahgrvan (Sahat-Qukuru) ycirelerine gelerek yerlegtikleri bilinmektedir. Bugtin Ermenistan topraklarr iginde kalan, Nahgrvan'rn kuzeybatr srmnnda ve ISdrr'rn Arakk ilgesinin kuzeyine diigen yiirede, Aras kryrsrnda, Vedi-Basar denilen havalinin giinuy kesiminde bir arada bulunan Gemerli, $rhh, Avga1, $rddrh, Halsah (Khalsalr), Karkhrn, ZengS, Musullu, Kargaflr, Ugurbeklu gibi kadim Ttirk k6ylerinden biri de Yrva/Yuva kiiyiidiir. Bu k6,yiin adr eski Osmanh haritalannda Azerbaycan Tiirklerinin defiipi ile "Crva" olarak yazrlmrptrr. Bu koyler havalisi Eski O$uzlar'rn krElak merkezlerinden olup, ahalisi 1920 lerde topyekiin Tiirkiye'ye g6,9erek, I$drr merkezi ve bazr k6ylerinde yerlegmiglerdir. Tapburun kciyiinii (gimdiki yeni yerini) kuranlar bu havaliden gelen oymaklardu. Cumhuriyet d6neminde gimdiki yerinde, Tagburun koyi.i ahalisini tegkil eden oymaklar gunlardrr: $thh, Afgarh, Halsah, $iddili, Karkhunlu, Vedili, Kargaflr ve Musallu (Musullu). Bu oymaklar halen bu adlanyla Tagburun'da kabileler halinde yagamaktadr. Gemerli oymaSr bunlar iginde en biiyiik oymak olup, mensuplan topyekun I$dr'a yerlegmiglerdir. Eu koylerin adlanrun tamamr, kadim O$rz kabilelerinin adndan verilmigtir. Iran'rn srmr kasabasr (Dof,ubeyazrt ilEemiz srmnnda) Maku'ya baSk,

Avacrk y6resi (a2 kiiy ve yerlegim birimini kapsar)zor adrmn Yrvalar'la ilgili odu$u muhtemeldir. Kaggarh'daI*a262, O*uzo' olarak da gegmektedrr. Ebtilgazi Bahadr Han'tn Of,uz boylan listesinde 23. srrada "Ava" olarak yazrlmrghr2g. Yitt. Karakoyunlu ellerinden olan ve Yrva boyunun yayrlma alamna dahil bulunan, Ustad $ehriyar'rn kciyii, Hoggenab't da hatrrlyoruz. Hahrrnda daima gen/gakrak bir yer olarak kalan kciyiine hitaben fazdrpt "Heyder Babaya Selam I" adh giirinin 9. krtasrnda, kiiyiinden "$engiil-ava (Yrva) yurdu" olarak bahseder: 2ffi Siimer, Kara Koyunlular, s. 14-15. 261 Tahrir Defterinde 1578 de fethedilerek Osmanh ycinetimine giren yerlerden g<isterilen "Ovacrk sancaf,r" 25 kiiy olarak gdsterilmektedir; Krrzro$u, Osmanltlarn. Kafkas Ellerini Fethi s. 319. 262 Kaggarh 269 Kaggarh

I, s. 55-56. II, s. 525.

2U Ebiilgazt Bahadrr Hary Ttlrklerin Soy Kiitt$ii ($ecere-i Terakime), Terciirnan Eser, Hazrrlayan: Muharrem Ergin, s. 52.

1.001 Temel

NiHAr qETINKAYA / rdDrR TARIHI $engiilava lurdr, agrk almasr, GAh da gOdiip orda gonah galmasr, Dag atmasr, alma h6yva salmasr, Gahb girin yuhu kimi yadrmda, Eser Goyup ruhumda, her zadrmda26 Timur, ilk yakrndof,-u seferi olan 1386 yrh sonbahary ordusuylaTebnz'den yola g*rp Nahgrvan yamndan Aras'r gegti. Sonra Sahat-Qukuru (Revan-Ovasr) b6lgesine gelip buralann merkezi Kerum ("Gerni") Hisarr'm aldr. Buralann elebagrsl $eyh Hasan yakalayrp Emir Timur'e getirdiler. Bundan sonra Siirmeli Kalesine gelerek, muharebeden sonra zaptetti. Buradaki oyma$rn en biiyii$ii olan "Tutan" adrndaki Tlirkmart'r da yakaladrlar. Bir siire sonra, buradan hareket eden Emir Timur, Kars'a ycinelerck burasrmda muhasarayla almqtrr266.

Emir Timur'un bu bolgeye yaph$ birinci seferinden sonra, bcilge kuzeyden Altunordu Devleti'nin iggaline maruz kaldr. 1392 yrhnda Toktamrg Hary buralan Altrnordu ordusunda bulunan Krnmh Krpgaklar'a brrakmrgtr.

Bu Kpgak oymaklanmn be$ de, Afn Da$r eteklerindeki bugi.in Iidrr Korgaru denilen, If,drr Kalesi'ne yerlegerek, burayr merkez yapmrgtr. Bu krpgaklar buralarda halka zulmederek mal ve canlanna zarar veriyor ve gelip gegen kervanlan soyarak, egkryahk ediyorlardr. 1394'te Timur ikinci seferinde y<ire ahalisinden bu gikayetleri dinlemig ve bunlann be$i'ni idam ettirerek If,drr Kalesi'nin kaprlann yrktrrmrp ve bir daha yaprlmamaslnl emretmigtir. Timut, Bu KrpEak beyi'nin dul hatununa'o' buralan dirlik olarak vermigtir. Bu Hatun 1404 yrhnda Orta Asya seferinde bulunan Ispanyol elgilerini, gehrin hAkimesi olarak a$rlamrgtu. Emir Timur bu b6,lgeye gok iinem veriyordu. Buralann fethi ve tanzimi igin bir hayli uf,laghfr bilinmektedir. "].396 senesinde, of,lu Mirangah igirl Derbend ile Baku'dan Baf,dad'a ve Hemedan'dan Anadolu'ya kadar vAsi (geniS) bir devlet te'sis eylemigtir. 1401 senesinde Emir Timur gimdi "Gavur Arkr" denilen Barlas kanalrlr-aghrmrghr. 1.403 senesinde de BeylegAn gehrini yeniden ta'mir ettirmigtir."26 tspanyol krrah tarafindan, elgi olarak Semerkand'a, Timur nezdine gcinderilen Ispanyol elgisi Clavijo, seyahatnamesinde, buralarla ilgili 9u bilgileri veriyor: "26 Mayrs (1.404) Pazartesi giinti bu Deliler (gimdi Delibaba) kiiyiinden hareket ederek, Aras nehrine ulaghk ve kryrsmda mola verdik. Bu, biittin havaliyi dolagan rrrrrazzam bir nehirdir. O go. yolculuf,umuz gukurlar ve tepeler arasrnda gegti. 265

266

Ergin Muharrem, Azei Tiirkqesi, Ebru Yayrnlan, lstanbul 7986, s. 2. $iml, Nizamiiddin, Zaferndme, Ttirk Tarih Kurumu Yay. Ankara 19{17, s. 120, Farsqadan Qeviren: Necati Lugal.

Kars Harunof,ullan, adlannl ecdadlan olan bu hatundan aldrklannr sdylemektedirler, Halen Hatunotultan soyadr ile, bunlardan gelen aileler Kars'ta yagamaktadrrlar, 268 Reeulzade, M. 8,, Kafkaeya T0rkleri, g. 13,

?s7

NiHAr qETiNKAYA

/ ICDIR unini r

"27 Mays 1404 Nadjoy (Digor kazasrndaki Nahgrvan) kd,yiinde istirahat ettik... Tekrar Aras (sag) kryrsrnda ilerlemeye devam ettik. Yol bozuk ve birgok yeri dimdik idi. Ertesi grin yine bir k<iyde kaldrk. Burada daim tepesinde kurulmug bir kale vardr. DaS tag tuz kayalarryla kaphydr. Civar koylerden gelenler buradan tuz ahp yemeklerinde kullaruyorlarmrg' "$imdi S6rmari/Surmari (Siirmeli) gehrini tarif edece$iz. Bize anlahldrf,rna g6rc, Tufar/dan sonra kurulan ilk yer burasrdr. "Biz buraya ,29 Mayl,s (1404) Pergembe giinii, iif,le iizeri ulaghk. Surmari biiyiik bir gehirdir. Ararat (Asrr) dafr buradan altr fersah citelere kadar uzaruyor. Nuh'un gemisi bu da$rn iizerine konmugtu' "Aras nehrinin kenannda olan Surmari (Siirmeli), bir tarafindan derin bir vadi ile gevrilmekte, difer taraflannda da sarp daf,lar yi.ikselmektedir' Bu bakrmdan gehir son derece muhkem bir yerdedir. Kaprsr iizerinde kuwetli kuleleri olan bir kalesi vardr. Kalesinin, biri drg, biri de ig olmak iizere iki kaprsr vardrr. Hakikaten bu Surmari gehri, Tufart'dan sonra kuru toprak iizerine kurulan ilk gehirdir. Burayr kuranlar, Nuh'un oSullandrr. "$ehirde yagayanlann anlattr$rna g6re, bundan onsekiz sene ewel bugi.in gehre hakim olan Toktamrg Han (Alhordu Devleti'nin Krpqak Han'r), burayr muhasara ederek gece gtindiiz saldumrg. Muhasararun onikinci gtinii iki taraf anlagmrq,. Anlagmaya giire, Toktamq Han gidecek, yani kendisi ve askerleri gehre girmeyecek, buna kargr gehir ona vergi odeyecek. Toktamrg bu garh kabul etmig, bir de, gehirdeki savagcrlardan yansrmn Gi.irciiler'e kargr kendisinin yanrnda'yer almasrnrn istemig. Qiinkti Toktamrg, Giirciiler'in Corc namrndaki hiikiimdanyla savagmak diigiincesindeydi' Bunu gehrin savagcrlan dqan grkar grkmaz, Toktamrg askerlerine i.aU.l "aut gethe hiicum emri veriyor. $ehre giren Toktamrg askeri, gehrin surlanm 'y*ryor ve kargr koyma$a galqanlan <ildiiriiyor. O zamanlar burada yagayanlann iotu Ermeni iken, bugiin (1404) onlann yerini miisliimanlar almrg. Bunu daha sonra izah edecef,iz. ' "siirmari (Siirmeli)'de eski yaprlara srk srk rastlamr. "Ermenistart'rn [Armenya=Yukan, Da$l* yiire anlamrnda] geqtifimiz her yerinde bize ve yammrzdakilere bol bol grda maddeleri verilmig atlar temin edilmigtir. ciinkii buralan Timur'un idaresine gegti$nden beri sulh ve sukuna kavugmugfur. "Ertesi giin (29 Muyo L404 Cuma) Siirmari'den hareket ettik. Yolda, bir kayahk iizerinde kurulmug kaleye rastladrk. Dul bir kadrn bu kalenin sahibesi idi ve Timur'a vergi veriyordu' Eskiden burada egkiya bannmaktaymrg. Ve bunlar o civardan gelip gegen yolculan soymakla geginiyorlarmrg. Timur buradan gegiyorken, kaleye hi.icuk ederek zaptetmig ve egkiyamn reisini oldi.irmiig. Sonra da kaleyi epkiyamn zevcesine brakmrg. Timur giderkerg kalede tekrar egkiya bannmamasr igin biitiin kaprlannr soktiirmtig ve bir daha oraya kapr yaprlmâ&#x201A;Źunaslnl emretmig. Biz buraya

NiHAT qETINKAYA

/ rcDrR ranisi

vardrSrmrzda, gerEekten kapr namna birgey yoktu. Bu kalenin ismi ISdu'-

drr. Ararat da$mn ucunda bulunan bu kale, Hazreti Nuh tarafindan yaprlmrp olan geminin tam durduSu yerdedir. "ISdrr kalesinin sahibesi bize gok iyi misafirperverlik gcisterdi, o gece airrladr ve biiti.in ihtiyaglanmrzr temin etti. "31 Mayrs (1404) Cumartesi giinti I$dr'dan yola grkarak, Nuh'un Gemisinin durduf,u da$a vardrk. Bu da$ son derece yiiksek ve tepesi karla ortiiliidiir. Her tarafa kar ya$mqtr ve vadiler Erplaktr. Buralarda orman yok. Bununla beraber yerlerde bol qayrr gah vardrr ve bunlar arasrndan birgok rrmak akmaktadrr. DuE- arkasrndaydrk ve yolda birtakrm harabe ile gayet iri taplardan yaprlmrg temellere rasgeliyorduk. Da$rn etef,indeki vadilerde bazr bcjcekler bulunmaktaydr ki, bunlarla ipekler krmrzrya boyarurmrg. Tepeler iizerinde bir gehir harabesi giirdiik. Buramn asrrlardrr bog bulundu$u anlagrhyordu. Harebe enkazr bir fersah kadar uzanmaktaydl Buralarda rastladrirmrz insanlann bize bildirdi$ne 96,rc, bu enkaz, Hazreti Nuh'un oSullarr tarafindan inga olunan gehrin kahntrsrdrr. Bu harabenin agaSsrnda uzanan ova iginden su yollan g-egiyordu. 6tede beride a$aglar vardr. Her tarafta pnarlar frgkumaktay dr."269 Ispanyol elgisi Cilavijo'dan bir asrr ewel buralardan geqen Marco Polo da, Ain Da$r'mn piramit bigiminde gcikyiiziine dimdik yi.ikseldi$ini sciyleyerek goyle bahseder: "ASn Da$r. Sciylendi$ine gcire Nuh Peygamberin gemisi bu da[rn tepesindeymig. Biitiin yrl, kar eksik olmuyor tepesinde, hep bembeyaz, bulutlu. D"E. etekleri ise yemyegil, giir_otlaklarla gevrili, Tiirklerin hayvanlarr otlatmasr igin bulunmazbir biilge,'rzlu Bu coSafyamn gartlan O$uz (Ttirkmen) Tiirkleri iqin gok cazipti, onlann hoglandrklan bir iklimdi. Bunun iEin, tarih boyu burada Tiirk niifus yo$'unlu$u yiiksek olmugtur. L664 depremi olmadan cince buralan ziyaret eden Evliya Qelebi gunlan yazmrgtu: "Revan'n bahsrnda g<iriilen A[n dair, bu Kaf,rzman'a yakrndu. Diinyamn tamnan daSlanndan birisi de budur. Tiirkmen rr -vaylao

:,,,27r 8lcrrr.'

Bugtin lf,drr'rn bulundu$u ova yerlegim yeri, sonradan kurulmugtur. Eski yeri, Clavijo'nury bir hafun tarafindan idare edildifini siiyledipi, Af,rr yamacrndaki, bugi.in Korgan/Korhan veya I$drr Korgaru (Korhan) denilen yerde kurulmug olan,Iidr Kale'si idi.29 Mayrs 1664'te baglayrp bir hafta devam eden depremde yrkrlan I$drr kale'gehrinden saf, kalanlar, ovadaki Baharlr koyii yarunda yerlegip 1.664yazrnda gimdiki kasabayr kurmuglardrr. Bu koy'tin asd yeri, gimdi, If,drr'rr do$u kesimindeki Baharh adrndaki Clavijo, R. Gonzdles dg Anadolu, Orta Asya ve Timur, (Timur nezdine gcinderilen lspanyol sefiri Clavrjo'nun seyahat ve safAret izlenimleri), Ses Yay., lstan. 1993, s. 88-91. Terc.: 6mer Rza Do$rul, 270 Marco Polo Seyahatnamesi, Terciiman L001 Temel eser, s. 21.. 277 Evliya Qelebi Seyahatnamesi, Uqdal Negriyat, Qav. Miimin Qevik, lstanbul 1985, Cilt '1,-2,

s.639.

NiHAr qETiNKAYA

/ IdDIR TARiHi

mahallesidir. Baharh k<iyilniin bitigifiine yerlegen If,du kalesi ahalisi de burada, biiyiik ve yeni bir mahalle meydana getirmiglerdir ki, burasr gimdi "l$dirmava" denilen mahallenin yeridir. O zaman buraya farsga yeni anlamrndaki "nev" eklenerek, I$dir-i Nev (l[dir-i Nova) = Yeni lfdir denilmiqtir. I$drr ilinin Ruslar idaresine gegti$ yrllarda da bu ad, If,drr'rn tamamr igin kullamlmrg ve Rus kayrtlannda, Rusqa'da da yeni anlamrna gelen "Nov/Nova" scizii ile s<iylenerek, "l$dir Nova" olarak yazrlmrg ve amlmrgtrr. Bu ad yore aSzrnda lgair Mava/If,dirmava (= Yeni lgdir) gekline donmtig ve biiyle sciylenegelmigtir. Iidrr'rn Erhacr kiiyiine yakrn yerde bulunan, "Krz Kalesi', ve "oslan Kalesi" adr verilen iki tepenin mukaddes tellaki edilerek, iiziinfiyle ziyart edilip amlmast, 1664 deprem faciasrmn izleriyle ilgili olmaldrr. Aynca bu iki tepenin altnda yerlegen Erhacr koyiinde, Erhacr Piri'nin ziyaretgahr da gok mukaddes telakki edilerek ahali tarafindan hiirmetle ziyaret edilmektedir. Emir Timur, hdkimiyeti zamamnda bu b6lgelere qok tinem vermigtir. Buralann fethi ve tanzimi igin bir hayli uf,ra9trf,r da bilinmektedir. "1396 senesinde of,lu Mirangah igin Derbend ile Baku'dan Ba$dad'a ve Hemedan,dan Anadolu'ya kadar vasi (ge"ig) bir devlet te'sis eylemigtir. L40L senesinde Emir Timur gimdi "Gavur Arkr" denilen Barlas kanalmr aEtrrmrgtrr. 1403 senesinde de BeylegAn gehrini yeniden ta'mir ettirmigtir."272

AK-KOYUNLULAR DEVRi yrhnda da Ak-Koyunlu hakimiyetine gegmigtir. Azerbaycan, Iran, Irak ve DoSu Anadolu'nun bir krsmrna hAkim bulunan Kara-Koyunlu hiikiimdarr Cihangah, Diyarbekir'de bulunan Ak-Koyunlu lJzun Hasan Bey'in iizerine yiiriidiiSii srrada, Ak-Koyunlu Uzun Hasan tarafrndan 6 bin kigilik bir kuwetle, siirmeli-Qukuru (I[du ovasr)'nda pusuya diigiiriilerek 6ldiirtilmiigtii. Bu miithig rakibini bertaraf eden uzun Hasary Hemedan'da bulunan Cihangah'rn oSlu ve halefi olan Hasan Ali Bey'in de iizerine giderek onu bozguna uf'rattr' Bu ma$lubiyetten sonra' Kara-Koyunlu Hasan Ali Bey, Horasan, Orta Asya ve Afganistan'da hAkim bulunan, Timuriler'den Ebusaid'le temasa gegerek onun yardrmmr temin etmigti. Ebusaid kuwetli bir orduyla Tiirkistan'dan grkarak, Ak-Koyunlular'rn hakim bulundusu Azerbaycar/a do$ru yola grkarak, Aras boylannda ilerlerkery uzun Hasan tarafindan muhasaraya ahnarak (1'469) perigan edildi ve kendisi de esir diigtii273. Bu savagtan sonra Sahat Qukuru ve If,du ovasr tamamen Ak-Koyunlu hakimiyetine girdi. uzun Hasan',rn krglak merkezlerinden biri de bu y6reydi'

Iftdf.

272

'1.469

Resulzade,

M, E., Kalkaeya Tiirkleri, s'

273 Uzuncargtlt, Anadolu Beylikleri, e'

192'

13.

NiHAT gETiNKAyA

/ rCDrR TARiHI

Ak-Koyunlular hakkrnda, M.H. YrnanE, Uzun Hasan adrna Abu Bekr Thhrani tarafindan farsqa yazrlan Kitab-r Diyarbekiriye adh eserden naklen gu bilgileri vermektedir: "LJzun Hasan'rn biiyi.ik babasr ve Ak-Koyunlu devletinin miiessisi olan Kara Yiili.ik Osman Beg'i, birer birer adlarrnr sayarak Baymdrr Han (24 O$uz boyundan Gok-Han oflu Bayrndrr) vasrtasiyle,52. babada O$uz Han'a grkaran bu miiellif, Ak-Koyunlular'rn O[uz, yani Tiirkmen ilinin Bayrndrr ulusundan bir oymak olduf,unu sciylerken, onun 20. babasr Sungur'un, Hz. Peygamber ile muasr oldu$unu ve Tiirkistan'dan Krpqak iilkesine ve oradan Erran'a (/Arran) (Aras Nehri ile Kafkas daf,lan arasr) geldiiini ve Giikge deniz kenannda oturup, orada muharebelerle uf,raghf,rnr ve bir ok isabetiyle oldii$iinii ifad.e eder.,'274 Mezarlanna koyun heykelleri koymalanyla koyun totemine ba$h olan, Miisliiman olduktan sonra da bu gelene$ devam ettiren Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu boylarr, Ilk qa$ ve Ortagaffrn bir boliimiinde cinemli rolleri olan, kon (yani hon/"koyun") Tiirk tepekkiiliinden bdki kalmrg olduklarrnr soyleyen M. H. Yrnang, bunlarrn, eski koyun isimlerini muhafaza ederek Anadolu'ya gelmig olduklarrru belirtmektedir2Ts. lsmail Hakkr Uzungargrh da, Ak-Koyunlu Tiirkmenleri'nin, llhanh Argun Han (1284-1291) zamamnda Horasan'dan geldiklerini ve 14. asrrn sonlannda da Azerbaycan, Harput ve Diyarbekir arasrnda bulunduklanm sciylemektedirr/o. Ilk zamanlannda Diyarbekir'i merkez seqen Ak-Koyunlular XV. ve XVI. asrrda Tebriz'i merkez yapmrglar ve burada onbeg hiikiimdarlarr hiikiim siirmiigtiir. Tebiz, Ilhanhlar ve Kara-Koyunlular'a da merkez olmug, bu devletlerin her birinden beger hiikiimdar burada hiikiim siirmiigtiir2TT. Ak-Koyunlular'rn Tebriz'i merkez yapmalarrndan sonra, Do$u Anadolu'dan, birgok Tlirkmen oyma$r lran a g6gmiigtiir. Kara-Koyunlular zamanrnda da Do$u Anadolu'dan, Tebriz havalisine birEok Tiirkmen oyma$r g6,E ederek yerlegmigti. Bu vaziyet Anadolu Tiirklii$i yoniinden menfi neticeler vermigti. Avrupa iglerine kadar sokulmug olan Osmanh Devleti'nin, bir zaman sonra zorlanmaya baglamasrnda bu hadiselerin de onemli rolii olsa gerek. Bu gcigler, DoSu Anadolu, Suriye ve Kuzey Irak'ta biiyiik niifus hakimiyeti olan Tiirk varL$rm zayrllatrrkery Kuzey ve Gi.iney Azerbaycan'da giiElendiriyordu. Do$u Anadolu yaylalarrnda rheydana gelen, Tiirkmenler arasr kardeg kavgalan, iE gekigmeler ve hanedanlar arasr savaglaq, 1.6 yijtzy:/.a kadar Tiirkistan'dan Anadolu'ya do$ru devam eden Ti.irk g6glerinin batrya (Anadolu'ya) intikaline engel olmug, IslAm diinyasrmn ve garkrn giiglii rakibi Avrupa'yr, ciddi bir krskaca alan Osmanh devletinin, Avrupa kargrsrnda daha da giiElenmesine engel olmug, Osmanhlarr doBuda meggul ederek, Avrupa'mn toparlanmasna firsat vermigtir. 274 Ynanq, M. H., Akkoyunlular Mad. lsldm Ans. C. I, s. 252. 275 Yrnanq, M. H., Akkoyunltrlar Mad. Islhm Ans. s. 253. 276 Uzungargrh, Anadolu Beylikleri, s. 188. 277 Resulzade, Kalkasya Tiirkleri, s. 13.

/ r6DrR TARiHi

Ak-Koyunlu Devleti'nin ortaya e*h$ zamanda, kurulugunda, kurucu boy olan Bayrndrrlu boyunun yarunda, Dof,u Anadolu'da yaSayan bir krsrm Bayat, Dciger, C"pti boylan da bulunuyordu. Gelipme Ea$rnda lnallu, Oze4, Arapkirli, QakrrL, Bican, Kiipek, Duharlu, Bayramlu, Hacrh (Hacr Alilu/Hacalh), Musullu, Pimek, Hoca Hacrh, oymaklarrm gd,riiyoruz' Uzun Hasan'rn, Kara-Koyunlu Cihangah't, Aras boyunda az bb kut'vetle krshnp 6,ldiirmesinden sonra da, Aras boylan (Ifdr-Ovasr)'nda yagayan Avgar, Saadlu, Alpavut, Cihangirli, Apmah (Af,amah)"", Kacar ve Af,ageri (Gaceri) oymaklan da Ak-Koyunlular'i katrlmigtrr2Te. Boyl""" Saf eviler' in geligine kadar ISdu ili yciresi, Ak-Koyunlu yiinetiminde yagamrgtrr.

SATEViLER VE OSMANLILAR DEVRi Safevi Devleo adrm, XIV. yuzyrlda Giiney Azerbaycan'rn Erdebil gehrinde, "Safiyeddin lshak adh bir geyhin, Siinni-$afii ilkelere g6re kurduSu tarikatten alr. Bu tarikatrn geyhlik siiialesi, Safevi devletinin kurucusu $ah Ismail Safevfye kadar g6,yledir: Kurucusu $eyh Safiyeddin lshak (ol. 1344), o$u $eyh sadreddin Musa (iil. 1377),yerjine onun of,lu $eyh Hacr Alaaddin ati 1al 1429), yerine o$lu $eyh lbrahim (61.1'Mn, $eyh lbrahim'den sonra yerine kardegi $eyh Cefer, $eyh Cafer'den sonra, $eyh ibrahim'in o$lu Ciineyd (6,liimii 3 Mart 1460), yerine onun o$lu $eyh Haydar (ol'

$eyh

1488)

ve onun oglu Safevi devleiinin kurucusu $ah lsmail (doflumu

Temmuz 7487, 61.1524)

peyhli$i ele ge$eyh lbrahim'in 6liimtinden sonra, kardegi $eyh Cafer girmigti. Ibrahim'in o$lu Ciineyd, amcasrna kargr $eyhlik iddiasmda bulunmug isede, Kara-Koyunlu hi.ikiimdan Cihangah'rn destesni almrg olan amcasuun kargrsrnda, birgey yapamryarak Anadolu'ya gegmigtir. $eyh Ciineyd, Anadolu'ya gegtikten sonra, yerlegmek iein, Il.Murad'dan Kurt Beli'ni istedi. Bu istef,i yerine gelmeyince, Karaman iizerinden lgel civarindaki Varsaklar'a gitti. Buradaki Varsaklar'rn bir krsmr ile Qukurova iizerinden Iskenderun,a gelip, Bilaloglu denilen Emirden, Ersuz da$mda bir harebe kaleyi alarak tamir ettirip-oruyu yerlegti280. $eyh Ciineyd, buradan, bcilgedeki Tiirkmen oymaklanyla irtibata gegmip, bir go$unu kendine baf,lamrgtr.

$eyl, Ciineyd'in faaliyetlerinden endigelenen Memliikliiler'in, Ciineyd'in iizerine gelmesiyle "beni bulmak isteyen Canik'te Mehmet B"y'in yarunda bulur" diyerek, Kelkit iizerinden Canik'e, buramn hakimi Mehmet Bey'e misafir olmugtur. Niyeti, o srrada Trabzon'da hiikiim siiren ve zay{ durumda olan Rum devletini yrkrp, o yiirede bir devlet kurarak, yerlegmekti. Bugiin If,ddda A$amal adh bir Tiirkmen oymaf,r yagamaktadrr. $imdi Ermenistan Tagburun nahiyesine ve Igdrla t"pi"lt"it a" bulinan Vedibasar yriresinden -gelip

yerlegmmiglerdir. Halen A$amah'lar olarak amlmaktadr' Yrnanq, M.H., Ak-Koyunlular md. lslAm Ans.

2N Siimer, Qepniler, s.

34.

NiHAT 9ETiNKAYA

/ IdDIR

TARIHI

Biilgedeki birgok yeri ahp, Trabzon'u kugatmrg, ancak Osmanhlar'rn tepkisiyle 3 go^ sonra muhasarayr kaldrrarak, Ak-Koyunlu Uzun Hasan Bey'in yaruna gitmigtir. Bu suada, $eyh Ciineyd'in yanrnda 20 bin kadar tiirkmen savaper bulunuyordu. Her ikisininde Kara-Koyunlu Cihangah'a diigman olmasr, aralannda bir dostluk kurulmasma sebep olmug, Uzun Hasan Bey'ir9 krzkardegi Hatice Begiim Haturt'u, Ciineyd'e vermesiyle aralannda bir akrabaLk da meydana gelmigti. Ciineyd buradan giderek, Erdebil civannda yerlegti. Burada, Anadolu Tiirkmen oymaklanndary eli silah tutan 12 bin kigi daha kendisine gelip kahlmrgtr. Kara Koyun hiikiimdan Cihangah'rn ve amcasl (Ciineyd'in) $eyh Cafer'in baskrsryla, etrafindaki kuwetlerle $irvan taraflanna gijetii, $irvanhlarila yaphf,r savagta, bil-ok isabetiyle oldtiriildii (3 Mart 1460). Mezan "Kuryal denilen yerdedir'o'. $eyh Ciineyd'in oltimiinden sonra, vasiyeti tizerine, yerine oSlu $eyh Haydar ($ah lsmail'in babasr) geqti. $eyh Ciineyd ve of,lu Haydar tamamen Anadolu'lu tiirkmen miiridlerine dayanryordu. $.yh Haydaq, babasmn intikamrm almak igin $irvan'a bir sefer diizenledi. o da, babasr gibi savagta bir ok darbesiyle itldiiriildii. Bu savagtan bir miiddet sonra, kardeglerini de yitiren ve hayati tehlike iginde olary 6 yagrndaki ismail'i, "Anadolu'lu cesur ve sadrk miiridler"i Gilan'a kagrarak sakladilaf82. Ak-Koyunlu sultaru G6de Ahmet (I[du ovasr'nda) iildiiriiliince (1,499), Ak-Koyunlu Devleti iginde biiyiik karyrkhklar bagladr. $ehzadeler arasrnda meydana gelen b6,li.inmeler, Ak-Koyunlu topraklannda siyasi bunahm ve bogluk meydana getirmigti. Krzrlbag Tiirkmenler bu bogluktan faydalanarak 13 yagrndaki Ismail'i ($eh) Gilan'dan Erdebil'e getirdiler. Ttirkmenler'in esas niyetleri, ba$h olduklan dergahrn geyh siilalesinden Ismail'in etrafinda, bir Tiirkmen birlifi ve devleti meydana getirmekti. lsmail,.Ercuvan krglayanrnda, $amlu, Rumlu $rna, oradanda G6kgegiil yaylaf,rna geldi. Bu suada tllusu'ndan Tokagrlu Yigirmid6rtlti Karaba$'daki Tiirkmen miiridleri ile oymagr toplanmrgtr2s. 8,, srrada etrafinda 1000 kigi vardr. Ismail, Kara-Koyunlular'dan Baranlu Sultan Hiiseyin-in, kendisini yakalamasndan korkarak bir gece aniden buradan hareketle Sahat-Qukuru'na gelerek konakladr2e. Burada bulundu$u suada, b6lge yakrnlannda yagayan Ttirkmenlerin de katrlmasryla, Ismail bir hayli giiglendi. B6ylece, Safevi Devlet,inin ilk niivesi de burada (Sahat Qukuru) ahlmq oluyordu. $ah lsmail, yamndaki Ttirkmenler' le, buradan Ka$rzman yoluyla Erzurum iizerinden Erzincan'a gitti. ?8t Siimer, Qepniler, s. 33-35. Siimer, Qepniler, s. 38. 289 Krrzrof,lu, Osmanhlann Kafkas

?82

1,42.

2gt Siimer, Safevi Devleti, s.

18.

Ellerini Fethi, Tiirk Tarih Kurumu, Ankara 1993, sh.

NiHAT 9ETiNKAYA

/ IdDIR TARiHI

Erzincan'a gelen lsmail, Anadolu'daki Tiirkmen oymaklanna haber gondererek, etrafrna bir hayli rlirkmen miiridi topladr. lsmail, Anadolu Tiirkmenleri'nden olugan biiyiik bir kuwetle (22.000 kigi) Erdebil'e dcinerek Safevi Devleti'ni ilAn etti. Safevi devletinin kurulugu, gtiriildiigii gibi tamamen Anadolu Ttirkmenlerine dayamyordu. Safevi Devleti'nin kuruluguna katrlmrg Tiirkmen boylan: Ustagh (Erzincan, Sivas, Amasya civanndan gelme), $amh (Suriye'den, $am-civanndan gelme. Bu $amlu fiirkmen kurulugu, iginde, Bayat, Afqar, Beg-Dili/Badrlh, D<igeq, Yiiregir, Krmk, Bayrndrr, Salur ve Eymiir gibi birgok tiirkmen oymaklannr banndrnyordu.), Halep Ti.irkmenleri (Alplu ve Giindiizli.i Afsus oymaklan), Rumlu (Sivas'tan gcigme), Qepniler (Karadeniz Bcilgesinden), Musullu, Tekelii (Antalya'dan gelme), Bayburdlu, Karadaf,h, Qapanh, Turgutlu ve Karamanh (Konya havalisindet;28s, Drrlkadth/Zulkadrrh (Marag, Elbistan ve Yozgat yiiresinden. Bu kurulug iginde Cerit Silsi.ipiir ve Imanlu Afgarr adh oymaklar bulunuyordu), Varsak (Igel'den aynlmq Karsaklu), Avgar/Avgarlu (Urmiye-Van g6lleri arasrndan gelme), Kacar (Karaba$ goEebelerinden), lspirlii (Erzurum), Hrruslu (Erzurum), Tokagrlu (Karabafi,lgirmidcirtlii ulusundan)286. Safevilerin dayandrsr geyhler, Azerbaycan, Kafkasya ve Anadolu Tiirkmenle'ri iistiinde biiyiik

ntifuz ve tegkilatlan bulunan "OF , Dedeleri" idi287 . $ah lsmail'in de bu "OBt, Dedeleri" soyundan gelmig olmasr, Anadolu Ttirkmenleri'nin, $ah lsmail etrafinda kolayca toplamp, Safevi devletinin bir anda kurulmasrm saSlamrgtrr. Burada, Kara-Koyunlular Devleti'nin de ilk niivesinin bu ovada atrldrf,rm sciylememiz gerek. If,dr'rn Kara-Koyunlu k<iyii (gimdi ilge) bunlarm hahrasrdrr. Aynca Iidrr'rn Arahk ve Tuzluca ilgelerinin Kara-Koyun adh kciyleri vardrr. Buraya kadar verilen ve bundan sonrada verilmig olan bilgilerden anlagrldr[r gibi, Iidr Ovasr tarih boyunca kaynayan bir Tiirk kazanr olmugtur. Tarih boyu higbir yabancr giiciin ve idarenin bannamadrfr, Tiirk kimlifini, en apr zamanlannda dahi diri tutmug ve canlandrrmrg, Tlirk vatammn, Ttirkliikle cosan azizbh pargasrdrr. Bu milli ruhu, ailesiyle Sahat-Qukuru'ndan gittigi sciylenen Ercigli Emrah, bundan 350 yrl kadar cince, Osmanh'nm, milliyet guurundan uzak, devgirme pagalanrun, DoSu Anadolu'daki Ttirkmen kryrmrna kargr sciyledi$i bir giirinde gok gi.izel ifade etmektedir: $ehzade Bayezid'le beraber gelip Safevile/e katrlan bu oymaklardan Turgutlu'lar (Konya'dan gelme), Sahat Qukuru (Erivan yciresinde) yerlegmiglerdir. Nadir gah'dan sonra miistakil olup, sonradan Ruslar tarafindan kaldrnlan miistakil Erivan Hanhftr bu Turgutlular tarafrndan tesis edilmigti. \azrc1 T., Safeviler, ls. Ans., X. s. 54; Krrzro$lu, Osmanhlar'rn Kafkas Ellerini Fethi, Ank 1993, s. 143; I. Kayabah-C. Arslanof,lu, Azerbaycan Dergisi, say4225, s. 112; Yrnang M.H. Ak-Koyunlular Mad. lsl. Ans. C. l, s. 262. Resulzade, Kafkasya

Tiirkleri, s.

13.

NiHAr qETINKAYA / rGDrR TARiHI Merhamet krl hanlar iildiirme bizi Fele$in devrinde amarumrz var Pir elinnen bile badeler igtik O yarrnan ahdipeymanlmrz var

O yar menim elde kiillii varrmdrr Namusumdur gayretimdir anmdrr Alem bilir Selbi menim yanmdu Bizim $ah Abbas'tan fermarumrz var Kayguya karu$rh kargrgtan beri

Oliimnen pervasrz donmenik geri Gcintilde yattrkga giil iizlii peri Bizim bu ,unt"ulll seyrammrz var Man Emrah diyeller Kara-Koyunnu Namertler iEinde yi$it oyunnu Kaz kimi prsmanlh erkek boyunnu Biz Tiirk'tik Tiirkliikten dermarumrz rur.288 Safevi Devleti'nin kurulug zamanlarrnda DoSu Anadolu'da yo$un bir Ti.irk niifusu bulunmaktaydr. Doiu Anadolu'nun yaylalan, sulak ovalan Tiirkmenler'in ekonomik ve iEtimai gartlanna gok elverigli olduf,undan, buralar Tlirkistan'dan gelen Tiirkler tarafindan trkhm trkhm doldurulmugtu. Tamamen Anadolu Tiirkleri'nin meydana getirdi$ Safevi Devleti de, bu potansiyelin dof,urduiu Tam bir Tiirk devleti idi. Anadolu Ttirkmen.leri'nden de bi.iyiik ilgi goriiyordu. Anadolu'nun batr ucundan Asya'mn do[rr bolgelerine kadar, Tiirkler'le meskun kesintisiz bir co$rafya meydana gelmigti. Ancak hatah siyasetler, o devirde, diinyamn iki biiyiik devleti olary T[irk Osmanh ile Tiirk Safevi devletlerini kargr kargrya getirmigti. Bu iki Tiirk devleti arasrnda, Tiirk kammn oluk gibi aktrfr olaylar ve savagla4, Tiirklii$e btiyiik zarar verdif,i, gibi Dof,u Anadolu'daki Tiirk varhf,'rmn da biiyiik kayrplan vermesine sebep olmugtur. Bu giin dahi Tiirkiye'nin ve Azerbaycan'mn tjniindeki bazr problemlel, o devrin hatah siyasetlerinin mahsulii olsa gerek. Avrupa'run iglerine kadar kontrolii elinde bulunduran ve biitiin devletlerin saygr ve sadakat elqilerinin eksik olmadrpr Osmanh sarayrmn, dogudaki kardeg kavgasryla megguliyeti, Avrupa'da yi.iri.ittiigi.i hAkimiyet ve siyaseti ihmale ufiratmrgtrr. Rahmetli M.E. Resulzade (1918-1920, Azerbaycan Cumhurbagkam), bu devir hadiselerinden bahsederkery Safevi Devleti'nin hatalr siyasetlerine igaret ederek gu fikirlerini ifade etmektedir: "$ah Ismail $iiligi giar ittihaz (kabul) ederek siyasi miicadeleye dini bir renk 288 Saim

Saka, Ercigli Emrah,

Kiiltiir ve Turizm Bakanhfir Yayrnlan 829, 1,987.

/ rdDrR TARiHI bu dini piar ile

NIHAI qETiNKAYA

vermigtir. Osmanh siilalesi ile miicAdelede de Safevilel, Anadolu'daki krzrlbaghf,r tahrik ve CelAli isyanlanm tegvik eylemigtir. "demektedir28g.

Yavuz Sultan Selim, Qaldran savagrnda (1514), $ah lsmail'i yendikten sonra/ biiti.in Do$u Anadolu ile birlikte Aras havzasr da Osmanh Imparatorlu$u y6netimine ba$lanmrptr. Osmanh Ordusu, Qaldrran'a, Erzurum, Elegkirt, Beyazit (A$n Da$/mn grineyi) yoluyla gitmig, dciniigte ise Nahgrvan iizerinden (A$n Daf,r Kuzeyi) gegerek, Sahat-Qukuru'na girmigtir. Yavuz Sultan Selim'in bu d<iniigiinii, Krrzro$lu, "Qalduan RfrznAmesi"nden naklen $oyle verir: "29 Recep" (20 Eyliil 1514) Qargamba giinii, "Nehr-i Aras gegiliib, Ahnca Kal'asr'nun [Nahgrvan'daki meghur tarihi Ellince ka-

lasr] yukaru cAnibinde "Kesikkiimbed"e konuldu. "1 $a'barr' (22 Eyltil) Cuma gi.inii (Batr Karabaf, veya Nahgrvan Karabatr da denilen) "Kara-baf, (pehri) kurbiinde konuldu ki, harAbe idi". Ertesi giin Nahgrvan'm, rrAhmetbeg Zdviyesi" (Tekyesi), ertesi "Sederek", ertesi 4 $A'bAnda "Qukur-Sa'ad ile (Revan) tevAbi'inden Hacr-lalalu" yamndan gegerek, "B6yiik-Vedi" ile "Kiigiik-Vedi" kciyleri adasrnda konuldu. 5 $A'bAn (26 Eyliil) giinii "QukurSa'ad tevAbi'inden (Revan'dan gelen) Zengi-Qayr gegiliip, Develii-Omer Kendi ve Kigi-Vedi Yurdu miirirr olunup,Iravan $ehri kurbiinde konuldu"; ertesi giin bu konakta kahmp, yangecede basrlan "lravan", yaf,-malandr. 7 $A'bAnda, "Qukur-Sa'ad tevAbi'indeo Uekilise (Ermeni Gregoryen Patrikli$i merkezi Ecmiyazin) gegiliip, Hegtmenzil konaf,rna konuldu ki ASndaSr gAh mukabele ve gAh tarafi yesdr ve gAh 'akabde vAki olurdu."2s Iidrr ovasr, bir ara talihsiz Osmanh gehzadesi Bayezid'i de konuk etmigtir. Karaman valisi $ehzade Bayezid biiyiik kardegi, Manisa valisi $ehzade Selim'le ihtildfa girmigti. Bu ihtilAf, $ehzade Bayezid'le babasr Sultan Siileyman'rnda arasrnr agmrgh. Bunun iizerine $ehzade Selim, Kiitahya, $ehzade Bayezid'de Amasya valili$ine tAyin edilmeglerdi. Bundan rahatsrz olan Bayezid, 20 bin kigilik bir ordu topladr. Sultan Selim, bu meseleyi halletmek iizere 3. vezir Sokullu Mehmet Papayr Bayezid'in iizerine gonderdi. 29 mayrs 1559 giinii yaprlan savagta yenilen Bayezid, o$lu Orhan'la beraber Amasya'ya srirndr, oradan da 12 bin kigilik bir ordu ile lran'a do$ru yola grktr. $ehzade Bayezid'in yamnda bulunan kuwetin ekseriyetini, Nadir $ah'rn <iliimiinden sonra, Sahat-Qukuru'nda, ba$msrz Erivan Hanh$r'm ilAn edecek olan Konya yiiresi Avgar Tiirkmenlerinden Turgutlu oymaklan tegkil ediyordu. $ehzade Selim, Malatya beyi Mustafa, Antep beyi Hiisrev ve Sivas beylerbeyi Temerriit Ali Paga kumandasrndaki bir orduyu, kardeginin peginden gonderdi. Bunlar, lran srmnna yakrn l$drr ovasrnda $ehzedeye yetigtiler. $ehzade Bayezit lran'a giderken, ulu atasr 289

Resulzade, Kafkasya

Tiirkleri, s. 13.

290 Krrzro$u, Osmanlilar'm KafkasEllerini Fethi, Ankara Ruzn6mesi, Terciiman 1001 Temel Eser, s. 81$2.

7993,

s. 108; Haydar

Qelebi

NiHAT CETiNKAYA

/ IdDIR u'niHi

Ertuf,rul Gazi,nin de yurdu olan, mensup olduiu Kayr boyu oymaklanmn yoBun bir gekilde meskfin bulundu$u, Sahat-Qukuru (I[du Ovasr)'nu daha gi.ivenli gcirerek, giizergah olarak seqmigti. Belki de kayr oymaklanmn gok yogun oldusu I$dlI yiiresinde yerlegmef,i diigiinnyordu. $ehzade selim'in giinderdi$ kuwetlerle I$du yakrnlaflnda yaph$r muharebede, onlart bozup dafrthktan sonra, Aras iizerinden Revan'a gegerek, Revan valisi $ahkulu Srrltan'a iltica etti291. Bir mi.iddet sonra da Tebriz'e hareket etti. Tebriz'de tijrenlerle kargrlanan $ehzade Bayezit, btiyiik saygr ve ihtimamla misafir edildi. Osmanh devleti ile lran arasmda baglayan uzun mi.izakerelerden sonra, $ehzade Bayezit, Tebriz'e g6nderilen bir osmanh kuwetine teslim edilmig ve orada dort of,lu ite ta=tteaimlgtir (25.IX.1561;2e2 Bu hadisenin, oralarda yas ayr olan Muharrem ayrmn 15'ine rastlamasr ahali arasrnda biiyiik iiziinti.i ve tepkiye yolaqtr. osmanh tarihqisi Joseph von Hammet bu olayla itgili olarak "osmanh Tarihi" eserinde gunlan yazmaktadrr: "Bilindi$ gibi bugiinlerde (Muharrem ayr) $iiler, Kerbela olayr ile ilgili mersiyeler okuyarak ve Hz. fliiseyin'in gahadetini, facialarla temsil ederek a$lar ve dii$iiniirler. Bu sefer beg Osmanh gehzadesinin bahtsrz sonuelan, Kerbela olaymr hatulatmak igin lran'da halka g6,sterilen manzarayr unutturd.u. Bu gi.inlerde, halk tarafindan Hz. Hiiseyin'in katili hakkrnda gelenek haline gelmig bulunan lAnetler, Sultan Siileyman'rn^masum torunlanmn katilleri iqin nefret sesleri halinde ijzellikle ylikseldi."2e3 t. guh Tahmasb'rn L4 mayrs 1.576 yrhnda oliimii iizerine, safevi Devleti iqinde, istikrarsrz bir d.6nem baglamrgtr. Bu istikrarsrz ve kangrk ortam, Osmanhlar ile Safeviler'in iligkilerini menfi gekilde etkiliyordu. 1578 yrhmn ilk giinlerinde kotiilegen bu iligkiler, srmr gatrgmalanna donmiigtii. Rahmetli M.E.Resulzade (19181920 Azerbaycan Cumhurbagkaru) gunlarr yazmaktadrr: "Osmanh si.ilalesinin bu mi.icadeledeki en biiyiik muvaffakiyeti XVI' asrrn ikinci yarrsrnda vukubulmugtur. $ah TahmasHm vefah iizerine, Iran'da zuhur eden kargagahkdan bi'l-istifade, Murad-t SAlis (Itr.Murad) zamanrnda icra olunan seferler neticesinde gerek gimalde ve gerek Gi.iney Azerbaycan'da bir gok gehirler Osmanh hiiktmetinin idaresine gegmiCtif. 1578 senesinde $arki Kafkasya memleketlerinden Ereg, $amalu, Kabele, BakO gabran, Derbend, Mahmud-AbAd ve Salyan gehirlerinde Tiirkiye hAkimiyeti berkarar olmugtur' Kaikasya vilayetleri ile Azerbaycan 1590 senesinde lranhlar tarafindan ahden Osmanfular'a terk edilmigtir. Bahr-i Hazar sahillerinin Osmanh idaresine geEmesi, Tiirkiye'niry lran'a muhtag olmadan bilavasrta Tiirkistan hanlarr ile temasrm temin ediyordu. Tiirkistanhlar, Mankrglak ve $irvan vasrtasryla, Iran r giirmeden hacca gidiyorlardr."2g4 291 Uzungargrh, Osmanh Tarihi C. II, s. 407' 292 6ztuna, Y., Ttrkiye Tarihi, C. 7 s' 40. 293

Hammer, Joseph Von, Osmanh Tarihi, Milli Egitim Bakanhf,r yayrm, lstanbul 1991, C. Mehmet Ata, Bugiinkii dile iizetleyerek yeniden yazan Prof.Dr. II, s. 515i,

iev.

Abdulkadir Karahan. Resulzade, M., Kafkasya Tiirkleri s. 14'

NiHAT gETiNKAyA

/ rdDrR raniui

1583 yrLna kadar bu iki riirk devleti arasrnda qok kanh savaqlar olmugtur. L1 Mayrs 1583 de, Ozdemirof,lu Osman Paga kumandasrnda bulunan Osmanh ordusunun, Kuba ovasrnda, bagmda Gence beylerbeyisi Imamkulu Han'rn bulundup-u safevilerle yaptr$r savagta (Megaleler savagr;29s, Suf.rrilerin yenilmesiy-le, giiney Kafkasya iopraklannda, Osmanh hakimiyeti tesis edilmig oluyordu. Bu zaferden sonra, $ahkulu Han'rn oglu296, RevAn beylerbe$isi olan Tokmak Han'da"' kendilifinden RevAn'r terkederek gekildi. Boylece Aras nehrinin kuzeyinde (Nahqrvan ve Karaba$'rn bir krsmrmn drgrnda) safevilerin topra$r kalmamrgtr. Rumeli Beylerbeyi Ferhat Paga'ya vezirlik riitbesi verilerek, lran seferine gidecek ordunun komutanh$rna atanmrgtr. Ferhat Paga yaprlan hazrrhklardan sonra, 60 bin yeniqeri, d6rtyiiz eavug, iiqyiiz top, iki milyon para ve Revan kalesinin ingasrnda gahgacak 10 bin igqi ile Sahat Qukuru'na girdi."2e8 15 ASustos 1583 gtinii savaq yapmadan RevAn gehrini aldr. "Ferhad Paga, Revdn'da bir hayli kaldr ve biiyiik bir kale inga ettirdi. 4 eyliilde baglanan bu kale, 1. ay, 1.4 giinde, 18 ekimde bitti. 51 kulesi olan bu kaleye 53 top kondu. RevAn yeni bir eyalete (Erivan ve l$drr ovasr) merkez yaprldr. Hrzrr Paga, 90.000 akga (9 milyon TL.) yilhk tahsisatla Beylerbeyi oldu. Hrzrr Paga'ya 5.60L ve RevAn serdAn olarak muhtemel bir S#evi taaruzunu kargrlamak izere, eyalette brrakrlan ve vezirlik riitbesi verilen CaSalo$lu (lstanbul'un Capalof,lu semtine adrm veren) Sinan Paga'ya 8.000 asker verildi.'Zee A tarihlerde de bolgede yopun bir Tiirk niifusu bulunuyordu. Tiirk diinyasr iqin onemli bir stratejik b<ilge olan bu y6re, yogun bir Tiirk niifusunu barrndrrmasr bakrmrndan da her iki firk devleti igin fevkalede iinemliydi. Zaman zaman iki devlet arasrnda el de$gtiren Sahat-Qukuru yciresine, hakimiyetleri zamamnda imar igleri yaprlmrg, ahalinin huzuru igin gayret sarfedilmigtir. Osmanh tarihgisi PeEevi, Revan'rn fethi donemi ile ilgi gu bilgileri vermektedir: "Bundan sonra (Lala Mustafa Paga'mn seferi), bir iki senenin iEinde ewelkinden daha iyi olmak izere, bu harab yerleri mamur bir hale getirmigler, etrafinda olan her koyii birer gehir ve kasaba gibi i.iger dorder yiiz evden noksan olmayacak bir halde yapmrglardr. $ah Kulu Harl sonra da, oilu Tokmak Han diye gohret bulan Mehmet Han, teayaya, adaletle, ihsanlarla hareket etmig, her taraf miikemmel bir hal almrgtr. Halkrn gok giinleri zevk ve sohbetle gegerdi, Osmanhlar'rn geligiyle Tokmak Han Re295 Bu savagrn gece de devam etmesi iizerine her iki tarafta bol mikdarda megale yakmrg ve savag bu megalelerin rgrf,rnda devam etmi5tir. 296 Selim II. devrinde 16 gubat 1568 Edirne muahedesini imzalamak igin gelen heyetin bagrnda, Safevi sadrazamr olan bu $ahkulu Han var idi. 297 4 mayrs 1575'de I. $ah Tahmasb'rn, III. Murad'rn tahta grkmasrnt tebrik etmek igin gok gatafath bir elqilik heyeti gtindermigti. Heyetin bagrnda, Azerbaycan beylerbeyisi olan

bu Tokmak Muhammedi Han bulunuyordu. Yrlmaz Oztuna bu elqilik heyeti igin: ',Tiirk tarihinin en debdebeli elqilik heyetlerinden biri olup, sundu$u hediyeler bakrmrndan Osrnanh tarihinde birincidir" diyor. 298 Hammer, J. V., Osmanh Tarihi, C. II, s. 169. 299 6ztuna, Tiirkiye Tarihi, C. 7, s. 265-266.

NiHAT 9ETiNKAYA

/ reDrR unisi

van'r terketmigtir. Osmanhlar, derhal Revan Kalesini yeniden tamir etmig, yeni surlar ilave etmiglerdir."300 A$ustos L583 de Revdn rn fethiyle de If,drr Ili, Osmanh Devleti'ne fiilen kahlmrg oluyordu. Safevi devletinin kurulmasmdan sonra, Osmanh Devleti'nin tabii giici.i olan Tlirkmenle4, gegitli hadiseler nedeniyle, lran ve Kafkasya ile beraber Sahat-Qukuru bolgelerini doldurup, Tiirklii$iio ijnemli ve biiyiik bir giici.inii tegkil etmiglerdi. Osmanh Devleti, bu giigten zarar gormemek ve kaybedilmig boyle onemli bir kuweti Osmanh biinyesine almak amacryla, Kanuni'den sonra 6zel bir faaliyetin igine girmigti. Bunun iqin Padrgah III. Murat, Kafkasya'mn fethine gok cinem veriyordu. O devirlerdeki diinyanrn siyasi durumu, Osmanhlar iqin bunu gerekli krhyordu. Kafkasya bolgesini, Osmanhlar'dan sonra, di.inyamn ikinci biiyiik devleti olan Safeviler'den fethederl Ozdemiro$lu Osman Paga, 28 haziran 1584 giinii Istanbul'a geldi. 4 Temmuz giinii III. Murad'rn huzuruna kabul edildi. Osmanlr Devleti'nin Kafkasya' ya verdiii 6nemi ifade eden ve Padigah'rn huzurunda gesen konusmayr, Ibrahim Pegevi gciyle vermektedir: "Padigah kendisine eweld; "Sefa geldin, Osman otur!" dedi' Osman Paga da kullu$unu arzederek Padigaha duadan sonra kargrsrnda durdu. Padipah tekrar otur dedi. Osman Paga bu "otur!" s6zii iizerine hafifge oturduktan sonra yine ayaf,a kalktr. Padigah ise oturmasrm tekrar tekrar s6yledi- Osman Paga da arhk oturdu. Bundan sonra Padigah, "Lala papa ile $irvar/a gittikten sonra baStan gegenleri ve diigman ile yaprlan savagr ve bozguna uSayrgrm bana birer birer anlat" dedi. Osman Paga da ewelA Ruu Han cengini ve onu esir ederek sonra iildiirtigiinii ve bunun sebebini anlatrnca, Padigah "Aferin Osman! diye takdir ettikten sonra, kendi bagrnda olan krymetli bir ,org.r"r301 qlkararak kendi eli ile Osman Papamn bagrna koydu. Sonra Hamza Mirza ile olan savagl da bagrndan sonuna kadar etraflr anlatrnca bu defa yine Padigah, "Berhudar ol, berhudar ol Osman" siizlerini tekrar

ederek, kendi belinde olan altrn iglemeli hanqeri grkararak kendi eliyle Osman Paganrn beline soktu. Sonta, Gence Ham lmam Kulu Han ile olan cengi anlattr. Padigah tekrar tekrar Osman Pagayr takdir ederek; yaptrklanru gok be$endi ve bu defa da yine gok krymetli bir sorgucu Osman Pagamn bagna koydu. Ondan sonra, Tatar hammn ytiz bin asker ile iizerine geldif,ini ve Allah'rn yardrmr ile beraberinde bulunan iig d6rt bin adamr ile kargr durdu$unu ve nihayette Thtarlann bozguna u$radrklanm ve hamn da nasrl iildiiriildiigiinii anlatnca Padigah iki elini kalduarak:"lki cihanda yiiziin ak olsun, Hak Taala senden razr olsun, diinyalar durdukga durastn" diye dualarda bulundu."302 300 301

lbrahim Pegevi, Peqevi Tarihi, Qev. Murat Uraz, lstanbul 7969, C' 2, s.379, Soguq, kug tii$iinden olup baga takrlrrdr. Bagta Padigah olmak iizere, biiyiikler, beylerbeyiler, sancak beyleri ve kaprkulu subaylarr takarlardt. Riitbe igareti olarak verilirdi. Pecevi Tarihi, C,2, a,32j2,

NiHAT CETiNKAYA

rGDrR

unini

XVII. yilzyrl baglannda Osmanh Devletl Avrupa devletleriyle bir gekipmenin iginde bulunuyordu. Almanya ve lspanya gibi btiyiik devletlerle olduiu gibi, Papahk, Toksana ve Malta gibi bir si.irii kiigiik devletlerle de savag halindeydi. Dopuda da diinyamn en biiyiik iki devleti olan Osmanh ve Safevi Tiirk devletleri savag halindeydi. Osmanh Devleti'nin Avrpa ile olan gerginli['inden faydalanmak isteyen Biiyiik $ah Abbas, Avrupa devletlerine elgi gondererek, Osmanhlar'a kargr ittifak krmaya gahgryordu. Diinyanrn en muhtegem iki Tiirk devleti arasrndaki bu diigmanhk ve sa; vaglar, Tiirk alemininl9.yijzy:J sonu ve 20.yizyibaglannda, iEine diigtii$ii srkrntrlara zemin hazrrlayan en 6nemli sebeplerden b'iri olmugfur. Eyliil 1585 yrhnda Sadrazam Osman Paga tarafindan fethedilen Tebriz, 35 giin zarfinda kuwetli surlarla tahkim edildi. Bu giinlerde lran $ahzadesi Hamza Mirza, yirmibin kigilik bir kuvvetle Osmanlr ordusu ile 4 defa hiicum etmig ve zayiat verdirmigti. Bu srrada (29 Ekim 1585), hasta olan Sadrazam Osman Paga vefat etmig, Revan Han'r Caf,alazade, bag komutan olmugtu. $ahzade Hamza Mirza, beginci hiicumunda, Caf,alazade, Safevi ordusunu yenip da[rttr3O3. Duhu sonralary lran $ahzadesi Flamza Mirza, Sahat Qukuru (Erivan-I$drr Ovasr)'na birgok taaruzlar yaparak, etrafr yaSmalamrg Erivan pagalarryla savagmrgtrr. Hamza Mirza daha sonralan, yci-

netimindeki Osmanlrlar'a meyleden Ti.irkmenler tarafrndan .. ...3(X orclururmusrur

Safevi hiikiimdan Biiyi.ik $ah Abbas, Osmanh Devleti'ne kaptudrklarr topraklarr geri almak igin firsat kollyor ve hazularuyordu. 26 Eyliil 1603 giinii Safevilea 18 yrldu Osmanldar'rn elinde bulunan Tebriz'e taaruz ettiler. Kanh garprgmalardan sonra Tebriz diigtii. Tebriz'in diigiigii ile Hoy, SelmAs, Meraga, Culfa, Ordubad, Cevangir kaleled 26 Ekimde de, Nahgrvan Kalesi, Safeviler'ce ahndr. Boylece, Giiney Azerbaycan'rn btiyiik bir krsmrm alan $ah Abbas, Aras nehrinin kuzeybatrsrm takibederek Revan <inlerine geldi. L5 Kasrm L603'te Revan muhasaraya almdr. 6 ay 23 gtin siiren muhasaradan sonra 8 Haziran 1604 giinii Revary Safevileriin uiir," g"9ti30s. Bu suada, Iran iizerine g<inderilen CafialazAde Sinan Paga, Nahgrvan daru Revan iizerine yiiriidtiyse de bazr sebeplerden dolayr Revan'r muhasara etmeden gekilip, Van a gitmigtir (1604)306. Bu suretlede Siirmeli Qkuru (I$du Ovasr) tekrar Safeviler'in hakimiyetine gegmig oldu. 9 yrl si.iren savaglardan sonra, 20 Kasrm '1,612'de Istanbul Muahedesi imzalandr. Muahedeye gcire, Revan (Sahat Qukuru-Ifdrr Ovasr), Nahgrvan, Karbaf, Giiney ve Kuzey Azerbaycan'm hemen tamamr Safeviler'e gesti307. Hammer, Osmanh Tarihi, C. ll, s. 192. Hammer, Osmanl tarihi, C. II, s. 193. 305 Oztuna, Tiirkiye Tarihi, C. 8, s. 179. 306 Uzunqargrh, Osmanh Tarihi, C. ilI, Krsrm I, s. 65. n7 6ztuna, Tiirkiye Tarihi, C. V[I, s. 184. 303 304

NiHAT qETiNKAYA

/ rCDrR renlHl

Istanbul Muahedesi'nden sonra, Safeviler sulh gartlarrna uymamaktaydrlar. 1612 de, Osmanlilar'la lran arasmda, lstanbul'da yaprlan anlagma gere$ince, Iran rn vermesi gereken "ipek vergisi" iki yrldrr verilmemigti. $ah Abbas'rn, Osmanhlar idaresinde olan Giircistan'a asker sevketmesi de gerginli$ artrrmrg ve lran iizerine sefere karar verilmigti. Haleb'de bulunan Sadrazam, ordusuyla 1.61.6 ylJ;r Nisan ayrnda hareket etti. Bu srrada, Diyarbekir valisi Dilaver Paga ile Van valisi Teke tiirkmenlerinden Mehmet Paga da Sahat Qukuru, Revan i.izerine gitmeye memur edildiler. Bu seferde, Sahat Qukuru'nda bulunan Revan ve Nahgrvan kaleleri muhasara edilmig, Ancak, Nahgrvan kalesi 40 giinliik muhasaradan sonra ahnmrg, Revan kalesi ise alnamamqtr. Van valisi Tekeli Mehmet Paga, Sahat Qukuru ovasrnda dort han ile savagarak hepsini yenmip biiyiik bir bagan kazanm4tr3O8. Osmanh Devleti, 22 Mayrs 1615'te lran'a savag agtr. SadrAzam DAmad Kara Mehmet Pasa, 100 bin kiqilik bir ordu ile Kars iizerinden Revan'a gelerek rmrhasaraya bagladr. \ ay 24 gi.in stiren muhasara krgrn bastrrmasr yiiztinden, 5 Kasrm giinii kaldurlmrg ve Osmanh ordusu geri qekilmigtir. Halil Paga komutasrndaki Osmanh Ordusunun Erdebil'i kugatmasr iizerirlre, Safeviler'in talebiyle tekrar 25 Eyliil 1618'de sulh yaprlmrg olup, bu antlagma 29 Eylil '1,619 da II. Sultan Osman tarafindan tastik edilmigtir. Bu sulh ancak 5 ay siirmiigtiir. 1624 yrhmn ilk giinlerinde (11-12 ocak) Safeviler'in Bafdad'r ele gegirmesiyle, Safevi-Osmanh savagr yeniden bagludr309. Bundan sonra/ Osmanhlar'la Safeviler arasrnda en kanh savaglar vukubulmugtur. IV. Murat, Safeviler'le sonu gelmez kanlr savaglara bir son vermek izere, I. lran seferine grkarak, 26 Temmuz 1635'de Revan onlerine geldi. Krsa bir muhasaradan sonra Revan, Osmanlilar'a teslim edildi. Revan Flan'r ve Sahat-Qukuru (ve I$drr ovasr) hAkimi olan "Emir Gfina" o$lu Tahmasb Kulu Han, Padigahrn hizmetinde gahgmak ve hizmet etmek igin teslim olmak istedi. Bu iste$ Padigah tarafindan memnuniyetle kabul edilen Emir Gi.ine oilu, Padigaha krymetli hediyeler sundu. "Padigah onun hallerinden ve (Evza-i Acemanesinden) haz ederek itibarlarda bulundu ve gcinliinti okgadr. Kendisine Halep EyAletini, -Kethudasr Murad ASaya da Trablus $am beylerbeyliyini ihsan eyledi."31o Halep'e intikalleri suasrnda bir anlagmazhk ytiziinden Kethudasr Murat A$a'yr 6ldi.irten Emir Giine o$lu Tahmasb Kulu Harv iki ay sonra Padigah tar#rndan istanbula ga$rrlmrghr. lstanbul'a gelen Emir Gtine o$u, padigahrn nedimi olmug ve padigah tarafindan kendisine Bo$azigi'nde, iginde yahsr ile bir semt tahsis edilmigtir. Sonradan bu semt, Thhmasb Kulu Han'rn

309

Hammer, Osmanh Tarihi, C. II, s, 288-289. 6ztuna, Tiirkiye Tarihi, C. 9, s. 47.

310

Peeevi, lbrahim, Pegevi Tarihi,

308

C.2, s.

493.

NiHAr gETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

babasr Emir Giine'nin adryla amlarak, EmirgAn adrru almrg olup, Bo$azdaki,

bugiinki.i EmirgAn semtidir. IV. Murat, Hoy ve Tebriz gehrini aldrktan sonra hastah[r sebebiyle beklemeden Istanbul'a'diindii. Osmanhlar gekilir Eekilmez, Safeviler Revan iizerine yiiriidiiler. 3 gy 7 giin siiren muhasaradan sonra Revan gehri, S#eviler;in eline gegti;311. Boyl""" Revan'daki 2. Osmanh egemenli$ ancak .. .. r surcru"cr2 / ay z+ 8un Ruslar'rn Kafkaslar'a inmesi ile, lran'rn kuzeybatr (Giiney Azerbaycan) eyaletlerinin Ruslar'rn eline geqmesi tehlikesi do$mugtu. Iran, karrgrkhklar iqindeydi. Bunun i.izerine, Damat lbrahim Paga lran'a miidahale etmefie mecbur kaldr. Erzurum beylerbeyisi Vezir SilAhtar lbrahim Paga, Kafkas Serdan olarak, 1723 y:Jr yazrmn bagrnda, Giircistan'a girdi. Hig mukavemet g6rmeden, buralarn lran'a tAbi olan^yerlerini, Tiflis ve Gori gehirleri bagta olmak tizere Osmanh idaresine kattfu. Giiney Azerbaycan'da birgok yerlerle birlikte, Nahgrvan ve (2 ay 28 giin muhasaradan sonra) 3 Ekim 1724'de Revan Teslim oldu314. Osmanhlar 1724 de, Arahk, Igaiq, Stirmeli adh nAhiyeleri Revan Vilayetine baf,lamqlardr. 1559'da Osmanh $ehzadesi Bayezit ile Konya'dan Revan'a kagan Afgarlar'rn Turgutlu boyundan bir beyi 1734'te, Nadir $ah, Revan Han'r olarak tayin etmigti. Nadir $ah'rn iiliimii (174n iizerine Tilrgutlu Revan Hanh$ ba$msrzhf,rm ilAn etmigti. Siirmeli-Qukuru (If,du-Ovasr)'na da hAkim olan Turgutlu-Revan hanlan 1828 yrhna kadar b6,lgenin hakimi olmuglardrr. Nadir $ah'rn ortaya qtkrgryla lran'da yeni bir toparlanma devri baglamrgh. Safeviler'in kaybettikleri topraklar yeniden kazamlmrg (1.736 muahedesi), Safevi topraklarr tekrar Derbend'e kadar ulagmrgtr. "Nadir, Safeviler'e ra$men, [siyasi akrm olarak giirdiigti] $ffngi de$l [lmam Cafer Sadrk'm igtihadi prensiplerini (Caferiye) kabul ederek], ittihad-r IslAm qianru ortaya atmq ve bu maksatla, Mugan'da davet etti$ Kurultay'a, bir karar grkarthrarak, ig bu maksatla biitiin IslAm diinyasma hitap etmig, Tiirkiye'ye de miiracaatta bulunmugtu.u"t Nadir $ah, Safeviler'in birgok problemini hallettikten sonra/ Horasana dcinmek istiyordu. Ancak, Safevi ileri gelenleri, Sa{evl $ahrrun heni.iz kiigiik oldu$unu 6ne siirerek, devlete sahip grkmasrnt rcrarla istediler. Israr iizerine Nadir $ah' 27 KAnOn 1735 da Mugan'da bir kurultay topladr. Bu kurultaya eyAlet valilerini, ileri gelen din ve devlet adamlarrm, Horasan'dan da ileri gelenleri davet etmigti. Nadir $ah'rn, lran ileri gelenlerine (hepsi Tiirkmen), Iran'da kalmasr ile ilgili iine siirdi.i$.i tek garh, konuyu tetkik eden iinlii tarihgi Minorsky Bu zamanlarda Revan, tamamen bir Tiirk gehri idi, 3t2 Oztuna, Tiirkiye Tarihi, C, 9, s. 59,

311

313

31{ 315

Oztuna, Ttirkiye Tarihi, C. Xl, s, 27. Oztuna, Ttirkiye Tarihi, C, XI, s. 28. Resulzade, M, 8,, Kafkasya T{lrklerl, s. 15,

NiHAr qETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

giiyle anlatmaktadrr: "lranhlar'rn (Tiirkmenler kastediliyor), lsmaii I. tarafrndan sokulan ve "Nadir'in cedlerinin akidesine muhalif [Nadir'e gcire] olan" gii akidesinden vazgegmeleri (ve lmam Cafer mezhebine tekrar dijnmeleri?) gartr ile, tahta qrkma$a rlzr oldu. lranhlar (Tiirkmenler) lmAm Ca'fer Sadrk'm adrna baf,lanan ve beginci bir ehl-i siinnet mezhebi sayrlan bir mezhebi kabule mecbur oldular."rlo Bu meselenin ash, Qaldrran savagrndan sonra/ Safeviler'de $i'i'lik, mezhebi esaslann iistiinde siyasi bir tabir haline geldi$i igin, Nadir $ah, Anadolu ve lran Ttirkli.i$ii arasrndaki miinasebetleri yumugatrp diizeltmek iEin, $i'flerin mezhebi adr, "Caferi" (mezheb) adrmn iine grkanlmasr ile ilgilidir.

Mugan Kurultayr'nda Nadir $ah'rn, yukandaki gartlarr kabul edilmig ve aga$daki talepleri, bir antlagma yapmak iizere, Osmanhlar'a teklif edilmesi karar altrna ahnmrgtr: 1- Tiirkler (Osmanh), bu yeni Ca'feri mezhebini tamyacaklar, 2- Bu mezhebe Mekke'de bir ibadet yeri (rukn) verilecek, 3- Iran her sene Suriye iizerinden bir amir al-hacc gbnderecek, 4- Esirler miibadele edilecek, 5- Kargrhkh elqiler gcinderilecek."3lT Bu kurultayda goriigiiliip alnan kararlar iyi tetkik edilirse, iki Tiirk toplulu$unun arasrnda gegen kanh miicadelenin sebeplerini ortadan keldrrmak ve yumugatmak arzu ve temayiilleri gortiliir. Safevi devleti tam bir Ttirk devleti idi. Oradan gelen bir milli ittifak arzusu normal idi. Iranh Tiirk miiverrihi Ahmet Tacbahg, bu hususta, daha 1920 ler de 9u goriigleri ifade etmektedir: "$ah lsmail'in devleti birgok bakrmdan Ak-Koyunlu devletinin bir devamrdrr. Kendisi hiqbir zaman bir lran milliyetgisi olmamrptrr. Devlet yonetimrnde cinemtri v_erleri, egemeniiiini borqh*-oldu$u, Tiirk toplum liderlerine vermi;; olrnasr, bumrn en aqrk delilidir"o. "Kendisinin bir Tiirk hanedamndan olmasr, yetigtifii ortam ve hiikiimdarhSrnr borElu bulundu$u biiyiik kitlenin Tiirk olugu nedenivle Tiirkge'yi, devletin resmi dili olarak kabul ettikten bapka, eserlerinin hepsini cte Tiirkge yur*rgtrr31e, Kurultayda ahnan ve Osmanhlar'a da kabulii igin teklif edilen bu kararlat uzun goriigmelerle ele ahnmrg, Nadir $ah'rn <iliimiiyle, de giindem drgr kalmrg ve maalesef resmiyete gegirilememiqtir. Safeviler ve Osmanhlar arasrnda mutabakata varrlamamrg olunmasrnda, o devirlerde bu iki Tiirk ve Miisltiman devlet arasrnda vukubulan kanh savaglann ve Avrupa Hrristiyan ittifak merkezlerinin de rolii <inem tagrr. Zaten bu iki btiyiik Tiirk camiasr arasrncia, 6tedenberi devam edip gelen savaglann da esas tahrikEileri, yine Avrupa'daki.bu hrristiyan ittifak merkezleri idi.

316 Minorsky, Nadir maddesi, IslAm Ans. Cilt 9, s. 24. 317 Minorskv lslAnr Ans. Natlir mad., C. 9, s. 25. 318 lacbahg, Ahmed, lran dar zaman-i Safaviya, lbhriz 319

1924, nak. Ka1'abah-Arslano$rr,

Azerbaycan'rn Ciincy Srnrrlarrnrn Tarihi, Azerbaycan Dc.rg. Ank. 1978, sayt 225, s. 72. Kayabah-Arslanoflu. Azerbaycan Der., sayr 225, s.72.

NIHAT

grriNxrva

rGon mnisi

Nadir $at/n, Osmanhlar'dan , fV, Murat zamamndaki srmrlar esas olmak iizere, sulh talebiyle 1746 yrlmda akdedilen anlagma ile Erivan (Sahat Qukuru), Iran'a devredilmigti. Nadir $ah'rn 6ltimiinden sonra, lran'da yeniden kang*hklar baglamrg, Osmanhlar'rn da miidahale etmemesi iizerine, Azerbaycan'da kurulan birgok hanhklarla beraber, Erivan Hanhf/da IstiklAlini ilAn etmig ve miistakil bir Tiirk beyliyinin merkezi olmugi.tt320. lran'da hakimiyetin 1779 y:irnda Kacarlar'a gegmesine kadar Erivan tam miistakil olmug, bu tarihten sonra da 1828 tarihine kadar kAh mi.istakil kAh yan miistakil olarak yagamrghr. Bu donem iginde bugiinkii Iidu ili topraklan da Erivan Hanhf,r'na baf,h bir sancak olarak kalmrgtrr. XIX. asnn baglannda Ruslar, Kafkasya'mn giineyine iyice sarkmrglardr. 1803 de Ruslar, Erivan (Sahat-Qukuru) ve Aras boylarrna istila taaruzlarr yapm$ fakat muvaffak olamamrglardr. Bu Rus saldrnlan, Iran hakimiyetini elinde bulunduran Ttirk Kacar hanedamyla kanh savaglan baglatmrgtr. 1803 den 1813 yrftna kadar devam eden lran-Rus savaglarr, L813 Giilistan Muahedesi ile son bulmug ve bu anlagmaya g6re, Erivan ve Nahgrvan hanhklarr drgmda, Aras kuzeyindeki btitiin Azerbaycan hanhklan ve topraklarr Ruslar'a gegmigti. 1813 yrhndan sonra Azerbaycan'a hakim olan Ruslar'rn, Erivan iizerine yaptrklan istila taaruzlan 1.828 yrhna kadar devam etmigtir' Bu Rus taaruzlanna kargr, Sahat-Qukuru ve I$drr Tiirk oymaklan gete miicadeleleriyle biiydk kahramanhklar gostermig, qokta kayrplar vermiglerdir. 1827 y:Jinda, Erivan'r diigiirmeye kararh gciriinen Ruslar'rn, birkag taaruzu geri piiskiirtiilmiigtii. Erivan ytiresinde biiyiik kayrplar veren Ruslar, meghur generalleri Paskevig'i, Kafkasya ordulan bagkomutanh$rna tayin ederek, Erivan iizerine yiiriidiiler. Bu suada Aras giineyi, (If,du ili topraklan) Tiirk oymaklanmn askeri karargdh rnerkezi Siirmeli Kalesi (Karakala) idi. Erivan Hanhflrun giiqlti mukavemeti ve b6lge ahalisinin qete savaglanndan srkrgan Rus ordusu, Nahgrvan'a gekilirken, Abbas Mirza kuvvetleri ile Karapapak Ttirkleri ve yiire ahalisinin kurduf,u geteler tarafindan bozguna uf,ratrldr. Bu maf,lfrbiyet iizerine Ruslar, toplarla donatrlmrg biiyiik bir ordu ile tekrar Erivan iizerine yiiri.idiiler. Bu srrada Abbas Mirza da, kuwetleriyle Siirmeli sancaSrmn merkezi Karakala'da bulunuyordu. Ruslar, <ince l$du'rn kuzeyine diigen, ftiregel ($rak/Srrak-eli) mrnhkasrndaki Serderabad (gimdi Ermenistan topraklannda) gehrine hticum ederek, muhasara

toplanyla burayr tahrip edip, Erivan iizerine yiiriidiiler. Erivan'r muhasaradan kurtarmak igin, Ruslar'r celp maksadryla, Siirmeli Kalesinden grkrp, Nahgrvan'a dog- yiirtiyen Abbas Mirza'mn bu hareketi de netice vermemigti. Ruslar 25 Eyliil 1827 de biiyiik kuwetlerle Erivan'r muhasaraya bagladilar ve 1 Ekim 1827 gltnn Erivan iggal edildi' Ruslar'la lranhlar arasrnda,'l gubat 1828 de akdedilen Tiirkmen Qay muahedesi ile Erivan Ruslar'a terkedildi32l. Revan Hanltf,r'ru yrkan Ruslar, topla Siirmeli'yi (Karakale) de diigiiriip bozmuplar ve bcilgeyi Erivan vildyetine ba$lamriilardrr.

!20

Bala, Mlrza, Erivan md. lsldm Ans. C. IV' s. 313' 321 Bala Mirza, Erlvan mad. lsl.Ans. C. IV, s. 314.

NIHAT CETINKAYA/ IGDIR TARIHI 1828 Mart ayrnda, Rus ganmn 6zel fermamyla Erivan, Nahgrvan'la birlegtirilerek Ermeni eyaleti olarak ilan edildi. Tiirk ahalinin sert tepkisinden olacak ki,1829 eyliiliinde de muvakkat askeri bir idarenin merkezi haline getirilmigtir. Bundan yirmi yrl sonra (1850) yeni bir idari de$igmeyle Erivan, Nahgrvan, Giimrii, Yeni Bayezit ve Ordubad kazalanndan miirekkep, askeri bir valinin y6netiminde, vilayet haline getirilmigtir. 1868 yilrnda Erivan, yaprlan yeni taksimatla, Siirmeli kazasr (Igdrr, Thzluca, Arahk) da katrlarak, Giimrii, Nahgrv_an, Yeni Bayezit, Dere-Elegez ve Ecmiyadzin le birlikte yedi kazaya aynldr322. Tamamen bir Tiirk gehri olan Erivan'rn, L828'den beri Ttirk niifustan anndrrrlmasr siyasetine rafimery 1897 de Ruslarca yaprlan ve hig de tarafsrz olmayan niifus sayrmmda bile % 52 si Tiirk ahalisiydi. Ruslar'rn diinyamn birgok yerinden Ermeniler'i getirip yerlegtirmelerine ra$men,1897 de Ermeni niifusu ancak Vo 37 kadardt.

322

Bala, Mirza, Erivan mad., lsl. Ans. C. IV, s, 314.

NiHAr qETINKAYA

/ rdDrn renlni

KURTUTU$ SAVA$r DONEMT VE

ARAS TURK CUMIIUNiVNTi

NiHAT CETiNKAYA

/ IdDIR

TARIHi

KURTULU; sAvAgr n0Nnui vE ARAs

rtrnr

crryrnunjvuri yrl garh$rn esaretinde kalan Siirmeli sanca$ (IEdo), 1917 ihtilalinde, "Tiirk-Ermeni icra komitesi'nce idare edilirken, 18 Mart 19L8'de, Ermeniler'in tecaviiz ve katliamlara baglamasryla binlerce miisliiman ahali yokedilmigtir. Bu katliamlar srrasrnda, ahali, silahsrzhk yiiziinden gok acr giinler yagamqtrr. Ancak silahh Tiirkler, I[dr'da, Melekli'de, Arahk ve Tuzluca'da milli mi.icadeleye girigmig olan, yi$it gazilerinin etrafinda toplanarak tegkilatlanmrg ve korumasrz ahaliyi savurunaya baglamqlardu. 90

Mondros Mi.itArekesi miizakkereleri srrasrnda, Osmanh ordusunun "Kafkas Cephesi"nden qekilecefi haberi, biilge ahalisi arasrnda yayrlmrg ve yiire ileri gelenlerini tedbirler almaya sevketmigti. Ordunun gekilmesi kesin hale gelince, ahali, 9. Ordu Kumandam Yakup $evki Paqa'dan, askerin bir krsmuun biilgede buakrlmasrm istemig, ancak o g""kii gartlarda bu miimktin olmamrgtr. O srada Anadolu'nun birgok yeri iggal altrndaydr ve iggal,

dahada genigliyordu. Devlet, Batr Devletleri'nin baskrsr altrna girmigti' Memleket biiyiik bir felaketle kargr kargryaydr. Durumun guurunda olan bolgenin Tiirk-lslAm ahalisi tamsilcileri, b6lgenin gegitli yerlerinde, milis kuwetleriyle tedbir almaya baglamrglardr. Bcilgenin bah krsmrnda, Pernavut (gimdi Gaziler)'ta Aynmlu oymaf,r reisi $amil Bey bagkanh$rnda kurulan "Aynm Elleri IslAm $urasr"' $amil Bey, batrda Ka$rzman yakrnlanndan, do$uda Karakale-Kiti (Qalpala) y6r.esine, Kuzeyde Aras rrma$ ve giineyde Karakiise (ABt) hududuna kadar olan alaru (gimdiki Tuzluca ilgesi topraklan) savunuyordu. Amlan hudut son Osmanh Rus srmn idi. $amil beyin batr kesiminde (KaSrzman) de Ali Ataman Bey'in kuwetleri bulunuyordu. Bu alan iginde (Tuzluca'da) $amil Bey'e baf,h birgok kuwetler de bulunuyordu. Tespit edebildi$miz bu kahraman direnigcilerin 6nde gelen bazr liderleri gunlardr: Behram Bey (Biiyiikhan), Abdulla Silo (Hacr Abdullah ASa), Hacr Abbas A$a, Hiiseyin Baydal, Mehmet Kulofilu; Qingavat kiiyiinden Gadim Sevilmig, Idris Sevilmig, Idris TiirkAn, Egref Sevilmig; Krhglr'da Nevruzali Akkrhg; Qrakh'da Mehmet ve Ahmet Bey'ler; Pernavut'ta $amil Bey'le birlikte Hanlar Bey ve Cemgid Bey; Incesu'da Medet ve Selim Bey; Kirempe'de Abdulali Bey; Kamrgh'da Afairza Kuhan, Ekerek'te Elekber ve Hacr Hiiseyin Bey; Siikti'de Mege Mrze Cogkun; Alkose'de Hacr Hasan ve Behram Bey; Abasgtjl'de Yusuf Qeken A$a; Giilliice-Mollagemer'de Hasan A$a, Karabulak'ta Musa A[a; Sir[titlii'de Cehveng A$a; Siirmeli'de Boggah (BoAah) Mehmet Bey; Tekaltrlda Hacr Musa Af,a; Kaf,rn'da Ferhat ve Beyler Bey. Tuzluca kuwetleri aymzamanda, Kairzman'daki Ali Ataman bey ve I$du'rn da$l* bcilgesini tutan Kerem beyle, general

NiHAr qETiNKAYA

/ rcDrR

TARiHi

Andranik'in kumanda.etti$i, Anadoluda toplanmrg, Ermeni kuwetlerinin, Ermenistan'a ulagmasrna da mani oluyorlardr. Bolgenin ovahk kesiminde ise iig giiglii kurwet meydana gelmigti, Bu bolgede Kurtulug Miicadelesine katrlan kuwet ve gahgiyetler oldukga fazla idi. Bunlaglan $uralann ve reislerinin adrru amyoruz. Torunlar'dan Kerem Bey (Giineg) (Merkezdeki Isldm $urasr) ovanrn Giiney kesimi ve da$ kciyleri mrntrkasrnda agiret mensubu goniiliilere; Ovarun en biiyiik koitli olan Meiekli'de "Melekli lslim $rrr;rsr" kr.rvvetleri bagrnda, Hacr Ekber tsey (l{.amazano$lu) bulunuyordu. }{acr Ekber Bey, aynl zamanda ova koylerinde tepkilatlanmq kuvvetlere de kumanda ediyordu. Ifdrr'da en btiyiik merkezi organize gtig, bu Melekli lslAm $urasr kuw6t- leri idi; Arahk ile Bi.iyiik ve Ktigiik Afin daSlan arasmda kalan bcilgede, Celali agiretinin biiyiik kolu, Sakanh agiretinin reisi Ali Mirze Bey'in kuwetleri bulunuyordu. Arahk'da da Celayirli oymaf,rnrn ileri gelen beyi Megedi Bilal bey ve Paga beyler bir milis kuwetine kumanda ediyordu. Ermeni mezaliminden Iran'a kagan ahalinin btiyiik krcmr, direnig hareketlerinin baglamasr iizerine, iki Aprr Da$r'mn arasrndaki b<ilgeden gelerek, Meqedi Bilal Bey'e kahlmrqlardrr. Bcilgede bir difer milis kuweti de Burukanh reislerinden Tayfur beyin komutasrndaki kuwetlerdi. Ipdrr ve ahalisi ebediyery bu gegmig kahramanlanyla gurur duyacak ve onlara minnettar kalacaktrr. Osmanh Ordusu'nun, Mondros Miitarekesi hiikiimleri geref,i gekilme$e baglamasr, Ermeniler'in yeni taaruz ve katliamlara hazrlanmasr yiiziinden bolgenin milis kuwetleri ve mahalli reisleri, Aras iitesinde, Vedibasar mntrkasrrun Kamerli kasabasmda toplanarak, bir istigAre meclisi kurdular3B. Bu toplantrya, Nahgrvary $eriix, Ecmiyadzin Siirmeli kazAsr (I$drr-Tuzluca-Arahk) ve Revan'rn g0^"y bolgeleri (Aras boylan) ahalisi temsilcileri katrlmrgtrr. Yaprlan miizakerelerden sonra, anrlan bolgeleri igine alan ve merkezi lfdu olan miistakil bir hiikfrmet kurulmasrna karar verildi. Hiikfrmet, bir Hiikfrmet Reisi ve 6 iiyeden oluguyordu. Boylece 3 Kasrm 191.8 de merkezi I$dr olan "Aras Ttirk Hiikfimeti" râ&#x201A;Źsmen kurulmugtu324. Merkezi Itdrr olan "Aras Tiirk Hiikfimeti" gu gekilde tepekkiil etmigtir: Hiikfrmet Reisi : Emir Bey Ekberzade Harbiye Nazrrr : Kars'h Cihangirzade tbrahim Bey Maliye Nazrrr : Kamber Ali Bey Benanyari Mi.ilkiye Nazrn : Baku (Ba[u) Bey Rrzazade Gtikdemir, Ahmet Ender, Cen0b-i Carbl Kafkas Hiik0meti, Tiirk Kiiltiirii Aragtrrmalan Ens. yayrnlarr 111, Ankara 1989, s. 45. 324 Grikdemir, a.g.e. s. 46.

323

NiHAr qETiNKAYA / rdDIR TARiHI Hariciye Nazrn

: Hasan Af,a Safazade

Adliye Nazrr

: Mehmet Beyzade : Mirza Hiiseyin (Mirza Hasanzade-$i'i) ve Miifti.i $eyhiilislAmhf,a Hoca Ekid Efendi (Siinni) Aynca Hiikfrmete yardrmcr olmak iizere,-Agiret Reisi General (Azerbaycan Ordusunda) Ali iigref Bey seqilmigtir32s. Egref $emseddinov ve Egref Paga olarak bilinen Ali Eqref Bey, hayatrnrn son giinlerini Iidrr't{a gegiimiptir. Bugiin Ali Erref Bev'irr aile ve akraba efradr, Radkanh agiretinin "Giiliii Ceva}rir A[a" oymagrndanc{rr ve bugiin If,drr'da "Elegref Bey Nesli" diye tanrnmakta ve amlmaktadrrlar. Ermeni katliam ve iggal hareketlerine kargr, IslAm ahaliyi ve yurtlarrm korumak amacryla kumlan, Aras Tiirk Hiikrimeti, kurulugunu kamuoyuna gu beyanname ile duyurmugtur: "18 Tegrinsani -1334'te Revan vilAyetinde, (Giiney krsrmlannda) Aras kenarr ve crvAnnda bulunan bir milyon kadar lslAm ahAlisi, Osmanh asakirinin buradan qekilmesi ve kendileri (nin) tehlike altrnda kalmasr (m) r:tazar-r (dikkate) ahp, bunun garesine bakmak igin; Revan muhAcirleri, Nahgrvan, geriir, EEmiyadzin ve Siirmeli lslAmlarr'mn meb'fislan fevkte muharrer tarihinde Kumarh (Kamerli) kasabasnda, bir meclis-i miigAvere inikad edip birqok k6ffe-i efkir ve miizAkere bu'dunda, muvakkat bir tegkilAt yaprp boyle karak verdiler. Biz Aras kenan ve civAnnda bulunan miittehiden bir milyon kadar IslAm cemaati, kendi hukfikumuzu miidAfaa igin "Aras Hi.ikOmeti nAmmda bir tegkilAt yaprp ve bu tepkilAtrn makarr-r hiikfrmeti If,du kasabasr tayin olundu. VesAir nevahide gubeler agrhp, cemaat ve milletimizin huk0kunu muhAfaza ve miidAfaa igin etmekle beraber higbir milletin ve devletin hukfikuna tecaviiziimiiz olmayacaktrr. LAkin bagkalan bizim hukfrkumuza tecaviiz etti$i taktirde umtmi seferberlik ile silAha sanhp, maltmtz, cammlz ve karumrzrn son damlasrna kadar, kendi hukfrkumuzu gcizlemek selAhiyyeti dahi Hiiktmet-i mezb0reye verildi. Ve bu huststa becerikli ve dirayetli bir Hiikffmet tegkil ettiler ki; her ne havf ile hangi esbAb ile olursa olsun bu ufak millet ve cemAtin hukfrkunu miidAfaa ve muhAfaza eylesin. Bunun igin Meclis lAzrm bildif,i bir Harbiye, Miilkiye, Adliye, Maliye, HAriciye ve Umur-u $er'iyye NAzrrlan tAyin etsinler. Buna gore meclis miittefiken buna karar verip zeyldeki eghAsr muhteremleri intihAb eylediler.

Mtihtir Aras Tiirk Cumhuriyeti Hiik0meti"326 325 Giikdemir, a.g.e. s. 46. 326 Genel Kur. Ask. Tar. ve Str. Ens. Kl.

251. nak. G<ikdemir, s. 47'

lOO

NIHAT qETiNKAYA

/ IGDIR

TARiHi

Aras Ttirk Cumhuriyeti Hiikfrmeti kumlduktan sonra, ordu tepkili iglerine baglamrgtr. Biilgeyi heniiz terketmemig bulunan Ttirk ordusu 9. Frrka kumandam Miralay Riigtii Bey'e (Papa) maracaat ederek kendilerini savunacak kadar silah ve cephane istemiglerdi. Miralay Riigtii Bey,de "Aras Tlirk Cuhuriyeti Hiiktmeti"nin kurulmasrm ve taleplerini, 9. ordu kumandaru Yakup $evki Paga'ya gu telgrafla bildirmigti : 1) Bu mrntrkadaki lslam ahalinin ileri gelenleri toplanarak Merkezi I$drq, Ismi Aras Tiirk Hi.ikometi Muvakkatasr, altr aza ve bir Reis-i Hiikfimet'ten ibaret bir Heyet-i Hiikrimet tegekki.il etmig ve mevcfidiyetlerini miidafaaya karar vermiglerdir. Bir taraftan milis tagkilatlanm da matlfrb derecede tevsi ve tanzim etmektedirler. 2) Tahliyemizi miiteakip muhteli' hudtt aksAmrm devir ve teslim alarak Ermeniler'den mal ve namoslanna bir tacaviiz g6ri.irlerse miiddfaaya ayrrlan milis guruplanmn bir mi.iddet iagelerini temine medar olmak izere, Nahgrvan, Nuragery serderabad ve Egmiyadzin (Ug Kilise) mrnhkalarrnda, bir mikdar erzak ile ekserisi gayr-i mesellAh olan efradr igin birkag bin tiifek ve muktezi cephAne talebindedirler. Gcinderilen ve tetevziatr yaprlan tek ategli Rus tiifeklerinin ekserisi krnk ve kullanmaya miisait olmadrsrm bildirerek begli tiifek verilmesi istirhamrndadrrlar. Ipbu Hiiktmet-i Muvakkata'a umfira AgAh bir biiyiik zAbitle, mutemed ve muktedir bir mikdar zabit ve makinah ve hatta top itasrm istirham ediyorlar. lgbu metalibAtr ve vaziyyet ve tegkilah atz ve istirham igin de karagah-r samilerine bir heyet izamrru, acilen giinderilmelerini rica etmig olduklan ve ilk trenle bu heyetin Kars'a gelecekleri ve bu tegebbiisiin siyaseten ne dereceye kadar muvafik ve miisAit olduf,u mAltm def,ilse de az gok bir mevctdiyyet hissedildi$i gd'riilmektedir. 3) Hiik0met-i Muvakkata'ca taayyiin eden azdlan meyamnda elyevm Kars'da bulunan Cihangirzdde lbrahim Efendi de dahil bulunduSundan, adr gegenin Kamerli'ye g6nderilmesine miisaade-i samilerini istirham etmekte bulunduklan mArfizdur."327 Telgrafta adr geEen, Aras Ttirk Cumhuriyeti Harbiye nazrrr segilen Cihangiro$lu lbrahim Bey,17/18 ocak 1919 tarihinde Kars'ta kururan Cenub-i Garbi KaIkas Cumhuriyeti Cumhurbagkam, Kars'rn kahraman Tiirk evladr, rahmetli Cihangirzade lbrahim Beyefendi'dir. Malta'da siirgiinde olduiu srralarda hatrralanm yazmrgtr. Bu eserin el yazmasr fotokopisinin kendilerinde bulundufunu belirten sayrn Ahmet Ender Giikdemir, amlan ese-

rinde, rahmetli CihAngirzade'nin Hatrrat'rndan ijnemli bilgiler

aktarmaktadu: "Hiikrimetin (Aras Tiirk Cumhuriyeti) kurulugu konusunda Cihangirzade lbrahim Bey, hatrralannda punlan nakletmektedir: "Biz Kars'ta Milli $frra intihabryla u$ragtrBrmrz srada ve Ttirk ordusu Nahgivan, $ertir, Dere-Elegez, Kamerli, I$drr, Gtimrii ve Zengibasar'dan Eekilmezden 327 Giikdemir,

a.g.e. s.48.

NiHAr qETINKAYA

/ ICDIR nnisl

bir hafta mukaddem (cince), Kamerli'de bir ictimA olmug. Orada Aras Tiirk Hiiktmeti nAmrna (da) bir hiikfimet tegkil ve beni de Harbiye NAzrn intihab eylemigler (di)." Cihangirzade lbrahim Bey HAtrritrnda devamla, kendisine Aras Tiirk Htiktmeti Harbiye NAzrrh$'mn tebli$ hakkrnda 9u krymetli bilgileri vermektedir; "Kars'dan grktrf,rmrz gece Krzrlgakqak'da (Akyaka) bir saat kaldtm. Aileme de Kars'a gitmeleri igin, kayrnbiraderime lAzrm gelen emirleri verdim. Ewelce orada kaymakam idim, Iglerimi defterdara teslim eyledim. once Giimrii'de kaldft. Ertesi giin tezden hazrr oldum. Demiryolu merkezine geldim. Merkezde Aras Tiirk Hiikffmeti nAmrna gelmiq iki efendiyi gcirdiim. BilA-vAsrta gorngtiik. llana bir paket verdiler, paketi agtrm, okudum; "Ordfi-yu OsmAni bu giinlerde buradan Eekilecektir. O sebepten dolayr burada tegkil olunan Aras Tiirk Hiiktmeti'ne sizi Harbiye Nazrn intihab eylediler. Ve buradaki heyet, size mlfimAt vermek gerefini bana miisAade etti. Bu haberi vermekle beraber burada bulunmamzr d6rt g6z ile beklemekte olan bizlerin, size sAdrk kalaca$rm tekrar siiylemek ile kesb-i iftihAr eylerim, efendim. Imza: Aras Tiirk Hiikfrmet-i Muvakkatasr Reisi Emir Bes Ekberof (Ekberzade): "CihangirzAde lbrahim Bey Aras Tiirk Hiikfrmeti Reisi Emir Bey Ekberzade hakkrnda gu de$erli bilgileri vermektedir: "Bu meyanda Emir Bef, EkberzAde ismini hahrlyorum. Iyi bir adam idi, vatan lr"r"n bir insandan Uapta bir gey de$ldi'"328 millet yolunda "ur, Cihangirzade lbrahim Bey'in buralardaki hahralanm aktaran Gdkdemir, Cihangirzade lbrahim Bey'in derhal askeri tegkilatlanma igine girigtifini belirterek, rahmetli Cihangirzade'nin hahratmdan gunlan nakleder: "Derhal ige bagladrk. Nerede alAy, tabur ve b6li.ik kumandam var ise Kamerli'ye istettik. Yirmi kadar tabur tegkil etmigtik. Bunlarrn bir krsmr, Tiirk Ordusu orada ikerL bu tepkilah yapmrg idiler. Yani 9. Frrka Kumandam Miralay Rtigtii Bey'in yardrmr ile kurulmugtur. Riigtii Bey halkrn elindeki silahlarrn bir d6kiimiinii yaprp,-4aha da ne kadar ihtiyag varsa 9. ordudan.g6nde-

rilmesini isteyecekti."329 Suy- Gokdemir 9u bilgileri de verir: "lbrahim Bey; bu tegkil edilen taburlann mevcutlanmn 250 kigi ile 500 kigi arasrnda olduklarrm belirterek, bu taburlann dcirdii Nahqivan'da, i.ig taburu $eriir'de, Dere-Elegez,de, di$er taburlar da vedi-Basar Zeng;-Basar, Kamerli ve Bagkendi kariyesinde olduklanm, belirtmektedir."'* Aras Tlirk Cumhuriyeti hiikfrmeti, askeri tegkilAtlanma faaliyetlerini daha gok Aras kuzeyinde, iizellikle de Vedi Basar Merkezi Kamerli bcilgesinde yapryordu, gtinkii buralarrn ahalisi heniiz yerlerinden oynamamrgtr ve bunlar tamamen Tiirk-IslAm ahaliyle mesk0ndu. Ermeniler'in Aras'rn giineyinde de katliama tekrar hazrlanmalanntn anlagrlmasryla, yakrn k6ylerle Ifdu,da da askeri faaliyet baglam$, Cihangirzade lbrahim bey tara328

Grikdemir, a.g.e.s.

329

Giikdemir, a.g.e. s. 50. Giikdemir, a.g.e. s. 51.

33(1

t18-49.

NIHAr qETINKAYA

/ rdDrR renini

findan, halkrn igtirakiyle askeri birlikler tegkil edilmiq ve beg de suvari tarafina, Osmanh ordusundan b6lgede, milli mi.icadele ruhuyla g6niillii kalan, oldukga tecriibeli bir zabit, bir gavug ve on tane de onbagr grirevlendirilmigti. lbrahim Bey'in I$drr'da ki bu faaliyeti, Aras Ttirk Cumhuriyeti Htiktmeti'nin Iidrr temsilcisi (I$du Hiikomet-i Mahalliye Reisi) Mehmed Muhiddin Bey tarafindan osmanh Erkan-r Harbiye Riyiseti'ne, II.11. 1334 (1918) tarihli tegrafla goyle bildirilmigtir: "Buradaki mtisliiman aheh, Ittihad-r Millet Frrkasr adr ile; d6rt aley ve her alAyrn diirt tabur, her tabur da diirtyiiz piyade, yirmibeg siivAriden miirekkep olmak iizere; bir frka tegkil etmiglerclir."33l If,drr'da ayaf,a kalkan milli miicadele ruhuyla, silah ve miihimmat ihtiyacr hasrl olmug ve Aras Tlirk Cumhuriyeti Hi.ikfimeti tekrar 9. Ordu komutam Yakup $evki Paga'dan gu isteklerde bulunmugtur: 1) lki Batarya top, hayvanlarr ile berabeq, 2) Osmanh Krtaat (rnda) bizim olan on iki top, 3) Elli adet makinah tiifek, 4) Bunlara lAzrm olan mermi ve kurgurl 5) Bunlara miktAr-r kAfi zAbitAn ve efrAd, 6) Askerlerimize muallim olmak igin kuk tane zAbit ve krrk tane gavug,

birli$ kurulmuptu. Aynca I$dr

onbagr

On bin (adet) bomba ve elli bin (adet) Rus beg agrlan tefef,i, 8) Asker igin elbise, miimkiin (oldut"u) kadar, 9) Srhhrye ve levAzuriah, y"k arabalary otomobil ve lAstik ve cem-i

koguma lAzrm egya, 10) Mevcut erzAktan 400 ton (da) bize buakilsm, 100 tan l$du'a, L00 ton $eriir'e, 100 ton Kamerli'ye, "Nahgrvan Hiikfrmet'i Mahalliye Reisi kalmrg erzakr toplamakta devam ediyoq, buna mAni olunamazsa sonra bize hiE bir gey kalmaz".

11) Mehmet Ali Paga uhdesinde mahffrz bulunan 250.000.000 manat muhAcir parasL 12) Nahqivan Hiiktmet-i Mahalliye Reisinde bulunan Kamerli, $eriir ve Nahgivan belediyelerinin parasr, 13) Igdu Kumandanh$'nda bulunan Belediye idAresinin 200.000 manat'tan tazla parasr, 14) Erivan $ehbenderi Nuri Bey'de emanet koyulan, binden ziyAde tiifekleri; 15) Mevcfrt olan telefonlann brrakdmasr,

331 Giikdemir,

a.g.e. s. 51.

NIHAr gETINKAYA

rCDrR TARIHI

Miimkiin olursa, bizim tegkilAtrmu do$ru yola girinceye yahut emniyet hAsrl oluncaya (kadar) bir frrka (fimen) askerin burada ikAmeti; 17) Harici milletlerden olugan bir kornisyon; sulh ve hud0da karar koyulmak iqin, 16)

18) Ta igler sulh'e miincer olmaymca ve hudfrt meselesi kurtarmayrnca [bitmedikqe] Ermeniler'i bu tarafa brrakmamalt.

Imza

Hiiktmet Reisi Emir Bey (EkberzAde) Aras Tiirk Cumhfiriyeti

TegkilAt+

Hiikrimeti"332 I$dr1, Erivan ve Nahgrvan b6lgeleri, Ermeni tecavtizlerinin ne olduSunu

iyi biliyordu.lSn-1878 Osmanh-Rus savagnda (93 harbi), ahalinin "Biiyiik Kagakag" (Kag ha kag) dedi$i olayda, Rus destekli Ermeni qetelerinin bcilgedeki tecaviiz ve katliamlanm heniiz unutmamrplardr. O tarihlerden sonra da, Ermeniler, Tiirk-lslAm ahaliye kargr, firsat buldukga, tecaviizlerini siirdiirmiiglerdi. Osmanh ordusunun, Birinci Diinya Savagr sonrasr bu b6lgeyi kontrole almasr, bu tarihte (1918) nirk-lslAm ahaliye biraz olsun nefes

aldrrmrgh. Ancak Mondros Miltarekesi mtizakereleri srrasrnda, Osmanh ordusunun buralardan gekilmesi ihtimali, halk arasrnda siiratle yayrhyordu. Ancak Tiirklii$iin umut kaprsr olan Tirkiye Devleti, diinya ile miicadele iginde oldu$u, iilkenin yabancrlar tarafrndan iggal edildi$i bu zamanda, terketmek mecburiyetinde oldu$u bu kadim Tiirk yurdundaki soydaglan igin elinden gelen her geyi yapryordu. Bcilgeden g*madan elaltrndan halkr tegkilatlandrnyor, silah ve erzak ihtiyaglanm miimkiin olduSu kadar kargrhyordu. Aras Tilrk Cumhuriyeti Htikfrmeti'nin kurulugu, tegkilatlandrnlmasl ve finanse edilmesi de yine 9. Ordu kumandam Yakup $evki Paga tarafindan yaprhyordu. Silahh onbinlerce Ermeni getecilerine karqr, TiirkIslAm ahaliyi ezdirmemek igin ellerindeki biitiin imkAnlarr kullanmrglardr. Biitiin bu hazulklann sebebi, Ermeniler'in bi.iyiik bir katliam taaruzuna baglayacaklarrmn anlagrlmasrydr. Aras'rn kuzeyinde baglamrglardr bile. Ka$rzman, Digor bcilgelerinde harekete Segmig, Erivan, Nahgtvan ve Vedi Basar mmhkalannda Tiirk-IslAm koyleri basrlmaya baglanmrgtr. I$drr da yeniden tehdit altrna girmigti. I$du'rn batr, tarafi Kiti, Kiilliik, Aras boylarrnda (Malkara k<ipriisiiniin yakrnlanna kadar) biriken Ermeniler silahlanmrg ve Ermeni getelerinin kontroliine girmiglerdi. DoSu Anadolu'nun gegitli yerlerinde katliam yaparak kaqan Ermeni qetelerinin artrklarr da bunlara katrhyordu. Durum geqmi;; tarihlerde vukubulmup olaylardan daha

332 Ctjkdemir,

a.g.e, s, 52.

NiHAr qETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

vahimdi. Anadolu, Batrh devletlerce iggal ediliyordu. Devlet ve memleket biiyiik bir tehlike ve buhran igindeydi. Batrh devletlerin yardrmrm alan Ermeniler, yeni bir ayaklanmanrn hazrrhf,rnr tamamlamrg durumdaydrlar. Ruslar da, Ermeniler'i silahlandrrarak, krpkrrtrp, Anadolu'ya girme planlan yapryordu. Biittin bu gartlar iginde, bcilge Ti.irk ahalisi de gayrete geknig, namusunu/ carunt ve vatanrm korumak igin aya$a kalkmrgtr. Igte, merkezi I$drr olan Aras Ttirk Cumhuriyeti, bu ortamda ilan edilmigti. Halk galeyana gelmig, bu yeni hiikfimetin etrafinda toplanarak miicadele igin goni.illti olmuglardr. Herkes Hiikfrmetten silah istiyordu. Bunun iizerine, Aras Tiirk Cumhuriyeti Hiikfrmeti'nin Kamerli Reislif,i de,1.6 Kasrm 1918 tarihinde tekrar 9. Ordu Kumandam Yakup $evki Paga'ya mtiraacat ederek isteklerde bulundu. Aras Tiirk Cumhuriyeti Hiikumeti'nin bu konudaki telgrafr aynen goyleydi:

"Asrrlardan beri Ttirk hiilyAsr ile yapayan yiizbinlerce Kafkas ahali-i lslAmiyesi'nin, din ve kan kardeglerine kavugmak strreti ile gordi.ip'ii ve geqirmekte oldufu gu mesfid giinlerin bizde husfrle getirdi[i tesiri tariften aciziz. Bununla beraber icAbAt-r siyAsiyye yekdi$erimizden muvakkat aynlaca$mrzr ipitti$imiz giinden beri de biitiin biiyi.ik, kiigiik hepimiz dilhfrmrz. Yalntz Allah'rn bize bu kadarrm bahgettiren kudretine teslimiyyetle az zaman sonra yine bu igtiyAk-r AmAlimize muvaffak olaca$rmrzr ve bu yolda her geyi g<ize aldrmakla, yine kavugacaf,rmrzr iimit ederek miiteselli oluyoruz. Buna, neye mal olursa olsun nAil olmaya biz ahd ettik. Yegdne iimit ve penAhrmrz olan Hi.ikfimet-i OsmAniye'nin de bizi unutmayacaSrm biliyoruz. Bu suretle Tiirk Ordusu'nun terke mecbur edildi$i, bu Tlirk ve lslAm miilkiinde kalacak olan biz, Kafkas miisliimanlan, her vakitten ziyilde kin ve adAveti artrran ve daima kanrmrzr igmek igin bir igtiyAk besleyerek fusat bekleyen hfinhAr, canavar ve her tiirlii genAat ve fecAatlan irtikAbla lezzet duyan Ermeni askerleri, Ermeni ahAlisi hiicumuna marCrz kalarak, bir goklarrmzn kam heder ve goluk gocuklarrmrzrn yine kama ve si.ingiiler altrnda imhA edilece$inden korkuyoruz. Gerqi, bagbapa miidAfaa-yr mevcfrdiyet ve nAmfis azminde bulunma$a ahd ettik ve gahgryoruz ve gahgacak isek de zuliim ve istibdat bAziqesi olarak intikal ve ihtizA ve kendi kendili$inden hareket hassalanndan cebren, zulmen uzaklagtrnlmakla bu zamana kadar yagamrg olan bizlerin bciyle bir hAl kargrsrnda; medetsiz ve muAvenetsiz ve rehbersiz ve hatta vAsrtasrz nasrl hareket, nasrl ve ne tarzda mukAvemet edeceiimiz tayin edemiyerek, bu surette nAhakk yere gok kan ve din kardeglerimizin hederini mtcip bir tecAviize mar0z kalacaf,rmrzr hissediyoruz. Allah, millet-i IslAmiyye'nin ve hasseten Tiirkliif,iin bAni ve hAmisi olan iiz Padipahrmrzr, ordusunu, milletini her vakit muvaffak eylesin Bizi de bu husfista muvakkater lrizzairre terk ettikten sonra muvaffak ve mevcut gcirmek isteyen biiyiik ve muzaffer komrrtarnrmrzdan bervechi zir noksanlarrmrzrn teminine irddelerini ve biitiin Aras havili-i tslAmiyyesi nimrna

NiHAT CETINKAYA

/ rdDrR TARIHI

zirde vaz'ilimzA bizler ihtiy6catr miibrim ve miidAfaa-yr ttz ve nAm0s ve hayatrmrza medAr gunlarr vermenizi giddetle istirhAm ediyoruz: 1) Tegekkiil etmig ve etmek iizere, biiyiik esaslar iizerine harekete karar vermig olan (Aras Ti.irk Hiikfrmet-i Muvakkatasr) milisleri iein; iki batarya top ve liiztmu kadar makinah tiifek, ve bunlara lAzrm olacak cephAne, malzeme ve kogum hayvanAtr, icAbr kadar giiniilli.i ve her masrafi, maag i.izerimize

mevdfi ve her vakit Hiiktmet-i Osm6niyye'nin vaz'iyyet-i siy6siyyesini nazar-r dikkate alarak tekeffiil edece$miz zAbitAn ve efrAd ile bir iki doktor ve bu kadar tiifekqi ile bir mikdar edviye ve malzeme-i srhhrye itAsrm, 2)

Yeni elbise alan krt'aat-r Osmdniyye'nin mehfik ve kohne elbiselerinin bu milisler igin verilmesini. 3) Uq kilise (Egmiyadzin) Igdu Nahqrvan mrntrkalanndan miktAr-r kAfi erzAkrn gimdiden itAsrna irddenizi talep ve istirhAm eyliyoruz. Aras Ttirk Hiiktimet-i Muvakkatasr

Kamerli reisi

Gemi Basar

Vedi Basar

Azd

Azbt

$.tiit Aza

Nahgivan Azd Itmza

Zengi Basar AzAt

lmza lmza lrnza knza Hiiktrmet, biifin bcilgede tegekkiil ettirdi$ milis taburlarrm giiglendirmek igin Osmanh'dan, yani lslAmrn ve 6zellikle Tiirklii$i.in bAni ve hamisi olan tek makamdan bir yerde "Devlet Baba" dan yardrm istemig ve onun himAye ve yardrmlan ile de varh$rm, rrzrm nAmfrsunu korumaya qahgmrgg.,'333

Osmanh ordusunun bcilgeden resmen gekilmesiyle, Itilaf devletleri adrna biilgede bulunan Ingilizlea Cenubi Kafkas b6,lgesinde kurulan kiigiik yerel Tiirk hiikumet ve guralanna pek ses qrkarmamakla birlikte bunlarrn birlegerek biiyi.ik go" tegkil etmelerini de istemiyo4, bunun igin el altrndan galrgryorlardl Musul ile Kars arasrndaki topraklanmvda propaganda ile Kiirt agiretlerini ayaklandrnp, 6zellikle Aras, nehrinden Hakkari'ye kadar olan kesime hakim olan, 11. Kalkas firkamrzrn giiciinii krrarak Ermeniler'in istilAsrm kolaylaqhrmak istiyorlardr. ISdr dolaylannda Ermeniler'in agiretler tizerinde yaphklan menfi propagandanrn ayrusrm lngilizleq, amlan biilgede siirdiiri.iyorlardr. Bu srrada lran hiikumeti de lngilizler'le yaptr$r bir mukavele ile lran'r, Ingilizler'in kontroliine brrakmrgtr. Bu durum Gi.iney Azerbaycan Tiirkleri'nin, Nahgrvan ve DoSu Anadolu'ya yardrmlarrm engelliyordu. O devrin guursuz lran yoneticilerinin siyasi tavn, Tiirkiye Devleti'nin ortadan kalkmasrna yiinelikti. Birinci Di.inya Savagr sonrasr, Iran hiikumeti de, (Ingilizler'in isteklerine uyarak) M.O. Part-Roma srmn, yani Fatih Sultan Mehmet zamanl Osmanh hududu bulunan, Frrat nehrine 333 Grikdemir, a.g.e.

s. 54.

NiHAT qETiNKAYA/ rCDrR TARiHi

kadar olan topraklan Osmanh hiikfrmetinden istemig, daha doirusu, Avrupa'mn istekleri do$rulhrsunda, istettirilmigti. Tiirk ordusunun, Mondros hiikiimlerine uyarak b6lgeden gekilmesiyle, Ermeniler, Oltu, Kars, I$drr, Nahcrvan ve dif,er yerlerde Ttirk-lslAm ahaliye kargr amansrz katliAmlara baglamrglardr. Ozellikle, Ermeniler'in do[rr Anadolu'ya agrlmalan igin biiyiik engel gcirdiikleri, TiirklslAm ahalinin yo$un bulunduf,u $iiregel, Erivan giineyindeki, Zengibasar, Vedibasar, Nahgrvan bcilgeleriyle, Iidu yciresinde, silahh katliam birlikleri meydana getirmiplerdi. Durum vahimdi. Istanbul hi.ikffmeti 24 $ubat 1919 giini.i Kazrm Karabekir Paga'yr, karargAhr Erzurum'da bulunan 15. Kolordu Kumandanhf,'r'na tayin etti. Kazrm Karabekir Paga, lstanbul'da uzun siiren 6nemli hazuhklan yaphktan sonra/ Trabzon iizerindery 3 Mayrs 1919 ta' rihinde Erzurum'a gelerek 15. Kolordu Kumandanhf,r gorevine bagladr.

Kurtulug mi.icadelemizin iinemli bir halkasr olan Kafkas Cephesi'nde (Batum, Qrldrr, Kars, Erzurum, ISdrr, Erivan ve Nahgrvan bolgeleri), L9L8'den, 1921'e kadar olan faaliyetleri, rahmetli Kazrm Karabekir Paga'mn, resmi vesikalara dayanan, "lstiklAl Harbimiz" adh eserinden ahntrlarla vermef,e galqaca$rz. Kazrm Karabekir Paga, Kafkas Cephesi'nin giiney kesimi (Kaf,rzman,I$dr1, Erivan ve Nahgrvan bolgeleri) ile ilgili gahgmalarrru giiyle anlatmaktadrr: "Nahqrvan'a gitmek ve harekAtr idare etmek iizere Piyade

Yiizbagr Halil, Aste$men Osman Nuri, Asteimen Edip, hpq,t MiilAzrm-r ewel Naci efendiler gideceklerdir. Ytizbagr Halil Efendi vaktiyle o havalide kuva-yr milliye kumandanh$r yapmrgtr. Mahalli ahvale vak4 cesur bir subaydrr. Bu ige yine talip olmugtu. Beyazrt'ta bulunuyordu. Erzurum'a celp ile kendisine talimat verdim. Nahgrvan genqlerinden (L918'de), bir alay tegkil etmigtim. O bolgedeki Ermeniler de tedip olunmugtur. Gelen Ermeni kuwetlerini imha ile tegkilAtr genipletmek ve mahalli bir gfrra hiik{rmeti halinde idareye baglayarak tarafrmdan verilecek sonraki talimata gore hareket etmek3l. "Temmuz 2'de (1919) bir Fransrz Albayr Erivan'dan geldi. Despriyer ismindeki bu zat ziyaretime geldi. Nazik ve zeki. Italyanlann 3 tem-muz'da Batum'a grkacaklarrru siiyledi. Gfrya lngilizler gekilece$inden Kafkasya'yr Italyanlar iggal edeceklermig. Kendisi yann (3 Temmuz) Trabzon yoluyle Fransa'ya gidiyor. Milli karanmvr ve pek kuwetli olduf,-umuzu bu zata anlattrm. Dedim: "Adalet adalet ise Ttirkiye yagayacaktrr. Adalet, kuwet ise yine_ Tiirkiye yagayacaktrr." Lehimize Paris'te bizzat qahgacafrm vaadetti."335 Bu subaylar yedi fedailerle 17/18 Temmuz (1919) gecesi Beyazrt Garnizonundan hareket ettiler. Gciriintiqte kagmrglar gibi gristerildi. Bu ufak miifreze, vazifelerini miikemmelen yaptllar. Ermenileri imha ettiler. Fakat daha sonra Azc'rbaycan Musavat hiikfimetinin grindcrdifi miinasebetsiz bir memunrn yalanlanyla halk ikiyc aynldr. Brr subaylara iyi muamek: olunmadr. Bunlar gekildi. Ermcnilcr Nahqrvan'a kadar miithig intikam aldrlar." -Karabekir, Kazrm, lstiklil Harbimiz, Yiicc Yayrnlan, lst. 190, s. 61. Karahekir, Kazrm, Istiklal Harbinriz, s. 61.

NIHAT qETfNKAYA/ IGDIR

mnlgi

"Bugiin (3 Temmuz) lstanbul gazetelerinin aga$daki hiilAsalanm, Genel Kurmay Haber Alma $ubesi bildirdi: Ermeni istek ve iddialanm tetkik eylemek iizere oniki kigiden bir Amerikan heyeti bu kerre Kafkasya'dan gehrimize gelmigti. Adr geqen hey'et kesin vesikalara dayanarak tertip eylediSi raporu sulh konfer.rnsrna takdim eyleyecektir. Raporun HiilAsasr: 1- Ermenistan niifusunun kalmamasr dolayrsiyle Ermenilerin tasarladrklan gibi m:uazzam ve genig bir hiiktmet haline gelmesi miimkiin de$ildir. 2- Ermenistan daki para srkrnhsr o nispette hissedilmektedir. Para yardrmrnda bulunulmadr$ taktirde hiiktmetin hayahm devam ettirmesi mi,im-

kiin

olamayacakhr.

Bu halde bulunan Ermenistan'dan aldr$mrz haber: 5-6 Temmuz gtinleri

Ermeniler Erivan civannda bulunan Biiyiik \/edi kasabasma (biiyiik bir Tiirk kiiyii) hiicum etrn-iqler fakat ma$lup olarak gekilmiglerdir. 800 6lii 1200 yarah varmr$. 2 top, 6 makinah ti.ifek, bir hayli ganimet Ttirklerin eline gegmig. Harekata memur generalin verdiSi gizli emir de ele geemig. lgindekiler lslAmlann tiimiiyle imha ve Aras'a dokiilece$idir. Taaruz eden bu generalin imzasr General Mayor $olkonikof'turffi. Olaydan sonra Erivan'dan iki lngiliz subayr g"l*lc "Errnenilerle lslAmlan banghracaSz, toplar da tndIz birliklerinindi/ diyorlar. Toplut ahp defoluyorlar. Bu subaylann -uthyo"lndliz iiniformasmr giymig iki Ermeni oldu$rnu daha sonra t"kt- kasabaya sJdrnyorlar."337 Ermeniler takviye Isl6mlar "1"-k "Ermeniler Kars, Ardahan, Nahqrvan, $ertr, ISdu mrnhkalanm iggal ettikten Bonra, Miisltimanlan imha maksadrru takip ettif,ini ketmetmeyerek agrktan agrf,a Miisliimanlann kAmilen kesilecef,ini -v^e yeryiizilnde Miisliiman brrakrimayaca$m stiylemeye baglamrylardu."338 '5.6. 19\9 giinti If,dr'dan Beyazrt'a bir lngiliz MiilAzim-i eweli mahiyetinde bir Ermeni terciimaru oldu$u halde gelerek Beyazrt mutasarnfr ile giiri.igmiiglerdir. Beyaz* havalisinin lngiliz hiiktrmeti himayesinde tegekkiil eden Ermeni hiik0metine verildi$ini teblif etmigler, konferansrn bu tebli$nin derdest-i teblif, bulundupunu bildirmigler ve Ermeni askeri himayesinde onbepbin Ermeni'yi bir aya kadar getireceklerini bildirmigler ve aym giinde lran'rn Maku tarafina hareket etmiglerdir. lngiliz kryafetinde gelen bu zabitin Ermeni oldufu, bu teklifin ash olmadr$rm Erzurum lngiliz mi.imessili Rawlinson itiraf etmigtir. 7.8.1979 giinii Ka$zman'a iki otomobil ile lngiliz kryafetinde zabit ve asker gelmig, Karacaviran karyeli 6mer a[a isminde birinin derdestine tegebbiis etmigler, muvafhk olamryarak yine I$drr'a savugmuglardrr."339 336 337 338 339

Karabekir, Karabekir, Karabekir, Karabekir,

K., K., K., K.,

a.g.e. a.g.e. a.g.e. a.g.e.

s. 63.

s. 64. s. 286 s. ZaO.

/ rCDrR rl,nlsi

Kazrm Karabekir 8 Temmuz 1919 tarihli telgrafla Hasankale'de bulunan

Erzumm tngiliz Kaymakamr Rowlinson'a qekti$ telgrafta, Ermeniler'in Kafrzman ve civannda Kurudere'de, Kars-Oltu arasrndaki Akqakale'ye baglr kiiylerde, Bozkug ve Karakurt'ta yaprlan Ermeni katliamrm bildiriyor-

ctrl

346

25.9.1919 da Amerikan heyetine verilen rapordan: ,'Ermeniler Kamerli mrnhkasnda iig IslAm karyesi ahalisini katletmigler, Aras'a atmrglardu. Bu mes',ele Islam ahalisini korkutmug birgoklanmn emval ve egyalanm buakarak da$lardan firar ederek civar lslAm k<iylerine, hududumuza iltica ve hicret etmelerine sebep olmugtur. Revan mmhkasrndan Gor, $merulaya ve Siifla, Abbas, $iran, Rihan, Qif,andrr, Buranh kariyelerinden Bruki agireti Ermenilerin bu mezaliminden korkarak dokuz-

yiiz hanede begbin begyiiz kukbeg niifus hicret ve hududumuza iltica etmiglerdir. If,dr mrntrkasrnda 10-15 Temmuz arasrnda lslAm kariyelerinden silahlannr teslim etmelerini istemigler: lslAmlar mutavaat giistererek en ewel siirmeli, Gelgel, Karabulak, Incesu, Harabe kariyeleri teslim etmigler, Ermeniler, bunlann silahlanm aldrktan sonra riiesasrm toplayarak katletmiglerdir. Bu vaKa iizerine o mmtrkada bulunan yetmiq k6y korkarak tekliflerine kargr teminat istemigler, bunun iizerine Ermeniler lslAm kariyelerine tecaviiz ederek birgok kdyleri ve ahalisini katliAm etmiglerdir' Lrmeniler 123.7g7g giinii I[dlI mrnhkasrnda Molla 6mer (Molla gemer) cenubundaki Tavusg6,lii (tavusgiin) kariyesine baskrn yaparak ahalisini kamilen katl ve ifna etmiglerdir. 13.8.1919 gtinii Yukan Katuh ve Apa$ Katrrh kariyelerinin erkeklerini kAmilen toplamrglar ve erkeklerini kAmilen katletmiglerdir. Yine o giinlerde Alikos Alk6se (Ali Hoca), Parqanrs (Perginis), Hamurkesen kariyelerinin erkeklerini tefrik ederek ekserisini katletmigler. If,du civannda 2L lslAm kariyesine baskrn vererâ&#x201A;Źk dairtmrElar. Miisliimanlardan yakaladrklanm katletmigler, kadrnlan grplak olarak Ecmiyadzrn'e g6ti.irmiiglerdir. Bu k<iylerden yedisinin ismi Kulubey, Kerim Arkr, Canfeda, Kazancr, Ki.illiik, Yaf,cr (Yaycr), Kiti'dir. ISdr havalisinde bulunan rtiesamn krsm-r azanu toplanmrg ve Kukbulak ve Ecmiyadzin taraflanna gdnderilmigse de bunlarrn avakibi meghul kalmqtr. Bu hareketler, bu mrnhka halkrm izabetmig, bilhassa yaprlan mezalim ve namusa tecaviiz lslAm kadrnlanm bu etplak olarak askerleri arasmda gezdirmeleri ve asker hayvanlanna lslAmlann krsrm ve bir galeyarunr ahalinin suretle bindirilip g6tiiriilmeleri miidafaasrm mucip olmug ve bu suretle Kulp mrnhkaslrun lslAm apairi eline diigti.i$i istihbar khnmqtu. If,du mrnhkasrndan siirmeli, Karabagh, Ya$rrafa, kariyelerinden ve Zilan agiretinden seks,en yedi hanade begyiiz ellibeg ntifus hududumuz dahiline hicret etmigtir-'. 340

Karabekir, K., a.g.e. s. 68. Karabekir, K., a,g,e, s' 290-291'

NIHAT 9ETiNKAYA

/ IGDIR renisi

Nahgrvan ve Havalisi Kumandam Yiizbagr Halil bey'in 1.5. Kolordu Kumandam Kazrm Karabekir Paga'ya Nahgrvan'dan (7.9.1919) g6nderdiSi 3 nolu raporda gu bilgileri vermektedir: "Nahgrvan ve havalisine dahil olduSumuz vakit cereyan eden muhaberat ve vukuat ve neticesi bertafsil Onbirinci Frka Kumandanhfla vasrtasiyle arzedilmigti. Ondan sonra hudutlarda ufak tefek ehemmiyetsiz pek gok miisademeler olmugtur. Ve el'an da dtigmanla muharip vaziyette bulunuyoruz. Diigman Biiyiik Vedi'yi daima top ile taciz ediyor. Develi elimizdedir. Diigmamn Biiyiik Vedi kargrsmda d6rt top ile begyiiz mevcutlu bir alayr mevcuttur. Kamerli'de kuweti yoktur. Yalmz Ermeni ahalisi vardrr. Zengibasar'da gimdilik si.ikfrnet vardrr' Fakat mi.isli.iman ahali Ermenileri k6,ylerine koymuyorlar. I$du ve Siirmeli mahallinde diigman ahalii lslAmiye'ye gok zuliimler yaptr. Ve Siirmeli mahallinden yirmid6rt koyii da$rttr Siirmeli mahalline muavenet edemiyoruz' Dere Elegez'de Kegigkendi'nde diigmamn bir alayr mevcuttur. Bu alay Nahgrvan'dan ricat eden alaydrr. Zengezot'da diigmamn kuva-yr muntazamasr yoktur. Milis tegkilatr_vardrr. Ve iki topla miktan maltm olmayan makinah ti.ifekleri mevcuthrril2. (Kazm Karabekir'in

Harbif

Nezaretine gcinderdifli 4.1..1920 tarihli telgraftan)

"NahErvan, Biiyiikvedi-Ktiqi.ikvedi-HarabakelAn-Ecmiyadzin'in

iki

verst

cenubunda kAin Hatun Arkr, Aras cenubunda Dize 'Cennetabad - Orgof ve cenubunda $ahtahth Cengiz Bey'in riyaset etti$i gfrra hakimdi. Aras gimalinde ve Erivan ile Ecmiyadzin arasrrun cenubunda Tekkeabad, Ardat, Hacr llyas, $urlu, Handar, Necili, Sarbanlar adh kiiyleri kapsayan Zengibasar bcilgeside Cengiz Bey'e ba$h lslAm komitelerinin elindedir." "Aras cenubunda Siileymanabad-Tagburun-Karakoy-Halkah-Kiilliik-Aras nehri arasrndaki mmtrkada Ermeniler tutunmaktadrrlar' Halkah-Kiilliik-siirmeli-Aras nehrinden Ka$rzman yakrnlarrna kadar olan mrnhkada (Osmanh hududu iEindedir) Kulplu $amil bey icra-i htikfrmet etmektedir."il3 21 $ubat L920 tarihinde, Kazrm Karabekir Paqa Harbiye Nezaretine ve umum Kolordulara eektigi telgraft4 Ifidra Kulp (Tuzluca), Ka$rzman Sarrkamq ve Oltu'nun Ti.irkiye'de kalmasrmn sailanasm rsrarla istiyordu. Aym tarihteki bir telgrafta da Bolgeviklerden kagacak olan Ermeniler'in tatiy.r, kabul edilmeiresini bildiriyorduila. 9 Mayrs 1920 de Kazrm Karabekir Paga'mn Biiyiik Millet Meclisi Riyaset-i Celilesi'ne gektif,i gifreli telgrafinda: "Zater:. ciimlece malum buyruldu$u iizere Nahgrvan, $iiriir, Siirmeli, Kop, Kafrzman, Oltu gibi Ermenistan ile aramrzda tegekkiil etmig olan

v2 343

Karabekir, K., a.g.e. s. 304. Karabekir, K., a.g.e. s. 396. Karabekir, K,, a.g.e, s, 442.

IslAm hiikfrmat-r muvakkatesinin uf,radrf,r biiyiik Ermeni taaruzlannda bir seneden beri IslAmlann g6sterdi$ mi.idafaa ve muvaffakiyet ve harekAt-r

miitakabileyi Ermeniler daima Ttirk hudutlanndan gelen askeri ve siyasi idarelere atf ile bu hadisatrn miicrimi olarak daima bizleri tammrg ve ara srra Dersaadet'le Azerbaycan'rn tekzip ve igaalarrna ra$men efkAr-r hariciye aleyhimizde sabit kalmrgtr."gs Bahattin $akir Bey'inil6 Rtigti.i ve Hilmi Beylere Moskova'dan yazdrfit 4 Haziran 1920 tarihli mektuPta: olduk' "Rusya, etrafinda yaPmlg olduBu gemberi aFrak Rusya'ya dahil Bugiin (a H-itut; Moskova'da bulunuyonrz. Bu mihnetli, tehlikeli seyahati yafmaktan gaye Ruslar'rn muaveneti ile lran, Ttirkistan, Efganistan'da ealâ&#x201A;Źmak ve Hint iizerinde tesir yaPmaya u$agmak ve bu suletle vurulacak darbelerle memleket iizerindeki tigbkAbisunun tazyikini tahlif etmektT 'u347 "Bizim birinci taantz hedefimiz Aras (Ka["rzman'a kadar, bundan sonra Aras bahya diiner ve bizim araziye dtiner) -Kars gap-Merdenik hathdu. Bu hatta miimkiin mertebe azlotyrP verdikten sonraki miihim mesele Kars Kalesinin zaphdu. Bu diigi.ince, arhk Arpagayr na kadar biitiin yaylaya hakim oluruz. Bu zaman cephe Aras (ISdrr kuzeyinde Arpagayr'na kadar olan krsrm)

- Arpagayr hattr olur. Bundan sonra Gi.imri.i'niin iggali ve bilhassa Giimrii'niin 8-10 km dop.usundaki Cacur tiinelinin gestigr tepietin rggali lazrmd'."s8 ui.till"ti Haziran (1920) ayrnda biitiin cephe boyunca (olErmeni

"itutt tu,dan Asn Daflna kadar) Tiirk ahalisinin gok yogun oldu$u biilgelere af,ir silahlarla saldrmaya bagltrdilar. Temmuz (1920) bagrna kadar l[dra Kars, Sankamrg bolgelerini istilA'etmig, Vedibasar ve Zengibasar biilgesi kiiylerinin ekseriyetini daStm$lardr. Nahgrvan muhasara dtrnda bulunuyordu' O srada Nahcivan'daki Tiirk kuwetlerinin bagrnda bultrnan Halil bey "Nahcivanhlar'rn gritmeye bagladrklan Ermenilerle anlagmak siyaseti" yi.iziinden giirevinden Ltifa etmigti. Bunun iizerine Beyazrt'ta bulunan 1,1.. Fukada g6revli Binbagt Veysel Bey, Nahcivan biilgesi miifettigi iinvam ile Nahcivan'a giinderildieg. 345

Karabekir, K., a.g.e. s. 685' Bahattin $akir Edirne muhasarasrnda Edirne'de Hilal-r Ahmer Hastanesi baghekimi ve

kornitao idi.

A7 Karabekir, K., 348

a.g.e. s.767' Karabekir, K., a.g.e. s.769, Binbagr Veysel Nahcivan ve qevresindeki Tiirk ahalinin Ermeni katliammda kurtulmast ve uugiiniti Nahcivan top.ikl"n*r, muhafazasrnda en ijnemli rolii oynamrq biiyiik

General vararhhklar giistermistir. illahcivan'da geqen giinleriyle ilgili hattralannt' "E' adh IstiklSl 19'18" lstanbut Ay, Sekiz lolgevillerte Harbinde lstikial fu"yr"f Uniiri"r, Qok iinemli malumatlar veren kitapta toplayarak 1948 de lstanbufda yayrrlamrgtrr, 'eserinde tinemli giirdiif,iimiiz 9u malumatt aeglrti uii eJerdir (88 sayfa). veysel Paga

da"vermektedir: ,,19i9 ,"r,uti E."n*^ Kongresinin sonunda merhum Kazrm Karabekir paga tiimen (11.) komutamna arzedilmek iizere bana verdiBi gifahi talimata giiyle bailamrgtr: "Fier taraftan mahsur bir halde$iz, yalnrz Azerbaycan'a agrk Nahcivan p"*"."ri var, onun kapanmamasmr istiyoruri." Emekli General Veysel Uniivar, Istikl&l i-Iarbinde Bolgeviklerle Sekiz Ay, lstanbul 1948, s. 4,

NiHAr qETiNKAYA/ rdDrR rARlHl

111

Nahcivan ve Aras boylan Tiirklerle mesktn olup Anadolu'nun Tiirk iyi bildikleri igin, Tiirkiye ile srmr olabilecek topraklarr i.izerinde Ttirkler'le mesktn bir yer buakmak istemiyorlardr. Ingiliz ve Rus siyaseti de bu dof,rultuda idi. Bunun igin anrlan devletlerden gi.ig alan Ermeniler biilgedeki ahaliye kargr katliAm ve stirgiin planlan uyguluyorlardr. 1920 Mart ayr sonlannda tekrar katliAm ve siirgiin hareketlerine baglamrglardr. 23-24 lv(ayls 1920 gecesi saat 9 da bir Ermeni birli$i Erivan'run do$usunda yeralan Uluhanh kasabasrna 5 km mesafedeki Cebegah ktiyiine hiicumla k6y ahalisini bir araya toplamrg ve hepsini katletmiplerdir. Yine bu k6ye yakrn Karadaf,h Tiirk-lslAm kriyii ahalisine hticum bir krsmrnr katletmig geri kalanlann topyekiin goee mecbur etmiglerdir3m. 6 Nisan 1920 de Ermeniler a$u silahh, nizami birliklerle, Zengezwr, Ordubad, Vedi biilgelerindeki Tiirk-lslAm k6ylerine saldrrmrglaq, ahalinin bir krsmrm algakga katletmiglerdir. Biilgede bulunan bir gurup Tiirk askeri ve bunlann e$itti$, tiilgenin kahraman insanlanndan meydana gelmip milis kuwetlerinin yetigmesiyle, geri kalan ahali kurtanlmrgtu. Azerbaycan ve bagka yerlere gitmek iizere Erivan'daki Azerbaycan Elgili$inden ald*lan pasaportu tagryarak, trenle Gence'ye gitmekte olan 500 kadar Miisliiman ttirk, Ctimrti yakurlannda trenden indirilerek topyekiin katledilmigtir3sl. 19.6.1920 de Ermeniler, Zengibasar mrntrkasrndaki koyleri basmrglar, ahalinin birgo$unu katletmiglet, Kurtanlmaya gahgrlan 1500 kadar gocuk yarah ve yaqh ahaliyide, Arahk ilgemizden Ttirkiye'ye srf,rnmak iizereykery Aras kryrsrnda yakalayarak cildiirmi.iglerdir. Bunlardan pek azr kurtulmug ve l$du'a sr$rnmrglardu. (Bu ailelerin evlatlary halen If,duda yagamakta olup, Zegibasarhlar olarak arulular. (Bazr aileler Zengi soyadrm alarak, ulu yurtlarrmn adrnr yagatmaktadular). 17.9.1919 giinii Ermeniler, btiyiik bir saldrn ile, Ifidu'rn Oba koyiine hiicumla koy ahalisinin tamamrm katletmigler, koyi.in 3 km yakrmndaki Yaycr kciyii ahalisinin bir krsmrru acrkh bir gekilde iildi.irmiiglerdir. Birkag giin sonra, If,drr katliamna kargr ayaklanan gevre ahalisi, toplanarak kargr taarwz yaprp Ermeni katliamrmn yayrlmasrm krsmen olsa da iinlemiglerdir. 27 Haziran 1920 gecesi, (Erivan'da) Serdarabad kasabasr, Hacrbayram ve Hayrrbeyli (Kaynaklanmrzda, Hayribeyli ve Haberbegli olarak da geger) diinyasrna agrlan <inemli bir gegit biilgesiydi. Ermeniler bunu gok

lli ve Qevresinde Ermeni Mezdlimi (1918-1920), Kars Turizm ve Tanrtma Dernefi Yayrnlary 6. sayr, Kardeg Matbaasr, Ankara 1970 (Kars'ta 1.1.7927 de yayrnlanan Rapordan) s. 109. Bu eser,'Biiyiik Millet Meclisi Hiikumeti $ark Cephesi Kumandrnh$r X. $ubesi'nce, "1918 ve 1920 Yllannda Kafkasya'da lslimlara Kargr Yaprldrf,r Belirtilen Ermeni Mezalimi" hakkrndE 1918-1921 arasrnda, Tiirqe-Fransuca olarak basrlmrg 7 risalenin (rapor) asrllanm ihtiva eder. Son krsmmda, Fahrettin Krrzrof,lu'nun yazdrfir, bazr notlar ile son s6z yaz6r var. Kars lli ve Qevresinde Ermeni Mezilimi (1918-1920), Kars Turizm ve Tamtma Deme$i Yayurlan, 6. sayr, Kardeg Matbaasr, Ankara 1970 (Kars'ta 1.1.1921 de yayrnlanan Kars

Rapordan) s. 109.

NiHAT CETINKAYA

/ IGDIR reninl

koylerine baskrn yapan Ermeniler, ahalinin bir krsmrm katletmig, mallarrm yaf,ma etmigtir. Krrgrndan kurtulan bir krsrm halk da Tiirkiye'ye sr$rnmak igin Aras nehrini gegerken arkadan gelen silahh Ermeni getecilerinin hiicumuna uSramrg, bunlardan da biiyiik b-i1, krsmr, Ermeniler tarafindan katledilmig ve Aras nehrinde bof,ulmugtur3s2.

Ermeniler, 2 Temmuz 1920 giinii Tuzluca (o tarihte Kulp) bolgesine hiicumla IslAm ahaliden 300 kadannt katletmiglerdir"'. Ermeniler bu sualarda Agn Dagr ete$indeki koylerde oturan Qunkanh (Cumukan!)ve Banuki Isnm aqircUerilne hiicumla biaok insaru iildiirmiiglerdir. Kazrm Karabekir Paga, Ermeni cephesi harekahm genig bir alanda planhyordu. Giiney cephesinde, Erivan'r Nahgrvan ve Beyazrt-I$drr iizerinden srfuhrmayr planlam$h. Kazrm Paga o giit*ii askeri durumu gciyle anlahyor: ,,Ermenilerin kuwetleri en qok 4 frrkahk yani 12 alayhk teqkilAtlan var. Ci.iz-i tamlan firka veya liva (t"guy) dr. 4. firka veya buna miikabil alaylar tegkilAtla megguldiir. 2 siivari alayr,4 sahra bataryasr, 2 ugak pilotlan Rus3 telsiz istasyonu. Frrkalarda veya buna kargrhk olan 3 alayda 4 batarya daS topu, toplam topgu 10 batarya dafi, 4 batarya sahra, her alayda 16 makinah tiifek ayrrca 2-3 Levis makinah hafif tiifek var. Alaylar 1500 er fifek kuwetinde oldufl-u hareket yapan birliklerden giiriiliiyor. Buna g6re 15.000 tiifek grkarabilir. Fakat Bolgeviklerle, Azerbayeanhlar'la ve Nahgrvan bolgesindeki miifrezelerimizle temasta oldu$undan asrl kesin sonuq hasrl olacak Kars bolgesine bu kuwetleri ti.imiiyle getiremez. Bilhassa Erivar{r, Nahcivan ve Beyazt, Ifdrr iizerinden tehdit ettirecefimden kuwetlerin iiqte ikisini kargrmda bulaca$rmr kuwetle tahmin ediyorum. Yani 10.000 tiifek, L0 batarya yani 40 top, 2 siivari alayr vesaire. Ermeniler'in silah ve miihimmatr bol, Ruslardan kalan Denikin'den, Ingiliz ve Fransrzlat'dan tazlasiyle gelmigtir. 50.000 kisilik bir ordu igin hergey vardu. Talim ve terbiye, subay ve astsubaylarrn krymeti ve kuwe-i maneviyece Ermeni ordusu Giircii ordusundan, Giirciiler de Azerbaycan'dan i.istiindiir. Fakat Ermeniler bizim agaf,rmrzdadrr. "Bizim: g, 12, 1'j.,3. frrkalar, kolordu siivari, topqu alaylarr, IstihkAm tabum, ugak, telsiz, nakliye miifrezelerimiz, agiret siivari ve piyade liva ve aiaylan. Bunlardan 13.500 (apiretler harig) hattr harbe sokabiliriz' Ttifek bagma 970 mermi var. Her fukamn topgu alayr ve kolordu topgusu toplam muhtelif cinste seri ategli, kogulu ve faal 48 top -bunlardan sekizi 10,5'luk da$ obiisii, ikisi 12'lik Rus obiisii, bu iki top en krymetli olup L2 kilometreye kadar tesirli ve top bagrna 5520 atrm var- toplarrmrzrn atrmlan 100 ile 10.000 arasrnda, yani maksada kafi. Elimizde yedek kogulmam$ toplanmrz da var. Faaliyettekileri nihayete kadar sabit miktarda tutabiliriz. Tiifek de 352 Bu hadiseden kurtulan 353

Kars

iki aileden biri, annem, Hacr Latife (Qetinkaya) hanrmrn ailesidir.

lli ve Qevresinde Ermeni

MezAlimi (1918-1920) s. 109.

NiHAr gETINKAYA

rdpn mnlnl

biiyle, bu kuwetten zayrt iki alay ve topgusu Rize Trabzon b6lgesinde, dif,erleri harekAta igtirak edecek. ,'Yardrmcr kuwetler: Nahgrvan b6lgesindeki tegkilat iki alay, 3 miistakil tabur,3 makinah b6liik, 2 top -biri sahra, biri dagr 250 ath toplam 5.000 er. Bunlar bir Ermeni alayr ve bir bataryaya mukabele edebilir. Yani kargrlannda enaz bu kadar kuwet tutarlar. Aynca Zenglbasar'da -Erivan giineyi- bikag ytiz milis, iki top. "Agiret kuwetlerimiz : 11" Frka'ya bafh -Ifdu-Kat"rzman-b6lgesinde Aras'a kadar harekat yapacaklar. Birinci liva 7, 9, 1.1. alaylardan olu$an 745 mevcudunda Pernavut-Kaf,'rzman hattr gtineyinde, ikinci liva: 8, 13, g6niillti agiretler 1044 mevcudunda Hoghaber -Qankgr hathmn bahsr ile Aras giineyinde, Ugiincii liva 14. Alay'la sadkanh (sakanh), Kegerayh agiretleri 603 mevcudunda Kurtkam kuzeyinde Karag6l ile Orgof hattrnda Beyazft biilgesi. "12. Frrka emrinde 5., 6. Alay 500 mevcudunda Karakurt iizerinden sankamrg,m arkasrna ytiriiyecekler. Daha geride 4,20. alaylar da Hasankale Malazgirt arasrnda toplanacak ve dif,er toplanabileceklerle daha sonra Kars ovasrna almacaklar. Bu rakamlar iner, glkar. Bunlann bir krsmrm teftig ettim. Rus harbinde hayli ezilmelerine raf,men igimize yanyacaklardrr. Agiret alaylannrn bir krsmr ath, bir krsmr yayadu. Tlifekleri krhqlarr iyidir. Toplam 4-5 bin silah grkarabilirler. Fakat top ve makinah tiifek kargrsrnda ytizleri yoktur. Bazen mevcutlan belki 1000 bile kalmaz. Vakit vakit kiiylerine evlerine diinerler. llk taaruza baglayacaf,emrz 9u srralarda elimizde 2000'den fazla ti.ifek vardu. Agiretlerden en gok Arpagayr ile Kars kalesi arasrndan Giimrii-Kars gimendifer boylanna akrnda qok istifade edebileceKarak6se'de f,imizi zannediyorum. Bunlar civar fukalar emrine verilmigtir. bulunan 1.1. Frrka'dan bir nizamiye taburu da Beyazrt'daki sa$ cenah grubiyle Sankamrg'a yiiriiyecek merkez grubu arasrnda ortada bir kuwet olarak Ka$rzman istikametinde yiiriiyecektir. Kazrm Karabekir Paga; Harekat Planrnr 96yle anlahr: "Darbeyi 12. ve 9. Fuka krsm-r kiillileriyle Sankamq istikametinden vuraca$m. Bu harekAtrn son cenahrm oltu-Merdenik iizerinden 8. Alay (3. Frka'run) koruyacaktr' Beyazrt'taki LL. Fuka lf,dr'r iggal ve Erivan'r tehdit edecektir. Yani miimki.in olan Ermeni kuwetini iizerine gekecektir. Daha saf, cenahta Nahcivan b6lgesinde de 11.. Fuka iizerinde ayru vazife ile Erivan i.izerine yiiriiyecektir. Bu gekil araziye ve Ermeniler'in vaziyetine ve Erzurum ambarlanmrza demiryol ve gosa ile ba$h olmasmdan- menziline g6re en miinasiptir. Bunun igin 12. ve 9. fukalar arasrnda ki.illilerini birbirine yakrn tutacaklardu. Ben de bu iki firkamn harekatrm giirerek idare edece$m. lgte bunun igin bu iki fuka karargahrm Zivin ve civannda, kendi karargahrmr da bunlann gerisinde tertip ettim ve 1.9 Haziran'da miigterek gdzetleme ile araziyi firkalar arasrnda -arazi iizerinde yerleri giisterilerek- b<iliigti.irdiim' Kolordu

114

NIHAr 9ETINKAYA

/ rdprR

TARiHI

siivari alayr, topgu alayr, istihkam taburu Horum b6lgesinde ihtiyatr tegkil edecekler. Ve hareket g0niine kadarki vaziyete giire uygun bir cepheye sokmaya veya ihtiyatta tutmaya ve bir delikten suvari alayrru Kars ovasrna atmaya karar vereceti*.u'* 19 Haziran 1920 giinii Ermenilex, Erivan gtineyindeki Zengibasar'a taaruz etmipler ve burayr muhasaraya alarak, 6 saat iginde k6y halkrmn teslim olmasrnr istemigler. Qok kanh garp4malardansonra akgam saatlerinde kiiyiin do$u cephesini yaran kd,y kuwetleri kiiyii geceyle topyekun terkederek, ellerindeki iki toptan saf,lam kalan biriyle Aras nehrini gegerek l$du mrnhkasrna srf,rnmlglardu. Bu k6y ahalisi halen l$du'da yerlegmig bulunmakta olup Kabile olarak Zengibasarhlar diye amlmaktadrlar. Bunlardan ZengS soyadrm almrg aileler de bulunmaktadu. "20 Haziran'da (1920) Ermeniler Erivan gcigmenlerinden 300 lslAmr o b6lgede ileri karakollanmrza teslim etmigler. Biilgelerindeki lslAmlan hicret ettirdikleri anlagrldr. Nahgrvan b6lgesinde -Q6l mevkiini Nahgrvan'rn elli

kilometre kadar kuzey do$usuunda, Ermeniler'in 1200 piyade, 8 makineli tiifek, 2 toptan olugan kuwetleri iggal etmig."rrr "Bugiin (6 Temmuz 1920) Kulp Milisleri Hacr Bayram'daki altmrg kadar Ermeni mi.ifrezesine baskrn yapmqlar. Dokuzunu itlAf etmigleq, dif,erleri krsmen firar etmig, krsmen Aras'ta bof,ulmugla4, Raporu 1.1 Temmuz'da ,,.356

gerqr

"Bu sabah (11 Temmuz 1920) begte, Ermeniler 2000 kigilik kuwetle Vedibasar cephesine taaruz etmigler ve Karalar ve Camkrran kd,ylerini iggal etmigler."357

"l-2 Temmuz'da cephemizde Ermeni kegif kolu faaliyeti var. Nahcivan cephesinde Vedi'yi

igjl

"t*igter."3s

"l-3 Temmuz'da Ermeniler'in yayrlmasr devam etmig ve Sederek iggal edilmigti."359 "21 ve 22 Temmuz tarihlerinde Ermeniler Beyazrt kuzeyinde ve KaSrzman

ki$ilik bir kuwetleri civardaki $"bunh ve A$adeveler k<iylerini bozmuglar."360 "9 Evliil : Ermeniler iki gtindi.ir Kulp b6lgesini iggale bagladrlar. 2500 kigi imigler. Hudud'da Ahtalar'dan top, tiifek sesleri igitiliyormug."36l

b,<ilgesinde milislerimize ateg agryorlar. Bilhassa Ka$zman'da 2000

33t Karabekir, K., a.g.e. s. 7V-772-773. 355 355 c57 358 359 350 361

Karabekir, Karabekir, Karabekir, Karabekir, Karabekir, Karabekiq Karabekir,

K, K., K., K., K., K., K.,

a.g.e. a.g.e. a.g.e. a.g.e.

s.779.

s.782. s. 784. s. 7&{.

a.g.e. s. 784. a.g.e. s. 785. a.g.e. s. 842.

NIHAr qETiNKAYA

reDrR

rnnlsl

$ark cephesinde hazrrLklann tamamlanmasrndan sonra/ $ark cephesi kumandam Kazrm Karabekir paga, 24 Ekim 1920 tarihinde Kars'a taaruz emrini vermigti. Kazrm Paga bu taaruzu ve Kars'rn alrrugrm g6,yle anlatrr: "KarargAhrmr Berne'ye aldrm. Kars'rn ileri mevzilerindeki Ermeni birliklerini tamamiyle Kars kalesine kadar stirdiikten sonra cephede fazlaca top ve piyade alayr buaktrktan sonra iki fuka ile ve gece yiiriiyi.igleri ile ciinetli ve maharetli biiytik bir kugutma hareketi ile 28 Ekim'de Yahmlar tepeleri ve Vezin K6y-U9ler Tepesi hattmr baskrn ile iggal ettik. "30 Ekim'de Ugler Tepesindeki giizetleme yerinden idare ettif,im bir taaruz ile Ermeni ordusu iig saat iginde perigan oldu. Srkr takiple dof,u cephesindeki tabyalan iggal ettik. Kale dqrndaki Ermeni birlikleri Kars'rn kuzey cephesine kargr taaruza bagladrlarsa da iki yrl cince yine kumandam alhnda Kars'r iggal etmig bulunan birliklerimin siiratli ve maharetli hareketleriyle bu sarp ve pek kuwetli ve modern olan cepheyi de -Karada$ Arap tabyalan- onlardan ijnce iggal edebilmiptik. "15.30'da ben de karargAhrmr Kars'da kurmug bulunuyordum. HalA mukavemet eden Tahmasp tabyasr da ikindi vakti diigiiriildii. Kars'rn zaptedildi[ini Kars'dan Ankara'ya miijdeledim. "Akgama kadar istasyonda karargAhrmda toplanan esirler gunlardu. 3 general, 6 albay,l2yatbay,rc ynzbagg 59 te$men, 16 sivil memur/ 1"2 assubay, 4 erbag. Esir askerlerin sayrsr 1150 idi. Sayrlan Ermeni itliisti 1110 idi. Faydalanabilecek 337 top, tamirc muhtag 339 top, pek gok miktarda makinah tiifek, herti.irlii mermi ve mi.ihimmat ve dif,er harb aletleri, projektor vesaire idi. Esirler arasmda Harbiye N6zrn Araratof ile Genel Kurmay Bagkam Vekilof, Kars Kale Grup Kumandam Primof, bir de sivil n6zu vardl "Ters cephe ile yaptrf,rm bu taaruz, tarihteki emsalleri gibi bize biiyiik bfu zaler kazandumrg, bir di.igman ordusunun btiyi.ik bir krsmrm ezmek ve modern bir kaleyi almaya kargrhk bize gok az bir kayba malolmugtu: 9 gehit, 47 yarah."362

3 Kasrm

1920 tarihinde Ermeniler sulh teklifinde bulundular. Kazrm Karabekir Paga Ermeniler'in sulh teklifini, ancak Gi.imrii'niin teslimi neti-

cesinde g6ri.igiilebilece$ini bildirdi. Bunun iizerine Ermeniler 7 Kasrm'da Giimrii'yii Kazrm Karabekir Paga'ya teslim ettiler. Aym giin Nahgrvan'daki kuwetlerimiz de $ahtahtr'ru muharebe ile Ermeniler'den^Tjrptettiler. 170 esit, 4 top, 1.1 makineli ti.ifekle birqok ganimet elde ettilefor.

7 Kasrm'da Nahgrvan'n $ahtahh kasabasmda askerlerimize yenilerek kagan Ermeniler; L5 Kasrm'da tekrar $ahtahtr na hticuma gegtiler. Orada bulunan mtifrezemizin kahramanca yaphklan kargr taaruz neticesinde, birgok kaFplarla, 3'ii subay 210 esir vererek Nahgrvan b6lgesini terkettiler. 362 Karabekir, K., a.g.e. s. 856{57. Karabekir, K., a.g.e. s. 859.

363

NIHAT qETINKAYA/ rCDrR TARIHI

Ttirkiye tarafrndan teklif edelen miitareke gartlanru kabul etmeyen Ermenilet birgok yerde birliklerimize karpr hiicuma gegmiglerdi. Kazrm Karabekir Paga bunun iizerine 11 Kasrm giinti karargdhrru Giimrii'ye tagrmrg, Arpagayr ve Aras boylanndaki kuwetlerimizi harekete gegirmigti. 11 Kasrm'da Arpagap dof,usunda bazr Ermeni mevkileri Tiirk ordusu tarafindan iggal edildi. Aras cephesinde de ordumuzun harekete gegmesiyle, Ermeniler L2 Kasrm 1920 giinii lf,dr'dan gekilme$e bagladrlar ve Aras kuzeyine geeurer

14 Kasrm 1920

giinii ordumuzun kesin netice alan taaruzu ile If,du ve

y6resi, tamamen Ermeniden anndmlarak Kurtarrlmrgtrr. Her cephede biiytik darbeler yiyen Ermeriler,lT Kasrm'da Kazrm Karabekir'e, Giimrii'deki karargAhrnda sulh gartlanm kabul ettiklerini bildir-

diler. Gtimrii'de baglayan g6riigmaler,2-3 Arahk 1920 giinii neticelenerek Giimrii Antlagmasr olarak imzalanmqtr. Bu antlagma ile, 1828 Tlirkmen Qayr antlapmasr ile Ruslar'tn, lran'dan aldrgr, 82 yrldrr Rus idaresinde perigan olan, OSuz'un yurdu I[drr (Siirmeli) ve 1877'78 Osmanh Rus savagr (93 harbi) ile Ruslar'a brrakrlmrg olan, Kars, Sankam4, Kapr.zman ve Tuzluca (o zaman Kulp) Tiirk topraklanna resmen katrlmq oldu. 25 Kasrm'da Giimrii'de, sulh muahedesi miizakereleri bapladr. Ermeniler miitareke garh olarak Ankara hi.ik0metinin istedi$ 1000'er mermisi ile 2000 tiifek, 3 batarya seri ategli, kogulu daf topu ve kogulu 40 makinah tiifesi verme$i kabul ettiler. Kazrm Karabekir Paga Batr cephemizdeki silah ihtiyacr igin, Ermeniler'den ahnan-bu ganimetleri "ilk zafer hediyesi" olarak hemen bah cephesine yollamrgtrr365. Gi.imrii g6,rtigmelerinde 27 Kasrm giinii Ermeniler, sevr muahedesindeki imzalanm geri almayr kabul etmiglerdir. Giimrii muahedesi 3 Arahk giinii imzalanmrgtrr366.

Muyo 1921.) Ermenistan olarak belirlenen b6lgelerden Aras gtineyine (I$dr'a) do$ru, Tiirk ahali gcige baglamrgtr. Kalabahk topluluklar Bu sualarda

geliyordu. KarabekijlPaga, bu gcigler iqin: "Ne kadar gelse bizim igin faydah idi. Yerimiz goktu."n/ diyerek, If,du'rn, Ermeni-Tagnak qetelerinin katliamlan neticesinde nasrl bogahp rssrzlagtr$m ifade etmek istemigtir.

Kazrm Karabekir Paga'mn, DoSu Harekatr'mrz tamamlamp, bugtinkii srmrlanmrz igindeki topraklanmrz, Ermeni katliam getelerinden temizlenerek, kurtanld*tan sonra,If,drr'a yaphF seyahati ile ilgili hahralarrm, kendi anlatrmmdan vererek, Igdrla ilgili gal$mamrzrn birinci biiliimiinii, Rahmetli Kahraman Pagamrzrn duygulu scizleriyle bitiriyorum. 364

Karabekir, K., a.g.e. s. 861.

365 Karabekir, K.,

366 367

a.g.e. s.

861..

Karabekir, K., a.g.e. s. 862. Karabekir, K., a.g.e. s. 910.

NIHAI gETiNKAYA

/ tcDIR

TARIHi

"L4 Mayrs'ta KaSrzman'dan otomobil ile If,drr'a geldik. Yol Aras nehrini

takip ediyor. $ose, fakat bazr yerleri bozulmug, buralann tamirine emir verdim. Kulp'ta bir saat mola verdik. Buradaki da$ tamamen tuz. $ayan-r hayret bir varhk. Duyfrn-r umumiye yerinde okkasna iig kurr.g fiat koymug368. Kulp'ta bir kag basit bina var. Buradan sonra Aras vadisi ovahktrr. ISdu btiyiik ve oldukqa mamur bir kasabacrk. Baf,hk bahgelik biiyi.ik bir diizliik ortasrnda, hayli zaman yaf,mur ya$madr$rndan ekmek fiyatlanmrg, halk rstrrap iginde bana geldiler. "Paga yaf,mursuzluktan krrrhyoruz. Seni gok igitiyoruz, dindarsm iyisin bize medet et." dediler. "Diigiincelerinize tegekkiir ederim. Fakat ben sizin igin dua ederim siz de kalbinizi Allah'a ba$ayrn ve yalvann ingallah hayrrh bir yaf,mur gelir" dedim. "Bugiinde yaf,mur ya[mazsa mahvolduk krtLk muhakkaktr. Zaten gimdiden fakir fukara ekmeksiz kaldr" dediler. "Umidinizi kesmeyiniz, ingallah srkrntrdan kurtulursunuz" Halk daSrlmryor, benim kendi huzurlannda dua etmeklif,imi rica ettiler. Vaktiyle biiyle bir vaziyete dahi Diyarbekir bd,lgesinde Lice civannda maruz kalmrphm. Ve mi.ithig giizel bir tesadiifi.in liitfu ile bu kolordu kumandanhgrna geldiiim gtin ya[mur, duasmdan sonra gelmig ve Kiirtler i.izerinde son derece miihim tesirler buakmrghm. Buradaki vaziyet pek acrydr. Halk da 6z Tiirk ve kalabahktr. Pek dindar olan bu insanlar krvraruyor ve iyi tamdrklan kumandanlanndan gefaat umuyorlardr. Hayatrmda mi.ithig tehlikelerden ve srkrntrlardan samimiyet-i mhumla miimkiin olam yaparak ve sonunda faniye degil bekaya rabt-r kalb ederek srynlm$trm. I[du halkrm kurtaracak elimde higbir vasrta yoktu. onlar da benden dua istiyorlardr. Vaktiyle ya$mur duastll cifrenmigtim. Ekseriya duadan sonra yaf,mur yaf,dr$rm da igitirdim. Bir kag iirnesini de g6rmiigti.im. Bu huststaki kanaatim gudur ki rshrap sonuna geldikten sonra yani srkrnh son derecef,i bulunca esasen bulutlar da gok defa yaf,mura d6niigiiyordu. Dua da son srkrntrda yaprhyor ve herkesi memnun ve miisterih krhyordu. $imdi de vaziyet bu idi. Halk tahammiiliin sonuna gelmiglerdi, ."u".r, bu gevrenin en srcak bolgesi olan If,drr bolgesi gimdiden 21 idi. Ya$mursuzluk da mahsuli.i kavurmuptu' Halkrn samimi rsran iizerine "Kalbimi tamamiyle Cenab-r Allah'a baf,ladrm ve yalvanyorum, siz de bir kere amin deyiniz ve gidiniz umarun ki Allah yardmcrmz olacaktrr" dedim. Ve halkr selamlayarak ikametgahrma gekildim. Halk da dasrldr' Biraz istirahatten sonra akgama dofru eargrya yaya grktrm' Tam gargr ortasrna geldi$im zaman bir yaf,mur bagladr, her taraftan haykrngmalar, dualar yaf,mur grkrrtrsrna tath bir name katryordu. Bu olay bana Kars'rn zaptr ailndan fazla tesir yaptr. Kars'a ateg ve kan arasrnda girmigtim, burada rahmet ve giikran arasrnda dolagryorum. Hayahmrn en mutlu zamanlanndan birini yagadrm. Ekmek miithig ucuzladr. Fakir fukara diikkanlara ko968 26Eyliil - 10 Ekim Kars Konferansr'nda, Tuzluca (Kulp) tuz madenlerinden Ermenilerin

de fJydalanmasr teklif edilmig, ancak, rahmetli Kazrm Karabekir PaFa tarafindan giddetle

reddedilmigtir.

1r8

NmAr qETINKAYA / rdprR TARIHI

sarak ekmek ahyo4, krthktan kurtulan halkrn sevinci Ermeni satrnndan kurtulanlardan daha fazla oldu. Yaf,mur gere$ kadar yaf,dr. "Bu gerefe, iliklerime rslamncaya kadar gezdim. Halkdan aldr$m dua belki yedi ceddime kAfi gelecektir. Gergi algam miithip bir bo$az a$nsrndan saatlerce rahatszlandrn fakat bu yannki Beyazit seyahatime mani olmadr. Itdrrhlar -14 Mayrs giinii (nti) If,dn'rn kurtulug bayramr- addettilet, her sene beni anarak bu giinii kutlayacaklanm sciylediler. Bu tesadiifiin liitfunu inangL insanlar gibi Cenab-'r Hakk-rn azammetine bir misal olmak iizere tarudrm ve taruthm. Yaf,mur L5 Mayr'ta da devam etmig ve halk genlikler yapmrg, ben Beyazrt'a yola grkhm. L5 Mayrs'ta otomobillerle I$drr'dan Beyazrt'a 7 saatte geldik.... "17 Mayrs'ta ayru yoldan lf,drr'a d6ndiim. Bu sefer 5,5 saatte geldik. Karabulak'tan sonraki taghk yokuglr gelirken yaya inmigtik, bu sefer atla grktrk. 4 kilometre kadar- otomobiller hafif grktr. "18 Mayrs If,dr'dayrm. Ogleden sonra hiikfrmet, belediye, krpla ve hastaneyi dolagtrm. Kasabada kag ev ve kag kigi var ne kaymakam ve ne de belediye reisi bilmiyorlar. Kaymakam bey 100-150 ev dedi. Arada elli fark var, yi.izde elli miihim bir gey ifade eder, birer birer saysaruz nihayet bir saatlik bir gezme ile hakikati iif,ienebilirsiniz dedim. Kaymakam bey Miilkiye-i $ahane'den (Siyasal Bilgiler Okulu) mezunu fakat pek sessiz ve tecriibesiz, odasr ijriimcekler igerisinde, kendisine biraz nasihat ettim. Askerlik gube bagkaru kasabarun 305 ve belediye reisi de 400 ev olduSunu s6ylediler. Kag mahpus var dedim yine dofirusunu bilen yoktu. Halbuki 7 mahpus vardr. Bu basit suallerin doSru cevabrm zaten hiEbir yerde alamadrm. Sokaklar ilk geldif,{m giin pek pisti. Kaymakam ve belediye reisine ihtar etmigtim. Bu sefer temiz buldum. Resmi ve hususi meskenlerin de temiz futulmasmr ve cansrz canh her varhkla yakrndan ilgilenmelerini icab edenlere sciyledim. "1-9 Mayrs'ta Ifidu'dan otomobil ile bir saatte Markara kopriisiine geldim. $ose muntazam, kiiprii 120 metre uzunlukta, dort gift demir boru ayak iisti.ine tutturulmuq, diirt kemerli, pek saf,lam demir bir koprii. Ruslann gose iizerindeki biitiin miihim k6priileri hep b6yle demir ve sailam. Bu gose Erivan'a gidiyor. Bizim tarafta Alican, Ermeniler'in tarafinda da Markara k6yleri g6zlen kaphyor. Alican kciyi.inde halk yok, hudut birliklerimiz var. Kars taaruzumuz zamamnda'Ermeniler bizim agiret birlikleriyle takviye etti$im 11. Frrka birliklerine kargr I$dr'r iyi savunmuglardr. Kars'rn dtigmesinden sonra bu bolgedeki kuwetlerini Giimrti bcilgesine gektikle-

rinden Aras'a kadar bogaltmrglar ve Malkara k<ipriisiiniin ahgap d69emelerini yakmrglardr. "I$du'a dd,niigiimde alayr teftig ettim. lyi buldum. Konferans salonlan da giizel. Subay ve erlerimiz pigkin maddi manevi kuwetlidirler. Akgam

NIHAT CETINKAYA

IGDIR TARIHI

119

belediyeye davete gittim. Halk da toplanmrgh. Ileri gelenlerden ziyafete davetliler de vardr. YaSmurlar dolayrsiyla yeni mahsul kurtulmug. Ekmek on iki kurugtan sekize inmig. Memnunluklarrm tekrar tekrar sciylediler."369

Biiyiik Ttirk Milleti'nin ve Mukaddes Tiirk Yurdu'nun miidafaasr ve ebediyyen yagamasr u$runda can veren, aziz gehitlerimizi ve ulu geqmigimizi, kutsal hatrralan 6nlerinde bag e$erek, giikran ve rahmetle aruyorum.

NIHAT qETiNKAYA istanbul (Merter) Nisan - 1996

369

Karabekir, K., a.g.e. s, 106,1-1065-1066.

NiHAr qETiNKAYA / I€DIR rnntni

TGnrn YER ADLARI

NIHAT qETINKAYA

/ IdDIR TARIHI

Kadim Oiuz yurdu olan Ifidrr'rn, yeradr ve Oymaklannr incelerken srk srk kargrlagtrf,rmrz Osuzlar'rn, Iidrr'da onaltr boyunu rasladrfvnrz Ofiaz

boylarrmn listesi:

24 OGVZ BOYU

l-[ Ir

GUN

HAN

L vnprz

Kayr Bayat

Boz oKLAR -l- AY HAN

l-t lL

Alka-Evli Kara-Evli Yazl:

Dii[er Dodurga

Hr,N

OGUZ HAN

Yaparh

GOK HAN

Avgar

Krzrk Beg-Dili Karkrn Bayrndrr Pegenek

_"_^.

Qavrndrr Qepni Salur

DAG HAN

{

+ DENIZ HAN

Eymiir Alayundlu Ytiregir

igair Bti[diiz Yrva

Krmk

NIHAT CETINKAYA

124 Et Pryr

AnLmr

Soyun Adr

ongul Kutu

KAYI

Muhkem

Sa! kan yalnn

Sunkil

BAYAT

Devlet ve nimeli bol

SaO kafl ya6nn

0go

ALKA.EVLI

Herye varsa balan g6sterir

Sao kan yaofln

K6ykerek

KARA.EvLi

Kara otaolr

Sa! kar yalnn

G6bek Strr

YAZIR

Qok ijlkoya hakim

Aguklu umae

Turumtay

Toplanmak igin

Aguklu umae

Kibken

A$uklu umaca

Krzrl Kugrgay

Aguklu umae

Karou

DOGER

DODURGA

0lke

almak ve hmhk yapmak

YAPABLI

AV$AR

Qwik w hayvtr avrm he6ll

sag uma6

Qure Lign

KIZIK

Kurctli ve

Sag umaca

San€

BEG.DiLi

B0y0kler gibi

yasakla ciddi

Sa!

umu

Bahrl

Qok ve doyuru@ ag

Sa!

umaca

Lagn

BAYINOIR

Hezamm bay ve nimeti

Sol kart yalrn

Sunkur

PEQENEK

iyi gaftgrr, gayetli

Sol kafl yaonn

Alatogd

QAVINDIR

$eretli, 0n0 yaygrn

Sol kan yaonn

Buodayrk

QEPNi

Nsrede yagr goree savagtr

Sol karr yalnn

Humay

SALUR

Krhg ve gomaor ig giir0r

Ucayla

B0rkil

EYMUR

Son

der@ iyi ve

U€yla

An€ri

ALA.YUNDLU

Hawanlan iyi

Ucayla

Yaoalbay

KARKIN

uiz

zengin

Ueyla

YUREGIR

iyi i9 ve d0zen kuruo

i6oiR

lyilik, ululuk

BUGDUZ

Tevazulu ve hizmst eder

Aguglu kr9 (ayak)

hEb0

YIVA

Der@sl hepsinden ostln

Agu0lu ktq (ayak)

Tmgun

KINIK

Narrda olat rzlr

Apullu ktg (ayak)

9urc KrtCEry

r rr t.t

bahadrdtk

Aiuilu

Ucayla

krg (ayak)

/ rdDIR

Kargrgay

TARiHi () ('-)

Drmgarr

(-)

\,\

l'll

tf I

/N U

;

-rr

-t-.

X T ?

\l .a ul VI

? v

{' IA

T /N

>/ V

blrr

Y f

fL d7\

Tuncer Giilenroy, Orhurt'drn Anadolu'ya Tiirk Damgalarr, Tiirk Diinyaor Araghrmalan Vakfi Yaytnt,

lctanbul

1989,

Regldeddlrt'ln lllterlne gore, Otuz Boylarr'nun Damgalarr, Yaznoftu'nr lbtclln€ 86rc, O[uz Boylarr'nrn Damgalrrt,

NiHAr qETiNKAYA

/ reDrR renlsi

125

IGDIR (Il Merkezi)

Iida

i<ars ilimize ba$h ilge iken, li.irkiye Biiyiik Millet Meclisinin, Resmi

Gazete'nin, 3 Ekim 1992tar1hveZl247 miikerrer sayrsrnda yayrrlanan, 27 }lfays 1992 tarihinde kabul ettifi 3306 numarah Kanunla Il olmugtur. Ayru kanunia

Karakoyunlu koyii de ilge yaprlarak, Tuzluca ve Aralk ilgeleriyle I$dr ll merkezine baflamrghr. Boylece iig devlete suur olan ilk ve tek ilimiz olmugtur' Asrl s<iylenigi lidir geklindedir. Ycire ahalisi de, Igdir olarak telaffuz eder. Igdir, If,drr, Igdrr, Yiidir, Yigdia Ye$dir, Egdir, E$dir gekillerinde de rastlamlrr.

Bu adr Kaggarh Mahmud "lgdir", Regideddin ise "Yi[dir" geklinde yaza\ Anadolu ve Azerbaycan'da "I[dir" geklinde soylenir. lgairTVigair adrnan anlamr kaynaklarda "iyiliku, "yi$itliku, "ululuk", "biiyiikliik", "bahadrrhk" anlammda agklamr. Adrn baprndaki "lg' veya "yi[" sozlerinin ash, sahip qrkan, koruyucu, iyilik yapan anlamrnda, Tiirkiye tiirkgesinde "i$e" (= sahip) ve Azei a$ztnda "yi$e" (= rfip) geklinde kullandrf,rmr.z sozlerdir. Adrn ikinci eki "dr" ise, fiilden isim yapan ekdir. I$dr aizrnda i$eli/yiyeli = sahibi, taraftan olan, arkasr gtiglii ve i$esiz/yi$esiz = sahipsiz, kimsesiz, iyilik yapant olmayan anlamrnda kullanrlmaktadrr. Daha gok konupma dilimizde kullandrfrmrz "yef" siizti de iyi anlamrndadr: "Akrlsrz dosttan sa akilh diigman yef,dir" = akrlsrz dosttan sa akrlh diigman iyidia degiminde oldugu gibi. lgai1, nirt Of,uz Boyu'nun, 24 ana boyundan biridir. OSuz Han'rn, 6 o$lundan en kiigiig"ii olan Deniz (Tengiz/Dengiz) Han'rn 4 of,lundan en biiyti$"iidtir. Dif,er o[ullan suasryla, Bijp.dij,z, Yrva ve Krnrk'trr. Krmk, Selguklular'rn atasr ve boy adlarrdrr. Bu dijrt boy ve bunlara ba$h oymaklann adlarr, btiyiik Tiirk Diinyasr co$rafyasmda oymak ve yer adr olarak, umumiyetle bir arada gciriinmektedin Ttirkmenistan, Kuzey Azerbaycan, Giiney Azerbaycan, Kuzey lrak'ta ve Anadolu'da, cizellikle de, I$drr, Antalya, tgel

NKAYA

ICDIR TARIHi

(iqJl) ve Kastamonu y,iirelerinde, bu yer ve oymak adlan guruplagmasr agrkca goriilmektedir. llimize ad olmu6, O$uz boyu admdan baSka, Deniz Han'rn di$er ogullannrn (Bogdiiz,Y:la, Krmk) adlanna da oymak adr gibi rastlamlrr. Nahqrvan'rn bir nahiyesinin adr "Befidiizti" diir ki, Bogdiiz'iin bozulmug geklidir. Nahqrvan'da da bciyle aqtklarur. Ermenistan'rn Vedibasar Tiirk nahiyesine bafih Yrva koyii de, Deniz Han',ln 3. of,lunun adryla amlan yrva bovunun kurclu$u koydiir. Bu iki kciyden de i$-drr'da muhacir aileler var. Bayat kciyiiniin ahalisinin cinemli bir krsmr da Krnrk oldu$u soyliiyor. Siirmeli eukum (Igdrr lli)'nda lgdir adrm ilk defa 1404 yilrnda giiriiyoruz. Timur nezdine, Ispanyol Krral'nt temsilen elqi olarak gcinderilen Ruy Gonzales de Claviyo'nun seyahatnamesinde rasthyoruz. Claviyo, bu ycireden (Nuhun gemisinin bulundusu Ararat (A$rr) da$r ete$i) gegerken, "Ertesi giin siirmari (siirmeli)'den hareket ettik. Yolda, bir kayahk iizerine kurulmug kateye rastladrk. Dul bir kadrn bu kalenin sahibesi idi ve Timur'a

vergi veriyordu." cliye anlatarak poyle diyor: "Bu kalenin adr lgdir'dir. Ararat (Agrt) daf,rnn ucunda bulunan bu kale, Hazreti Nuh tarafindan yaprlmrg olan geminin tam durdu$u yerdedir". Amlan yer pimdi Af,rr Lteklerinde Korgan (Igdu Korgam) denilen yerdir. Bu zamanda, If,drr kale gehrinin hakimleri, bagrnda, Timur'un amanslz diigmam, Tohtamrg Han'tn bulundufiu, Altrnordu Devleti'ne mensup bir oymak idi. Daha sonraki devirlerde, bunlara Tohtamr;h denildi$ anlagrlmaktadrr. Bugiin Karakoyunlu ilqesincle yagamakta olan brilgenen en eski yerle9ik kabilelerinden, "Toktamrglar" aclh oymak bunlann hahrast olmahdrr' QalEmalarrmrzda, I$drr yoresinde yerlegmig bulunan

ofuz

boylarrndan

en yaygm olamnrn Kayr boyu oymaklarr oldugu anlagrlmaktadrr. Birqok yerde lgdir boyunun, Kayrlar (Osmanl Devleti'nin kurucu boyu)'la ig ige goriinmesi de goz ciniine ahmrsa, Igdir boyundan ana bir kolun Kayilar'la birlikte gelip buralara yerlegti$i anlagrhyor. 12L0 lu yrllarda, Anadolu'ya gelen Kayr beyi Si.ileyman $ah'rn, Frrat nehrinde boflulmasr neticesinde, yerine geqen o$lu Ertu$ruI Gazi liderlif,inde, 50 bin gadrrlhk Kayrlar'rn biiyiik ekseriyeti, gelip I$drr ovaslna yerlegtiler. Bir anda, eski o$uz yurdu (I$drr), yeni gelen o$uzlar'rn 1. boyu, o$uz ananesine gtire "Kutlu" (Aziz, TJmn, Mir) sayrlan Kayr oymaklannrn yeni yurdu haline geldi. ErtuSruI Gazi Hazretleri, If,drr'dan, ancak, Kayr boyunun bir kolu olan Karakeqili oymafrndan 400 qaduhk bir gurupla buradan aynlarak s6$1t'e gitmigtir. Bugiin I[du ve Eevresinde yagamakta olan ahalinin biiyiik ekseriyeti, igte Ertu$rul Gazi'nin 400 gadrrla ayrrlmasrndan sonra, buralarda yerlegen Kayr lfal boylarrna mensup ulu babalarrmlzrn evlatlarrdrr. Tarih boyu u$"u rachklan baskrn ve katliAmlara rafmen inatla var olmuglar ve bugiin de O$uz'un kutlu yurdunda, atalarr Ofuz'un ocaf,rru genlendirmektedirler. gok etkiQingizli Tiirk-Mo$ol istilAsr zamam, Orta asya biilgesinde en Tiirkmen dtesi Hazar idi. yurtlan Tiirkmenleri'nin lenen'yer, Hazar 6tesi topluiufruncla bulunan ana boylar da gunlardr: Salur, Qavuldur (Qavdur /

NiHAT qETiNKAYA

/ IGDIR

TARiHi

127

Qavundur), I$dir, Yazrr, Eymiir/Eyml)1, Karkrn; kiiqiik topluluklar halinde de Kayr, Bayrndrr ve BeS-Dili'. Bunlarrn asrl yerleri Mangrqlak (Hazar denizi kuzeydof,usunda yarrmada, eski Of,uz yurduclur) oltrp Balhan ve Horasan bolgelerine de yayrlmrglardr. Bugiin Anaciolu'da cla kuvvetli bir varhk gcistermektedirler. Hazar tjtesi Tiirkmenleri iqinde bulunan, "Esen-Eli" (Hasan-Eli) adrndaki Tiirkmen toplulufu lgdir ve Saynacr" boylarrndan tegekkiil etmigtiJ, XVn. yiizyrlda, lgdirler'in bir bolti$iniin Qavuldur ve Savnacrlar'la berabet, Kalmuklar'rn tesiriyle Mangrglak'tan (Hazar'tn kuzev clogusrrnda biiyiik yanmada ve genig arazi) Kuzey-Kafkasya'ya gciqtii$ii ve sonradan"stavrapol Ttirkmenleri" adryla amLp, varhklanm giiniimiize kirclar mtthafaza ettikleri bilinmektedir. Bu Tiirkmenlerin niifusu, 1912 de 15 534 olarak belirlenmigtira. Bugiin lran-Tiirkmenistan srnlnmn batr kesiminde, her iki iilkede de yagayan Goklen Ttirkmenleri arasrnda Qavdar-lidir adk bir oba ve lran'daki Kaggai'ler arasrnda (XVl.yiizyrl) 500 evli bir l$dir oymafir da bulunmaktadrr5.

XVI. yiizyrl kayrtlarrna gore, Igdir Tiirkmenleri'nin Anadolu'daki vaziyetleriyle ilgili olarak, rahmetli hocamrz Prof. Dr. F. Siimer'e en Eu bilgileri 2 oireniyoruz: Hamit Sancafr Efiridir kazasrnda bir lgdir oymair, MenteFe Sancaf,rndaki Horzum obalan arasrnda, lgair lsa adh oymak, Tarsus'ta Gokgelii adh Ti.irkmen boyu arasrnda, iki kol halinde lgdir obasr, Adana qevresinde iki kiiqiik l[dir oyma$r ile yine lgairn Tiirkmenlerine baf,h Sarr Hamzah oyma$ bulunmaktadrr. Ifdrr'da da Hamzah, Hact Hamzah, Kara Flamzah, Hamza Hacrlu adh yer ve oymaklar bulunuyor. "lq-il" (lgel Mersin) b<ilgesindeki Tiirk halkr, baphca Befr-Dili, Yrva ve lf,dirler'den meydana gelmigtir. lgdirlea Kan-Tag, Gi.ilnar ve Mut bolgelerincle ya5ryorlarcL. Karr-Tag'da yapayan iki koldan biri olan Biger-lgdiri, Kanuni devrinde AkVirAn, Kordiizlii, Argrt-Kap kiiylerinde ve ijteki kol olan oturak lfdirler ise Gani, Divan, Nerun ve Sandavi kciylerinde; Giilnar'da, Uqbaglu koyiinde yagryorlar. Koq-Hisar'c{a, lL Bayezit devrinde, Bozdof,an boyu iginde bir I$dir tegekkiilii bulunmakta idio. Antalya'va XIV-XV. asrrlarda gelip yerlegahrs adr ile Imirli, lmir ugafir o,vmak adrna slk rastlanmaktadrr. Bu adlar,24Ofiuz boyrtndan, Da[-]{an oilu llymiir'iin adtnclan gclmis ollup, Eymiirlii'lerin yeri, ytrrdu anlamrnda "Iiymiir-eli/ili"nin ycire afzrnda sovlcni$idir.

If,drr ve civar bolgclerde "Emireli"

Inrirli lmir uga[r adrnda, Azerbaycan'da ve Giiney Azerbaycan'da birq'ok

ovnrak

bulunmaktadrr. Bu acln, FIz. Ali iqin sciylenen, miiminlerin r:miri (timir-iil Miiminin) anlantnda kullarulan, "Emir-Ali" (ydre af,zurda -,\li act, "lili" olarak sdvlenir) siivleniqi iltr

) 3 4 5

fonetik benzerlik iqinde ve manevi anlama haiz olugu, yavgrn hale gelmesini sa!,lamr5ttr. fl8 468. Siimer, O$rrzlar "1980, s. 61t7. Siimer, Of,uzlar 1980, s. 140-358. Siimer, Ofiuzlar 1980, s. 357. Siimer, O$uzlar 1980, s. 356.

Siimer, Prof. Dr. Faruk, Ofuzlar 1980.

NiHAT qETiNKAYA

L28

/ reDrR renini

lgdir oymapr ve yine Antalya'da Eydir (lgdir) koyiiT ile Kag kazasrna bagh lgdir adh bir koy bulunmakta idi8. XVI. yi.izyrlda da Teke sanca$r Kara-Hisar kazasrnda lgdir adh bir oymak ve aym sancakta 6 lgdir adh kciy, kaynaklarda gciriilmektedir. XIX. yy seriye sicillerinde Antalya'ya baiL kazalardan birinin adr da If,drr (gimdi Kumluca) olarak geger. Ifidrr kazasrna baf,h koylerden de gunlar gegmektedir: Salur (I$drr'da, oymak "Salar/Sallar) Karaaf,aq, (If,drr'da mah.) Karacaciren (Tuzluca'da kciy) ve Yazr'' Bu kayrtlarda A*talya'nrn mahallelerinden birinin adr da "lgdir Hasan" adrnr tagryor". lqel ve Antalya (Teke) bolgelerinde lgair adh oymak ve yer adlanmn yaygrn bir pekilde gciriilmesi, lgdir boyunun bu yiirelere topluca yerlegtiklerini gosSen ve Kara-Hisar'da yagayan Ug-Ok lardan

termektedir.

If,dra 1910 yrhnda Tiflis'te yaymlanan "Kafkaski Kalender" adh yrlhkta "I$drr Nova" (Yeni Iidu) olarak geqer11. Asrl l$drr qehri, bugiinkii I$drr Korganr (Korhan)'r denilen yerde bir kale gehri olarak bulunuyordu.l'664'de meydana gelen depremde yrkrlan bu gehrin sai kalan ahalisi, gelerek ovadaki "Baharh Kciyii" yamna yerlegmigler. Safevi ve Rus hakimiyetleri zamamnda burasr Safevi ve Rus kayrtlarrna Yeni l$drr anlamrnda "If,drr Nova" olarak gegmigtir. Burasr halen, I[drr'm, ahali tarafindan "lf,dirmava" denilen merkezi semtidir. Osmanh Kaynaklannda lgaia lgairn (Igai.n) CemAati: Igel ve Teke Sancaklary Sililke ve Karatag KazAlan (lsel Sancag), Thrsus San-ca$, Giilnar ve Mut KazAlan (lqel) Kelkit KazAsr (Erzurum sancagr). Yoriikan iaif""irden12. Bugiin Anadolu'da, lgdir boyu adrndan ahnma yer adlan: Ifdrr kciyii (Qankrn-Kurgunlu, Bayburt-Maden, Kars-Selim, Malatya-Hekimhan, SamsunBafra). I$drrovasr mah. (Samsun-Bafra-Ifidr kiiyii)13' Igair tayt 1enkara-Krzrlcahamam, Bilecik-Sogiit, Burdur-Yegilova, Bursa-Kestel Bucafir, Qankrn-Yaprakh Buca$r, Denizli-Qivril, lgel-Mersin, Kastamonu-Kiire, Sivas-Zara-Beyprnarr buca$, Tokat-Artova-Krzrlca Buca$r). I$dir mah. (Diizce-Srrtprnar koyii, Kastamonu-DevrekAni-Krnrk k6yiinde). ISdir bucafr (Tokat-Zile)14.

7 8 9 10 11 12 13 1.4

Mofol, Hasan Antalya'mn Fethi ve Tiirk Miihiiriiniin Vurulugu, Ttirk Aragttrmalarr Dergisi, Mofol, Hasan, a.g.m. Mogol, Hasan, a.g.m. Mofiol, Hasan, a.g.m.

Diinyasr

Sayr 87, Arahk 1993, s. 141.

s. L42. s. 144. s. 146.

Giiler, 1., Ilimiz lgdrr, ll Milli EBitim Miidiirlii$i Konrma ve Yagatma Derne$i Yayrnt No; 1, Ifidrr 1993, s. 93. Tiirkay Cevdet, Bagbakanhk Argiv Belgelerine Gtire, osmanh lmparatorlusunda oymak, Agiret ve Cemaatlar, Tcrciiman Kaynak Eserler Dizisi 1, 1. llasrm, lstanbul 1979, s. 428. Tiirkiye'de Meskfin Yerler Krlavuzu, T.C. lgigleri Bakanlrgr Yayrnlanndan, Seri : II, Sayr: 2, Bagbakanhk Devlet Matbaast, Ankara 1946, s.526T.M.Y.K. 1946, s. 533-34.

NKAYA/ ICDIR

Giiney Azerbaycan'da (Degt-i Mugan'da Mugan qo]ii/Mugan diizii)) Eydir Sefli (uqug) ve Eydir aliya (yukan) adh iki kiiyts' Prof. Dr. Faruk Siimer'in, XVI. Yiizyrl Osmanh kaynaklarrnda kaydedilmig, Anadolu,da o!-uz boylanna ait yer adlan listesinde, If,drr boyu adr ile gegen yer adlan gunlardr: SancaEr Vasfr Boyun adr

Igair lgair lgair Igairtti lgair lgair lgair Igair Igair Igair Igair Igair Igat Igairtti Igdir-viraru lgair lgair Igair 19 Igair 1tg Igair

Ekinlik Kiiy K6y Kity K.jy Koy Kiiy K6y K6y Ekinlik K6y Kijy Koy K6y K6y K.jy Kiiy Kity K6y K6y Kuyucak ve lf,dirler K6y Kiiy BaeJf,dir KiiY Igat K6y Bezi ve lf,dir Kiiy Igair Ekinlik lgair Kiiy Igair KiiY Sotuk (?) Igdir Koy Igaircit< K.jy Igair Ekinlik Igair Eken-Igdir Kiiy K6y Igair Kiiy Igair

Ak-Saray

Ankara

Qubuk

BeS-$ehri

Giiqii

Biga

Caff

Canik Canik Erzurum Erzurum Erzurum Erzurum

Hamid HiidAvendigAr HiidAvendigAr

lsJl Kara-Hisar-r Sahip Kara-Hisar-r Sahip Karasi Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu Kastamonu

Bafra Kemah

Kelkit Bayburt Erzincan Kara-a$ag

Sifri-Hisar G6l-Pazan Mut Bargurlu

Sandrklu Manyas

Kiire Kiire DevrekAm Tagkirpri.i

Daday Daday Arag Arag

Kayseriyye

Kibar-Ezmak Giin-Yiizi.i

Kengrn Kengrn

Kurgunlu Kurpunlu

Koca-1li

Kara-Su

Konya Konya

EreSli

Kiitahya Kiitahya

$eyhlu Ergavun

Kayseriyye

Gtiney Azerbaycan ($arki4arbi) Haritasr, 1:600.000 6le. Tebriz'

NiHAT 9ETiNKAYA

130

Igair Igair Igair lgdir-Hisan Igair Igair Igair g;

Koy

lgair lgair

1tt;

rdDrR TARiHi

Zile

Kcjy

Sivas Sivas

NAhiye

Teke

Koy

Teke

Igair

K"y K"y K"y

Teke

Kalkanh

Teke Teke

Istanos

K,ty

Teke

K"y

Teke

Yukarrdaki bilgilerden anlagrhyorki krsmr Anadolu'ya yerlegmigtir.

(Kog-Tag)

Artuk-AbAd

Muslu Muslu Kag (*)

lgdirli Tiirkmenleri'nin biiyiik bir

ABASGOL (Tirzluca) Tuzluca'ya ba$r koy ve kiiyiin yantndaki goliin adrdrr. Resmi kayrtlarda "Abbasgcil" olarak yazrlmrgtrr ki, yanhgtrr. Yore ahalisi a$zrnda "Abasgiil", tek "b" ile telafuz edilir. Do$rusu da tek "b" ile stiylenen "Abasgcil" soylenigidir. Bu adrn, Arsakhlar'rn miittefiki olup, onlarrn kuzeyinde yagayan ve Abhaz (Abaza) lara da ad verdi$i diigiiniilen, "Apasiak"16 (Apas/Abas-iak) lann adrndan gelmig olduf,u muhtemeldir. Bu adm (Apas/Abas) lslam qaf,rnda, Arap adr olan Abbas adr ile fonetik benzerlif,i dolayrsiyle bazr yerlerde Abbas geklini aldrir g<iriilmektedir. Bu koyiin adr, Krpgaklar'dan

kalma bir addrr. F. Siimer, O$uzlar adh eserinde, Qepni bahsinde Tg.gnt kazAsr'nrn Mahmutlar adh yoresinde "Abbas kciyii"nden bahsederr/. Abastuman krgla$r, Giircistan'rn Posof srmn yakrrunda bir yer adr;18. Tiirkiye'de, Abbas qiftligi (lstanbul-Beykoz), Abbas Mahallesi (Kastamonu-Anz koyii, Konya-Karaman, Sinop-Kabah bucaf,r), Abbas Koyii (Zonguldak-Bartrn-Amasra buca$r), Abbasa$a Mahallesi (Istanbul-Begiktag, Van), Abbasbey Qiftligi (Beykoz-Riva), Abbaslar kiiyii (Marag), Abbash koyii (Afyon-Emirda$r), Abbashk Koyi.i (Bilecik), Abbasoglu Mah. (ZonguldakDev,ek) ve birqok rnezraa, kom ve krglak adlan rrarl9. Bu acllarrn hangisinin, Krpqak "Abas" adryla alakah oldufu ayrr bir gaLgma konusud.ur. Osmanh kaynaklarrnda, Abbash/Abaslu CamAati,_ Merag, Zulkadriye KazAsr (Merag Sancapr) ve Ankara Sanca$rnda g"q"r20.

76 17 18

Togan, T. T. Girig I, s. 47.

Siimcr Ofuzlar 1980, s. 334. Cevizoflu, Hiiseyin, Colrafyadan Tarihc, Tiirk Tarilri lginde Do[rr Anadolu, Tiirkiye Strateiik Aragtrrmalar ve ti$itim Merkczi Yayrnr, lstanbul 1991, s.52, kroki 18.

19 T.M.Y.K. 1,946, s.-1.-2. 20 Tiirkay, C., a.g.e. s. 173. * Stinrer, Ofuzlar, s. 454-455.

NiHAT qETiNKAYA

IdDIR TARiHi

Nahgrvan'da Abas Krglafr (9"*t Kazasr, Aras.kryrsr), Azerbaycan'rn Kakh sehrinde, Gilrcistan srmrrnda Abaskend kciyii" Giiney Azerbaycan'r Maku Kazasr'nda Abas kendi (koyii), Tebriz'in"kuzey do$usunda ve Sultaniye'de Abas Abad kiiyleri, bulunmaktadrr"' Gciriildiifiti gibi Krpqak bolgelerinde bu ad, hep tek "b" ile "Abas" geklinde soylenip yazrlmaktadrr.

ADETLI (Arahk) 1910

Tiflis "Kafkaski l(alender" yrlhfrnda "Aletli" adh bir koy kayde-

clilmi9ti123.

Osmanh vergi sisteminde Adet-i A$nam2a ve Adet-i Guldmiye2s acih vergiler vardr. Adet-i A$nam loyun ve keqiden ahnan vergiydi. Her koyun ve kegiden bir akqe ahnrrdr'". Adet-i Guldmiye de, trmarlarda iglerin goriilmesi iqin kullamlan adamlann masraflarr kargrhfrr ahnan vergilerdi. Her yiiz koyun ve kegiclen 20 akqe ahnrrcL2T. Ilhanhlar, Kara-Koyunlu, Ak Koyunlu ve Safevi devletlerinde de boyle bir vergi vardr ki, Ilhanhlar'dan kalma olmahdrr. Ahali arasrnda bu koy igin 5oyle bir rivayet var: Eskiden bu koyde beyler otururmug. Bunlar qok giiqlii ve adaletli kigilermig. Qevrede meydana gelen anlaqmazhklarda bu beylere miiracaat edilirmig, bunlar nasrl karar verirlerse, meselede oyle halledilirmig. Koylerde koy ycinetimine verilecek I'ergileri de bunlar kendi usullerince tespit ederlermig. Beyler daSrldrktan sonra bunlann meseleleri halletmedeki yontemleri ahali tarafmdan uygulanmaya devam edilmig, "adet" haline getirilmigtir' Bu sebepten dolayr da bu kcive Adetli denilmig. Brr rivavet'den de anlrrqrldrir iizere, ycinetimincle bulunduklarr devletin, bu havaliden vergi toplayan memurlannrn oturdufu koy in,i;. "Atletli'nin adetine giire" tabiri vcirede hala sciVlenmekteclir'. Bu koviin adr, Ilhanh veva Safevi cler.rinden kalma, anrlan sebeplerden r,'erilnri$ bir addrr. lran'rn Erdebil ;ehri civarurda, lvfi;kin gciceri kabilesinden 200 evli (Qac{rrh) Adatl., ov*nf;, l.rnrl8. Elazr!,'rn Htrrput ilqesinde cte bir Adedi/Adeti adh koy brrlunmaktadrr.'

Aze'rbaycan I{aritast, 1:500.000 iilgekli AzerhaVcan l(csptrhlikasr Dijvlet Ccotlt'ziya ve llarita Qekme Komitesi, llaktr 1992. a.g. Giincy Azcrbaycan II.rritast.

Giiler, 1., lg,drr, s. 93. Afnam koyun clemck olan "girnt'nt"tn gogtrl qeklitlir.

Gllamiyc. lrar! esiri gocrrk vc kigile'rc dcnir. Rrrnl;rrrn ttmarlarda qaltgttnlanlanndan

ahnan vcrgiye Adeti Culi'lmiyc denir. Pakahn, Melrrnet Zeki, Osmanh'larih Deiinrlcri ve'l-crimleri Scizliii,ii, Bakanhir Yayrnr, lstanbul 1993, 3 Cilt), C. I, s. 20. Pakahn, N'l. 2., Osmanh lirrirnleri Stizliifii, C. I, s. 21. 'l'ogan, Azerbaycan matl., lslAm Ans. s. 93.

Milli

Egitim

NiHAr CETiNKAYA/ rdDrR TARiHI

132

AGABEY (Tuzluca) Arpagay'rn Aras'a d6kiildiigii kavgakta, bugiin Ermenistan srnrrlan iginde kalan, Hacrbayram ve Heyirbeyli (Hayrrbeyli) adh gok eskiden Tiirkler tarafrndan kurulmug olan bu kiiyler, y<iredeki bir krsrm ofuz boybeylerinin krglak merkezi idi. 1887 Osmanh-Rus savaglarr neticesinde baglayan Rus-Ermeni baskrsrna dayanamayan bir gurup o$uz oymaf,r mensuplarr, ycireden ayrrhp, Atas't gegerek, Gaziler (Pernavut) nahiyesi kuzey do$usunda, Aras kenarrna yerlegerek Af,abey kciyiinii kurmuglardrr. Koyiin adr da bu oymaf,rn beyi "A$abey"den gelmektedir. Anadolu'da, Denizllnin Buldan ilgesi Giiney bucairna bafh Agabey koyii ile, Marag ve Konya'run Cihanbeyli ilgesine bafih A$abeyli adh koyler bulunmaktadrr29.

biiyiik

bir kciyii

var30. Bugiin kardeg anlamnda kullandr$rmv Apabey, Tiirkler'de gahrs adr olarak

Azerbaycan'da, Aksu'ya ba$h "A$abeyli" adh

qok kullarulmrEtrr. Kadrn adr olarak da rastlamlrr. Emir Timur'un kayrnbi-

raderinin karrsrmn adr "Af,abey" idi. Osmanhlar'da halkrn okumug ve yiiksek tabakasrnda biiyiik kardeg iqin kullamlmrg bir tabirdi30a.

aGlvrn

(Igdrr m.)

Halk arasndaki rivayete g6re, ktiyde, eski zamanlarda bir a$a yagarmrg. Bu af,a herkese yardm eder ve evine yardrm iqin gelen hig kimseyi bop gevirmezmig. 20 A$ustos 1745 tarihinde Nadir $ah'la Osmanh ordusu "Va$aver" adh

Yine Kuzro$lu Erivan'daki "Elfiavart" koyiiniin difer k6y'de "a.ngmqtr3l. adrmn "A[aver" oldu$unu belirtir32.

K6yiin Kotangrran mevkiinde "seyidin Mezarl" adr verilen bir mezar bulunmaktadrr. Ermenilerce gehid edildi$inden "$ehid" denilmektedir. Erzurum'un Ihca ilgesinde de Af,aver adh bir koy .rtr33.

29 30

31 32 33

T.M.Y.K. C. I, s.10. a.g, Azerbaycan Cum. Haritasr. 30a Pakahn, Mehmet Zeki, Osmanh Tarih Defimleri ve Terimleri Siizliigii, Milli Egitim Bakanhfr Yayrnr, Istanbul 1993, C, I, s.22. KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 544. Krrzrof,lu, K. Tar., s. 209. T.M.Y.K. 1946, C.l. s. 12.

NiHAx qETiNKAYA

rdDrR TARiHi

133

AKIIURA (Arahk) A$n Dair eteklerinde yerlegen eski bir koydiir. Ahura, Anadolu'da, baflardaki iiziim ellbu[u anlamrna geldif,i gibi, hayvanlarrn banndrsr yere de denilmektedir*. Yine Anadolu'da, yamaglara yaprlan di.iz ve yan yollara da Ahuru adr verilmektedir3s.

Krrzrof,lu, k6yiin adr ile ilgili 9u bilgileri vermektedir: "KitAb-r Dede Korkud'da", "ARKURI-Yatan Ala-Tag" (A$n/A[rrda$) adrmn bagrnda goriilen ismi tagryan bu kasaba, 1840 Af,n piiskiirmesinde lAvlar altrnda kalmrgtrr. Burasr Osmanh "Tahrir Defterlerinde" Siirmeli ahalisinin yazrn yayladr$r yer olarak "Yaylak-r ARGURI" diye gosterilmigtir. ("Dede-Korkut O$uznameleri", I. 70-72). Parbili Lazar (V. Langlois, I. 330): Agori, Gevond Tarihi (s.23): Arkuru, Katolikos VI. Ovhannes'te (s. 79) ise; Akori diye geger. Bugiin ISdrrhlar: "Akhuru", Ka$rzmanhlar: "Akhoru" diyorlar."'o Yine Krrzro$lu, Koro$lunun Azerbaycan ve Anadolu anlatmalanndan sijzederken Koro$lu'nun babasrmn, Hasan PadigAh (Dede Korkut'taki Kazan-Han)'rn, iyi at segmedif,inden gcizlerine mil gektirdi$i "Mir Akhuru" denilen Yrlkrcrbagrsr oldu$unu agrklarr/ ki, bu koy adr ile ayniligi gcizoniinde bulundurulmahdrr. Bugiin buraya Ifidrr lli ve Kazalan ahalisi Akhura demektedirler. Ahura, 1840 yrhnda A$n Dafr'nda meydana gelen yer sarsntrsr ile daidaki kayma sonucu, toprak altrnda kalmrgtrr. Bu hadisede S6yiitt biitiin insan (L600 niifus) ve hayvanlarr da tamamen yok olmugtur'o. Nahgrvan'rn $errr kazasrnrn do$rr yiiniinde, Kabakhh qayr tizerinde "Akhura adh bir koy bulunmaktadtr"'.

AKTA$ (Tirzluca) Yukan Aktap ve Agaf,r Aktag adlanyla iki kiiydiir. Ycire af,zrnda "ASdag". geklinde soylenir. Tiirk Diinyasrmn genig co$rafyasrnda, yeradr olarak hemen her bolgede rastlanmaktadrr. Yaygrn yeradlanndandu. Tiirk boy adrndan verilmig yer adrdrr. Goktag, Karatag gibi. Adana'ya bagh Mafara kazasr k6ylerinden A$dag-Alanr koyii, Afgarlar'rn isk6n edilcliBi koylerdendira0. Suriye'de Arabh Tiirkmen oymaf,rnrn yagadrf,r bir AS-

Derleme Srizliilii, s. 125 ve 135. Bclleten, 164. Krrzro[lrr, Kars Tarihi, s. 219. Krrzro$lrr, Afgarlu ve Dulkadrrlu Tiirkmanlan'nrn K<iro$lu Oymaklarr (Makale), Tiirk Kiiltiirii Der. Nisan 19(18 sayr: 66, s. (19) 355.

38 39 40

Giiner, 1., Ifdrr, s.

35 36 37

16.

a.g. Azerbaycan Cum. Haritast. Siimer, Oguzlar 1980, s. 282.

NiHAT qETiNKAYA

734

IGDIR TARiHi

dag Koyii var, Qegitli vilayetlerimizde A.ktag adh 24 yerde kciy, 15 yede mezraa, qiftlik ve mahalle bulunmaktadrr4l. Gaziantep, srzgrn kciyiinde bir

yer ac{rclrr42. Krnm'da Aktag adh, Tlirkler'e ait bir k<iya3 ile Giiney Azerbaycan'da Tebriz'e ba$r bir Aktag koyi.ie var. Kuzey Azerbaycan'da Akdag ve (Daghk) Altay Tiirk Cuhuriyetinde, Aktag adh gehirler bulunmaktadrr. Osmanh kayrtlardS. Koqhisar ve Aksaray KazAsr'nda, Aktag adh CemAatler kaydeclilmigtiras.

Tiirkmenistan'da da Tiirkmenler'in Teke uruf,u Otemig oymafrna ba$h Dag-Ayak obasr soylarrndan biri Ak-Tag adrnr tagrrat'. Taqburun civarrnda da Aktap adh bir mezraa var.

ALQALI (Thzluca) Kciyde, Alqa (erik) af,aqlarrmn qok yetigmesinden bu ad verilmi$tir. Bu mewenin asrl Tiirkge adr Alug/Aluga'drr. If,drr yoresi af,zrnda Alqa denilir. Yazr dilimizde kullandr$mrz erik adr isabetli deiildir. Anadolu'nun gofu

yerinde de Alqa veya Aluga olarak sciylenir. Azerbaycan'da "Algah Da$" ve Salyan kazasrnda "Algah" koyiiaT ileErmenistan'da Martuni gehrine ba$h, Algah adL bir Tiirk kciyii var. Bu kciyiin adr Ermenistan Htikumetinin 27.9.1958 tarihli karanyla Artsvanist olarak cleiigtirilmiptira8.

ALHANLI (T[zluca) Bu koyiin qoSunluiu seyiddir. Eski bir kciydiir. Sakalar'dan Anadoluy;r gelip yerlegen bir Saka/Tiirk boyu, Alhanh/Alkanh adrnr taprmaktadrrqy.

Al scizii, Tiirk ktiltiiriinde ilAhi anlamlar

tagrr. Renk anlamrnda

kullamlan

"Al" cla aynr kaynakhc{rr. Tiirkler, giinegin dofiugunda ve bahgmda, gcikyiiziinii aydrnlatan krzrl rengine al derler. Zaman iqinde krrmrzr renk iEin de kullanrlmrgtrr. Siimerler'den beri "Al" sozii ilahi anlamlarda kullamlmrp 4l 42

44 45 46 47 48 49

l.M.Y.K., 1946, C. I. s 3(,. Giizt'lhey, C. Crhit, Gaziantep dc Ycr Adlan, Tiirk Ycr Adlan Sempozyunru Bildirileri, 1113 IJyliil 1984 Ankara, Kiiltiir ve Turizm Bak. yay., Ilagbakanhk lJasrmr,.vi Ankara-1984, s. 172. Turan, Ahmet, Klnm ve Dolu Anadolrr Yer Acllarr Uzerine, Tiirk Diinyasr Araqtlrmalarr Derrgisi, Sayr 85, Agrrstos -1993, s. 91. a.g. Ciincy Azcrbaycan Haritasr. 'l'iirkay, C., a.g.c. s. 191. 'l'ogan, Tiirkistan, 5. 75. a.g. Azerbaycan haritasr. Makas, Yrd.Dog.Dr. Zevnelabidin, Ermcnistanda Adlan De'figtirilcn t]azr Tiirk Yerleri Uzerine, 'l'iirk Diinyasr Aragtrrmalan Dergisi, Sayr: 83, Nisan 1993, s. 224. Cevizoflu, H., s. 52, kroki 18.

NIHAT qETiNKAYA

ICDIR TARIHI

ve bir nevi ruh olarak telAkki edilmiptir. Eskiden beri Tiirklerce kullamlan "Al Bayrak" s6zii, bayraf,rn rengiyle beraber manevi de$erijqin de s6ylenmigtir. Kazak-Krrgrzlar bayrak kelimesi yerine "Yalav/alav"ru demektedirler ki, yukarrda ifade ettif,imiz anlamla ilgilidir. Al, ateg ve ocak kiiltiiyle de ilgili olup, hayatr, hakimiyeti ifade eder. Tiirkler'de "Baba oca$t", "Aile oca[r", dua olarak "oca$n tiitsiin" yahut beddua olarak "oca$rn scinsiin" anlayrglan da aym manadadrr. "Al ot (od)", Yakut (Saka/Saha) Tiirkleri'nde "aile ocaf,r ategi" ve Altay Tiirkleri'nde "azametli ateg" anlamrna gelirs1. Al-Hanh kiiyiinde, en eski kabilelerden birinin Od-Hanh (veya Tiireme Uga$r) adrm tagrmasl ve Alhanh kciyii ahalisinin biiyiik qof,unlufiunun seyid ailelerinden olugmasr, yukandaki izahlar agrsrnda oldukga ilginqtir. Od-Hanh oymafmrn di$er adr olan "Tcireme", Torun demek olup, Tiirkmenlerce, asil, soylu, mir anlamrnda, soylu Ti.irkmen boy beylerinin ailesi ve oyma$r igin kullamlan addr' Tlirkler'de, "Al"rn aksi anlamrnda da "Kara" sijzii kullanrlmaktadrr. Takdis etmek anlamrnda "Algamak", aksi manada, yermek igin de "Kargamak (kar(a)gamak)" ve kutlamak, tebrik ve dua etmefie "algq (alkrp)", beddua etmeSe de "kargrg (kar(a)grg)" denilmektedir. Bu de[imler, Ifdrr aSzrnda halen kullanilmaktadrr. Ateg rengini de ifade eden "al"n, ateg anlamrnda olan ,'alav/alov/alev" siizlerine de igtiraki aym amagladrr. Halen, iki taraf araslna giren ve bozgunculuk yapan anlamrnda kullandrfirmrz "Karaqah" defiimi var ki, aksi de Algah olmaltdrr. Alhanh k6yii adrnrn, yukanda ifade edilen bilgiler do$rultusunda, kutsal ve asil soydan gelen hanlara (Alhan) mensup bir oyma$rn adrndan geldisi anlagrhyor. K6y ahalisinin qok biiyiik go$untusunun seyid olugu da bu agrklama iqin onemli bir delil tegkil eder. Alhan Koyil (Bozdof,an-Aydrn, Tagk6prii-Kastamonu, Ere$li-Konya, AlagehirManisa ve Konya-Cihanbeyli kazasr Aqabeyli koytine ba$h yaylak) Alhanuga$r koyii, (Malatya, Arapkir-Malatya)". ll-harv Elhan adlan Batr Azerbaycan Oguzlan nda, alhan geklinde de telaffuz edilir.

a,f,icl,N (Karakoyunlu) Yukarr Alican (Muhtarl*) ve Agaf'r Alican (kijy) diye

iki yerlegim

ha-

lindedir. osmanh kaynaklannda, Alican (Alihan) Agireti: Garzan Kazasr (Siirt sanca$r), Eski il Kazasr (Konya Sanca$r) EkrAd TAifesis. Alicanh (Alicanlu) 50 51

52 53

lnan, A., Makaleler I, s. 265. lnan, A., Makaleler l, s. 265. T.M.Y.K. C. I. s. 45. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 48.

NIHAT qETINKAyA/ reDrR TARiHI

CemAati: Aydrn, Adana, Thrsus, Sis, Kilis Sancaklan, Ekrad ,54 oen

$riikeru

Thifesin-

1776 yirnda, Osmanh vesikalannda, Karabafi sergerdelerinin a$asr "Alicanlr Mehmed Sa'id Han" adr zikrolunmaktadrrss. XVI. yiizyrl Osmanh kayrtlarrnda, Hrms_-sanca$rnrn Varto nahiyesinde "Ali Bican/Alican" adh bir k6y belirtilmigtir5o. Alicutr koyii, ftIekimhan-Malatya, Mu9)57.

Azerbaycan'm Zerdab gehrinde Elicanh (AlicanL), Da$Ift Karabaf'da Ahcan koylerisS var ki, aym oymak adrndan almmrgtu.

ALGEMER (I[drr m.) Ycire halkr a$zrnda "Algemer" olarak sciylenir. Bu kiiy adr, Kafkasya'mn giiney bolgeleriyle Anadolu'da gok yaygrn olup, M.O. VII. Yiizyrlda, kuzeyden Sakalar'rn baskrsryla, Kafkaslar'r agarak, Azerbaycan ve Anadolu'ya yayrlan Tlirk kavmi Kimerler'in hatralandu. (Al igin bak. Al-hanh k6yii) Hanname'de, Kimer (Gimer/Gemer) gahrs adr olarak gegmektedir: "Tohtamrg-Han baf,lerini toplar ve iyi fikirler'e ihtiyacr olduiunu ifade eder...Be$lerden Pir-Arslan adh biri, BenAn pehrinde Kimeri adh bir vezir oturdu$unu ve bunun Ozgan-Han (Oiuz-Han, Ilhanh Argun-Han olmah)'a da vezirlik ettif,ini, ancak iyi 6,$iidlerin ondan ahnabilecefini soyler. Tohtamrg-Han hemen adamlar giindererek Kimeri'yi getirir ve ondan iifiidler alrr59. Bu ad Tevrat'ta "Gomer" olarak geger. Osmanh kayrtlarrnda, Tiflis yakrnlannda "Mfrdetepe" adh mahalde gadrda yagayan konar-giiger bir "Kamerli Agireti" nin yagadrSr zikrolunmaktadrr6o.

Osmanh kaynaklarrnda, Kamar Uga$r Oyma$r: Rakka Sanca$r, Ruha lUrfa)o'; Kamarh (Kamarlu) CemAati:^Merag EyAleti, Ziilkadriye KazAsr (Merag EyAleti), YtiriikAn TAifesindenb2. Arsakhlar qaf,rnda (\t S. I-tl. yy.) Kapadokya'ya "Gamirk (Gamir/Kimmer) iilkesi deniliyordu."o'

54 55 56 57 58 59 60 6l 62 63

Tiirkay, C. a.g.e. s.197. Osmantr Devleti lle Azerbaycan Tiirk Hanhklarr Arasrndaki Miindsebetlere DAir Argiv Belgeleri, Bagbakanhk Devlet Argivleri Genel Miidiirlii$i, Osmanh Argivleri Daire Bagkanlr$r Yaymr Nu: 4, Ankara-1992, s. 61. (lleride "OsmanL Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhklarr" olarak bahsedilecektir). Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt Sancaklan Yer Adlarr (XVI. Yiizytl), Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1991, s. 13. T.M.Y.K. 1946 s. 48. a.g. Azerbaycan Cumhuriyeti Haritasr. Ogel, Prof. Dr. Bahaeddin, Tiirk Mitolojisi I, s. 398. Osmanll Delgelerinde Azerbaycan Tttrk Hanhklar4 e,202, Tilrkay, C,, a.g.e, 31, Ttirkay, C., a,g.e. o. ,153, Sandalglan I. c.346-370" nak, Krrzroglu, Kars Tar, s. 67,

NIHAr qETiNKAYA

ICDIR TARIHI

Sivas-Zara kazasr Peynik kciyiinde Alikanber adh

bir

mezraa bulun-

maktadrra. 1595 Qrldr Sanca$r tahrir defterlerinde gegen, Kamarvan ve Kamar-Veran koyleri (ikiside oymak adrndan) Krpqaklar'rn "Kamarlu/Kumarlu oyma$rnrn adrnr tagrr65. Edil havzasrnda yagayan "Ffazar" ile "KamAri" de Bulgar Ttirkleri'nin ceddi olarak giisterilmektediroo, II. $ah lsmail'in <iliimiinden sonra Anadolu'da ortaya grkan diizmece "$ah lsmail" Acem'den Anadolu'ya geldif,inde '985 (157n krgrm Amik ovasrnda gegirdikten sonra", yann yaylapa grktr$nda yanrndaki oymaklardan birinin adr da Yeni-il ulusuna tAbi "Kemerli" (Gemerli) adrm tagryord..67.

Giiney Azerbaycan'da Afgarlara ba$h Kamer - Kamer Bazlu adh Oymak6S ile Azerbaycan'ln giineyinde, Zengezur yakrmnda, Sakalar'dan

Kemar, Gimri, Gimersu69 adh boylarr ile, Azerbaycan'da, Grmrr (Zagatala), Grmrrh (Gakh) yer adlarrnda giiriilmektedirTo. Azerbaycan' rn Kazak gehrinde lncesu deresi iizerinde bulunan Kemerli, Gebele'de Gemervan/ Terter'de Kamari adh k<iyler de aym mengeden olup Kimerler'in

bir

hatrralarrd.rrTl.

Ermenistan'da Kamerli adlr iki Tiirk kiiyii de bulunmaktadrr. Biri, Arahk ilgemizin kuzeyine diigen, Vedibasar bcilgesinde yeralan, boyun varlr$r da yer adr ile birlikte bulunmaktadrr. Cevizo$lu, Kimer/ 4.9. 1945 tarihli kararla adr Artagat olarak de$iptirilen Kamerli ilgesi; dif,eri de Erivan'rn batrsrnda Tiirkiye slnlrlna 15 km kadar yakrnhkta Ecmiadzin

gehrine ba!h, 15.7.1,946 tarihli kararla adr Mestamor olarak deiigtirilen Kamerli kiiyiidiir". Krrrm'da Kambar, Kamar ve iki ayrr Kamer koyleri'" ile Batr Trakya'da Kumarh, Kahramanmarag ve Dopangehir (Malatya) da Kumarh kiiyleri bulunmaktadrrT4. Halep Sanca$rnda, Menbic nahiyesi k<iyii Kamer ve Amik nahiyesine baSh Kameriye kiiyleri/5 hep Kimerlerin hatrralandrr.

A 65 66 67 68 69 70

T.M.Y.K. L946, s. 50. ltrzro$lu lrrof. Dr. M. Fahettin, Krpqaklar, Tiirk Tarih Kurumu Yay' Ankara, 1992, s. Togan, Girig I, s. 18. Kiitiikoflu, Prof. Dr. Bekir, Osmanh-lran Siyd. Miin8se., s. 13. Cevizo$lu, H., a.g.e. s. 115. kr. 45.

Cevizoglu,5l kr.17. Yusufov, (Prof. Dr.) Yusuf-Kerimov, Senal Toponimikanur Esaslan, Maarif neg', Baku s. 59. a,g. Azerbaycan Cum. Haritast. Makas, 2., a.g.m. s. 229, Dogru, Prof. D, Abdulmecit, T.D.A. Dergisi, sayr 4E, Haziran 1987, s. 84. Turan, Ahmet, Bau Trakya ve Do$u Anadolu'da KOy Adlan, T' D. A, Dergiei, say 71, Nlsan 1991, s. 175. Qakar, Enver, Halep Yer Adlan, Tllrk Dflnyast Aragttrmalan Derglel rayt 86, s, 196. 19t37,

TL 72 7g 7{ 7S

"175-

NiHAT qETiNKAYA

/ rCDrR TARiHi

ALKIZIL (Arahk) Yeni adr Yukarr Toprakh. Eskiden Aratan koyiinde yaiayan ahalinin, Aratan koyiiniin sel havzasrnda olmasr sebebiyle, Aratan'dan aynlarak gelip bu koyii kurduklan soylenmektedir. Ktiy ahalisi bu adrn, topraklarrnrn verimli omasl Ekin, baf,crhk ve hayvancrhf,a elverigli olmasr dolayrsiyle bu adrn verildi$ini soyler. krzrl yer krzrl (Altrn) gibi yex deferli verimli diye izah ederler, Al-hanh koyii bahsinde izaha gahgh$rmu "al" sijzii ile Tiirkge'de, krmrzt, verimli, altrn anlamrna gelen "krzrl" stizlerinin birlegimi ile, Eok def,erli ve mukaddes anlamrna bir ad meydana getirildigi anlagrlmaktadrr. (bak. Alhanh koyii). Gagauzca yerel adlardan "Al Krzr" diye bir ac{a da rastltyoruzT6. Koyiin adr iqin koy ahalisi, arzinin verimli olmasr yiiziinden "ktztl" Altrn" gibi yer manasiyle verildifiini s6ylerler, Kciyiin verimsiz, ekilemiyen, gahhk bir yoresi de var ki, buraya "Abceyillik veya "Ebu Cehil'in baflan" adr verilir. Koy yoresinde bazr mevki adlarr: "Qark inevkii" (gakla su erkanlan yerler), Selbasan mevkii, Ltitfiiniin yerleri.

ALKOSE (Ttrzluca) Yore halkr Alkosa/Alktise diyor, Merkezi daf, koylerimizdendir. Kutsalhk anlamr veren "Al" sozii ile kosa, kcise adrndan olugmuS yer

adrdrr. Kose/Kosa adrnda da kutsalhk vardrr. I[du havalisinde, Nevmz ijncesi krg gecelerinde bir kiise oyunu yaprlmaktadrr. Kosa veya kosalar, cizel siislenmig olarak, geceleri evleri dolagrp oyunlar qrkarrrlar' Kosa, oynadr$r suada, aniden diigiip cansu kalrr. Ev sahibi hediyesini verince ayrhp negeyle yeniden oynamaya baglar. Kosalar'rn oyun srrasrnda grkardr[r sesler, kryafeti ve yaptr$r oyunlar, Eski Tiirkler'in, bugiin de, Altay ve Yakut Tiirkleri'nin ayinlerinde yaptrklarr gelenekleri ile aynilik igindedir. Onemli bir benzerlik, Kryafeti ile oynarken aniden yere diigiip bayrlmasrdr. $amanlar da, ayin srrasrnda diigiip bayrlrr. Bunun anlamt, ruhun viicudu terkedip, gd,kyiiziine yiikselip Tann'dan yardrm dilemesidir. lslAmiyet'in kabul edilmesinden sonra/ iptidai bu inanqlar kutsalh$rnr yitirmig ve gelenekler terkedilmeyip, elilence gekline doniigerek devamedegelmigtir. Alkosa admrn bagrndaki "Al" scizii bu kutsalhf,r ifade eden bir sciz olarak bulunmaktadr. (Al sciziiniin anlamr igin bak. Alhanh kiiyii bahsi). Hazar adr, Qin kaynaklannda Ko-sa (Ho-sa = Kazar veya Kasar) olarak ge4erTT.lstahri'de Hazarlar'rn, Ak (Al)-Hazar ve Kara-Hazar diye iki krsrm 76

Acaro$lu, M. Tiirker, Gagauzca'da Takma Adlar, Soyadr, Yer Adlarr, T. D' A. D., sayt 72, Haziran L991, s. 128. Kafesoflu, lslAm Ans., C. 72/1., s. 180, 196.

NiHAr qETiNKAYA

/ rdDrR TARiHI

olduklanm zikrederTS. Yani Al-Kosa, Kara-Kosa. Al-Kcise koyiimiiziin hemen giineybatrsrnda yerlegen A[rr ilimizin dif,er adrmn Karakcise olmasr Hazar Ttirkleri'nin b6lgedeki tesirinden kalan hatualar olduiu muhtemel goriilebilir. Ogel, G6k-Tiirk'lerde bir "Ko-shu" kabilesinden ve !'Ko-shu Han" geklinde yazrlm$ kigi adlarrndan bahsederke 9u bilgileri verir: "Hrtay (Liao) Devletinde de yazrlq bakrmrndan bu Gok-Tiirk kabilesinin adrna benzeyen bir Ko-chu boyu giiriiliir. Bu boyun ananevi zenaatt, demircilik idi. Hiikiimdar sarayrnda kijle srmfina dahil olurlar ve devletin demircili$ini yaparlardrTg. Bunun iginde tabii olarak devlet iEinde kcile anlamrna ra$men biiyiik itibarlan vardr ("Ralf Steiry Leao-tche, T.P. 1939, s.34"). Yine biliyomz ki, Juan-Juan (Avar) lmparatoru G6k-Tiirkler'i, "Siz bizim demirci kolelerimiz idiniz" diye paylamrg ve kvrm vermemigti. Bize gore Fhtay (Kttay) Devletindeki "Demirci kole Ko-chu kabilesi ile Gok-Ttirkler'deki Ko-shu boyu arasrnda bir ilgi olsa gerektir."m Bu konud.a, Togan da, Dokuz O$uz-Dokuz Uygurlar'dan bahsederken/ Su 6nemli bilgiyi verir: "Gok-Tiirk Dokuzo$uz'una dahil olan Hui-hu'lann dokuz kabilesi 713-743 senelerinde zikrolunuyorlar. Bunlar arasrndaki Ko-sa'lar "Guz" olabilir," demektedirSl. Bazr Tiirk lehgelerinde Ofiu'a "Guz" deniliyordu. "Kos kokii aSrz aynhklan nedeniyle; kcjs-kiiz-gos-gciz-kuz-kiiz b.g. clegigik gekillerde de soyleniyor. Kosak, kosmak'dan kos-a-k/kosak (kendini be$enmig, biiyiikliik tashyan, kasrlan anlamlarrm verir. Kosalak, kos-a-l-ak gahmh siislii, gcisteriqli, kendini kasan, kosalmak da, biiyiiklenmek, civiinmek, bagkalanna kargr iistiinliik taslamak anlamrndadrr"'. Tiirk inanq I'e geleneklerinde, lslAm'dan iince ve lslam'dan sonra da, din adamlan ve ruhaniler, hep kutsal, iistiin ve saygn kargrlanmqlardr. Bir Tiirk topluluf,u olan Kassit adrndaki "Kas" terkibi de, guz, o$uz, kus, kuz sozleriyle aynr mengeden olup defigik siiyleniglerdir83. Kcis/Kos s6zii gahrs adlannda da gok giiriiliir. Manas Destam boliimlerinden, "Kiis-Kaman" efsanesinde, Manas'ln idaresine giren Kalmuk Tiirkleri'nin Han't "Kokqe-Kiis"'iin ve babasr "Kcis-Kaman"rn adrnda da g6riilmektedier&. OSuz Han'rn torunlanndan Kayr (Giin-Han o[lu)'mn oflu olan Dib-Yaku'nun oSulanndan birinin adrrun da Kijs (Koz-Kiiz) Han

Togan, lslflm Ans., Hazarlar md., C. 5/1, s.397. Burada, atalan demirci olan ve demircilik sanatrnrn yaratrcrsr olan G<ik-Tiirk'lerin Httay (Krtay)'lara esir diigtiikleri devirle ilgilidir. Sonradan G<ik-T'iirk Devleti kurulacaktrr. Demirsrhan k<iyii adnrn da bu ananeyle ilgili oldufiu muhtemeldir. 6gel, T.M. s. 70. Togan, Giriq l, s. 427. Eyubo$u, lsmet Zeki, Tiirk Dilinin Etimolojik scizli.isii, Sosyal Yayrnlarr, lstanbul 1988,

s, 428. Eyuboflu, a,g,srizliik, s, 428,

Ogel, 1',M, s. 529-530.

78 79

80 81

NiHAT qETiNKAYA

/ IGDIR renini

(Ruslar daKaz Han geger) oldu$unu biliyoruz. OSuzname'de,"OSuz hanlarrndan birinin adr da, Bufla han oSlu "Kuzr Tekin" Har/drro". Abu'l-Farag Tarihinde [Destanlarda O$uz Han'rn Anadolu'nun grineyinde fethetti$ yiirelerde] g6sterilen "Al-Kosh" adh bir yer 96yle gegmektedir: "L&[4 sulannda Revandiz'in Ktirt Pagasr (Bohtan Miri Bedirhan bey) Musul iizerine akn etmig, gehri aldrktan sonra Rabban Harmizd'in Al-Kosh ve Mar Mattai'nin Alpey tizerindeki manastrnna saldrrmrgtr. Al-Kosh'ta biiyiik bir kiitiiphane bulunuyordu."66 Abu'l-Farac'taki bu Al-Kosh adrmn, bizim Ttirk Al-Kosa ile ne denecede ilgisi oldu$unu bilemiyoruz ama, ilgisi oldu$u muhtemeldir. Iran,da Tekeli Ttirkmenleri iqinde K6seler adh bir oymuk87rl" Kos-Kosa (Bulak) adh bir Tiirk boyu ites Rnaaolu'da adrnda K6s ve Kijse s6zii bulunan, birgok CemAatinin varh$ bilinmektedir' Alikose adh Bolu-Mudurnu'da k6y ve Bahkesir-lvrindi kazasr Erdel k6yiinde Alkiise adh bir mahalle bulunmaktadu89. Azerbaycan'rn Af,dam gehrinde de Kosalar adL k<iy varm' Batr Trakya'da K6seler, Kiisek6y, Kiisehalh kiiylerlegl, Gagartz Cumhuriyeti,nde diiseler adryla bir Gagauz Tiirk k6yd bulunmakiadrf2. Kiise, Kiiseler v.b. oymak adlarrna Ttirkmenistan'da da srk rastlamaktayrz. Csmanh kaynaklarrnda, K6s, K6se, k<iseler v.b. adh oymaklal yiSzden lazla yerde tespit edilmigtire3'

ALMALIK

(Thzluca)

Tiirk go[r#yasrnda cok yaygrn giiriilmekte olan bir yer adrdu. Oguzlar,m kadim yurdunda (orta-Asya, Issrk giil civan) 6'nemli yerlegim yerlerinden biri de Almahk'du. Kazakistan'rn baggehrinin adr olan Alma Ata (Almah) ayru mengeli olup, bu gehir yakmrnda eski harabeleri bulunan gehir de Almahk adrm tagrr.

Alma (Krzrl Alma)'nrn Tiirkler igin manevi bir anlamr vat. "Araplar'rn 737 de gcirdiisii Kazar (Hazar) ka$ammn seyyar otairmn tepesindeki "Krzrl Altrn"dan d6ktilmtig "Armut" (Alma), 6teden beri Arsakh Op'uzlarrlnrn her

85 86 87 88 89 90 gt 92 93

Ebiilgazi, a.g.e. s. 71. Abu'l-Farac Tarihi, C. l, s' 62' Cevizo$u, a.g.e. s. 115. Cevizo$lu, a.g,e. s. 52, kr. 18.

T.M.Y.K. 7946, C. I, s. 50. a.g, Azerbaycan Cum. Haritast. Turan Ahnret, B,Tnkya ve D'Anadolu'da Yer Adlan, T.D.A.D., eYr h, Nisan 1fi, s' 175' Acaro*lu, M.Ttirker, cagauzca'da Takma Adlar, soyadlan, Yer Adlan, T.D.A.D. sayr 72, Haziran 1991, s. 126. Tiirkay, C., a.g.e., e. E9.

NiHAr gETiNKAYA

/ rGDrR

TARiHi

141

savagta ele gegirmek istedikleri bir fetih-iilkiisii timsali olan dilgman merkezi veya payitahtr idi. Afgarh Nadir $ah"n (1736-174n "Da$rstan Seferi"ne grkrgrru anlatan Revanh halk gAiri Agrk Safi, "Krzrl Alma"ntn burada oldu$u ananesini belirterek de$igine g6yle baglamrgtru

$ah niyyet eyledi KIZIL ALMAya Yam-srra

btitiin Hanlar

yerising4

Anadolu'da, Almahk (Ulus-Zonguldak), Almah (Tercan-Erzincan, Gaziantep, Kiitahya, Elbistan-Marag) ad_h kiiylerle, Almahbiik Ciftligi (Demirci-Manisa) adh yer bulunmaktadre5.

XVL yiizyrl kayrtlannda, Malazgirt sancaf,rnda bir nahiye ile, Hrnrs sanca$rnda dort yerde "Elmalu" adh koyler geemektedire6. Azerbaycan'da, Kelbecer $ehrinde "Almahg"97, Kakh kazasrna ba$h (Giircistan srmnnda) "Almah", 9edebey gehrinin Ermenistan srmrrnda "Almah Torlu" kiiyleri bul.rrr,ryor98. Giiney Azerbaycan'da: Hoy Kazasrnda "Almalu", Tebriz'de Almalu ve Dag Almalu, Zencat{tn Mahnegan kazasura ba$h "Almalu" adh koyler bulunmaktadrrry. Ermenistan'da Ezizbeyov'a ba$h Almah adh Tiirk koyii, Ermeni hiikumetinin 12.11.7946 tarihli kararryla, adr Hndzorut olarak de$gtirilmigtiiffi. Krrrm'da da Alma-Tamak adir bir koy bulunmaktadrrl0l.

ALUT (Ifdrr m.) Yeni adr Ytizbagrlar.

Bu kdyiin adr ile ilgili tatmin edici bir bilgiye ulagamadrk. Fonetik benzerli$i olan birkag 6rnekle yetinebiliyoruz. Osmanhlar'rn 1578'de fethedilen yerlerin tahrir defterinde Nahgrvan, $uga (ve G6kqeg6l) arasndaki bcilge "Urut Sanca$r"l02 olarakgegmektedir. Bu sancakta, Urut (Urut Kalasr), Kikr, Mugancrk ve Zengezor nahiyeleri de bulunuyordu. Krpgaklar'dan bir "IJrut" kabilesi de varrdr."Ur (ut)t'is-Qike, "urut Kale'si" anlamrna Qrldrr'da bugiin "Uruta/Urta" denilen biiyiik koyiin hisandq IQpgaklar'rn "urut" boyunun hatrrasrm tagryor; bir biiyiik "Urut" koyii Et

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s.250. T.M.Y.K. 1946, s.51. 96 Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 29. E7 Yusufov-Kerimov, a.g.e. s. 51. a.g. Azerbaycan Cumhuriyeti Haritasr. 98 I a.g. Gtiney Azerbaycan Haritasr. 100 Makas, 2., a.g.m. s. 225. 101 Dolru, A., T.D.A. Dergisi Sayr 48 Haziran 1987, s.74. \o2 KrrzroSlu, Obmanhlarur Kafkas Ellerini Fethi, s. 31.9. 95

NiHAT qETiNKAYA I IEDIR TARiHi ii3__. -._. :.'e "Lirnl'' liarrlasr d.a Gole ve Oltu'dadrr."10ll Al-Urut sciziiniin bozulmuF

sekli iizeride cie durmak gerek. Giiney Azerbaycan'da, Urmiye g6liiniin giineyinde "Alut" adh bir kaza bulunmaktadrrlOt. Azerbaycan'da da Baku yakrnlannda bir Aliit/Elet ka:;abasr ve demiryolu istasvonu var. Krpgak yer adlanndan Qrldrr'da "Alabucl" ud, g"q"r105. Malatva'nrn K6hta ilqesinde de Alut adh bir koy bulunuyor.

AMARAT (trfdrr m"] \"eni adr, Qakrtag. "Krrzrof,lu'nun tesbitlerinden, :\}<-kovunlu "Kul Yusuf" Kiimbetinin bulundu$u Arnarat Koyii'niirr dogn: ircir'nrn "lmaret" oldrrf,rrnu anhyoruz. Demekki htr r.criesrnenin ircL, bir "sosval ha','l:' krrntrntt" nclan gelmektedir"106.

Kul

Yirstr{'

Kiimbeti J.4$i'r.le o.lp,l,,',rqi,r:lti?.

Csmanir Ar:.'iv br:lgelt:rinrlt'. .191t'.nirntl,i I:'i'.'trlr'cla, Ermeni taaruzlanna lnaru-z k;il.tr-r tr:rler ,,.-i,'r.ir. "itri"'r',.ti" ,,':.ii; i:ir 1:,-ri'<i+ Fe(mektedirl0s. ,\nlaral acjir bir Tiirk bor.'ri':rtin trdtnde:r ver itdt olirrak da almmrp olal.riet.cili rntthtr:mel gorirlebilir. Oria Anadoltr ila Kozirn'rn kuzeyinde ye-

ir,li'u ,,"nr'u". farihi Tiirk lrot'lanndan, "Amar"l]0 Asya'da y;'jinrnri; Tiirk i:roylann<1an "Amar^ t'il ve Gii.r"r, Tiirkistan'c{a ya'ayan An.r:../;fimtrr/)lamar aclh taril'ri Tiirk katrilele:"ini cle gcirmekteyiz. lmir, Asur kitirb.:lerinde, Saka krrah olarak pdstt"r'ilen Gogu vahut Gog'un ofrullan bi,.lati ve Parrati'nin M.O. t'ri,2 !rilrlr:n,-1a l..irikaslar'r aqarak kuzeyden"' P.rrtrti (Herodot'da Prothyes)'nin o$lu Asr,rr iilkesine taamz ".1*rlerli11.'Bii Anadolu, Suriye ve Filistin i fethetbiitiin ManJyes) lVladuva (I:Ierodot'd;r tikleri srrada, kutsal Ailt,.lii i;lskalan'claki Uranian tapga$rnJla tuhtip eden, Fleroclofda "Enareili "Iogan'da Anar/Yamar/Amarllb olarak geqen bir kabile zikredilmektedir. Kaynaklarda, bu Amar kabilesinin Hazar denizi dogusunda (Ptolemeus'te ise Tiyangan'rn batrsrnda) yagadrklan gosterill,-1e,r .,\nr,rrai

103 Krrzro$lu, Krpgaklar, s.

164.

a.g. Gtiney Azerbaycan Haritasr. 105 Krrzroflu, Krpgaklar, s" 163 106 l.Ciiner, llimiz lfdrr, 1993, sh. 145. 107 Tiirk Ans., I[du mad. 108 Osmanh Belgelerinde Az-erbaycan Tiirk Hanhklart s. 209. 109 Ceviznfrlu, a.g,e. s. 52. 110 l-evizofrlrr 12;1. riloki 1ll'. I1 I 't,r'izt'r:lr, r.l].1' 5. ii;, 11: I leroctri, l, i il{. 113 itg,rtn" (iir.i5 I, :;. iL,t'.

llil iogan, Cirii' !, s. 167. l1S 'lirg;rn, Cirig I, s lt)r Il{r -lirg;in, (iiriF L r. "!i

NiHAT qETINKAYA

/ reDrR TARiHI

_lli

mektedir117. Togan, Kaggari'de Beqen, Qungarya'darki Yarnar nehlinin aclnm

"Anar" (Amar) dan kaldrsrnr sdylerllE. Birgok yerde gciriilen "Amarat" yer adrmn, bu "Amar" Tiirk i-"cyrrnun adrmn go$ul gekli oldu$unu diigiiniiyoruz. Eski Tiir*qede atlrt {t) gof;ul ",.:ii olarak kullanrldrgr gibi, toprak, yel, yurt anlamlaruu da verir. Amarai / Amarlar yahut "Amar yurdu" anlamrnr vermektedir. 1-{r:r: il.i iraidr **: "Amar" adr Amarat kovii adrnrn asrl kiikiir:ii ihiivir eclii'o:. irrr!,rc-'ir<.i.i'r:l. Amarat adh bu koyiin, bir S;rka trovu oluF" acirn: d:i crilarrrJiin .rl;Iri Q;rli':t Qtrkuru'ncla bulunuyor cimasr, bu acln, Sei;a].rr'rn Amar" bovri nrl:ri:,: :j n', ;,," r-ilabiieceginc delil tegkil eder. XVII. asrr meShur Fransrz seyyahr Jeirn-Babtiste Tar,:irni'';' iJbir. 1,:::i'r', seyahatnamesinde, gark iilkelerine yaptr$r seyahatle Nahg:r.an'riar1 1:â&#x201A;Źlr"1r: 1.l'1 r: "Amurat"'rn ord.ularrmn krsa zaman cince bu fehri ,1,il11grn, s6v:.,,]l'ii' "r,"rmurat"'dan kastetti$i IV. Murad'dr. Ancak bu "Amurat" sijziiniin kencir ifadesi olmadrf,r ve ycire a$zrndan aldrir kanaatindegiz. Aga hitab: ).)ai.:.. ervan ve If,drr yoresinde srk kullamlmaktadrr. Saygrnhk if;r,.{esi ol.ri;:l.. i' simlere ilave edilerek kullarulrrken de ses kavbrna ugratlLnaki.:ci:r. .\i;;r Mehti / Amehti, A$a Mehmet / Amemmed, Af,a Murat f Amlirai gibi. Bu izahla Amarat adrn agrklamak yaklagrmr iginde degiliz. Ancak i.,r;' mahimat olarak yer verdik. Amarat k6yti (Hamur-Afirr, Kayseri, Sultanham-Aksaray]. r\rrrarcrl Meraasr (Sivas-Sugehri-A$vanos buca$r), Amariq kiiyii (Bingol-Kifi), An;rrl: Ciftlifi (Hatay-Bagarbey kciyii)]z0. Nigdu'y" baih hir r\nralal kor.ii .L' b " l,rn.rraktudrrl21.

Bugiin koyde iig oymak yagamaktadrr: Gamberuga$r (â&#x201A;Źrivan'd;r;' gcl me), Seyitler oymaf,r ve Beyler oymafir (Bunlar Tuzluca ilcesinej,e;r sr:l medir).

ARALIK (Ilge Merkezi) Arahk kazasrna, kaza olmadan ijnce Bagkoy nahiyesi denifuniktel"rii Kaza olunca Arahk adrm aldr. Bundan, Arahk admrn yeni verihni; old'li1u anlagrlmamahdrr. Arahk adr, daha eski tarihi adrdu. Tiirkiye'de 45 irsvti,,, Bagkciy adh yer bulunuyo/22.

1590 tarihli Revan Eyaleti Mufassal Defteri'nde Revan/Sahirt biilg':si kazAlan, Revan, Tahn, Aicakala ve Arahk KazAlari idi, dralrk KazaEi, 117 Togan, Girig l, s. 167. L18 Togan, Ciriq l, s. 167.

119

Tavarnier, J.8., XVII. asrr ortalannda'fiirkiye Uzerinden lran'a Scyahat, I'cri-um*:r ii:r-rl ttmel cser, lstanirul 1980. s. 3B. 120 T.M.Y.K. 1946, C. I, s. 5{r. 1.21 Qay, Abdulhal0k, Kiirt f)osyasr, Thran Kiiltiir Vakfi Yayrru,2. baskr, lgianl;ri i'.1'ri, s. ir' 122 T.lvI.Y.K. '1,946, C. I, s. 131-132.

NiHAr qETiNKAYA

t44

/ IGDIR

TARiHI

"lgdiru, "siirmelii" ile "Arahk" nahiyelerine ayrrlmrgttl23. Kanuni ga$rnda, Aras saf,rndaki Arahk, ayn bir derebeylik merkezi idi' Ermenistan'da Aralk adh bir Ttbk kiiyii buhrnmakta olup adr, E l*i hiikumeti 7,12.1945 tarihli karanyla adr Yerazgavors olarak de$$tirilmigti/24 .

ARAPKiR

(I[dr

m.)

Arapkirlu Tiirkmenleri'nin kurdu$u k<iydiir. Yeni adr Bayraktutan'drr. Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu Tlirkmanlarr Topluluf,unu giren oymaklardandrr. H. 11"40-1728 defterinde, I$drr'rn Karamehmet kiiyi.inde oturan cemAat ile lpdrr'rn Mamugkun koyiiniin ikinci adr "Arapkerli"di/2s. Bugiin Iidrr merkez kd,ylerinden biridir. Arapkirli oymaf,r, Safevi Devleti'nin dayandrf,r Tiirk boylarrndan, $amlu Tiirkmenleri toplulu$unu meydana getiren boylardan biri de Arabgirlu oymaSdrrl2u. $uh Ismail'in babasr $eyh Haydar zamarunda, Anadolu'dan Iran,a gogen Tiirkmenler arasrnda Arapgirlu oymafr da vardrr. Yavluz zamamnda da Anadolu'dan, Irar/a kagan Alevi Tiirkmenler arasrnda Arapgirli oyma$r da bulunuyordu. '929 (1523) tarihinde bu oymafrn baqrnda Emir Ali Kulu (Kuli) Bef, vardr. Arabgirliiler dalrjr sonra $amlu'ya dahil olmuglar ve onun bir obasmr tegkil etmiglerdir."127 Tahmasb'rn avcrbagrsr, 940 (1533-34) da Arabgirlii Mahmut Af,a idi. Yine 942 (1535-36) de, Safeviler,in Van Gcilti gevresine yaprlan akrnda Arabkirlii Miihelhil Bahadu bey'in de bulunduf,u goriiliiyorl2s.

ARATAN (Araltk) AgaF ve yukan Aratan. Bu koyler Kiiqiik ASn Da$r ile Biiyiik Af,rt Da$r arasrnda, Serdarbulak Yaylasr'mn agaS krsrmlanndadrr. Aratan, siiriiliip sulanmrg, ekilmig tarla, tohum serpmeden iince iglenmiS topraf,rn sulanmasr; Arata Qrkmak Belirli bir oranda kuruyarak tohum serpilecek hale gelmek. "Avlu, mrntrka, b6lge ve genig qrplak araziler gibi anlamlara gelen "aratan" stizcii$ii ile, Aratan k6yiiniin konumu arasrnda da bir benzerli$in olduf,u dtigiiniilebilir. Gerqekten de, Yukarr ve ApaSr Aratan koyleri Biiyiik ASn Da$r'mn kuzey eteklerinde gok genig ve doSal bitki ortiisi.i bakrmrndan fakir bir birikinti yelpazesinin hemen kenarrnda kurulmugtur."l2e lKilyliiler abad eden anlamrna geldif,ini s6yliiyorlar). Mo123 Krrzroflu, Osmanhlafin Kafkas Ellerini Fethi, s. 348. 124 Makas, 2., a.g.m. s. 225. 125 KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 502. 126 Siimer, O$uzlar 1980, s. 153. 127 Siimer, Safevi Dev.Kur. s. 51. 128 Siimer, Safevi Devletinin Kurulugu, s. 104.

t29 Giiner, If,dtr, s.

143.

nAraf' denildif,ini g6ziintine alusak, bu adn lran'da folistan da gatpn kdyliilere (fAfC yy.) devlet kurmuE olan llhanllar d6,nemi ile de alakah olduf,'nu diigiinebiliriz. Alatan adru, Arat-an Sekliyle ele ahrsak, "an" farsgada go$ul ekidir ve ti.irkgedeki ular-ley'' kargilrF olup, bu s6ze, Arat-an / Aratlar anlammr verir. Kgzroplu, Rad s6ztintin" Kalkas dillerince stiylenen bir s6z oldu$.rnu, sttziin aslrun uAradu olup lGfkas dillerindeki bazr sesleri yuha hustrsiyetinden "A" uAr"adu s6ziini.in uRad" geklinde sdslendi$ini xiylet13O' sesi yutularak Azerbaycan kaynaklannda, bazt Alban garlarrmn.ve srradan adlann srralamasrnda, ash Tiirkge olan "Aratan" adt du 9"9",131' Cevizof,lu, Qin de Arlar'dan "Aratam" (Aratan ?) adh bir boyu 4^sya'da,

belirtmektedirrr'.

Siimerler'in "Enmerkar ve Aratta kahini" adh destanrnda, "Aratta" iilkesinden bahsedilir. ,'Arattaya Qayr" yani Aratta Ulkesinin Qayr. Kadim devirlerde hazrrlanmrg Stimer-Akad ltigatinde Aratta siiziini.iLn arattu, aratu varyantlan verilmigtir. Aratta urmiye giiliintin gtineyindeki yerler. urartu hiikiimdan I. Argigti M.6.781.-760) Mannaya seferinde Urmiye'nin giineyinden Alateye diye bahseder ve oraya dafihk iilke der. Aratta ve Alateye (r/l degipmesi ile) aym adlardu. Bunlann muhtelif varyantlan Ttirk-Altay ail gevl"inde genig iullarulr. Alateye-Altay, Alatavai Aratta (Aratu, Arata), ise Alatay, Alatuu, Alatou, Ala-taa, Aladai adlarrntn eski gekli gibi kabul edilebilir. Eski Tiirk dilinde Aratu (Alatuu), Aratta (Alatag), Alateye (Alatay-Aladag -yr gr v def'igmesi) "Das, Daf,hk iilke manastnda, siimerler, Akadlar ve Urartular tarafindan kullarulmrgtrr""' Koyde, "Af,ocak" denilen bir ocak, ziyaretgah var. Yerden grkarrlan ve kutsai oldugu rivayet edilen, beyaz bir mermer tagmrn bulunduf,u yerdir. Sonralan kAyliiler bu taprn bulundu$u yerde, eski yaprsmrn da$rlan taglanm toplayarak yeniden onarmrglardo. c,t*u giinleri zry"*\ edilir. Bu k6y sel garatigti iein, kiiy halkmm btiyiik bir krsmr AlkEil kiiyiine yerlesmistir'

ARMUTLU (Ilrzluca) Bu kiiyde gok miktarda armut a$acr bulunmaktadu. Armutlu adr da bunun igin verilmigtir. XVI. yy kayrtlannda, Armudlu adryla, Hmrs Sancaflnda 8' Malazgirt SancaSrnda bir yerde kiiy, ve yine Hrms S.anca$rnda, 2 yerde' Malazgirt a yerae *.rruu buiunmaktaydrls' "un"ufrrdu Krrzrofilu, Krpqaklar, s. 265 h. Geybullayev, Karaba[, s. 4648' 132 Cevizo$lu, a.g.e. s. 62, kroki 27: 133 Yusufov-Kerimov, a.g.e. s. 55' AA Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt Sancaklan Yer Adlan (XVI' y'y')' T' yay. Ankara 1991, s.15.

130

131

T' Kummu

146

NiHAT 9ETiNKAYA

Az_e_rbaycan'da, Kelbecer ve Gubadh'da

.,135

/ ICDIR TARIHI

Armutlu adh k<iyler bulunmak-

racllr

XIX. viizvrl serive sicillerinde, Antalya Elmah'ya baSh Armutlu k6yii r tayaeaitmghrl3k. Ermenistan'da, iki Armutlu adh riirk koyii bulunmaktadu. Bu kciyrerin acllirrr Ermenistan hiikumetinin 3.1.1935 tarihli karanyla Tufagen ve 4.4.7946

tarihli karanyla da Tandzut olarak de$iptirilmigtir.

ARSLANLI (Tirzluca) Bu sijzi.in ash (Arslan) Ars-r-lan drr. Ars tiirkge olup, Gelincik deniien yrrhcr hayvan'a verilen isimdir. Gelincik, Avmpa,Orta ve Kuzey Asva'da yapayan/ fare, tarla srqanr ve kostebekle beslenen, krsa bacakh uzun gcit'deli, gok yrhcr bir hayvandrr, Arsrlan sciziiniin ikinci terkibi "llan" soziidiir. Qince lung, loon/Yrlan, ejderha demektir137. lung/r-lun g/rlang/vlan s<iziinden, sonradan bir ses ilavesiyle bagrna, rrak/yrrak, vf yv da oldufu gibi "y" sesini alarak yrlan olmugtur. Qince ejderha anlamrndudr.l38, Arc (Gelincik)'in yrrtrcrhk vasfiyla, ejderhamn korkunglu$unun birleperek, daha yrrtrcr, daha korkung anlamr veren Ars-rlan (Arslan) olmugtur. Tuzluca yaylalannda eskiden beri arslan yagamadrf,r bilinmektedir. Kriy adr olarak verilen "Arslan" adnm bilinen arslana gore defiil, korkung bir ejderha diigiiniilerek verilmip oldu[-u muhtemeldir. Yorede halk hikayelerinde canavar, ejderha motifleri ve rivayetleri gok zengindir. Yore aizrnda Aslanh/Aslanru diye de sciylenir. Han-NAme de, 6zbek Han'lanmn biiynk vezir ve bahadrrr Ulu$-Arslan'm of,lunun adr "Ejder-i Arslan" olarak geqer. Adana'nrn Kozan ilgesinde yerlegen Afgarlar'rn beg koyiinden biri Aslanh'drr. Rahmetli Prof. Dr. Mehmet Eroz bu k6yler hakkrnda gu bilgileri vermektedir: "Bu kciylerde yagayan halk, kendilerini Horasandan gelmig Lek ve Krrrntr Kiirtleri olarak isimlendirmektedir. Bu koyrerden Aslanh kciyiinii sekiz yrl once (1967 de) ziyaret ettik. Tiirkgeden baska dil bilmiyen, TiirkEenin de en cizhisiinii konugan, Toroslarda yaz aylarrnda ziyaret edip, gadrrlarrnda kaidr$rmrz yoriiklerden en ufak farkr olmayan Tiirkmenlerle kargrlagtrk. Bu misalden de anlaqrhyor ki, c{ili Tiirkge olary fakat uruk veya ulus adr Kiirt olan boylar ve oymaklar, Afganistan'da, Iran'da ve Tiirkiye'de vardrr ve bunlar Gok-Tiirk,lerle, Kuman Tiirkleriyle akrabadrrlar."l39 135 Yusufof, - Kerimov, a.g.e. s. 51. L36 Mogol, Hasan, a.g.m. s. 145. L37 Eyubof,lu, Etm. ftiz. s 40. 138 Eytiboghr, a.g. sozliik, s. 756. 139 Eniz, DoSu Anadolumrn Tiirkliiiii, lstanbul

1975, s.17.

NIHAT CETINKAYA/ rCDrR TARiHi

I. Selim zamannda, Kayilar'rn Baybgrd'da, giftgilik yaptrklan yurtlan (Mazra)mn adr da "Arslanh-Viran" idi140. Arslanh k6yii (Emirdafir-Afyon, Nazilli-Aydrn, SilifkeJgel, TagkopriiKastamonu, Kiitahya, Kozan-Seyhan, Hilvan-Urfa), Arslanh, mahalle olarak

(Murgul-Artvin Bagk<iy kciyiinde, Kocaeli-Himmetli koyii, Fatsa-Ordu U..

, .141 zunqere Koyunqe,

ASMA (I[drr m.) Hacce (?) tepenin vamaqlarnlla dik bir kayahk yarrn etefinde kurulmug

da$ koyiidiir. .{,irr:r as,rir gibi .lirran bu dik yardan aldrfir siiylendifi gibi, eskiden kciyde qok :iziim vetgtifiinden, gok asma afaglan varmr9, bu adr asmalardan aldr$r da sovlenir. Kaynak ,vataiimciaki otlu ver, sarp arazilerdeki ktiqiik, sulu, otlu diizliiklere de Asnra Cenilir'"'.

Tiirkiye'de asrna adh koyler: .rsma koyii (Bozdoian-Aydrn, MudurnuBolu, Mucur-Kirpehir), Asma giftlif,i (Hanobasr-Aksaray), Asmaba$ k6yii (Tefenni-Burdur), Asmabeydili (Iskilip-Qorum), Asmaca kiiyii (Malatya, Alanya-Antalya, Gerede-Bolu), Asmacrk kciyii (Manisa), Asmah kiiyii (Erdek-Bahkesir, Tefenni-Burdur, Biga-Qanakkale, Lapseki-Qanakkale, SalihliBahkesir, Ceyhan- Adana)l43. Krnm'da Asma-Kuyu adh bir yer bulunmaktadrrl4. Giircistan da Tiirk bolgesi Borgah'da da Asmalar/Esmeler adlr bir kciy bulunmaktadrr.

ASTAFiL (Ttrzluca) Yore af,zrnda "Astaflr", "Astabh". Sinekler bolgesinde yeralrr. Astabh adrnda bagka bir yer de, Kaf,rzman tarafi.nda, Gaziler (Pemavut) ile Cumasav arasr daf,hk kesiminde bulunmaktadrr.

Bu kiiyiin adr ile ilgili, yeterli bir bilgi elde edemedik. Benzer misalle yetinece$iz.

bir

kaq

Mes'udi O$uzlar'r tasnif ederken, iiq kola ayrnr: yiiksek (el-eAli), orta (el-evAsrt) ve agair (el-esAfil)1a5. EsAfil, halkrn alt tabakasr, reaya anlamrna gelir. AsdAf, sedeler ve assAb da iplikqi anlammdadu. 140

Siimer, Ofiuzlar 1980. s. 217

141 T.I\4.Y.K. 7946

s. 72.

Derleme S<izliifii, liirk Dil Krrrumu Yay. Ankara 1993, C. l, s.346. 143 T.M.Y.K. l94tr. s. 7i:. 144 Ttrran, Ahmei. Krr rm ve D.,,\nadolu Yer Adlan Uzerine, T.D.A.D. sayr 85, Aftustos

142

-1991,

s. 91"

145 Siimer,

C)fr,uzlar

i980, s.

17.

NiHAr gETiNKAYA

/ rcDrR

TARiHi

A$n-Aras civarlanna da gelip yerlegtiklerini bildi$miz, Halep Tiirkmenlerilnden, 'I689da Avusturya seferine ga$rnlan Tlirkmen askerinin bagrnda bulunan nS b"gin adr bu kitytin adr ile uyumlu bulunmaktadu. Bu beyler gunlardr: Pehlivanl/dan !i!erO$u AssAf hrcytnut Be$-Dili beylerinden gedido$lu Topal Assaf bey'*': Giier Krzrklar'dan Hacr Zekeriyya oSlu Assaf bey. Bu kityiin adr, Ttirkmenler arasrnda giirdiiSiimtiz bu "Assaf" adryla da ilgili olabilir idi. Ridaniye Meydan Muharebesinde, 6len Memlfrklu ileri gelenlerinden birinin adr "Ast Bay" idi ki, bu pahsiyet Emir-el UlemA idi148. Giiriildiigii gibi bu iki isim "Astabh" adr ile fonetik benzerlik igindedir. Ayru mengeden gelmig olabilecef,,i iizerinde durulmasr gereken bir husustur. Osmanh argiv belgelerinde, 1906'da Karabaffrn $uga qehrine baf,h olup, Ermenilerce yakrlan 19 k6yden biri olarak "EptAp" adr gegmekte ve gimdiki Hankendi'nin ikinci adr olarak belirtilmekt.dir.l4g Azerbaycan'd.a, da Ged.ebey'e ba$h Astaf adh bir kiiyii bulunmaktaduls. Ermenistart'da, Megri'ye ba$h Astazor (Asta(b)zor?) adh-'Iiirk k6yii, 22.4.1935 tarihli kararla adr $vanidzor olarak de$igtirilmigtirlsr. Krnm'da da Astaban adh bir k6y bulunmaktadr/s2. Astaban adr, Astab ve Farsca goSul eki olan "an" ekini ilavesiyle Astaban =Astablar anlamnda olabilir.

A$IKHUSEYIN (Titzluca) Ifdrr ili yoresi Tiirk

agrk edebiyatrmn en zengin bolgelerinden biridir. Agrk gelenekleri oldukqa yaygrndu. Y6,rede iyi tamnmrg Hiiseyin adh agrSrn

adrna g6re verilmip oldu[u muhtemeldir.

ATICI (I[dr m.) Bu kd,ytin ahalisi kege yapmakla tammyormug. Kege yaprmr igin yiin hazrrlanmasr igine Ahcrhk, bunu yapana da atrcr denilir. Bunun iEinde bu koye Ahcr denilmi9153. K6y gimdi terkedilmig olup bogdur. Osmanh kaynaklannda, Atrcroba, Atrcrlar Agireti: Gijnen Kazasr (Karesi Sanca$), Kete Kazasr (HiiddvendigAr Sanca$r)ls. 746 Siimer, O$uzlar, s. 227. 1{7 Siimer, Of,uzlar, s. 300. 148 Haydar Qelebi Ruzndmesi, s. 200. 149 Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Ttirk Hanltklan, s. 197. 150 a.g. Azerbaycan Cumhuriyeti. Haritast.

1sl Makas, 2., a.g.m. s. 225. 152 153

Do$ru, A., T.D.A. Dergisi, sayr 48, Haziran 1987, s.75. Hamit Hun Bey'in gifahi verdi$i bilgi. Tiirkay, C., a.g.e. s. 50.

NiHAT qETiNKAYA/ TCDIR TARIHI

Manisa'da Atrcr ve Bahkesir'in Gtinen ilgesinde Atrcroba adh kciyler bulunmaktad1rl55.

AVADANLIK (Igdr m.) Pamuk gegidinde. Avadanhk, yiire a$zrnda "bayrndrr", imar edilmig anlamrnda kullanrldr$r gibi, marangoz ve diilger aletlerine ve bunlarla yaprlan maran-gozluk iplerine de Avadanhk denilmektedir. Tarsus ilqesinin de Avadan adh bir kiiyii varls'

BABACAN (Araltk) ve ovada iki kciydiir. Asrl k6y, Airr ete$nde,

Ain ete$inde $rhbrzrnh agiretinin kurdufu koydiir. $fibrzrnhlar'rn bir krsmr sonradan ovaya yerlegerek ikinci Babacan koyiinii kurmuglardu. BADILLI (Ttrzluca) Iqigleri Bakanh$'mn 1946 vrhnda yayrnladr$r Meskfrn yerler krlavuzu'nda, Badilli adrnda, Pernavut'a bagh bir k6y ile aynca bir mahalle ve Tuzluca Karanhk kciyii muhtarh$rna baf,h bir k6y olmak iizere iig yer kaydedil. ., t1/

mrsrrr

"Bef,-Dili" veya "Beydilli" isimli boy, 24 O$uz boyunun Boz-Ok kolundan, Yrdrz-Han'rn iiqiincti o$lu Bef,-Dili'den gelen boydur. Yrldrz han'tn oiullan gunlardrr. Avgaq, Krzrk, Beg-Dili ve Karkrn. Bu kardeg, d<irt Of,uz boyu da, I$drr'da oymak olarak bulunmaktadrr. OSuz boylarrrun en gok yayrlmrg, biiyiik boylarrndan biri Beg-Dili'lerdir. "Badrlh/Badilli" geklinde de giiriiltir. Ozellikle, ki.irtlegmig olanlar "Badrlh" diye amlrrlar. Regideddin,in ofruznamesi,nde, hiikimdar qrkaran 5 osuz boyundan biri olarak belirtilirl5s. Be$-Dili boyu, orta-Asya, Azerbaycan ve Anadolu'ya kadar biitiin bi.iyiik Tiirkmen tegekkiillerinin iginde, yer almrgtf. Anadoluda'da gok yaygm olan, konar-giiger Be$-Dili oymaklarrmn l'5.-16. asuda Bozok (Yozgat) yaylasrndan, Suriye'nin Colap ve Rakka havalisine iskAn edilmeleri srrasrnda meydana gelen hadiseler, osmanh kaynaklannda genig gekilde yeraldrf,r gibi, giiniimi.izde de oymaklar arasrnda rivayetlerde, tiirkiilerde ve sciylenen giirlerde halen yagamaktadrr. Bu anlahmlarda, Be$-Dili boyu beyi Firuz (Feriz) Bey'in biiyiik bir Be$-Dili toplulufuyla lran'a gitti$ anlatrlrr' Firuz Bey'in bu gcigii (Tiirkmenler arasrnda Firuz Bey'in 80 bin hanenin baqr 155

T.M.Y.K. 1946, s.96. 1.56 T.M.Y.K. '1946, s. 97.

157 T.M.Y.K. 1946, s. 112. 158 Stimer, O$uzlar 1980, s. 297.

NiHAT qETiNKAYA

150

/ riDrR

TARiHi

oldu$rr sciylenirlsg. Osmanh devgirme kadrolannrn Anadolu Tiirkmenleri'ne uvprladrklarr baskr ve kryrm politikalan yiiziinden, Beg-Dili beyi Firuz Bey'in lran'a mecburi gidipi, Tiirkmenler tarafrndan tiziintii ile kargrlanmrg ve piirlere konu olmugtur. Kime ait olduSu bilinmeyen, halen Gaziantep civan Tiirkmenleri arasrnda scivlenen, Firuz Bey'in lran'a gidigiyle ilgili

bir giir qriyledir: Seherden avazun ba$rrmr deler Durnanrn kanadr kciz gibl vanar

Kaldrrnrr; kanadrn yal'rrrbas s.tnar Firuz bey Acem.e gitti Durn;rlar Yedi atlile Uf.aft eff^h emanet Yetmig bin Evliya eylesin himmet

Yurdumu beklesin o$lum Muhammed Firuz bey Aceme gitti Durnalar eaf,ner sasrrsr rJrllu"" ,"," Inin Aynelize bir semah doniin Beyden izin oldu koruya konun Firuz bey Aceme gitti Durnalar

Benden Qrkarsrn

r"r"*

hatuna

";;azna allarr kara bailasrn

Kiiqiik o$lu ile goniil e$lesin Firrz bey Aceme gitti Durnalarl60. Be$-Dili'ler, Srrriye ($amh) Boz-Ok'Iiirkmenleri toplulu$unda onemli viiz,vrlda Boz-Ultrs ve Yeni-ll 'Iiirkn"renleri arasrnda ve Ig-il (lqel)'de de miistakil Be[-Dili oymaklarr bulunmakta.irri"l. Suriye bolgesindeki ve buradan lrtrn'a gcigen Bei-Dili Trirkmenlerine, genel olarak $amh/$amlu/$amrh Tiirkmenleri denilmektedir.

bir bovdur. XVi.

Bei-Dili'lea Safevi devletinin kuruluguna da, $amlu Tlirkmen topluluf"u iqinde katrlmrp ve <inemli rol oynamrplardrr. Safevi devletinin kumluSrrna katrlmrg olan Anadolu Tiirkmen beilerinden $amlu Abdi Beg ve oilu mephrrr Durmug Han'rn Be$-Dili oymaf,rndan olmasr muhtemelclir'o'. Tuz159 160 161

dzbag, Omer, Gaziantep Dolavlannda'Iiirkmenler vc 13araklar, Gaziantep yay. G.Antep 1958, s. 9. Ozbag, Omer, a.g.c.s. 9-10. Siimer, Of,uzlar, 1980, s. 297.

162 Siimer, Ofiuzlar, 1980, s. 308.

Kiiltiir Dcrnesi

NiHAT 9ETINKAYA

IdDIR TARiHi

151

luca'mn Badilli k<iyiiniin, Safevi devletinin daf,rlmasrndan sonra, buralara gelip yerlegen Bef,-Dili/Be$-Dilli/Badrlh oymair tarafrndan kumldu$u anlagrhyor. Halen lran'da BeS-Dilli iinvan, yer ve oymak adrna srk rastlanrr. Iran'da, tamnmrg def,erli bilim adamr Prof. Dr. Gulam Hiiseyin Beydilli de bu BeS-DiIi boyuna mensuptur. XVI. yiizyrlda Tiirkmenler'in iskAmnda, Suriye'ye iskAn edilmek istenen Be$-Dili Tiirkmenleri, buraya gitmek istememeleri yi.iziinden, hrikiimetle aralarrnda hadiseler olmuq ve bir krsmr (Firuz Be[ gibi) lran'a gitmek mecburiyetinde kalmrgtrr. Safeviler tarafindan, Anadolu'dan gelen Tiirkmen guruplanmn ileri gelenleri,ne devlette ijnemli gtirevler verilmesi ve Osmanh hiikiimetiyle itilaflr olu5larr, bunlann Azerbaycan taraflannda kahcr hale gelmesini sebep olmugtur. Safevi devletinin da$rlmasryla Bef-Dili beyleri yerlerini muhafaza edememig ve apiretleri ile Azerbaycan ve Dop"u Anadolu'nun qepitli yerlerine dairlarak yerlegmig ve qof,ir da Krirtleqmiptir. Tirzluca'mn Badrlh (Be[-Dili) koyleri ile hemen yambagrnda veralan $amrh ($amh) koylerinin, Safevi devletinin yrkrlmasrndan sonra dafrlan $amlu yahut Be$-Dili Tiirkmenleri tarafindan kurulduf,u aqrktr. Pernavut (Gaziler) bucairmn bir mahallesinin adr da yine Badrlh adrnr tagrmaktadrr. Be$-

Dili adr, Kiirtler'ce Badrlh diye siiylenir. Bilindigi gibi Be[-Dili

Tiirkmenleri'nin bir krsmt, Osmanh'mn Tiirkmenlere kar;;r diigmanLfirndan, Kiirtlegmiglerdir. Badrlh kciyi.imiizii kuranlar da bunlardandrr. Bef,-Dili Tiirkn'renleri, Tiirk tciresine srkrca bafL olduklan gibi derin bir Tiirkliik Fuuruna da sahiptiler. Tiirkliiklerinden gurur duyarlar. Bu hissiyatlanm Be$-Dili ozanlanndan Krrl Flasreti qok giizel dile getirmigtir.

Kul l{asretim der ki goktur sciziimiiz Diigmana qatal gotiirmektir fikrimiz Abai Ecdaddan Tiirk O$lu Tilrkiiz Tarihler yAdeyler biziz BeS-DilirN. Igel ili Giilnar ilgesindeki Beg-Dili TiirkmenlerLnin yagadrklan kciylerden, Kara-A$ag, Kuru-Dere, Karaca-Virary Drrnaklu, Bergem (Perqen/ Perqen-is/Pergin-is benzerli$), Yas-Puran fluzluca da Yassr-Bulak kiiyii benzeri) adlan da, Tuzluca'daki koy kiimeleriyle benzerlifi ilgi gekicidir. Igdir ttlrkmederfnin lEel ili havalisinde yaygm olup yagad*lan koy ve oymaklanmn adlannrn bolgemizde de yofun bir gekilde giSriilmesi tesadiifi olmasa gerek.

Kaynaklarda Hazar-Otesi Tiirkmenleri toplulu$unda.I$dir ve Be$-Dili Tiirkmenieri'nin beraber goriilmesi <inemli bir husustur'*. Batr Trakya'da Bedilli bir koy v_e__Ardahan ili Posof ilgesinde Bedile (Yeni adr Ttirkozii) adh bir kciy varror. 163 Ozhag, Omer, a.g.e s, 28. 164 Siinrer, Oilrrzlar, 1946, s. 142. 165 lirran, Ahnrel, 13. 'I'rak1'a vc D. Anaclolrr'tla Ktly Adlart, Tiirk Diinyasr Araqtrrntalarr l)r,r1;i:;i

s;.r1'r

71. l.iisan'l9i')1, s,

16'J.

NiHAr gETiNKAYA

/ rdDrR rnntHt

Osmanh kaynaklannda, Badrh CemokAnh Oymaf,r: Yenice-i Karasu KazAsr (Paga Sancaf,r), Giimiilcine KazAsr (Paga Sancafr). Ekred T6ifesinden. Badili (Badilii), Badilli (Badillii), Badrh (Badrlu), Badrlh (Badrllu): lskilip KazAsr Qorum Sanca$), Adana, Sivas, Qermik (Diyarbekir), Erzurum Merag, Ergani (Diyarbekir), Qildrq, Kars, Rakka, Edirne, Malkara (Gelibolu). Timurcu (Saruhan), Harran Kazisr (Rakka), Aydrn, Saruhary Birecik KazAsr (Rakka), Trablus-u $am civary Ruha prfa), Canik Sanca$r (Samsun), Erzincan civan, AkhisAr-r G"yt" KazAsr (Kocaeli Sancaf,r), Kegan ve lpsala Kazilan (Gelibolu Sanca$r), Mardirv $iran, GiimiighAne ve Kelkit KazAlan (Erzurum EyAleti), Ankara Sanca$, KarahisAr-r $arki Sancap. Konar-Gciger TiirkmAn EkrAdr TAifesindenl66; Be$dill (Be$dillii)/Begdili (Bef,dilti) Agireti: Sivas, Rakka, Kangal (Sivas), Adana, Halep, Kag KazAsr (Teke Sanca$r), Tarsus Sanca$, Sis Sanca$ (Adana EyAleti), Ruha (Urfa), Trablus'u $am Sanca$, Hama Sancafl.r. TiirkmAn TAifesindenl67; Bad:irr (Badrlu), Badili (Badilii), Badilli, Badillii, Badililer, Badili EkrAdr, Badili Kiirdii CemAati: lskilip KazAsr (Qorum Sanca[r), Adana, Qerrniik Kazdsr (Diyarbekir Sanca$r), Diyarbekir, Sivas, Erzurum, Merag, Ergani KazAsr, Rakka, Mardin, Kars-r Merag SancaSr, Timurcu KazAsr, (Saruhan Sanca$), Qrldrr EyAleti, Haran KazAsr (Rakka Sanca$), Aydr, Saruhan Sancaklary KarahisAr-r $arki, Kiitahya Sancaklary Koyulhisar KazAsr (Karahisdr-r $arki Sanca$r), Firecik KazAsr (Gelibolu Sanca$), Biga Sanca$r, Karasi Sanca$u Gelibolu, Bursa, Ankara, Kocaeli, Rumeli, Qatalca Kazasr, Ibsala KazAsr, Giimiilcine KazAsr, Yenice (Paga Sancaf,r), Kemah KazAsr (Erzurum Sanca$), BAyezit Sanca$r (Erzurum EyAleti), Kars EyAleti, Pasin KazAsr (Erzurum SancaS), Urfa ve Trablus-u $am Civdn Florina KazAasr (Paga Sanca$), Tire KazAsr (lzmir Sanca$), Konar4iiger TiirkmAn EkrAdr Thifesinden. Merdisi Agiretine tAbi olan Beydili ve Modanlu CemAatlannrn EyAlet-i Erzurum ve Kars ve Qrldrr taraflarr yaylApna varub gelmeleri mttadlan idi. Mahatl-i IskAnda kuk kadar , 168 evten varor

n Erzurum gavresinde yaylaya grkan, Badrlh adh cemAahn 2000 gadrrhk bir ahali olduklan g6,riili.i/6e. Bu Badrh agiretimn, 1718 yrhnda, Erzurum ve havaliXVm. Yiizyrlda, kr;rn Diyarbaku y6resinde loglaytp, ya

sinde bulunan k6ylerinde yaSma hadiseleri yapmalarr iizerine toplanarak, Diyarbakrr'a yerlegtirilmeleri tegebbtisti iizerine, bir ksmrnrn daf,rldr$r anlagrhyorlTo. 166 Tiirkay, C., a.g.e. s. 52. 167 Tiirkay, C., a.g.e. s. 56. 168 Tiirkay, C., a.g.e. s. 219.

XVn. Yiizyrlda. Osmanh lmp. lskan Siyaseti ve Agi-retlerin Yerlegtirilmesi, Ttirk Tarih Kurumu Yay. Ankara 191, s. 88.

169 HalagoSlu, Y.,

170 Halaqoilu, a.g.e. s. 136.

NiHAr gmixxrvn

-iiyti

/ tdpm rarisl

(Afin-Eleekirt), Badilli Yaylasr (Konya-Cihanbeyli-Kulu k6-

*ff"]ll]i Beydili kiiyii (Ankara-Nallthan, Qankrn-Qerkeg, Qorum,IsSarta-Siitgiiler, Karaman, Sivas-Hafik, Denizli-Qivril), Badilli (Giilnar-Igel)"'.

XVL y.y.'da, Be$-Dili adryla 23 yer adrna rastlanmaktadrlT3. BeS-Dili oyma$'r Azerbaycan'da birgok yerde gcirtilmektedir. Bozulus veya Halep Tlirkmenleri'ne mensup Befdili emirlerinden Giin Doimug Sultan, $ah Abbas'rn Ba$dat seferi suasrnda ona tAbi olarak lran'a gelmig ve kendisine Azerbaycan'da dirlikler verilmigtir. "$ah Tahmasb'a kargr saltanat davasrna kalkrgan kardegi Elkaz Mirza (Alkhaz Mrza)'mn adam-lanndary sonra ondan aynlarak Thhmasb tarafina gegen Bereket Halife" BeS-Dili Ttirkmenlerindendi. "Sultan Mahmut devrindeki emirlerden Ahmet Beffde Bef,-Dili'den idi. Ahmet Beg (1593-1r5l,a) tarihinde $ah Abbas tarafrndan Lahican darugahsrna tayin edilmigtir"*." $uh Abbas'rn iiliimii srasrnda Rey valisi, Bef,-Dili oymaS: bef,i Zeynel Han idi. Zeynel Han $ah Safi devrinde bagkumandan tayin edilmig, Osmanh Hiisrev Paga ile 1,629 d,ayaph& savagr kaybedince intihar etmigtir175. Mingeqevir'de de bir Beydili adh kiiy bulunmaktadr. Bey-Dililer, Cenubi Azerbaycan'rn muhtelif yerlerinde 3000 hAne176 civannda $930) bu\unmaktadu\ar. X\X. asnn baE\annd.a, Tebrrz-Zencan atasrnda Sultaniye Kazvin bd,lgesinde oturan 50 bin gadrrhk $ahsevenli Ttirkmenleri'nin ijnemli bir b6liimiinti Beg-Dili oymaklan tegkil eder' lran Afiagerileri iqinde de Bef,-Dili adh bir oymak bulunuyordu"'. Yine Gtiney Azerbaycan'rn Kuzey kesiminde, Nahgrvan'rn giineyine diigen ycirede 5000 evlik Bef-Dili toplulu$u yagamakta idivo. Hden tran'da Bef,-Dili oymak, yer ve iinvan adlanna yay$n bir gekilde rastlanmaktadrr' (bak. Bekiranh

Agireti bahsi). !

nlCf,t (Ibzluca) Totemik anlama g6,re verilmig yeradr. Bekiranh agireti yagar. Qevresinde Mug'dan gelen aileler oturur. Mug'da

da Baf,h adh bir k6,y bulunmaktadr. (ba$ s6zii igin bak. Bagradh

Bekiranh bahsi).

tTl 172

l73 174 175

l76

t78

T.M.Y.K. 1946, s. 112. T.M.Y.K. 7946, s. 133. Siimer, Ofruzlar, s. 297. Siimer, O[uzlar, s. 308309. Siimer, Safevl Dev. Kur. s, 173. Togary Azerbaycan, ls.Ans. C: 2, sh. 93. Cafero$lu, Tiirk Kavimleri, Enderun Kitabevi, lstanbul 1988, s' 71. Kayabalr-ArslanoSlu, Azerbaycan Tiirk Ktiltiir Dergisi, Ankara 1978, sayt 225, s. 11'4-

NiHAr

CETINKAYA

reDrR TARiHI

BAIIARLI (Merkez Mahallesi) I$du'rn Baharh mahallesinin adr 1910 yrftnda Tiflis'te basrlan "Kafkaski Kalender" adh yrlhkta "Bagarlu" olarak yazrlmrghr. Ayru kaynakta Iidr'rn adr da "I[dr Nova" ($imdiki I$drrmava semtinin adr Yeni I$dr) olarak geqer. Bu giin If,drr lli'nin Baharh mahallesi olarak bilinen 1,er, 1'664 yrhnda A$n Dafr'nda meydana gelen miithig yer sartrsr zamanmda, I$drr Kale $ehrine (A[n Dagr eteklerindeki bu giinkii If,dr Korgam) baSh Baharlu oyma$rmn oturdu$u, Baharlu k6yii idi. Yer sarsrntrsrnda yrkrlan l$drr Kalesi ahalisi ovaya inerek bu Baharh k<iyii yarunda (If,drr lli'nin gimdiki yeri) yerlegmiglerdir. Zamanla bu Baharh koyii, biiyiiyen If,dr'rn bir mahallesi haline gelmigtir. Baharhlal, Kara-Koyunlu birlifiinde, Baranlt boyuna ba$h bir oymak olarak, Kara-Koyrrnlu Devleti'nin kuruluquna igtirak etmiglerdir. Krz ahp verme yoluyla da Kara-Koyunlular'la yakrn akrabahir tesis etmig olan Baharlu oymaklarrmn beylerinin de daha sonralarr Kara-Koyunlu Devleti'nin en biiytik ve en giiqli emirlerinden olmuglardrr. Walther Fhnz, Kara-Koyunlu topluluSunun Caferi mezhebine mensuP oltrp, hanedanlarrmn Baharh agiretine mensup olduf,unu ifade ederek, Erdebil Safevileri'nin dayandrfr baghca kuwet olduklanm da belirtmektedirlTg. Baharh/Baharlu boy ve yer adr gok yaygrn bir addrr. Hindistan'da kurulmug olan Babiirlii Tiirk Imparatorlu$u'nun Emirlerinden bazrlarr (Bayram^ Han ve of,lu Abdurahman-Han gibi) bu Baharh boyuna mensuP idiler180. Mof,ol lstilasrndan 6nce Bergem adh bir boybe$i ailesinin idaresi altrnda bulunan Yrva Kabilesinin yagadrir Hemedan biilgesinde, Kara-Koyunlu Devleti'nin baghca dayanaklanndan birisini tegkil eden ve hiikiimdar ailesiyle yakrr akrabah['r bulunan Baharlu oymaf,,r yurt tutmu$tu. Faruk Siimer, bu oymap-rn adrmn, Minorsky'nin ileri siirdiifl"ii grbi, Hemedan yakmrndaki Bahar kalesi adrndan geldi$ini desteklerl8l. Azerbaycan bilim adamlanndan Prof. Afat Gurbanov da, Baharhlar'rr XIII. asrda On-Asya'da malum olan Tiirk boylanndan biri oldufunu belirterek gu bilgileri vermektedir: "Bahar, Iran'rn garkrnda, Horasan'da orta asrrlarda mevcut olmug bir eyaletin adrdrr. fta-Asya'dan Mongollar (Azerbaycan lehqesrnde MoSol= "Mongol") tarafrndan siiriilmtig Ttirk boylanndan biridir. Baharh adrru bu gehirde yagad*lan zamanda almqlardu. 6nce Ttirkiye'ye sonra lran ve Azerbaycart'a yuyrlmrylardu182." t79 Fhnz, Walther, Uzun Flasan ve $eyh Ciineyd, XV. Yiizyrlda lranln Milll Bir Devlet llalinc YiikseliEi, Ankara 1992, s. 49. 180 181

182

Siimer, Oiuzl,rr, 19ti0, s. 141i. Siimer, KarriKovrrnlular, Ankara 1984, s, 84. Culbamrv, I'ro[,Dr Afat, Azr.rbaycan Dilinin Onomalogiyasr, 198t't, s. 31.1.

llaarif

Negriyatr, Baktt

NiHAT qETiNKAYA

rCDrR TARiHi

r55

Uzun Hasan Beg'in oliimi.inden faydalanarak, Kara-Ko;runlu Devleti'ni yeniden ihya etmek isteyen Baharlu befrleri, Ebubekir Mirze ile birlikte 1479 yrlnda Siistan ve Bam yoluvla Ak-Koyunlular'a tabi olan Kirman'r istila etmiglerdir. Bundan sonra Ak-Koyunlu hiikilmdan Sultan Yaiup tamfindan Curcan'a siiriilmiiglerdir. Bir krsmr Horasan'a giden Baharlu oymaSmrn lran'da kalan krsmr, Ak-Koyrnlu ve SaJevi Devleti'nin hizmetinde bulunarak kabilevi varh$rru uzun bir zaman muh#aza etmigtir. $ah lsmai.l'in emirleri arasurda Emir Muhammed-i Baharlu adh, bu oymaia mensup bir be$ de vardr183. "$ah Tahmas,b'rn ijli.imti esnasrnda Baharlular'rn bagrnda Han Veli Bei bulunuyordu."l& Kara-Koyunlu Devleti'nin yrkrtqrndan sorua/ Baharlu oyma$rnrn bir krsmr Ak-Koyunlular'a boyun ef,miyerek Horasan'a Ftmig, baglannda Ali $eker beS oldu$u halde, Timurlular'a katrlmrqlardr. Sultan Mahmud'un ve sonralan da Hiiseyin Baykara'run hizmetinde bulunmuglardrr. Babur $uh'^ Hindistan Seferine de igtirak etmiglerdir. Babur $uh'rtr ordusunda da Baharlu oyma$rndan cinemli emirler bulunmugtur. "XVI. yiizyrlda Dekken'de Kutbgahiler Devletini kuran Sultan Kulu da Baharlu oymafirndan idil8s.

Kara-Koyunlular Eaf,rnda Baharhlar'm en biiyiik emiri Ali $eker Be[ idi, Hemedan (2 defa), Vorucet ve Nehavend valiliklerinde bulunmugfur.

Pireli Be$, Yareli Bey, Bayram Bey ve $ahverdi Bey, Baharh oymafimdan olup, Safevi. devletinin tjnemli emirlerindendir. Bayram Han da Eririr el . '.186 +'t umera lcl.l Bu Baharlr oymaklart, halen varhklanm kiigiik cemAatlerler ve oymaklar geklinde yiiriitmektedirler. Baharlu oyma$r bugiin lran'rn Kazvin gehri batrsrndaki Hamse vilayetinde de bir agiret olarak yagamaktadrr. Bu oymaklann bir gurubu halen I$dr lli merkezinde, kendi adlarryla anrlan Baharh Mahallesi'ni (1,664 yrhnda kciy) kurmuglardrr. Mahallenin eski sakinleri Terekeme (Terakime) oymaklandrr. Osmanh kaynaklannda, Bahar, Baharlar CemAati: Kars-r Merag Sanca$r, Kiitahya, Hamid, Aydrn Sancaklan. (Yori.ikAn TAifesinden)187. 1759 tarihli bir tahrir defterinde, Rakka'ya iskAn olunup, sonradan buralarr terkederl TAcirlu ve Kantemircilii cemAatleri yamnda Baharh cemAatide kaydedilmektedirl8s. 183 184 185 186

Siimer, Kara-Koyunlular, Ankara 1984, s. 25. Han Veli Be[, Tahmasb'rn o$u lsmail Mirza'run taraftarlarrndandr. Siimer, Safevi Devletinin Kurulugu, s. 107. Siimer, Karakoyunlular, s. 25. Krzrlbaglar Tarihi, Azerbaycan Negriyatr, Baku 1993, Ashndan Terciimc eden: M. E.

s 22;

Eserin miiellifi belli de$ildir. Eser 17. asnn baglannda, saray tarafrnclan kaleme ahnmlgtrr. Bu eser, XV.-XVI. asrrlarcla, Kara-Koyunlrt, Ak-Koyunlu ve SafevAler devrindeki hadiseleri anlatrr. Btr devlntlcrin ycinetiminde bulunan Tiirkmen oymaklan hakkrnda genig bilgi vermekreclir. Llserin Mehemmed,

tarihgilerinden

biri

187

elyazmasr Tahran'da bulunmaktadrr. 1982 de, Tahran'da, Tiirkay, C., a.g.e. s. 220.

1.88

Halago$lu, Y., a,g.e. s, 88.

bir baskrsi yavrnianmrgtu..

reDrR TARIHI

Baharh k6yii (Igel-Tarsus), Baharh mezraa (Malatya-Hekimhan-Apaf,rmah (ordu-Fatsa-Fatsasiivezi)' Baharlu k6vti (Divar-

fiffiHlirr!;harh

Lady Sheil'in Xx(. Yiizyrl ortalarr lran'daki Tiirk oymaklarr listesinde Aze baycan'da yagayanlar arasrnda 2000 evlik Baharh oyma$ gcisterilmigtir. Yine aym kaynakta Fars Biilgesinde y^agayan oymaklar arasrnda da 1230 gadrrl* Baharh oymaf,r gegmektedirle0. 1930 yrhnda, Iran'rn Fars Flamsesi,nde, 8000 hanelik Baharlu oymasrmn yagadrf,r tespit edilmi$ olup gu kollardan meydana geliyordu: Resulhanlu, Nasrbeglu, Safihani, lsmailhanlu, Kerimli.i .rre H"yda.irr191. Giiney Azerbaycan'r4^ltaku gehrinde ve Qaybasar b6lgesinde Baharlu oymaklan yugu*uktudrr192. Azerbaycan,da $uga ve Zengezur da Baharh oymaf,r ya'amaktadrr1g3. Azerbaycan,da Baharh yer adr olarak, G6kqay, zengezur, Zengilan gehirlerinde birer k6y ve Ermenistan'da G6kgegiil'iin do$u kryrsrnda "Bahar" adh bir kiiytnn iie Karabaf,'rn Tagaltr koyii yiiresinde "Baharh Yurdu" adh bir yer bulunmaktadol95. M. V. ganurl{da1920 yrllannda, $uga ve Zengezwt gehirlerinde ikiger Baharh kiiyiiniin bulundu$unw yazat ""' If,drr,rn bu Baharh mahallesi (eskiden kiiy)'nin yerli ahalisi Terekeme (Kaiapapak) Tiirklerindendir. Bunlardan bazrlarr civardan gelmedir. Baharl mahailesinde Saragh (eski adr Pirqo) kiiyiinden gelen Terekeme oymaklan da var. Ahura ve saragh kiiyii Terekemeleri ile A[rr ilinin, Yoncah k6yii ile Mengeser kiiyii (bir b6liimti ki Ahura'dan gitmedir) Terekeme oymaklan koldardu. Baharh mahallesinde mesktrn Bagaranlar Yoncah Tereke^yn, oymaklanndandr ki, eskiden de I$drr y6resinde yagtyorlardr/ sonmeleri ralarr Yoncah'ya gitmiglerdir. I$drr'dan, Osmanh-Rus savaglan srrasrnda (XIX. y.y.) Mug-Bularuk ilqesi ve Ercig'e de gidenler olmuqtur'

BAYAT {KarakoYunlu) Osuzlar'rn Bayat boyunun kurdu$u k6ydiir' Bayatlar 24 O$tz boyundan biridir. osuz-Han',rn biiyiik o$lu GiinHan,rn d6rt oslundan (Kayr, Bayat, Alka-Evli, Kara-Evli) biri olup, sualamada birinci srradaki kayrdan sonra gelmektedir. Bayat'tan gelenlere Bayatlar denmigtir. Bayat, eski Ttirkler'de, Tann'ntn srfatlanndan biridir. 189 190 191

192 193

t94 195 196

T.M.Y.K. 1946, s. 115' Stimer, O$uzlar, 1980, s. &346. Caferof,lu, Prof. Dr. A., Tiirk Kavimleri, s. 71. Togan, Azerbaycan mad, ls. Ans' Togan a.g.m' s, 93' a.g, AzorbaYcan eum., Haritaor, Geybullayev, Karaba$, o' 164.

s' 49' Mehemmedhe*n velili (Bahar\ Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Negriyatr, Baku 199],

NiHAr qETiNKAYA

reDrR TARiHi

757

Bugiin dilimizde, eski anlamrnda kullamlan Bayat s6zii de bununla ilgilidir. Biitiin dinlerde, Allah/Tann, varhklarrn en eskisi, ilkidir" Ne zaman var olduSu diigiiniilemez, bilinemez ve kavranamaz bir eskilif,i vardrr. Isldm qa$rnda, eski Tiirk inancrna ihtiyag kalmayrp, terkedilerekr /eni olmayan, eski geyler igin kullamlagelmigtir. Bayatlar Anadolu, Irary Suriye, Azerbaycan ve Irak b<ilgelerinde gok yaygn bir pekilde yagamaktadrrlar. Bugiin Tiirkmenistan'da da aym adla gciriilmektedirler. Irak (Kerkiik ve lvfusul) Tiirkmenleri iginde ekseriyeti tegkil ederler. Bayat boyunun alt kurulugu gok genigtir; birqok oymak, agiret, oba ve cemAatlardan olugur. Tiirk musikisindeki "Bayati "makaml adr da bunlarla ilgilidir. Irak firkmenlerinin soyledi$ tiirkiilere "Bayatr"adr verirler. I[du ili y6resinde de acrh matem (genellikle 6liilerinin ardmdan soylenen) deiiglerine "Bayatr" derler ve Irak Tiirkmenleri ile ayni vezin ve makamda soylenir. Bugiin Azerbaycan ve lran Tiirkleri arasrnda da "Bayatr" yaygrndrr. XIX. asrrda Azerbaycan'rn Kuba, Derbent ve $irvan gehirlerinde, "Bayat" kabilelerini gormekteyiz. Bayatlar birgok manevi pahsiyetler yeti;;tirmiptir. O$uzlar'm biiyiik pahsiyeti Dede-Korkut ve Tiirk Edebiyatrmn biiyiik gairi Fuztrli de Bayat boyuna mensupturlar. Bayat, Tjilkge'de ulu varhk (ve kadim) (200) anlamrna da geldifiini belirtmiotikleT. Bayatlar, Afgarlar ile birlikte Ak-Koyunlu devletinin kuruluguna da i9tirak etmiglerdir. Safevi devletinin kurulugunda bulunan Kagar Tiirkmen

toplulu$una mensup Dulkadrrhlar'rn oymaklan arasrnda $am-Bayatlan da bulunuyordul9S. $ah Abbas devri tarihgisi "Tiirkmen lskender Be$"in tesbitlerine gcire, Bayatlar (Ak-Bayat), Tahmasb zamam L0000 gadrrhk (150-200 bin niifus) bir topluluk tegkil ediyorlardr. Bunlarn bagrnda, Emir $ah Be$, Siileyman Be$, Hacr Uveysi ve Seyf Be$ gibi Emirler olduf,u belirtilmektedirlee. 1598 de $ah Abbas'rn Ispanya 'ya elgilik igin gcinderdigi Hiiseyin Ali Be[ ile yine yiiksek giirevlerde bulunan Maku valisi GedA AIi Sultan, Bayezit kalesi be$i YAr Ali Sultan ve "o bcilgede bir yerin hAkimi" Bedir Sultan Bayat boyuna mensuptu. Iran'da, beyleri, devlette gcirev almrg olan bu Bayat topluluklan makam ve mevki ve asalet bildiren "62-Bayat" veya "Ak-Bayit" acllariyle amlmrglardr2O0. Bu devirlerde lran'daki Bayatlar'rn bir kolu da Horasan-Harezm Bayatlan'drr. Horasan'rn Safevi yonetimine girmesiyle bunlarda lran'a tAbi olmuglardrr. Bunlara "tabilik Alameti olarak" Kara-Bayatlar denilmigtir20l. 197

Kafcsoglu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 298. 198 Siimer, Oiuzlar, 1980, s. 230.

199

Siimer, O$uzlar, 1980, s. 234.

200 Siimer, Ofiuzlar,198O, s. 235. 201 Stimer, Oguzlar, 1980, s. 235.

NiHAT qETiNKAYA

/ IGDIR

TARiHi

Tiirkler'de y<lnetici boylara "Ak", ycinetilen, tAbi olan boylara da "Kara" iinvam verilirdi. Burada goriildii$ii gibi yonetimde bulunan Bayatlar'a "Ak-Bayatlar", sonradan devlete tAbi edilen Horasan Bayatlarr'na ise "Kara Bayatlar" denmigtir. Biilgemizde gori.ilen Bayat kabileleri "Ak-Bayatlar"drr. Eski Tiirkler'de de yiinetici srnrfa ''Ak-Budun", halka ise "Kara-Budun" deniliyordu. Ak-Hun, Kara-Hun (Karkhun); Ak-Koyun, Kara-Kovun; AkBulak, Kara-Bulak v.b. oymak adlarr hep aym, ikili (dual) anlayrErn mahsuliidiir. $ah Abbas devrinde Kara-Bayatlar'rn devlete biiyiik hizmetler vermelerinden dolayr, paye olarak bunlar vergiden muaf tutulmuglardrr. Horasan Kara-Bayatlarr, Kagarlar zamanlna kadar Nigabur'da idareci olarak ! kalmrplardrr2o2. Iran,da g6riilen iigiincii Bayat toplulusu da, $am-Bayatlan'nrn bir koludur ki, bunlar, Yrva, Afagh ve Afca-Koyunlular'la birlikte Kagar boyunu olugtururlardr. KaEarlar zamanlnda, Muhammet Ali Han, lsmail Han, Pir Kulu Han ve o$lu Muhammet BAkrr Han gibi onemli emirler $am-Bayadr toplulu$una mensuptular. XVI[. yiizyrlda Gence koylerinden birini de gam-Bayadr adrru tagrdrfirda tesbit edilmigtir. Iranda ki Kasgailer (Kaggay) arastnda da birkaq kiigiik topluluk halinde Bayat oymaklanna rastlanmaktadrr203. If,drr koylerinden, Bayat ve Kacer (Gacer) koylerinin adlarr eskiden "Bayat Tokhangah (Dof,an-gah/Doganqah veya Do$ancrh/Do$ancah), Kacer Tokhangah olarak sciylenirdi. Osmanh kaynaklannda, BAyezit Sancair (Erzurum Eyaleti), If,dra si.irmeli, Asuri Kazalarr (Revan EyAleti).'nda"o "Kacar-Bayai,' adh agiretlerin kaydedildifiini giiri.iyoruz. Giiriildiifiii gibi bu apiretin yayrlma sahasr If,drr havalisidir. Ifdrr'rn Kacar Tokhangah ve Bayat Tokhangah k6,ylerinin ashnda Kacar-Bayat agiretinin oturduf,u ',Tokhangalr" adrnda bir koy oldu$u, Kacar-Bayat birlegik Tiirkmen agiretinin daha sonra Kacar ve Bayat boylanmn birlikten ayrrlmasryla, koytin de ikiye ayrrlmrg ve Kacar Tokhangah'sr ve Bayat-Tokhanpah'sr adlarryla anrldrftr anlagrlmaktadrr. XVI. yiizyrlda, Malazgirt sancaSmda "Bayai eti" k6fti20s b"lirtil*igtit. XIX. yiizyrl ger,i11re sicillerinde Antalya,yanbagl koylerden Bayat206 ve Korkuteli'ne baf,h Bayat koyii kaydedilmigtir'"'. osmanh kaynaklannda, Bayat, Bayath (Bayatlu) Agireti: Bafidad Eyaleti. Tagkiiprii ve Tosya Kaz6larr (Kastamonu sancaf,r), Akgakrzanhk (Qirmen), Rakka, Erzumm, Incesu KazAsr (Ni$de Sancaf,r). TiirkmAn EkrAdr TAifesinden208; Bayat, Bayadi, Bayatl (Bayatlu), Bayad CemAati: Ankara, Teke, O[uzlar, 1980, s. 236. Siimer, Ofuzlar, 1980, s.237. 'l'iirkay, C., a.g.e. s. 96. Ba1'kara, 'l'., Hrnts ve Malilzgirt Sanc' Yer Adlan, s' 17 iv{o[oi, F{as:'rn, a.g.nr. s. 1'{5. lvlog,ol, llasan, a.g.m. s. 14t1. Tiirkav, C., a.g.c. s. 55.

202 Siimer, 203

204 205

!06 1A7

::08

NiHAT qETiNKAYA

/ rcDrR

TARiHi

159

KarahisAr-r SAhib Sancaklan, Haymana Kazesr (Ankara), Taqkoprii KazAsr (Kastamonu Sanca$r), Baf,dad, Giimiilcina KazAsr (Paga Sanca$r), Arabgir Sancair, Ydkub Be$ Derbendi (KarahisAr-r $arki Sanca$r), Rakka, Erzurum, Kengrri Sancaklan, S6$"iit KazAsr (HiidAvendigAr Sanca$r), Kars-r Merag Sanca$ (Merag EvAleti), Konar-Gciqer TiirkmAn TAifesinden20e. Bayat koyii (Amasya, Amasya-Metzrton, Ankara-Ayap, Antalya-Elmah, Antalya-Korkuteli, Bahkesif, Bilecik{olpazan, Bolu, Qorum, Denizli-Qivril, Isparta, Kastamonu-Kargr, Kastamonu-Tosya, Kocaeli-Ge1'v'e, Konya-Beypehil, Konya, Ktitahya, Manisa46rdes, Manisa-Soma, Ni$de-Bor Sinop-Boyabat, Sivas-Yrlchzeli, A$ron-Emirdaf). Mahalle olarak Mqgla-Fetiye-Ortakciy, Kasta-

rnonu-Daday-Kozluveren, Bursa4emlik-Umurbev)t "'.

Giiney Azerbaycan'da Zenva'run cenubunda Bayat ve Hudabendelii kabileleri koy tegkil etmipler ve kabile adlanm muhafaza edivorlar2ll. Azerbaycan'da Bayat/Bayath yer adlan Baku, Gokqay,(2 kciv), Cevat, Kuba (2 koy), $amahr, $uga"' ve Ucar'da g6riilmektedir'''. Tiirkmenler'in Goklen uru$una baf,h oymaklardan biride Bavat adh oy*oktrr2l4. Qal, Krrgrz scizltif,tinde Krr (Kiil rengin-e_ galar, beyaz); krr kuymklu at hakkmda ve ihtiyar anlamrnda verilmigtirrrt, galr, (qah/9ah) Altay Eamanh$lnda put, sananam ile iqerisine ot doldurulmug hayvan derisi anlamlanna gelir, "Mrsrr ve Suriye Krpqaklan nda tesbit edilen ealu, srn, abak, baydara kelimeleri IslAm kiiltiirii ile fazla temasta bulunmayan Bozku Krpgaklarr'nrn getirdikleri kelimelerdir2l6." XIX. y.y. da Antalya'mn Fenike kazasrna ba$r Giingah adh bir k6y kaynaklurdu'g"9"r217. Borqulr, Ofluaah/O$mcah, Algah, Alagah, KaraEah, Gcikgah, Cebegah (Ermenistan-Vedibasar'da) adlan da, aym ti.irdendir.

BECENi (Tirzluca) Bu yeradr yorede bilinmemektedir. Eski zamanlarda terkedilip da$rlmrg olmah ki, ahali tarafrndan hatrrlanamryor. Krzrof,lu, Kaynaklarda Beceni adrnda bir koyiin varh$rndan goyle bahsetmektedir. "Karakoyunlu ve Akkoyunlu Tiirkmanlan toplulu$una giren 209 Tiirkay, C., a.g.e. s. 229. 210 T.M.Y.K. 1946, s. 135. 21L Togan, Azerbaycan mad., lslAm, Ans.

2L2 213

s. 93. Mehemmedhesen Velili (Baharh, Azerbavcan, Az.erbaycan Devlet Negriyatr, Baku 1993, s. 47; Togan, Azerbaycan mad., lslAm Ans. C. II. s. 93. a.g. Azerbaycan Cum. Haritast. Togan, Ttirkistan, s. 75.

214 2L5 Krrgrz Siizliifiil, Tiirk Dil Kurumrr, Ankara 1991, s. 246. 216 lnan, A.Kadir, N{akaleler II, s. 63. 217 Mofol, Hasan, a.g.m. s. 145.

NiHAT CETINKAYA

/ ICDIR TARiHi

oymaklardan. (h. 11a0) 1728 tahrir defterinde siirmeli nahiyesinde Kara<iren (Karacaciren olmah) yamnda Beceni koyii; gimdi Kulp/Tuzluca'da k6y harabesi, Beceni; ashnda Bahlavuni/Bayrndurlular'rn XL Asrrn ortalarrna de$in ata miilkleri olan Zengi suyu (gimdi Ermenistan topraklarr iqinde bulunuyor) bagrndaki Begeni/Beqni kalesi. Beceni/Beqeni/Beqni 24 Afiuz boyunun iigok kolundan Giik-Han o$lu Bayrndrr'dan sonra ikinci kardeg Begene/ Pegenek boyunun defii;ik sciylenipidir" ". " Beqene'ler Kangh soyundan gelivor. Bu sebeple Peqeneler Kengerli ve Baraklar'la aynr soydan olup yakrn akrabadrrlar. Ebtlgazi'ye gore OSuzlar Becene'lere lt-Becene diyorlar. lt-Barak adh bir Tiirk kabilesi de bilinmektedir.

Nahgrvan'rn $ahpuz kazasrmn Becenek adh bir koy buulunmakta olup, ahalisinin Krpgak oldugu soylenmektedir. Irak topraklaflnda, I{akkari tarafinda Tiirkiye srmnna yakm bir yerde "Becen" kalesi

ve lran topraklarr iqinde, Van ili tarafrna yakrn

ycirede

"Becencik" adh yerlere rurtiryo*r2lg. Kayseriye y",.I?Urt" Tlirkmen topluluklan iqinde bir "Beceli" (Becelu) adh oymagl cla varqu

BENDEMURAT

(Ildtr

m.)

Zor yaylasrmn yamnda yerallr. Cizre taraflanndan gelen Motanh apireti yagamaktadrr.

Rivayete g6re, Sultan Murad (iV.) Han, Erivan Seferi srrasrnda, bu k6yiin bulunduf,u yerde konaklamrg, bu srrada da koyde bir bend yaptrrmrg. Koyiin adr da Sultan Murad'rn yaptrrdrf,r bendden dolayr Bend'i Murat (Bendemurad) olarak arulmrg. Bu bend'in gimdi de koyiin sulamasr igin kullanrlmakta oldusu s6ylendi. (Hamit Hun',dan ahnan gifahi malumat)

BERi (Kara-Koyunlu) Tagburun koyii mezraasr. Bulakbagr k<iyiiniin alt tarafindadrr. Beri siiziiniin sijzliik anlamr "si.iriilerin sa$rmr" demektir. safirm igini yapanlara ve sa$rm iginin yaprldrf,n yerlere de ad olarak verilmig olabilir.

Beri/Bari Krpgak oymaklanndandrr. Aluskada Bari-Tepesi, Tortum'da "Bar" kiiyii bulunmaktadrru'' 218 Krrzrof,lu, Kars Tarihi,

s. 503.

Cevizo$lu, a.g.e. s. 26, kroki 10. 220 Kalkan, Emir, Kayseri'ye Yerlegen Tiirkmen Topluluklan, Tiirk Diinyasr Arg.Dergisi, sayr17, Nisan 1982, s.91' 227 K::'.zrofilu, Krpqaklar, s. 163.

219

NiHAT

/ rdDtR rmini

Beri kiiyii (Hakkari, Ordu-Mesudiye). Beri mah. (lnebolu-Abana)22 Beri adh bir k6y de Giiney Azerbaycan'rn Maku kazasrna ba$b bizim Dil mrnhkamrz srrrnnda bulunmaktadrr.

BOSTANLI (Thzluca) "bt", biry (koku) ile istan/stan (yer, iilke, ytire) dan = bustan/bostan = kokulu yeq, Eigekli yer manasrna olup, "bostan" tiirkgede anlam de[igtirerek yemeklik yegil bitkilerin yetigtif,i yer, kavun, karpuz ekilen yer manasrnda kullamlmaktaduzr. Osmanh sisteminde de, saraylarla kasrrlann bekgilif,ini yapan ve zabrta igleriyle de gdrevli bir ksrm saray mensuplarrn- ud, idi223^. Farsga

XVI. yiizyrlda, Malazgirt sanca$nda, Bostan mezraasL Bostan-Bulak, Bostan-r Kebir ve Bostanh kiiyleri"".

BULAKBA$I (KarakoYunlu) Gelolu agiretinin yaqadr['r kiiydiir. Eski adr Bagbulak olarak geger. Bugiin Ttirkistan'da Bagbulak adr pahrs adr olarak kullamlmaktadu. (Bulak adr hakkrnda genig bilgi, Karabulak koyti bahsinde verilmigtir).

CAF (Merkez-mezt^a) Qok eski gehir harabelerinin bulunduf,u bir yerdedir. Harabe kahntrlarrndan zamaruun modern bir gehri olduf,u anlagilryor. Eski adrm bilmiyoruz. $imdi, buraya yerlegen Caf adh agiretin adryla anrhyor' Kasr-r $irin anlagmasrnda, Irak t<ilgesinde, osmanhlar'a kalan b'iilgelerden "Caf agiretinin Ziyaeddin ve HAruni biiliimleri" diye bir agiret ve kollanmn adr geqerru. lran'rn Senna tiilgesinde de, kalabahk bir CaI apireti

,.' ,

yagamaKtaorr

Dersim,de, suranlar'rn bir kolu olan "$erefbey ani" oymaf,rmn caf api-

retinden ayndrf,r s6ylenir227.

T.M.Y.K. 1%,6, s. 150. 223 Eyuboflu, a.g. s<izliik, s. 96. Zs" piLultt,*lr,tehmet Zeki, Osmantr Tarih Definrteri ve Terimleri Bakanlrg Yayrm, lstanbul 19y3, C. l, s.22.

Siizliifii, Milli Eiitim

224 Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt Sa. Y.A., s' 19. 2X Uzunqargrh, Osmanh Tarihi, C. III, Krsrm II, s. 2'18. 226 yavuz, Edip, Dof,u Anadolu'da Dilonomastik lliskileri ozerine Bir Deneme, Arag. Ens. Yay. Ank. 1983, s. 53. 227

Yavuz, Edip, 1983, a.g.e. s.49.

Tiirk Kiilt.

162

NiHAT qETiNKAYA

/ rcprR TARiHi

Osmanh kaynaklarrnda, Caf Agireti: Siileymaniye Sanca$r havalisi (BagdAd). Caf agireti azim olup 10.000 hanedir"o. XVIII. Ytizyrlda, soygun ve huzursuzluk yaratmalanndan dolayr, Elbistan yciresine yerlegtirilen ve bu huylanndan vazgegmemeleri iizerine Krbn'sa yerlegtirilmesi kararlagtrrrlan topluluklar iqinde "Caflu-Dokuzu" adh bir cemmAat, Tdcirlii cemAati ile beraber goriilmektedir22g. Osmanh kaynaklannda, Cav, Cavundur, Cavundurlu, (Cuv Qavundur, Qavundurlu) CemAati: Kars-r Merag Sanca[r, fqraman EyAleti, Kedegare Kazasr (Amasya Sancair). Yririikan tAifesinden''".

CANDERVI$ (Thzluca) Eskiden, I$drr y6resinde Horasan-Anadolu derviglik geleneSi gok yaygrndr. Yaghlar, kciy koy dolagrp deyigler sciyleyen dervigleri halen anlatmaktadular. Bu koyiin admm de eski derviglik gelene$ine gore verildigi anlagrhyor.

Ermenistan'da Alagoz (Elegez) da$r giiniiybatr etef,inde Talin gehrine ba$h Giildervig,adh Tiirk kiiyii, 3.1.1935 tarihli kararla adr Vosketas olarak

deiigtirilmigtir23l.

CIYRIKLI (Kafrzman) Idari olarak Kaf,rzman'a ba$h olup, asler Tiizluca ahalisindendirler. iki k6ydiir. Tiirk boy adrndan ahnmrg addrr.

Agafl,r ve Yukarr olmak iizere

Gcik-Tiirkler'in ecdatlarrnn bir krsmr olan Usunlar'rn kollanndan onemli

Tiirk kabilelerinden biri de Ci$rek (yahut cigrak)

ad.rm tagryor232.

Crnq (Curg/Curk), Kazaklar'rn Ortayiiz kolundan Nayman kabilesi Baganah oymaSrna bagh Tokbulak'lardan bir obadrr'"'. Bugtin Ti.irkistanda, "Cagirak", "Qrgraker", "Qi[rek" ler ile l(rrgrzlar'dan "Qigrek" vahut "Qirek", "Qerik" ve "Qirik" adh kabileler yagamaktudrr2&. Karahanhlar zamanl Tiyangan'm en biiyiik boyu olan Ya$malar arasrnda "Qr$rak" adh bir boy da bulunmakta idi"'. XIX. yy $er'iyye sicillerinde,

Antalva'da "Ctyrkh" adh bir kiiy de geEmektedirz'tb k| bu koyiimiiziin adrmn arulan Tiirk boyu ile aym mengeden oldu$u goriiliiyor.

235

Tiirkay, C., a.g.e. s. 66. Halaqoflu, Y., a.g.e. s. 111. Tiirkay, C., a.g.e. s. 270. Makas, 2., a.g.m. s. 228. Togan, Ciriq I, s. 42. Togan, Tiirkistan, s. 40. Togan, Tiirkistan, s. 89. Togan, Girip I, s. 133.

236

MoSol, Hasan, a.g.m. s. 145.

228 229 230

29t 232 233 234

NiHAr qETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

153

CiVANLI (Thzluca) Civan (yore afzrnda Cevan) dilimize farsgadan gegmig olup, geng, delikanh anlamrndadrr.

QAKIRTA$ (Igdr m.) Kara-Koyunlu Devleti'nin kurulugunda bulunmug btiyiik Tiirkmen oymaklanndan biri de Qekirlu/Qakrrlu/Cd-kirlu oyma$r idi. Kaynaklanmrzda Cekirlii, Qekirlu geklinde yazrlmaktadrr23T. "E*i, CAkir"in ciliimiinden sonra yerine geqen oilu Bistam Kara Yusuf'un, Emir el Umerasr idi238. diger Azerbaycan Emirleri Qahk ve Tizek239 beylerle beraber, Timur'un torunu Azerbaycan h6kimi 6mer Mirza b. Mirangah'a tAbi olarak hizmet etmiglerdir.

Bu Cdkirlu oyma$r eskidenberi Erdebil gevresinde yurt tutmugtu. AkKoyunlular devrinde bu oyma$rn bagrnda, "Bistam'rn torunu ve Bayezid Beg'in o$lu 6mer Beg" bulunuyordu" ki Otlukbeli savagrnda Osmanhlar'a esir diigmiiq, sonra Fatih tarafinclan azad edilmigtir2a0. Erdebil civarrndaki bu Qakirli oymair Krpgak T{irkleri'ndendir24l gah lsmail'iry Safevi devletini kurduSu srrada CAkirlu oymafir gciriilmekte ve bagrnda "Sultan Ali Beg" bulunuyordu. $ah Abbas derinde de bu CAkirlu oymaprmn bagrnda "Mehmet Sultan" adh beyleri bulunmakta olup $eki bolgesinin hAkimi . tol,.242

Tii-rkiye'de Qakrr, Qakrrh, Qakroflu, Qakrrlar v.b. yiz civarmda yer adr var243. Ermenistan'da (Kelbecer srnrrrnda) Tiirklere ait Qakhrrh Yaylasr, Azerbaycan'da lmisli, Masall ve Gciyqay-tJcar arasrnda Qakhrrh koyleri2g. Krrrm'cla Qakrrlar245 ve XIV.-XV. v.y. kayrtlannda Antalya'da Qakrrlar

koyii kavdediimigtir2ar'.

237 238 239 240 241

242 243

2M 245

246

Siimer, Kara-Koyunlular, s. 28; Siimer bu oymaf,rn adrnrn, Celayirli devri (Azerbaycan) emirlerinden "Emir Cakir"den geldif,ini yazar. Krzrlbaglar I'arihi, s. 23. Stimel Kara-Koyunlular, s. 28. Siimer, Kara-Koyunlular, s. 29. Togan, "Azerbaycan Etnografyasrna dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi, 1933, C. II, s. 102-103, naklen, l{eyet, 'l'iirk Milli Biitiinliigii lginde Dofru Anadolu, s. 23. Siimer, Kara-Koyunlular, s. 29. T.M.Y.K. 1946, s. 222-223. a.g. Azerbavr'an Cum Haritasr. Turan, Ahmet, a.g.m. s. 99. MoSol, Hasan, a.g.nr. s. 141.

NiHAT qETiNKAYA/ IGDIR TARiHi

164

QAMURLU (Araltk) Fazla sel g6rmesi dolayrsiyle, cof,rafi ozelli$ine giire verilmig bir yeradrdrr Yaf,mur yaf,mca veya sel basrnca, topra$rn <izellifinden dolayr gamur g6,lii haline gelir.

QARIKQI flfdtr m.) Bu ad, Tiirk Qaruf veya Qaruk boyunun adrndan verilmigtir' Aya$a giyilen gankla ilgili de$ildir. Yukan ve Agair Qarrkqr kiiyleridir. (Muhtarhktrr)' Bazr Tiirk lehqelerinde "qar" (yar)/"glr", "tplklt", "191k brrakmak" (rprk

vermek), ,,parlamak"r "yan rgrklandrrmak"r "rgrkh olmak" demektir. "guak" ise rgrk veren demektir. $or, Sagay ve bazr Tiirk lehqelerindeki "gar" "yar" la fonetik varyantdr velrgrkh manaslna gelip bu scizden tiiremig olan da rgrklandrrmak manalan "qalrk" (gar+g) r$rkh ve "gar (rt) - (garrt)'rn t*'. Mahmud'un o$uz Kaggarh k6ktendir; qar aym scizleri vardrr. Qrr ve Anadoluda'ki Qarrkgr, Boylan listesinde 22.boy "Qarukluf," olarak g6sterilir. ilgilidir bu boyla adlan kiiy gibi Qanklu, Qanklar Alp-Arslan zamamnda Mangrglak (Hazar Denizi'nin kuzeydosu kryrsrnda yarrmada) ile Aral G6li.i arasrnda biiyiik bir tiirkmen topluluf"u vardr. Bunlarrn bagrnda da ,'Qarr$" adh bir bey vardr. Bunlar trQpgaklar'la kangrk yagryorlar ve kervan yollan igin tehlikeli olduklarrndan, Alp-Arslan Anadolu d6ni.i9i.i, Qan$ bey ve taraftarlanm dafirtmrgtr' F. Siimer, Anadolu'da Qankh Qarrklar adh kiiylerin bulundu$una igaret ederek, Ni$de, Kiitahya ve Ay{q dolaylannda, Carrkh, Canklar ve Carrk oymaklaruin yagadr$rm beliriir248. Qank, Qaruk, Qank1, Qanklu, Qarrkgr, alanda goriiliir' Qarrkgrlu adlan ile de anrlan bu boy, qok genig bir cofrafi Bizans iilkebahsederken, Kaggarh Mahmut, fiirk boylanmn yerlerinden Ortasrralarken sine yakrn olan boylardan sonra, boylan do$uya do$ru Asya;da yagayan boylar iginde Qaruk/Qank Loy,,,lt' da belirtir2ae' XVL yi.izyrl osmanh kayrtlarrnda Hrnrs sancaf,r, Bulanrk nahiyesi ($imdi Mug ilinin ilgesi) k6ylerinin birinin adr "QarukAn" diye geg-

meKtectrr

250

Halep'te ve lg-ll sancaklannda ve 1.695-96 yrllannda Humus,a iskan olunan, Eymiir boyu topluluf,una baf,h "Qarrk" adL cem-

XVru.

Y:dLzytlda,

Seyidov, Prof. Dr. Mireli, Azerbaycan Halkrnrn Soy Kiikii, s' 56' 248 Siimer, Of,uzlar, 1946, s.259. 28' 249 Kaggarh, Divanii Lfigatit Tiirk, Ilesim Atalay Qev. T.T'K' yay' Ankara 1985, s' EO Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazg,irt S'Y.A. s. 22.

247

NiHAT

/ rcDIR uniHi

Aatler, kaydedilmiptir2sl. Aym cemAatlerin adr bazr yerlerde de "Qanklu"

;i;;;k ;;""tt.-ilJuru

ry*tir-Qank adr da verildifini giiriivoru'2s3'

Kaggar - Balasagun - Talas - Fergane arasrnda yagayan Qoruk.toplulusu, DoSu Tiirk kollanndan olup, Gok-Tiirkler'le ba$latrh idiler'*. Kaggarh Mahmud'da, Oiuzlar'n Boz-Ok kolundan Karkrn yerine "Qaruklu" boyu gegmektedir.

Tiirkistan'da, gimdiki Maralbagr y_amndaki Barquk gehrinin ahalisi de Caruk (earuk) kabilesine mensuptur2ss. Tiitkrtr".,ler'ir-r Toktamrg oymaprna baf,h oialardan biri de Qanklar adrm tagrmaktadr2s6' Dr. Qakrr oflu'nun XIX. asnn ikinci yansrnda Batr Anadolu'daki Yoriik Oymaklarrna Dair Listesi'nde, Kula'da oturan "Qank" oymafirnn adr ge'257 eer

(MaQank k6yii (Bahkesir-Bandrma, Bursa-Karacabey, ugak). QankbalL (Manisa-Ala;ehir), nisa-Kula), Qankalabagh (Manisa-Ala9ehil, Qarrk-Bozda$ Qarrkgrkan (ordu-Mesudiye), Qarrkkaramar (Manisa-Alagehir), Qarrklar (Aydrn, IEel-Anamur, Konya-Qumra, Manisa-Alagehig, Manisa-Gordes), Qarrkh koyii (Diyarbakra Nigde, Kastamonu-Tagkiiprii, samsun-Kavuk),,c.xrrkmahmutlu (Manisa-Kula), Qankser = Baggank (Diyarbakrr-ozalp)'"". Krpqaklardan kalmrg yer adlarrndan, Qank ve Tay Qank kiiyleri, BorEah, Cdtg. ve giiregel-Giimrii kesiminde giiriilen kiiylerdir"'. XVL yizyida, Hrms sanca$ Bulamk nahiyesine baftr Qarukan adh bir kiiy kaydedilmektedir260. Irun'du yagayan Tekeli Tiirkmen boyuna baf,h oymaklardan birinin

adr da "qank"trr26i. Koyler tegQankh oymaklan cenubi Azerbaycan'rn muhtelif yerlerinde kil etmiqlerdir. K6ydeki bazr Mevki adlan: Gurtcu/Kurtcu (Bu ycireden krgrn kurtlar stirii halinde gegtikleri igin bu ad verilmig), Dagburun, Qatak Mevkii, Erep (Arap) yeri, Giilliib afi, Bozlar, $ememmed, Halil yeri, Dagdr yer, Giil yeri, Demirkapr (Burasr iki tepe arasrnda bir geqittir), Gevgeve, At Yokug' Gollo Pigik (Kuyruksuz kedi), Galak (Kala/Kalak) tepe'

251

Halago$lu, Y., a.g.e. s. 120, 138. a.g.e. s. 83, 129' 253 Halagog,lu, Y., a.g.e. s. 139. 254 Kafesof,lu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 1'46-147. 255 Togan, Tiirkistan, s. 55. 256 Togan, Tiirkistan, s. 76. 257 Siimer, Ofiuzlar, 1980, s. 629. 258 T.M.Y.K. 7946, s. 236. 259 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 134. 260 Baykara, Tuncet, Hrms ve Malazgirt S. Y. A. s- 22. 261 Cevizoflu, a.g.e. s. 115, kroki 45.

252 Halagof,lu, Y.,

QIRAKLI (Thzluca) Qrr ve Qar scizlerinin ayru k6,kten olmasr itibariyle bu ad da eank adr ile aym anlamda olup aym Ti.irk kabilesini ifade etmektedir. (bak. earrkcr bahsinde).

Qrrakh kciyii (Adana-Karaisah, Kocaeli-Kandrra), Qrrakh mah. (Kas! :.monu-Daday, Kayseri-Emmiler, Samsun-Bafra). Qrrak koyii (Van-Ozalp) errak mah. (Kastamonu-Yi.irekveren, Kastamonu-Daday, Kastamonu-Ktire, Ordu-Fatsa, Sinop). Qrrakbey mah. (Bursa), Crrakla mah. (Zonguldak-Ulus), Qrraklar k. (Qorum-Iskilip, Isparta-Siitgiiler, Zonguldak-Safranbolu)262. XVL yiizyrl kayrtlarrnda, Hrms sancaSr, Varto nahiyesinde "Qeraklu" adh koy belirtilmigtir-"". Azerbaycan'da, Lagrn ve $amahr'da Qrrakh koyleri2g ile, Ermenistan'da Qrrakh adh bir Tiirk koyii bulunmakta olup, Ermenistan hiikumetinin 7.12.1945 tarihli karanyla adr Crarat olarak de$9tirilmi9tir265. VIII.-IX. asrlarda Karahanlilar zamanl, Tiyangan'rn en biiyiik Ttirk topluluSu olan Ya$mah (Af,amah) lar arasrnda "Qrgrak" adh bir boy da bulunmaktaydr'oo.

qiqnrd (Itrzluca) Aym adla, I$drr merkezine ba$h, Zor yaylasrnda, Bende Murad (Bend-i Murad) koyiniin bir mezraasr da var. Tiirk Oiuz Boyu adrndan gelir. Bu OSuz boyunun adr, tarihi kayrtlarda Crcaklu, Ceceklii, Qrgaklu, Qagaklu, Crcrklu v.s. gekillerinde de geqmektedir.

Giini.imiizde genellikle Anadolu Tiirkqesine uyularak Qigekli geklinde amlmaktadrr. _Mof,ollar ga$rnda Bof,azhyan'da Qigeklu adh bir Tiirkmen oymair vardr267. Kur'rrrr'ri devrinde Sivas-Ankara arasrnda meydana gelen Kalendero$lu Ttirkmen isyanma katrlan Tiirkmen oymaklarrndan biri de Qiqekli adh Tiirkmen oyma$r idi2('8 ki, bu Bof,azhyanda gcisterilen Qigekli oyma$rmn devamr olmahdr. Safevi devleti tepkilatrnda yer alan Dulkadirli Tlirkmenlerine ba$h oymaklardan biri de Qiqekli oymafir idi. Faruk Stimer de, '1,527 de Boz Ok sanca$rnda, Dulkaduh Ziinnun Be$'in of,lu tarafindan 252 T.M.Y.K.

263 264

265 266 267 268

1946, s. 260. Baykara, T., I{rrus ve Malazgirt Sancaklan Y.A., s. 23. a.g. Azerbaycan Haritasr. Makas, 2., a.g.m. s. 226. Togan, Girig I, s. 133. Siimer, Of,uzlar, 1980, s. 178. Oztiirk, Y.N., Tarih Boyu Bektagilik, lsr. 1992, s. 191.

NiHAr CETiNKAYA / reDIR TARIHI grkanlan ayaklanmaya Qiqekli oymaSrmn da katrldr$rnr belirtmektedir269. "$ah lsmail, Halil Sultan't oldiirttiikten sonra, Fars eyAletine bu obanrn be$i lzzed.din'i tayin etmig ve ona Ali Sultan lakabrnr vermigti."27o 1525 yrhnda $iraz valisi, Dulkadrrhlar'rn giEekli oymaSrndan "Qiqeklii

Ali Sultan" idi. Qigek adr Tiirk ananesinde genig bir gekilde gahrs adr olarak da kullamlrr.

Dede-Korkut Destamnda, Ug-Ok'dan Salgur (Salur), Boz-Ok'dan Qigek Hatun ile evlenir. Qigek Hatun'dan, Siirmeli krplak bagkendinde oturan Kazan Han (Qigek-Salur of,lu Kazan Han) dof,mugtur. Qiqekli k6yii (Bahkesir-lvrindi, Qorum-Sungurlu, Giresun, Izmir-Bornova, Kars-Sankamrg, Mara;;-Andrnn, Muf,la46kova, Rize-Ikizdere, Adana, Adana-Karaisah, Adana-KaraisaL-Qatalan, Yozgat-Akda$madeni). Qigekli mah. (Kastamonu-Daday-Veray). Qiqek ktiyi.i (Qankrn, Konya-Qumra, Adryaman-Qalgan, Adryaman-Samsat, Marag-Elbistan). Qigek mah. (Bingol-Ki-

[i, Kastamonu, Kastamonu-Inebolu, Marag-Pazarcrk)' Qigekler koyii (Konya-Beygehir). Qiqekler mah. (Manisa-Alagehir-Selimiye koyii, Turgutlu-Yunusdere koyii)27i. XVI. yiizyrl da- Hrnts sancaF, Goksu nahiyesi k6ylerinden biri "Qiqeklii"

adrm tagrmaktaydr'''. Giiney Azerbaycan'da, Tebriz'de Qiqekli adh bir kciy var. Altrnordu zamanrnd.a Ozbek kabilelerinden biri Crgak ve Ozbekler'in Kongrat kabilesi Gogtamgah (Kogdamgah) oyma$rna baSh bir oba da Crgaklr adrm tapryordu2T3. Anadolu'da ve Azerbaycan'da Crqakh boy adr, Qiqekli olarak siiylenmektedir. XV.-XVI. asrrlarda Ozbekler'in Kongrat kabilesinin Qogtamgah (Kogtamgah/iki damgah) oymaSrna baf,h "Cagakh" adh bir oba da bulunmakta idiz7a ki, Qigek adryla aynl mengeli olmahdr.

qirrilr (Arank) Yukarr ve Aga$r qiftlik olmak iizere

iki

muhtarhktrr.

Yukarr Qiftlik'te Cemili'Ie1, Agagr QiftliKte ma$r yagamaktadrr.

Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 77. Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 181. 277 T.M.Y.K. 1946, s.262. anl Baykara, Tuncer, Htnls ve Malazgirt San. Y.A. s. 23. 273 Togan, Ttirkistan, s. 43. 274 Togan, Tiirkistan, s. 43. 269

$iikiir

Ugaf,r, Hrdrrhlar oy-

NIHAI qETiNKAYA

168

qild

/ IdDIR TARiHi

(rEdrr m.)

Bu k6yiin adrmn, buraya yerlegen Cilli adh eski bir kabilenin adrndan geldi$ ve bunlann kurduf,u bir kiry oldu$u stiylenmektedir ki, kaynaklarda Qilli adh kiigiik bir oymapa rastlamaktayrz. Yakutistan (Saha/Saka)'da Qilli aclh bir boy bulunmuktodt.2Ts. (Gevro k6yii bahsinde bilgi verilmigtir.) Osmanh kaynaklarrnda Qil, Qilli, Qiller, (Qil Oflan, Qiloflu CemAati: E$ridir Kazasr (Hamid Sanca$r), IJstrumca Kazasr (K6stendil Sanca$r), Sangam Kazasr (Adana Sanca$r), Rakka, Aydrn, Saruhan Sancaklarr, Husrev Paga Ham Kazasr (KarahisAr-r SAhib Sanc.), DivAne Orman Kazasr (Silistrc Sanc.), Bolvadin Kazasr (KarahisAr-r SAhib Sanc.), Aksaray Sanc', Karaman EyAleti, Ishakh Kazasr (Ak-gehir Sanc.), Nazilli Kazasr (Aydrn Sanc.), Akgehir Sanc. Tiirkman YtiriikAn tAifesinden. Qilli cemAati Musacalu Agiretindendir276.

QINQAVAT (Tttzluca) Bu k6,yiin adr, IQpgak-Saka boylanndan Qinqavat boyunun adrndan alrnmadrr. dzbek'lerin menge efsanelerinde, Hz Nuh'un of,lu Yafes'in oSullarrndan biri olarak da "Qiirge'iit/Qiirgevtit" giisterilmeit"dirzTT . Kars'rn Ardahan, Crldrr kazalan ahalisinden (Tiirkmen ve Terekeme Karapapak) olmayrp daha gok melwecilik, sebzecilik ve ekincilikle u$agan yerlilerine Gagavan/Kakavan adndan bagka "Qin-Qavat" ve "Cavak/ Cavakh" ismi de verilmektedir. Bilhassa Qrldrr'rn gok balkanhk olan Kiir deresi iizerindeki Kurtkale nAhiyesi halkr, her iig adr da benimseyerek aralannda kullanmaktadrlar. Qrldr'rn Kurtkale nahiyesinin Qingavat adh bir koyii (eski adr Vaglop/Vagloban) vardrr. "KAtip Qelebi (CihAnntimA, s.406), "Giircistan"dan bahsederken diyorki, bu tilkenin "BilAd-i lslam'a muttasrl yerleri, mahltt esnAf-i muhtelife'dur; anlara Cincavat derler". Oteden beri: Ahrlkelek, Ahrska ve Qrldrr'rn Krpqak aSzr ile konugan ve eskiden "Giircii" (Ortodoks - Hrristiyan) dininde olduklanm gelenek olarak sdyleyen yerli halkrna, komgulan Karapapak/Terekeme ve Tiirkmanlar, "Qin-Qavat" ve bazan "Gagavan" derler. Bunlardan birinci adrn, IslAm'dan 6nceki Gogaren/Kukark'k/Gogalet denilen eyaletin 9 sanca$rndan birisi olup, bugiin de Ahrska-Qrldrr ve (Tuman, Pervane, Karsak gibi) goller bcilgesiyle Alulkelek bd,lgesini igerisine alan biilgenin adr olan "Cavak/ Cavakhet/Cavakh'yurdu) ve "Qenesdan"h gcigmenlerin "Qen'li/Qin'li ad275

Cevizof,lu, a.g.e. s. 59, kroki 24.

276 Tirkay, C., a.g.e. s. 299. 277 6gel, Tiirk Mitolojisi. s. 384.

NiHAT qETiNKAYA

IGDIR TARiHi

169

larrnrn birlegimi oldu$"u (Qin-Qava'k /Qin/Qav'lar anlamrna Qin-Qav'at) seziliyor."z78 Qegitli kaynaklarda bunlardan "Qenestanhlar" (Qin iilkesinden olanlar) denilmektedir. Eskiden, bugiinkii gin'in dqrnda, Tlirkistan'tn orta ve dofu kesimlerine de Qin/Qen iilkesi deniyordu. Ermeni rahibi SEBEOS, 626 da Kayser Herakliyus'a asker (40 bin ath) vererek Sasanhlann yenilmesini sa$layan K<ik-Tiirk Ka$anh$r Batr Kolu'nun yurduna "Qenesdan" (QinistAn) ve Khazarlar'a hiikmeden Batr-Gcik-Ttirk Ka"$ant'na da "Qen'li Qepetukh" (qidh Yabagu/Yabgu) denildi$ini belirtiyor"'. Melikgah (1072-1,092) devrinde yazrlan "DerbendnAme"de "Khazari (Khazarlr)-TAifesi" hiikiimdanna, "Khagan-r Qin" ve 7.-8. asrrlarda Hazar Tiirkleri'nin hiikiimdarlanna, Araplar. "Khakan-r Qin" demekteydiler2s0. Bayburt y6resi Ak-Koyunlulan arasrnda anlatrlan "Bahrii'l-Ensab" adh bir Dede--

Korkut OsuznAmesi'nde: lspir, Bayburt, Erzurum-Saltuklu ve Erzincan-Kemah Mengiiqlii hanedanlanmn "DiyAr-r Qin'den hurffc ediip" geldikleri belirtiliyor2Sl. M.rg',rn Bulamk kazasrnda, Posof'dan gelme: Oduneor, Milbar, Teyvut, $eyhyakup ve Mescitli k6,yleri halkrna ve Bulamk'dakilere de "Qin-Qavat" denilmektedils2. Bugiin Ardahan, Ahrlkelek, Ahrska b6lgelerinde kullanrlan "Cavakh/ Cavak" adr, buralardaki eskiden ortodoks iken mi.isliiman olan ve Qa$atay (Krpgak) lehgesi hususiyetlerini tagryan Ahrska a$zr ti.irkgesinin kaba gekliyle konugan Qin-Qavat'larrn adrndaki ikinci kelimede (Qavat/Cavat) gcirtilmektedir ve "Orbelyanlar" la "Qin" den ("Canasdan" dan) Sakalar'la (M.O. VII. Asrrda) gelen Tiirklerin "UgOk" kolunun bir boyundan ("Cavuldur/Qavuldur, Cavdar"larrn ilk adr) kalmadrr283. "Cavakhet", Cavak yurdu anlamrndadrr (Qrldrr-Ahrlkelek bolgesine eskiden verilen ad idi). Yine, Azerbaycan'rn Tahg ve Mugan biilgelerinin bir krsmrnr igine alan genig bd,lgenin eski adr Cavat/Cavakt vilayeti idi. Bu ad Sovyet devrinde kaldrrrlmrgtrr' Eskiden, Kafkasya'da, Orta-Asya'dan gelenlere, "Qenesdanh" Qinistan'h) derlerdi. Qenestanh (Qin iiikesinden olanlar) denilmektedir2e. qina veya Qinu da mo$olca kurt anlamrndadrr. Selguklu Sultan Alparslan Rum memleketlerinden Kars ve Am biilgeleri iizerine yiiriidiigii srrada bunlann hududu i.izerinde (Dagir-Bagrathlan i.ilkesinden $amgolde ve Lore adh iki b<ilge daha vardr. Bu memleketlerin (Borgalr-Terekemesi ve uq-oklu Gagavanf Qingavat Tiirklerinden) ahalisi 278 279 280 281

282 283 284

Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 27. Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 25. Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 25. Osman, Tevflrikh-i Cedld-i Mirdt-i Cihan, A'ISIZ neqri, 1961 lstanbul, s. 12 den nak. Krrzrofilu, Krpgaklar, s. 26. Krrzroglu, Kars Tarihi, s. 8,3. KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 52. Kaggarh, I, s. 343, 453.

170

NiHAr

CETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

qrkarak kuallan Gorige/Kiirike'nin damadr olan Sultan'tn huzurunda) ls-

lamiyeti kabul etmiglerdi2ss. Melikgah'rn fethi srrasrnda Arpaqayr yukarrlannda Akbaba merkezi Mam$en/Meryem-Ni9in ahalisi gibi Laru/Daqir-Bagrathlarr, tilkesindeki Cavak/Gogar /Gagavan/Qin-Qavat ve Borqah Tiirkleri'ne 1068-1069 daki ikinci seferinde de Kakhet-$eki'ye IslAm dinini kabul ettirdiii igin, biitiin Ktir boylan'ndaki yerli be$ler ile ahali arasrnda, kutlu hAtrrasr asrrlarca yagamrgtrr. Bunlar ancak 55 yrl sonra, 1124 den itibaren Krpgak/Kumanlar'rn yardrmryla canlanan "Giircistan"-Bagrath kualhFrnrn yeniden OrtodoksHrristiyanhir yayrp yerli miisliimanlardan Gogarhlar'a zorla kabul ettirmesiyle, "Qin4avatlar" (Gogoren ahalisi/Gagavanlar) yeniden Isa dinine dondiiriilmi.iglerdir. Bu ytizden, sonradan llhanllar ve Osmanhlar qaf,'rnda son olarak lsl6m dinine dcinen Qin-Qavatlal, komEu olan Hrristiyan4iirrii ve Miisliiman-Terekemeler, "dini itikah gevgek ve hAkim ku'"'vete gore de$gen" manasrna kinayeli olarak "Qin-Qavat-dinli". demektedirler. Bugiin "GagavanQinqavat"-Tiirkleri koyu miisliimandul*286. Ashnda Qingavatlar'rn ne miisliimanhfia, ne de hristiyanhga uymayan birqok eski gamani inanqlan muhafaza etmeleri, onlara toplum iqinde farkL, kimseyle uzlagrnayan, uymayan bir goriiniim verdif'ine gore bu de${m ortaya qrkmqrrlo'. "lskender'den gok cinceleri, onsekiz asrdan beri "Giircistan Bagbuf,lu$u"nu yaparak iilkeyi koruyan Cenasdan'dan gelme Orbet/Orbelli ve Cenavulk/Qenagik (Qin-Qavat) ItUegteri siilalesi 1177 ydnda III. Giorgi'yi devirip yerine..' yeSeni Demne'yi geeirmek u$rna toptan kugrna ufiayrp yok edildiler'"". I(rzro$lu, 1064 yrhnda Aru'yr koruyan, Rumlann do$u genarali olan "Bakuriyan"rn "Qinli/Uq-Oklu Can-Baku{, yani Gogar/Kukark be$leri soyundan, Qin-Qavat" Tiirklerinden oldu$unu yurur289 ' De$erli ilim adamr Muharrem Ergin Dede Korkut Destanlan'mn dilini incelerken, Terekeme-Qingavat givesi ile uygunluk iginde oldu$unu misallerle belirtmektedir2eO.

DEMiRSIHAN (Ttrzluca) Kafkasya miisliimanlanna kargt yaprlan Ermeni saldrnlanna ve katliamlanna kargr kurulmug olan ve bu hususta biiyiik faaliyetleri bulunan Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 350. 286 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 354. 287 Acal, Arif, Azerbaycan llimier Akademisi Aragtrrma g<irevlisi, Mitolog gifahi ahnan bilgi. 288 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 406. 289 KrrzroSlu, Kars Tarihi, s. 374. 290 Ergin M., Dede Korkut Kitabr II, Tiirk Dil Kur. Yay.: 219, 2. Baskt, Ankara 1991, s. Bu bciliimle ilgili, 355-373-385-393-400-411-428-13944044341444U5916046246346,1. 285

Dede Korkut Kitabrnr incelerken, T'elevizyonun acr haberiyle, Degerli hocam Prof.Dr. Muharrem Ergin'in vefatrnt, ilziintiiyle ciirendim. Allah Rahmet eylesin.

NIHAT QETINKAYA

IGDIR TARiHi

"Difffiu adh gizli "lttihAd-r lslAm Cemiyeti"nin, Erivary Nuha, $uga, Bakii ve Tiflis gibi dnemli miihim merkezlerinden biri de "Demirhan" adh gehir idi291. Arapga'da "g" sesi "s" ile yazrldrirm gtizdniine alrrsak "Demirgihan" adrnm "Demirsihan/Demirsrhan" geklinde s6ylenmig olabilecef,i ihtimali iizerinde de durulmahdu. Destanlarda, Saka hiikiimdan Efrasyab'rn intikamrm alan, sorua Kafkasya'ya gelen, Sakalar'rn kadrn htikiimdarr Tomris/Tomiris Han rn adrndan, Demiris-Han/Demirsrhan denilmig olabilecefii de muhtemel gd,rtilmelidir. Bugiin Temirhan veya Temirhan-$uva Da$rstan Ttirklerinin 6nemli gehirlerinden biridir. Eriiz, Afn-Demishan koyii ile, Kars'rn Demizhan kiiyiini.i belirtmektedir292. qankrn-Odek koyiinde Demirsahan adh bir mahalle var.

DIBEKLtr (Ilrzluca) Terkedilmigtiq,

Dibek tuz o$iitme tagr, el de$irmeni demektir. Bir Borgah mani (bayah)srnda goyle denir. Gcikte ulduz oloydum

Dibekte tuz oloYdum Yar kaprdan geqende Evde yalmz oloydum

Untti tiirt Seyyahr Evliya Qelebi 1648 (H. 1057) yrhnda, Revan seferinde Kaf,rzman'dan gegerken gu bilgileri veriyor: "Benzeri az bulunan de$irmen tagr madeni vardrr ki Acem'e, Erzurum'a ve ijteki diyarlara de$rmen tagr Ka$zman daflanndan gid.r2e3. Dibekli kiiyi.i de Evliya Qelebi'nin anlattrsr b<ilgede yeralrr." Bu koyiin adrnrn, kiiyde bulunan bu dibektegr madenine g6re verildi$i anlagrlmaktadrr. XVI. yiizyrda, Htnts sanca$rnda 1, Malazgir sancaf,rnda 3 yerde "Dibeklii" adh kiiyler bulunmakta idi'"".

Dibekli kityti (Agn-Diyadin, Erzurum-Katayazt, lgel-Giilnar, Samsun-Terme, Sinop, Sinop-Ayancrk, Van)' Dibek kiiyii (Kastamonu-lnebolu, Mardin, Kastamonu-Kiire, Urfa-Harran). Dibekgi k6yii (Izmir-Tire). Dibekdere kiiyii (Mugla-Milas, Mu$la-Yata$an). Dibektag k6yii (Bolu-Diizce, Qanakkale-Lapseki, Adapazan-Sapanca, Zonguldak-Bartrn, Zonguldak-Ulus) Pibektagr mah. (MufhKesr" t Ayt;. Dibetveran kiiyii (Ankar a-Beypazan)2es. 291 Osmanlr Belgelerinde Azerbiiycan Tiirk Hanltklan, s. 212-213. 292 Eriiz, M., Sosyolojik Y<inden Tiirk Yer Adlan, Tiirk Yer Adlarr Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Eyliil 1984 Ankara, K. ve Turizm Bak. Yay., Ank. 1984, s. 50. 293 Evliya Qelebi Seyahatnamesi, C. IlI, s. 639. 294 Baykara, Tuncer, Hmrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 27, 295 T.M.Y.K. 7946, s.324.

NIHAr gETINKAYA

/ IdDIR TARiHi

siverek'te Karakegili Tiirkmenleri'nin oturdu$u kiiylerden biri "Karadibek" acunr ta$u.

296

oiPsiz

(Tirzluca)

Derin bir vadide yeraldr$r iqin bu ad verilmigtir' Dipdede kiiyii (Ankara-Haymana), Dipevler kiiyti (Afyon-Bolvadin)' Diphacr kiiyi.i (Amasya-Merzifon). Diphisar koyii (urfa). Dipsizgiil koyii (Bolu-Diizce, Bursa-lnegiil, Sivas-Zara). Dip mah. (Muf,la-Fethiye-Kabaaf,aq kiiyii, ordu-Fatsa-Erikgeli kiiyii). Dipgepni qiftlifi (Gaziantep-Kakiiyii). Dipdere mezraa (Tunceli-Nazimiye-Holit tayti;2e7. "ububu

EKEREK (Ttrzluca) Tiirk-o[uz tijrelerinin canh yagadrflr bir k6ydiir. Ahali kabileler halindedir. Her kabile be$ siilalesinden geldif,ine inamr. Yorede "Ekerek Beyleri" siizii gok kullamlrr. Bunlara eskiden, Aynmh beyleri de Ekerek kiiyti, eski

deniliyormug. Terciiman Gazetesi'nin yayrnladrpr haritada Ekerek ktiyiiniin adr "Egrekdere" olarak gegmektedir. Dede Korkut Destam'nrn kahramanianndan biri de Ekerek (Egerek/Egrek) beydir. Bu koyiimiiz adrm bu Ekerek bep'den almrgtrr. Eski gaflardan giiniimiize kadar gelen yer adlanndan biri de Ekerek. Dede Korkut Destamn'da "LIgun Goca o[lu Segereg'in boyu"nda iki kardeg: Ekerek ve SeHer iki kardegin de adr eski Tiirk mitolajisi gereg kardeglerden "oru!rhr2e8. Destam'nda gahrs adr, daha sonra da Korkut Dede ile ilgilidir. sonralan

yu, udr (Ioponim) olarak kargrmrza Erkryo.299. Azerbaycan'rn de[erli bilim adamr rahmetli Prof. Dr. Mireli Seyidov, Ekerek/Agarak sciziiniin, IslAmiyetten iince, Ttirkler'in inanqlan ile ilgili olduf,-unu lslAm d6neminde ihtiva etti$i manaya ihtiyag duyllmadrSrndan,

yer/ su, kale v.b. adlannda kullaruldrSrm ifade etmektedir""". 9 Afustos 1578 Qrldrr Zaferi'nden sonra kurulan, Qrldrr/Ahrska Eyaleti,ne bash Cicerek/Cic-Ekrek sanca$r (Ahrska-Ardahan arasrnda Dokuzprnar daf,larr b<ilgesi) adrndaki "Ekrek" sijzii "Ekerek" stjzti ile aynr mengelidir.

lmAm Muhammed Bakrr soyundan Seyyid-$erif Muhammed Cihangir o$lu Haltl-i Divdni lakaph uz-Bek Yagan Pasa adh gok itibarh bir zat l)r, Mahmut, a,g,e. s. 91, T,M,Y.K, 104(r, s. 32tt. 298 Ergin, Muharrem, [)t'de Korkut Kitabr l, r, 225-226 v,rl' 299 St'yidov, Irrof.Dr, Mircli, Azcrhayorn l-lnlkrnrn lkry Kiikilnii Diigiintirkcn, ll,rkii

296 RigvanoShr,

Yazrcr neg, s, 300

'127,

Seyidov, M,, a.g,c. e, 12tt,

l9H(r

NiHAT CETINKAYA

IEDIR TARiHi

773

Horasan'dan Kirman'a oradan da Aga$r Pasrnlar'a gelerek satrnaldr$r 1'7 koyden birinin adr Ekerek idi. Osmanh belgelerinde, 1536 yrlmda, Erzurum Beylerbeyinin (Atabekler yurdundan) fethetti$i Yusufeli'deki "Pert-Ekrek" (Bert-Ekrek) adh hisar olarak geqmektedir3ol. Lala Mustafa Paga'mn 1578 yrh Kafkasya seft'rinde', ge,;tigi verlei:cten, Gcile sanca$rnda, "Megrek" adlr bir yer gegmektedir'^'' ki. Egrek/Ekerek adryla ilgili olmahdrr. XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, -Htnts'm Handeris (Handervig?) nahiyesine ba$h "Eirek" adh bir kciy lrur3o3. Eski Osmanh kaynaklannda, Egrek (Ekrek) CemAati: Irzincan ve Ki[r KazAlarr (Erzurum Sanca$r), KarahisAr-r-$arki Sanca[r"*. Ekrek/E$rek CemAati: Sultanyeri KazAsr (Paga Sanca$r)30s. Ekrek adk, Diyarbakrr-Qermik, Di5'arbakrr-Egil, Elirzrf,-Keban, ElaziliMadery Elazr$-Palu, Elazrf-Palu-K;rrabefan kasb. Erzinctrn-Refirhil'e, E.rztn' can-Tercan, Erzurum'un, Oltu, Pasinler, Tortum ve Narman kazalannda, Kars-Digor, Kayseri-Btinyan, Sivas-Divrigi, Sivas-Sugellri, Van-Ercig kazasnda birer kiiy bulunmaktadrr. Sivas'rn Divri$i kazasrnda da EkrekEimeni adh bir kriy bulunuyor3o6. Azerbaycan'da, Zengezur ve Kafan (ikiside Ermenistan'da Agarak, Zengezur'da Arpa uma$r iizerinde Agarakadzor koyleri ile vine a]'nr bcilgede (Zengezur-Kubath) iki yerde gordtigr*ll3 "Hekeri" koylerinin acL ciir Elkerek adryla aynl mengeli goziikmektedir""'. K6y havalisinde bazr mevki ve yer adlan: KA$rn Yolu mevkii, Karat'eng, Karatepe, Tap yeri, Kumkaya, Gulu Kalasr, Hasancan dair ve Bula$r, Hrzeng Bula$r, Acr gay, Ki$rh Bulak.

EMiNCE (Arahk) Osmanh devletinde muhtelif hizmetlerde kullamlan memurlara verilen iinvandrr. Mutemet demektir. Arapgada "emin" giivenilir manasrna gelir'. "Kamus-u Osmani"de Emin scizii, kalbinde korku olmayan, emnivet iqint{e olan: Emin mahal, gadrr ve hryanetten vareste ve gayan-r itimat oiiln: Eurin adam anlamrnda verilir. Bcilgede vergi iglerini ic{art'eclerr l'tiks':'!: l)ti:llitltr-ti1 bulundugu yer olnrasr itibariyle verilmig ari olcl,ul.,Jrt n-rirhitrnt'iilir'. 301

3u: 303 1tt i

30;,

30o

Krt'zlrilglu, Krpr',rkl;rr .. ir':;. lirrztoghr. K,rl : 'l,rrrlr, r' 5f

,. 'i ,.;.i..,.,t. irr: ,:. i li,tir,ri' (', r ,1.1. 'i irr n,i,, {:,, ,r.ii i'. \. .i il' I.i\'l,} |\. lillfr, ,. .!:,.r ,r,;i.,,,,.(,tlfi!.,;,,' 11111 I I ;rr:

NiHAT qETiNKAYA

174

/ IdDIR TARIHi

Agir^e^ti: Kerag, Kars-r Merag SanTAifesindenms. E*it doganh, Eminhac4l, pminler, Eminli (Eminlii), Eminlilii cemAatleri 20 yerde tesbit edilmigtir3Oe

Osmanh kaynaklannda, EminoSullan

cair, (Merag EyAleti. Ttirkman

ELMAGOL flfdrr m.) Bu k6,yde bol miktarda elma apaglan ile bir kiiqiik 96l bulunmasrndan

bu ad verilmiqtir.

ERHACI

(I[dr

m.)

Aga$r Erhacr (Muhtarhk) ve Yukan Erhacr diye iki krsrmdu' Er-Hacr/Er-Hacilu. Hacrlu oymaf,r Karakoyunlu ve Akkoyunlu Tiirkmanlarr toplulu$unu meydana getiren oymaklardandr. Hacrlu oyma$rmn birqok kollarr oldu$unu kaynaklardan oSeniyoruz. 1728 defterinde If,drr ndhiyesinde Ala-Hacrlu, Alican-Hacrlu, Ibrahim-Hacrlu ve Kara-Hacrlu adh 4 kciy" kayrth bulunmaktado3lO.

EvCi (Ifdrr

m.)

1910 "Kafkaski Kalender" yrlhf,rnda "Evciler" yazrlmrgtrr3ll

Tiirkmenler'in "Evciler,' oyma$rnrn kurdu$u koylerdendir. Alevi olanlarrna ,'Tatevci" derler. "Keqeden yaprlan, kiimbet geklindeki Tiirkmen 9adrrlarrnrn a$ag malzemesini hazrrlayan ve bunlarr satan oymaklar oldu$undan, mesleklerine bakrlarak bu isim verilmig veya kendileri bu adr almrglardrr. Evci adh k6yler, Ankara-Ayag, Ankara-Haymana, Qorum-Alaca, Qorumlskilip, Qorum-Sungurlu, lgel-Tarsus, Samsum-Terme, Seyhan-Saimbeyli, Sivas-Hafik Yozgat, Yozgat-Akda$madeni'nde; Evcik koyii, Manisa-Kula'da Evciler koyii, Afyon-Dinar, Ankara-BalA, Aydrn-Qine, Bahkesir-Balya, Burdur-Tefenni, Bursa-Mudanya, Qanakkale-Bayramig, Krrklareli-Prnarhis ar, Simav, Manisa-Soma, Tekirda [, Yoz gat-Bo$ azhy an'' da; Evcikuzkrgla kiiyii Qorum'da; Evciortakrgla k6yii yine Qorum'da bulunmaktadrr3l2. Ermenistan'da Evciler adh bir Ti.irk koyii bulunmakta olup, Ermenistan hiikumetinin L0.4. 1947 karanyla adr Arazap olarak de$gtirilmigtir3l3.

Tiirkay, C., a.g.e. s.79. Tiirkay, C., a.g.e. s. 350. 310 Krrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 503. 311 Giiner, I$drr, s. 93.

308 309

312 T.M.Y.K. 1946, s.377. 313

Makas, 2., a.g.m. s. 227.

NiHAr qETINKAYA / rdDrR ranlsl

GERME$oF (Igdr m.) Yeni adr Harmandciven. "I$du Ovasr ve gevresinde bitkilerle ilgili yerlegme adlanna pek rastlanmaz. Bunun sebebi biilgenin dofal bitki orttisti yciniinden fakir olugudur. Sadece Germegof koyii adrnt gevrede yetigen qah bigiminde ve taze siirgiinleri qit yaprmrnda kullamlan germegof bitkisinin adrru almrgtrr314.

Tropik ve rhman bcilgelerde yetigen, gri, yumu;ak govdesi, dairevi yapraklan olan bir apag, papaz kiilahr (euonyumus)rrr. Kirman'rn giineydo$usunda "Germesir" adh bolge, OSuzlar'rn yo$un yerlegim biilgelerinden b^iJi idi. Of,uzlar buralarr imar etmig, ziraatini ve ticaretini geligtirmiglerdir"o. Osmanlt kaynaklannda "Germesun" adh Qepniler'in oturdu$u bir koy de var't'.

GEVRO (Ifdrr m.) Terkedilmigtir. Suveren k6yii mezraasr. Zazalar'dan, $eyh Hasanlilar'tn dif,er biiliimii olan Sitanh veya Seydanh agiretinin kollanndan biri "Gev Ugaklan" veya'rGevanh" adrm tagrmaktadrr. Bu sijz, Gevar ve Gevan geklinde de g6riiliir. Kelimenin ash "Gev" dir. Ttirke kabile anlamr da veren "ar" ekini alarak Gevar yani Gev oyma$r anlamrru almqtrr. gevan s6,pii de gev ile farsga co$ul eki "an" dan gevan yani gevler anlamrndadrr. '

Gav (Gev)'lann Orta Asya meryeli olduf,una igaret eden Edip Yavuz, Di Gt) yu"i Tik'lerden, Tikler'in de ilk adlarrmn Di-Li oldu$unu ve Hunlarla ayru dili konuptuklanru belirttipine dikkati gekmektedir. Tokat'ta, Zazalar'tn oturduflu biilgeye yakrn yerde Tiyeri, HakkAri'de Cilo daf,r dolayrndaki G:ySt ovasr yakrmndaki Tiyari adh kdylerin durumu da 6nemli cirneklerdifru. Gav-Qi'lerin ba$h oldufiu Di-Li adrmn, kyazrt'ta, A$rr civarrnda "Diliki" veya "Dilikan" k{irt oymaf,r adrnda rastlamasr, Gevro kciyiini.in de bunlann yagadrf,r mrntrkada bulunmasr, Gav-Qi deki "Qi" siizii ile benzeulik iginde olan ve Gevro koyiiniin ba$h olduf,rr muhtarhk k6y Qilli'nin de aym alanda bulunmasr tesadiif olmasa gerektir. pak. Qilli k6yti). 1906 yrhnda Osmanh HAriciye NezAreti'ne 19/2Temmuz 1906 tarihiyle, Tiflis Baggehbenderlif,i'nden (Bagkonsolosluk) gelen 87 numarah yazrda, Eberhart'rn, Gav-Qi!'leri Krzrl

314 Giiner, I$drr, s.

1t14.

315

Altayll Seyfettin, a.g. scizliik, s. 498.

376

Siimer, Ofiuzlar, 1980, s. 124-126. Siimer, Qepniler, Tiirk Diin. Arg.Vakfi yayrm, lstanbul 1992, s. L17. Yavuz, Edip, Tarih Boyu Ttirk Kavimleri, s. 362.

377 318

NIHAT qETiNKAYA

/ riDrR TARiHi

Kafkasya'da, Ermeniler'in saldrrrlarlna maruz kahp, gatrgma iginde olan miisliimanlara ait yerler arasrnda "Gevra" adh bir yer zikrolun*uktudrr319. K6hta'da Gevrol adh bir mezraa lrur320.

Giircistan'da, Tiflis'in yaklagrk 100 km dofusunda, Tiirklerle mesk0n (eski Krpgak yurdu) Karaqop bcilgesinden geqen "Gavri" adrnda bir nehir vardrr. Giirctiler bu nehre Yovri demektedirler. Mrsrr'da Krpgak lirkleri tarafindan kurulan Mrsrr Memlfiklu devletinin, Yavuz devrindeki Krpqak asrlh Sultammn adr Kansu-Gavri idi ki, bu benzeyip dikkat qekicidir. Bilindi$i gibi KrpEak Tiirklerinin Anadolu'daki yerlegik yerlerinden biri de Afrr Dair etekleridir. Bu hususu gcizoniine alrrsak Gevro koytimiiziin adrmn anrlan adlarla aynt mengeli olmasr ihtimali iizerinde daha genig bir qahqmamn onemli neticeler qrkaracaf,r kanaatindefriz.

c0ngxr,i

(Arank)

Godekli adh Tiirkmen oyma$rnrn kurdufru koydtir. Fatih'in krzrndan do$an ve II. Ba,rrezrt'rn damadr, Uzun-Hasan o$lu USurlu Mehmed'in o$lu, Ak-Koyunlu hiikiimdan Gode(k) Ahmed'in adrndaki Gode(k) srfahmn, Gijdekli oyma$r ile iligkili olduSu aqrktr. K<iydeki Gcidekli oyma$r mensuplan da, oymak adlarrmn geqmigte hanhk yapm$ "Gtidek Ahmet" adh ulu babalarrndan kaldrfirm, sciylerler ki bu da, AkKoyunlu hi.ikiimdan G6dek Ahmet'ten bagkasr de${ldir. Bu Godek Ahmet, Godekli kciyiiniin de bulunduiu bolgede oldiiriilmiigtii. Godek, sozii Azeri lehqesinde krsa anlamrna gelir. Godek Ahmet, krsa boylu olduSu iqin boyle amldrS rivayet edillir. Merhum Prof. Dr. Mehmet Erijz,"Yoriikler" adh eserinde: Sis, Kars ve Bozdo$an kazalarrnda, eEkiya yiiziinden yerlerinden oynamrg cemaatlerin, devletin tedbiri olarak yerlerine yeniden yerlegmesinden bahsederken, Kudeklu ve Kibirli cemaatlerinin Kars ve Qrldrr havalisine gcinderilmeleri hususundan bahse<1er321. Buraclaki Kucleklu adr, Godekli siiziiniin farkL sciylenigidir.

Samsun-Gaman'da da Gcidekli adh bir kciy bulunmaktadr322. Azorbaycan'da, Khagmaz'da "G-6dekli", Beylegan'da "Godekler" ve Zerdab'cta "Giidek Gobu" ktiyleri var323. Ermenistan'da, Arahk ilgemizin kuzey tarafina diigen mmtrkada Artagat ilgesine baf,h Gcidekli Tiirk koyii, Ermenistan hiikumetinin 20.8.1945 tarihli Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhklan, s. 158. T.M.Y.K. L946, s. 407. 321 Er<iz, Prof.Dr. Mehmet, Ytiriikler, Tiirk Diinyasr AraStrrmalan Vakfi yayrm, 1st.1991,

319 320

255.

322 T.M.Y.K. 1946, s. 4-1,4. 323 a.g. Azerbaycan Cum. Haritast.

NIHAT qETiNKAYA

/ IcDIR renlnl

kararryla adr Mirgavan (Mirgavin) olarak defigtirilmigtir. Yine Ermenistan'da, Gcidekbulak adh Tiirk ktiyti, bulunmakta olup, bunun da adr 12.8.1946 tarihli kararla Gargahpur otarat de$igtirilmigtir32a.

C6xqnl,i

(Karakoyunlu)

Gokqe Tiirkmenlerinin kurdu$u kiiydiir. Gokqe-eli (G6kge yurdu) anla-

mrnda G6kgeli denilmigtir.

Eski Ttirkler'de Gcjk, Tann'mn bir sembolii idi. Bir geyi g<ik rengine biiri.indiirmek, veya gok ile iligkilendirerek gok s<izii ile beraber siiylemek, o geyi kutsal saymak veya aralannda Tann ile bir baS kurmak istef,inden ileri gelmeli idi. Manas destamnda, Manas'rn of,luna ad vermek igin gelen Htz:.r'a gok sakalh deniliyordu. Ert6gtiik Destam'nda Tann-mn bir elgisi olarak kutsal kayrn afacrntn iistiinden gocu$a seslenen nur yiizlii ihtiyar igin de "G6k Sakalh" deniliyordu. Uyg,tr harfleriyle yazrlmrg OSuz-Ndme'de OSuz-Han'a yol g6steren kurttan hep "Giik tiiylti, G6k yeleli" kurt diye s6z agrlmrqtr. Kugrz destanlarrnda Kld,:$g bahadrrlanna Kiik Cal, yani "Giik yeleli kurt" iinvanlan

verilirdi.

Koyun ve kegi siiriilerinin iinlerinde giden ve siiriiyii idare eden, kesilmeyen ihtiyar kegilere (seyis, teke) de, Krrgrzlar "Kiik Serge" (Ifdrr da seyis), yani "G6k teke,' derlerdi. Bunlara kutsal hayvan gibi bakrlrrdr"'". Tiirkmenler'in $eceresinde, O$uz-Han'rn torunlanndan birinin adr "K6kli" (Gitklii) idi ki bu da Gok stizi.inden meydana getirilen bir isimdir326. Eski Tiirkler,de ,'Kcik-Biirii", yani "Giik-Kurt", terimi biiyiik hiikiimdann kudretini gcistermek igin kullamlan bir srfat idi. Manas Destanrnda, Kugrzlann Orta-Yiiz reisi Kdk96 (G6,kge)'niin o$lu ile Manas-Han'rn of,ullarrna, konugma srrasrnda hep "K6k Biirii Sultanrm!" (Bozkurt Sultamm) denirdi327. Kugrzlarda cins, giizel ve cesur atlan Kcik Biirii yani'Giik-Kurt" adlan verilirdi. Tiirk halk hikayelerinde de Gcik'te uqan, Giik Yeleli atlar motifi yayFn olup kutsal sayrlmaktadu. Kiik Qebig admr tagryan atlar da vardr. Qebic Anadolu'da geng keqilere verilen bir addu. Orta-Asya'da ise iki yagrndaki keqilere qebiq denirdi328. Igdrr y6resinde de aym anlamda kullamlmaktadr. Gok Gokge adlan, Ttirk kiilttiriinde kutsal anlamlar ifade ettigi iqin, destanlarrmrzda da bu adr almrg olary destan kahramanlarr kutsal vasrflar ve g5revler iislenmig olarak anlatrlrr' 324 Makas, 2., a.g.m. s. 228. 325 Ogel, T.M. s.4142. 326 Ogel, T.M. s. 213.

3n 6gel, T.M. 328

s. 49.

6gel, T.M. s. 49.

NIHAI qETiNKAYA

/ reDrR TARIHI

Omek iEirg liirkler'in Miisli.imanl$ ilk kabul etrne[e bagladr$r dewin olaylanru anlatan, Kugrzlar'n Kara-Han o$lu Alman-Bet (Iiirkge addu) Destaru'nrnda, A1man-Bet'i Miisltiman yapan destan kahramarunrn adr da kutsalLk ifade eden u(liikeeu (Kitkqd dir. Bu ad, Islam'a hizmet gibi kutsal bir gorevi yatr[r iqin, destancrlar tarafindan verilmig olmah. Destamn bu boliimii g6yledir: "Kalmuk reisinin of,lu Alman-Bet, kendisinden miisliimanlk hakkrnda bilgiler istiyordu. K6,kce (Giikqe gegecektir) de, Alman-Bet'e diiniip Miisliimanh$rn gartlanm goyle anlatrr: "Bryrf,rnr trrag et, sakahnr koyuver, "SaElann olmaz bciyle, kAkiili.inii krrkrver!, "Bagrndaki gapkamn, diifmesini kesivel,

"Her cumadan cumaya, mescidlere geliver!"

Der ve Gokge, Alman-Bet'e biiylece ibadet giinlerini anlahr. Bunlan yerine getirdi[,i taktirde de, Cennete gidece$ini siiyler. Tabii olarak AlmanBet, Allah'm ne demek oldu$unu bilmiyordu. Bunun igin Gcikge-Han, Allah'r da ona gciyle anlahr

"Allahii TaalA'drr, odur her geyi yapan, "Ayrm geceleyin, 6siimanda parlatan, "Giinegle gilndiizleri, g6kleri aydmlatan, "Verdi$i srcakhkla, topraklan mttan!" "Alman-Bet de, G6kge-Han'rn soyledifi bu sijzleri dikkatle dinler ve ona gciyle der : "Bryr$mr kestirip, sakal koyuverecef,im! "Altrnlarla siislenmig, tu$lar getirece$im! "Altmq kara boltiklii, ordumu dizece$im! "Brgairn yamnda mr? Usturan yamndamr? "Kitabrn koynunda mr? Kur'an'm boynunda mr? "Gijster sen Kur'antnr, bir gcireyim onu ben, "Okuyayrm Kur'am, <ifirenefim onu ben?" Giikge-Han bu sozleri duyunca, hemen ordusunu yanma gaSrnr ve ak gadrnm diker. Tabamm ipekler ve kadifelerle siislet kahn hahlarserdirir, srrmah yataklar diigetir, semaverler kurduru4, kuyruk gaylar demletir' Kaymaklar hazrrlatry gekerler tepelettiriq, giizel elmalarbuldurur, igine gekerler koydurur ve Alman-Bet'i gadrnna davet eder. Gcikge-Han, eliyle Eay yaPrP, Alman-Bet'e sunar. Fakat Alman-Bet gayralmaz. Qayr niqin almadr$rm sorunca da Alman-Bet ona giiyle der: - "Bryr$mr kesmeden, sakah koyvermeden, getir bir kur'antnt, benbir onu goreyim! Giireyim o kitabr, okuyayrm bir defa! Kur'am okumadan ne gayrru ahnm've ne de gadrmda, daha fazla kahnm!" Bunun iizerine Gokge Han ona:

NiHAr qETiNKAYA

/ IdDIR

TARIHi

-"Kara-Han'rn o$lu, Kaplan-Dof,an Alman-Bet beni dinle," der. "Sen bryrBrm kestirmeden ve sakahm da koyuvermeden, hele bagrndaki kAkiilleri trrag ettirmeden, gapkandaki siisleri koparrp atmadan, ben sana

Kur'ammr getirmem," der. "Yok, e$er benim dediklerimi yaparsan, o zaman kitabrmr getirir ve senin eline veririm," diye ilAve eder. Bunun i.izerine, Alman-Bet bakarki bagka gare yok, oturur bryrf,rm, saglarrm kestirir ve bagrndaki siislerin hepsini agar, Gokge-Han da getirir kutsal kitabr Alman-Bet'in ijniine agar. Alman-Bet Kur'am hig giirmemig ama, Tanrrdan olacak ki, birdenbire okumaf,a baglar. Okur, okur, sonunda da bir go$iis gegirerek, 96yle der: "Artrk ben miisliiman oldum!" Bunun iizerine hemen kogarlar, bardaklara gay korlar ve Alman-Bet'e sunarlar. Alman-Bet qayr alrr, ama iqmez ve etrafrndakilere 96yle der: "Gcifisiime can kogayrm! Akhma dil kogayrm! "Ayrn rgrf,r gibi, ben de parlak olayrm" "sizlerin dostu olup, ben de ak pak olayrm! "Bundan sonra da artrk, gaya ortak olayrm!" Alman-Bet, artrk onlann eayma ortak olur ve onlarrn yamnda kalrr. Bu stjzleri duyan Aydar-Han'rn o$lu G6,kqe-Han da her yamndan arhk parlar olur. Kalkarlal, kucaklagrrlal, IJman-Bet'le yar ve dost olurlar"329' Karabaf,,da Otuziki veya Otuzikili Ulusu330 dudil"t Tiirk birleqik boylar toplulu$undan bir oymak da Gokqelii = Giikge Eli idi. son asrrlarda Terekeme denilen Ttirkler bunlardan kalanlardrr. Mukaddam, Ce-

vangir, Ahmedlu, Kara-Koyunlu ve Ozan (Oiuz Han) oymaklan da bunlardandr33l.

Iran,da, Tekeli Tiirkmenleri'nd.en Giikqe/Giikg"lrr332 ile Yamut boyuna ba$h Gokaah oymaklan kaydediliyor333. Anadolu'da, ulu-Yiiriik Tiirkmenleri'nin bir bitliigii de Gokqelu adrm . ,334 tagryorcl.u

Yiizyrl'da Thrsus slgesinde yaFryan ve kendilerine Varsak denilen Ti.irkmen Boyu'na bafh oymaklardan birinin adr "G6kgelu"331-olup bu oyma$rn iki kol uuf<fir,i" ;"q"y"" Igair aaU obalan bulunuyordu336'

)0/.-xu.

329 330

l, T.M. s. 305-306.

Otuzikili Ulusu, 24 OSuz boyu ile 8 Krpqak boyunun meydana getirdif,i birlegik boylar topluluf,udur,

331 332 333 334 335

Siimer, Safevi Devletinin Kur. s. 198. Cevizoglu, a.g.e. s. 115, kr.45. Cevizofilu, a.g.e. s. 115, kr. 45. Siirner, OSuzlar 1980, s. 178. Siimer, O$uzlar 1980, s. 317. Siimer, Of,uzlar 1980, s. 356.

/ rdDrR TARiHi "Dinar taraflanna yerlegen "Horzum" yoriiklerinin bir koyiiniin adr "Gcikge"dir. Batr Tiirkistan'daki Teke, Ttirkmenleri'nin iig taifesinden biri olan Toktamrg'rn tirelerinden biri "Gcikge Be$" dir337. XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, Malazgirt sancaSr Elmalu nahiyesine baf,h NiHAx CETiNKAYA

"G6kqe" ve "Gcikge Viran" kiiyleri ad, gege.s8.

dagllanmn adrrun Rasonyr, Krrgrzlar'rn yagadr$r ^Kci$men "G6kqe" olduSunu belirtmektedir"".

ashnda

Kayseri'ye yerlegen Tiirkmen topluluklanndan biri de Gokqe (Gokqeoba)

,lerorr ,. 340

Halen I$drr'rn Karakoyunlu llgesinde "Giikqebulakh" adh bir O$uz kabilesi yagamaktadrr. Qaldrran R0zndmesinde, Yavuz'un dcniigi.inde, Kars civannda konakladr$r yerin yakmrnda^'.GcikEeda$" (Baggedikler do$usundaki iigtepe) adh bir yer kaydedilmigtirs', Tiirkiye'de, G6kge, G<ikceli v.b. adlanyla yiiz kadar kiiy var&2. L694 kayftlarrnda Sandrklr'da tiirkmenlerin yerlegtirildigi koylerden "G6kgeli" koyii de belirtilmektedirm, Bu GcikEeli koyiiniin adr da, buraya yerlegen Gdkqeli tiirkmen oyma$rmn adrndan gelmektedir. L590 defterinde Revan Kazasrna ba$h koylerden "Giikgebeglii" adh bir kiiyde kaydedilmigtir. XVIII. Yiizyrlda, Akgehir'de "Giikge", Geyikli Kazasrnda da "Giikqelii" adh kciyler kaydedilmektedirya. Cevdet Tiirkay'rn, Osmanh kaynaklannda tesbit ettif,i Gokqe adh agiret ve cemAatler: Gdkqeoba apireti (Mardin, Musul-Nusaybin arasrnda). G6kgeiiyiik apireti (Rakka Sanca$r). Gcikqe adh Y6riikAn TiirkmAn Thifesinden cemAatler: Gcikgeafgarr (Yeni ll Karasr-i (Sivas Sanc.), G6kgeaymedlii (Kars-r Mera$ Sanc.), Giikgealili (KarahisAr-r $arki San.), Gokqe Qam (Merag EyA., Ziilkadriye KazAsr-Merag EyAleti), G<ikqe Eren (KarinAbAd KazAsr-Silifke Sanc.), Gokqe Evhad (Kegan KazAsr-Gelibolu Sanca$r), Gokge Inehan (Krrkkilise Kazdsr-Yize San.), GokSeli (Adana, Bozok, Mersin Sancaklarr, Zile KazAsr-Sivas Sanca$, Ulag ve G<ikgelii Kazalan-Tarsus Sanca$r, Toyran KazAsr-Kcistendil Sanc., Kegiborlu KazAsr-Hamid San., Sandrkh ve QolAbAd 337 338 339 340

v2 343

-1975, s. 21-122. Errjz, M., Do$u Anadolu'nun Tiirkliifiii. Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 31. Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s. 101. Kalkan, Emir, a.g.m. Tiirk D .A. D. sayr 17, Nisan 1982, s.92. KrrzroSlu, Osm. Kaf. EI. Fethi, s. 108. T.M.Y.K. 1946, s. 416-77. Orhonlu Cengiz, Osmanh lmparatorlu[unda Agiretlerin lskinr, Eren Yayrncrhk, Istanbul

1987,

s.74.

Halaqoflu, Y., a.g.e" s, 60,8L,97.

NiHAT qETiNKAYA

/ IGDIR TARiHi

KazAlarr-Karahisar-r SAhib San., Geyikler KazAsr-Ki.itahya, NevAhi-i Bergama KazAsr-HiidAvendigAr Sancafr, Karaman ve Aydrn Sancaklan), G6,kqema$arah ve Giikgediindarh (Merag EyAleti Ziilkadriye KazAsr), Gokge Prnar (Dimetoka KazAsr-Paga Sancafrr), Gcikge Oyiik (Rakka EyAleti), Gcikqe Viran

(Kete KazAsr HiidAvendigAr Sanca$r)vs.

4 Kasrm 1590 tarihinde, Gence ve Karabaf, bolgelerinde giiriilen Krtl* yriziinden, Revan ve Nahervan'dan buralara getirilen zahire ve davarlarrn Gokge gcil giinevinden gr:genlerinden, Gokge beylerinin fazla vergi almasrmn fukaraya zuliim oldu$u ve buna mani olunmasr hususunda Revan beylerbeyine ve ilgili kadrlara yazrlan "hiikiim"den de, o tarihlerde Gokge Gijl'e adrnt veren Giikqe oymaklarmm, Gijkee g<ilii civannda, kabilevi sistemleriyle yagadrklarrnr ii$reniy orur346 Qobanh veva Qobanoflu boyunun, Ilhanhlar'dan itibaren uzun miiddet bu biilgede hakim olmasrna g6re, zaman zaman bu gole "Qoban" giilii, "Giikqe Qoban" giilii de denilmigtir. Gcikge gcil civanna da "Gcikqe mahalt", yani Gokqe-eli/G6'kqe-yurdu denilmektedir. 1584 osmanh vesikalannda, o tarihte bu bdlgenin "Gcikqe sancasr olup, 5 Nisan 1584 te istanbuldan verilen bir_fermanla bu sancaf,rn beylif,ine R"van Kadrct Ismail bey tayin olunmugtur&7. Gokg" golii de admr, Ttirk Diinyasrnda yaygm gordi$imiiz "Giikqe" oymaf,rndan veya "giikge" admtn anlamrndan aldr$ anlagrhyor.

Halep Sanca$r (Suriye) nahiyelerinde Derbsak'a bafih G6kqe, $eyzer'e bafh Gokqe ve Ravendan a- bafh Gokqe-Ziyaret ve G6k ciren adh Ti.irk mezraalarr bulunmakta.lrrilS. Azerbaycan'da, GciyEeli kiiyii, Kazak ve A$rstafa'da, Gedebeyde "Yeni Giiyqe" koyiise. Nahqrvan'da Goydere koyii, Gciyda| (2720 m) da[r, Zengilan da G6yah koyii, Gedebeyde "Giiyeli" kciyii, Gence'de "Gciygcil", $eki'de "Gciybulak"3so koylerinin adlan d.a aym anlayrgrn mahsuliidiir' Gi.iney Azerbaycan'da; Urmiye-Miyandoar kazasrnda "Gcikgelu", Tebtiz' cle ,'Giiyce sultan,', Zencan'da "Gtikge Kaya", Geyder'de "Gcikgebulak" kiiy-

yine Giiney Azerbaycan'da gok sayrda rastladr$rmrz "Gtiy"le baglayan (G6ybulak, Goya$ag, Goydag gibi) yer adlan da aym anlayrgla ad almrg Tiirk oymaklanmn verdif,i yer adland[. $imali Tiirkistan (Kazakistan),rn 6nemli da$lanndan biri Gokqe Tav (ta!/ daf,) ve 1920',lerde Ka-

leri

var351.

34s

Tiirkay, C., a.g.e. s. 377-378.

Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhklar\ s. 2'l'. Krrzroflu, Osmanhlarrn Kafkas Ellerini Fethi, s. 349. 348 Qakrr Enver, Halep Ycr Adlan, T.D.A.D., sayr 86, s' 195. v9 a.g. Azerbaycan Cum.Haritasr. 350 a.g. Azerbaycan Cum, Haritast. 35r. a.g. Giiney Azerbaycan Haritast.

347

182

NIHAX qETINKAYA

/ IdDIR TARIHI

zakistan'rn Ak-Mola (Ak-Molla) vilayetinde bir sancak da Kcikqe Tav (da[) adrm tagryor352. But, Trakya'da da GokgeJer adh bir k6y var353. Tiirkmenistan'da, Tiirkmenler'in Teke urr$u Toktamrg oyma$r'na baSh Gcikge, Ak4<ikge, Kara-GcikEe, Er4cikge adh obalarr bulunmakta ve yine Tlirkmenler'in Yavmut urugu Kiiqiik Tatar oyma$r'na ba$h "Ak" obasrrrn kollarrndan birinin adr da "Giikge-Ah" soyudur'*. Krrglu,l:y Edigene uruf,una ba$h iki oymak K6,k9e-of,lu ve K6kgeler adrnr tagurss

GOKTA$ (Ttrzluca) Mitolojik anlamh yer adrdrr. Bu kciy civannda "Kiiroflu Kalesi" adr verilen eski bir kale harabesi ile Gomii yerleri var. Gazneli Mahmud zamanrnda 4000 gadrrla, Horasan'a gegerek yurt tutan oSuzlar'rn bagrnda bulunan be$lerden biri de Gok-Tag Bef, idi. Gok-Tag bey daha sonra lran'da biryok fetihler yaparak, Anadolu'ya, Diyarbekir civanna gelerek yerlegti$i biliniyor. Goktag koyii, Gaziantep-Kilis, Kastamonu-Daday, Manisa-Soma, Goktag mah. Manisa, Daday-Ba$veren kciyii, Sinop-Salavat3s. Giiney Azerbaycan'rn Urmiye gehrinde "Gciydag" adh bir koyii var357. Enver Paga'nrn, Tiirkistan itiklal miicadelesi srrasrnda, Rus Konsolosu ile g6riiptii$ii Diigenbe (Tacikistan'rn baqgehri) yakrmnda ki kiiyiin adr da Gciktag idi. Aym miicadele srrasrnda, Diigenbe'de Ruslar'a kargr direnen Enver Paga'mn arkadg-Sr, miicadelenin yerli liderlerinden, Alinza Bey'in de soyadr, "G6ktag" idi3s. Muhtemelen bu k6yden olmahd.rr.

c6uir / cOMUK (Aralk). Biiyiik ve Kiigiik Ai-n Daf,lan aga$rsrndaki Haydarda$ eteklerinde yeralr. Haydar Da[r eteklerinde, Gomiik kiiyi.iniin iist krsmrnda "Yakup Peygam-

ber"e ait oldu$u rivayet edilen ve ziyaretgah olan bir mezar var. Kciy yamndan gegen Direg deresi var. (Bu derenin yatafr gok dik oldu$u igin, suya gotiiriilen hayvanlar direnerek grktrklan igin "Direg" adr verilmigtir). Halk arasrnda, y6rede birqok yere de eskiden Gd,miik denil-digi bciyle_nmektedir. Dil mrntrkasmda ikinci bir G<jmiik adh yer de bilinmektedir3se. 352 353 35,t 355 356 357 358 359

Togan, Tiirkistary s. 18,26. Turan, Ahmet, a.g.m. s. 171. Togan, Tiirkistan, s. 75. Togan, Tiirkistarr, s. 72. T.M.Y.K. 1946. s.420. a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr. Togan, Tiirkistan, s. 438.

Birdo$an, Nejat, Tiirkiye Folklor ve Etnografya Atlasr Uzerine, l. Uluslararasr Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ayrr Basrm, Ankara Unv. Baslmevi, Ank.1976, ilave haritasr.

NiHAT CETiNKAYA / IdDIR TARiHi

Anadolu'da Gom, Gcimii v.b. birqok yeradr bulunmaktadrr360. Kars4iile'de, Erzurum-Oltu ve $enkaya'da birer Komuk/G6miik adh kiiy bulunmaktadrr. Sayrn Krrzro$u Krpgaklar'dan fcalan yer adlanm srralarken, ISdrr-Arahk'ta "Komuk" kciyiinii de yazarffil. Bu adrn ve Kumbulak daki "kum" s6ziiniin Tiirk Kumuk'larrn adrndan geldiSi muhtemeldir. Ofrrl^z Han'm, oSullarrmn kumadan olan gocuklanndan biri "Kumr" adrmda idi'"'.

GUNDO (Ifdrr m.) Yorede Kundo, Gundo, Giindo, geklinde de soylenmektedir. Kciyi.in asrl

kurucu oyma$r, bugiin rf,dr'da oturmakta olup soyadlan Giinde'dir. Kun veya Hiyung-Nu (Koyun-lu) Tiirkleri. Khun-an / Hunlar anlamrna gelir. "Kand"r (/Kundu) ad*ia Krrgrzlar'da bir boy kaydediliyor363' Hrrr,lar'la ilgili Asya'da boy ve yer adlarr: Kundi, Kundravi, Kundulun, Kunduz Kuntu (Guntu), Kuntun3d ve Hazar Ulusu boylanndan, Kundur365 adr tespit edilmektedir. Kiindii, Hazarlar da hakamn vekili, Macarlar'da en ileri gelen oymain reisi = bag prens, Altayh Tatarlar'da oymak reisinin vekili ve gimdiki Mo$ollar'da da ktigtik bir memuriyeti ifade ed.rffi6. Defterinde Kondur-Avul koyii 1595 Qrldrr/Ahrka eyaleti Muf. ^Tah. (Halen Qrldrr'da kiiy) kaydedilmigtifb/. Efrasivab'rn komutanlarmdan birinin adr Gundi oftlu Pulat368' idi' G.rr,bu/Kunt;36e, Kiirrdii (Giinegli)370 ve Gunda 6aftasya1371 boy ve yer adlarr bilinmektedir. Of,uz-Han rn 6 o$lunun asrl hammlanndan do$an dorderden 24 OStz boyu yamnda, bu gehzAdelerin odahk veya asrl hatun sayrlmayan kanlanndan do$an dorderden 24 boy Tiirklerin de bulundupu O$uznAmelerde gegmektedir. Ebulgazi BAHADUR-HAN'm "$ecere-i Terakime" (Tiirklerin

Soy Ki.itiigi.i) adh eserinde, bunlardan ikinci boy olarak "Kiine-Kona" adr zikrediliyor. XVI-XVII. Asularda yagamr$ olup, Istanbulda bulundu$u srrada yapturlan bir kogkiinden.dolayr bo$azrn batr yakasrndaki "Emir4an" 360 T.M.Y.K. \946, s.

424425.

351 KrrzroSlu, Krpgaklar, s.138. 352 Ebiilgazi Bahadrr Han, Tiirklerin Soy Kiitiiyii, 363 Cevizollu, a.g.e. s. 117, Kroki 46. 364 Cevizof,lu, a.g.e. s. 106, Kroki 42. 365 CevizoSlu, a.g.e. s. 106, Kroki 42. 366 Rasony, Tarihte Tiirkliik, s. 61. 367 Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 173. 368 Cevizof,lu, a.g.e. s. 91.

il69 CevizoSlu, 370 Cevizotlu, 371 Cevizo$lu,

a.g.e. s. 83. a.g.e. s. 87. a.g.e. s. 22.

s. 45.

NiHAT qETiNKAyA

L84

reDrR TARiHi

semtine adrm vermig olan Kagarh Tiirklerinden Safeviler'in Revan ham Emir-Gfrna oilu Tahmasb Kulu adrnda da goriilen O$uznAmelerin "Kara Kona" boybe$leri ismi aslmda "Konak"drr. Yaylak-yayla, krglak-krgla da olduiu gibi Konak-kona'daki (k) sesi de diigmiigtiir. F. Siime4, Atgekenler'e komgu olan Isaklu'dan Tiirkmen toplulu$una baf,h Kondu adh bir oyma$r belirtmektedir3T2. Pazarcrk (Marag)'ta, T[irkmen asrlh olup, Kurmanqqa konupan agiretin Tilkiler boyunun oturdu$u kciylerden biri de Grndo-obasr adrrr togryor3T3. Anadolu'da,-_Giindo kciyii (Siirt-$irvan), Giindober koyii (Siirtgln'anCevizli brr"uir)37a, Kundu kciyii (Antalya-Aksu), Kunclan koy ve mah (Fatsa), Kundin koyii (A[n-Tutak), Kundulu koyii (KonyaAkgehir), Kunduz koyii (Bitlis-Hakif buc., Giresun-Espiye), Kunduz mah., (Mu$la-Yata$anMesevle kciyii), Kunduzhan mah. (Qorum). Kunduzlu kiiyii (Afyon, Qorum-Iskilip-Alagoz buca$r)37s. Gunkelet mezraasr (Artvin-Ardegen), Guntjurk koyii (Hakkari-Sevin ko_,,376 yune Da8r, XVI. yi.izyrl kayrtlanndlr, Hrms'rn Bulamk nahiyesine ba$h "Kondr" (Kondro$lu) adh bir kciy ile377.-XIX. Antalya'da "Kundr" oyma$r ve aynr adla bir koy kaydedilmektedirr/d.

CUf,a,ni (Tirzluca) Aym addaki gahrs veya oyma[rn adrndan verilmig yer adrdrr. Ak-Koyunlu Ulusu'nun kurucu iki biiyiik oyma$rndan biri olan Mus.rll.r379 oy*ug, beflerinden olup, Uzun Hasan'rn komutanlarrnclan Tokat gehrini yakmasryla meghur Emir Bey Musullu'nun o$lu Giilebi adL bir bey var ki, Uzun Hasan'rn Erzincan valisi idi380. $ah Ismailin Dulkadrr-hlar iizerine yaptrf,r sefer srrasrnda, GiilAbi bef o$lu Emir Be[ (Ii.) Diyarbakrr'daki Musullular'a katrlarak Emir Han sanlnl almrgtrr. Sonra da Safeviler'le birlegmigtir38l. Erzincan'da, Ulu Cami olarakta bilinen Giilabi Bey Camii, 372 373 374 375 376

377 378 379

Siimer, O$uzlar 1946, s. 180. Er'oz, M., Do$u Anadoldnrrn

Tiirklii$i,

s. 49.

T.M.Y.K. L946, s.736. T.M.Y.K. 1946, s. 755. T.M.Y.K. 1946, s. 429. Baykara, Tuncer, l'Lnrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 51. Mofi,ol, Flasan, a.g.nr. s. 1,14. llrrrrt'nistan'n Vr,drhasar liilgcsincic, (Aralri.. iirr':,i hur,'r,r) \lrrsrrilr'.rLllr rjriirr,rlr.rliri ll)20 Ii'rdt,'lr!rkivr''tr ,;or,r,rrl: l';tlbttrttn k{)rtir. '.,,rt,,\r'rrr,i('rr;{r. iir' r,llrt l.,tlrrlr,-i.l,rrali ,r rrilllt "Sll{r r 1." i'rr\,.t(i r r!t a nlr,,.i.-rr rl r r h.rzrlb.rll.rr l,lnhl, r, l"l; lt *,rttrtt,r, 'r.rllri lrr't' Stltrl{,t, l',tlovt l)r,v, Jttrr. s. 55); Wrxltls, juirrr li., r\i.'.' i nr,',r,,r', ..:i;i;, , l./ tr.l.rni,':r { rlii \, 3:1',1. (,i'\. l|tol,l)r. Mr,tin 5tiz,t,rt-Nct:rlet 5.rk;ruglir. r.ii,.r:r, . t l1.,jr, ,r'nr'n, iL()1.1.)r, ivI llr, ,, | ,.rr i . \,. :rr,':i'it itt "r\ttitr'ltlht'ria Akko,y'111111; Mtnt,trtst' ,rJl| , I

380

3tjl

/ rdDrR TARiHi Erzincan valisi olan bu Musullu Giilabi bey tarafindan NiHAT qETiNKAYA

1490 dan cince yaptrrrlmrgtu. Depremlerde yrkrhp tg,*rar tamir edilen bu cami 1939 yrhndaki depremde tamamen yrkrlmrgtrr"ot.

Giilabi bey, Erzincan'r 1486 dan, irldiifiii 1.491'e kadar ycinetmistir. Son bagkenti uyrt'o" baf,rmsrz idi383. 1595 Qrldrr eyaleti Mufassal Thhrir Defterinde Ahrska'da vergi miikellefi olan gahrs adlanndan Kiil-Abr adr gegmektedir. "Ak-Koyunlular'da gok goriilen bu ad, bugiin Rize/Hemgin ve Erzurum'da aile adr "Kiilebi" biqiminde kullanrhyor3s4. Osmanh argiv belgelerinde, 1906'da $uga'da Ermeniler tarafindan vakrlan L9 islAm k<iyii iginde "Giil6bh" adh bir koy de zikredilmektedir3Bs. Rivayetlere gcire "Kalmamslr" adh bir seyid Horasan'dan gelerek Dersim'de kendi adrnr verdif,i Kalmamsrr adh k<iye yerlegti$i anlatrlmaktadrr. Yarunda bulunan $eyh Hasan adh biriyle krzrru evlendirmig ve bunlardan da bazr agiretler tiiremigtir._ Eu apiretler arasrnda "Giilabi UgaSr" adh bir agiretin adl da gegmektedir3&. Burada destan diliyle tiirediSi iiade edilen

iki yrhnda At-Koyunlular'dan,

oymaf,rn bu aileye ba$h, Horasan'dan beraber gelen Tiirkmen oymaklardan

oldu$u agrktrr. Osmanh kaynaklann4g, GiilAbi GiilAbiuga$ Agireti: Mardin, Bozok (Yozgad), Yeni ll (Sivas)387. Giilabi, Giihbi Uqaf,r CemAati: Mardin, KazAsr (Diyarbekir EyAleti) Yeni ll KazAsr (Sivas SancaSr), Bozok,FyAleti, Kemah ve Erzincan KazAlan (Erzurum EyAleti), TiirkmAn TAifesire. Bugiin GiilAbr adh koyler: (Kayseri-Prnarbagr, Tokat-Niksar, YozgatYerkdy), Giildbi mezraasr (Sivas-Zara-Yukangam6zii koyii), GiilAbibey mh. (Qorum), GiilAbikomu kiiyii (Erzurum-Agkale), GiilAbidiiz mezraasr (Erzincan-Abge koyti), GiilAbiler llezraasr (Zara-Aluqluseki koyii)"'. Kiilabh kciyii - (Urfa-Akziyaret buca[r)3s. Azerbaycan'm A$dam gehrinde "Giilabh" adh bir ktiy var391. Ermenistan'da Gillabh adh iki Tiirk k6yii bulunmaktadu. Biri Aparan ilgesine ba$h olup, Ermenistan hiikumetinin 15.7.1946 tarihli karanyla adr Carozluk ve di$eri de $amsaddin gehrine baih olup 4.5.1939 tarihli kararla adr Aygedzor olarak de$gtirilmigtif'2. 382

Woods, Ak-Koyunlular, s. 392. 3{13 Woods, AkKoyunlular, s. 276.

384

Krrzrof,lu, Krpqaklar, s. L79.

385 Osmanh lkrlgclcrindc Azerbaycan 'l'iirk Ilanhklarv s.'197. 386 Ali Kanrali, linzincan thrihi; nak. M. f,irif Frrat, Do!,rr llleri vc Vlrto 'l'arihi, 387 'l'iirkay, (1., ;r.6.c. s, tl3. 3EE 'l'iitk;ty, (i., a,pr', s.

3113,

389 'l'.M.Y.K, l9'ltr, s. .131. 390 'f '.M.Y,K, l()16, s.'/7{t.

tgl

a.g. Azcrbaylttn (lruu, llaritast.

392

lVt;rkas,

2,, a.1i.nr, s. )2tt,

1970, s. 39

NIHAT gETINKAYA

rdDrR

renlul

1920'lerde Tacikistan'da KiilAb Beyli$ bulunmakta idi3e3. 15.-L6. asularda dzbekler'in Kongrat kabilesine baf,h, Qogtamgah (Kogt-amgah /Qiftdamgah) oymafimn kollanndan biri Kiil-Abr adrm tagtyordu3e4. Tiirkistar/da (Bugiin Tacikistan srmrlan iqinde) Ki.ilab adh bir gehir var ki, burasr Horasan topraklan sayrlrr. Tiirk Agrk gelene$nin gok yagrn ve canh olduf,-u, Tiirk yiiresi Borgah'da (Gdrcistan'da) Tasawuf giirlerinin okundu$u bir saz havasrna Giilabr veya Bayramr (Hacr Bayram Veli'den geldi$ soyleniyor) adr verilmektedir. (bak. Oymaklar boliimiinde Giilah.)

cfiLPrNAR (rgdrr m.) Anadolu'da, ba adla bir gok yer bulunmaktadrr.

ctir,r,iicn

(Tbzluca)

Oymak adrndan gelen yeradrdu. Siverek'te, O$uzlar'rn Be$-Dili boyuna baf,hJi.irkAn agireti mensuplarrmn yagadr[.r Giilliice adh kiiy bulunmaktadut" ki, Tuzluca'da yasayan agiretlerden biri de Ti.irkAn agiretidir. Bu koytin adrmn TiirkAn agireti ile ilgisi oldufiu muhtemeldir. Osmanh kaynaklannda Giilliice Cemdati, YaylAkAbAd KazAsr (Yalova)Kocaeli Sanca$, Dimeto-ka Sancaf,r-Paga Sanca$r, Tire KazAsr-Aydrn SancaSr

ve Haskciy KazAsr'ndaJe6. A$n-Do$ubayazrt, Af,n-Patnos, Amasya4iimiighacrkdy, Bursa-M. Kemalpaga, Erzincan, Gaziantep, Kayseri-Bi.inyan, Sivas ve Divre$ ilgesinde birer Giilliice adh k<iy bulunmaktadrr. XVI. yi.izyrlda Hrrus sancaSrnda altr, Malazgirt sanca$mda beg yerde "Gcilliice" adh kiiy kaydedilmektedifv/. Azerbaycan'rn A$dam gehrinde "Giilliice" adh bir k,iy ,ra"398. Ermenistan'da iig Giilliice adh Tiirk kciyii bulunmakta olup adlan kargrlannda gosterilen tarihli kararlarla de$istirilmiptir: Artik ilgesine ba[h Gi.illiice, (31.5.1946 de) yeni adr Spandaryan, Aparan ilgesine baf,h Giilliice, (15.7.1946 da) yeni adr Vardenis, Spitak ilgesine baf,h Giilliice, (L4.9.1950 de) yeni adr Saraart3ry. Togan, Tiirkistan, s. 26.' s94 Togary Tiirkistan, s. 43. 395 Erdz, M., Dolu Anadoulu'nun Tiirkliif,-ii, s. tlti. 396 Tiirkay C., a.g.e. s. 3&1. 397 Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. 32-33. 398 a.g. Azerbaycan Cum. Haritasl. 399 Makas, 2., a.g.m. s. 228.

393

NIHAT qETINKAYA

/ IGDIR mnisi

187

cUnc0nlnuz (Igdrr

m.)

Giingormez deresinin derin vadisi iginde kurulmugtur. Vadi giinegi az aldrf,r igin bu adr almrgtu.

Giingtirmez kiiyii (Bursa-Karacabey, Erzurum-Dumlu, Tekirda$-Saray, Tokat-Zile)aoo.

Bu adrn aksi anlamrnda da, lstanbul'un Giingd,ren llgesi adrnda oldu$u gibi, Anadolu'da birgok yerde Giing6ren adrna rastlamlrr.

HACIAdA (Arahk) Onceleri Hiiloylu oyma$rmn krglagr olan bu k6y, oymafirn yerlegik ha-

yata gegmesiyle kriy diizenini almrgtu. Hacra$a mezraasl, Gaziantep-Barna kciytinde.-ue Hacra$a Qiftlif,i Konya-Kadrnharu-Kolukrsa kiiyi.inde bulunmaktadu"'.

IIADIMLI

(Ttrzluca)

Yere afizrnda Hedimli olarak siiylenir. Tiirkmen oymak adrndan veril-

migtir.

HAKMEMMET

(I[dr

m.)

Bu adrn, Tiirkge adlarm bagrnda kullamlan srfatlardan "Ak"n ilavesiyle "Ak-Memmed"den gelebilece[i gibi, Hakveyis adrndaki "Ahi-Veyis"in bagrndaki "Ahi" den "Ahi-Memmed" in Hakmemmed geklindeki stiylenigide olabilir. Ancak 1"728 Osmanh kayrtlannda,Iidrr'a ba$h, ahalisinin Arapkirli cemaatinden oldu$u beli*ilen (Aras boyunda) "Karamehmet" kciyiiniin mevcudiyeti, Hakmemmet koyi.i adrmn aslmm Ak-Memmet olduf,rr fikrine kuwet kazandumaktadu. Ttirkler'de ikili (dual) tegkilat anlayrgrna uygun gelmektedir. Ak-Ko)"un, Kara-Koyun, Ak-Tag, Kara-Tag, Ak-Hun, Kara-Hun gtbi.

K6ydeki bazryet adlan: Af,alik Yeri, Kogatag, Kilise Qrdan (Qrdarr kiigiik ark), Nav Qrdan (Nav: Pigkin topraktan yaprlmrg su olu$u),llanh, Saksrhk, Karaburg, Qatak, Gapanm, Qaylak, Sua Tutlat, Haraba Gula, Baykug Yuvasr,

AS Ark, Gala Qrdanao2.

400 401

T.M.Y,K. 1946, s. e04L T.M.Y.K. 1946, s, M7.

N2 I$ddda

yeradr verme gelene$i oldukqa zengindir. Yeterli bir saha gal4mast yapamadtf,tmrz iqin, ktty gewesindeki yer adlanyla ilgili birkag k6y igin, misal adlar gtieterdik.

NiHAr

188

CETINKAYA

/ IdDIR rnnlHi

HAKVEYiS ggarr m.; Krrzro$lu, Bagbakanhk ArgiviTapu defterlerinde SiirmeliQukuru'nda kiiyiin ziyaretgAh oldu$unu ve asrl adrmn "Akhr Veys" (Ahi Veyis) geklinde yazrldr$rm belirtir*". Anlagrldrf,t gibi bu ad yore afizrnda Ahi Veyis/Hakveyis geklinde telaffuz edilmig. Osmanhlar'rn ilk zamanlarrnda Horasan'dan gelen Alp-Eren derviglerinin tesiriyle Ahilik de inkigaf etmig ve Ahi-Eren, Ahi-Erenler, dergahlar, zaviyeler kurmuglardrr. Ahilik geleneiini Anadoluda yayrP tegkilatlandrran Ahi Evren'in asrl adrnrn, $eyh Nasirudd.in Ebu'l-Hakaark Mahmud b. Ahmed el Hoyi (irliimii: 659/126\404 olup, bu coprafya iginde olan, Giiney Azerbaycan'rn Hoy gehrinden gittipi anlagrlmaktadrr ki, bundan da, Ahilik'in bolgede yaygrnh$rnr anhyoruz. Anadolu Ahileri'nin Ehli Beyt, Oniki lmam'a kargr baShhk ve muhabbetleri 6nemli 6zellikleriydi. Erivan biilgesinde bulunan "zaviye" adlr k6yler de bugiin adlarr unutulmug Ahi merkezleriydi. 1336-1337 yrllannda Erzurum'a u$rayan lbn Batuta'dan, misafir kaldrSr, yiirenin biiyiik zaviyelerinden "Ahi Toraman zaviyesi" de o$renmekteyiz*". Y6renin gok yagh kigileri, 1900 lii yrllara kadar bu b6lgede dergahlara baf,lr pejmurde kryafetli, ellerinde nacak (kiiqiik balta) tagryan gezici dervigler bulundu$unu, bu derviglerin kapr kapr, koy k6y dolaparak deyigler soyleyip bahgigler aldr$rnr anlatrrlar. Celayrr hanedamna mensuP, Hurufi tarikatinden, meghur Azeri gairi Sultan Ahmet b. Veys (1382-1410) adryla da ilgili olabilir. K6ydedeki oymaklar ve soyadr: (24 Ofiuz boyundan) Karkhunlu/Karkrnh (Karasu, Abbas, Ya$arg Ara). Karkhunlu oymaSrnrn ana kolu Tagburun koyii ve Isdrr merkezinde oturmaktadrrlar. soyadlarr Karasu olup, I$drr'rn genig ailelerindendir. Takiye oyma$r (Giinaydrn, Giineg) Erivan'rn Tiirk kiiyii Takiye'den gelmedirler. Oradayken bunlara "Qrlpaklar" (Qrplaklar) denirmig. Ugiilii oymaf,r (Demir, Demirgi), Erivan ile Elegez daf,r arasrnda, Kazak gayr iizerinde, Ecmiyadzin'in 20 km kuzeyinde, eski kaynaklarda "Ampier/Ambert" diye gegen, gimdiki adryla "Biurakan"tn 6-7 km kadar do$usunda bulunan "Ugii" k<iyiinden gelmedirler. ugi.i kiiyiiniin, Dede Korkut cof,rafyasr iginde bulunmasr g6z6niinde bulundurulursa,'bede Korkut Destanr'nda (10. hikaye, Ugun Koca o$lu Segrek'in Destant) gegen, Egrek/Ekerek ve Segrek'in babasr "Ugun Koca"nrn adrndan geldi[i muhtemeldin Pereili oymaf,r (Erivan yiiresingd,sterilmig bu

{r3

Krrzrof,lu, Ormanlilann Kafkas Ellerini Fethi, e. 349.

{0{ Oztflrk, Pmf, Dr, Yatar Nurl, Tarlh Boyunca Bektaqllik, Yenl Boyut yay' lrtanbul r, E1{2, {0t lnalc*, Helll, Erzurum mrd,, lellm Ans. C, IV s. 350'

1992,

NIHAT qETiNKAYA

/ rCDrR TARiHi

den gelmedirler.) $cilliiler (bak. $<illii oymaf,r), Toslular, Tahnh, Canhudah oymaklarr. Bu oymaklar'rn tamamt Aras Kuzeyinden (Bugiin Ermenistan denilen, Kadim Ofuz-Krpqak yurtlan) gelmedir. (Bu oymaklar ve yerler

hk. bak. oymaklar bahsi).

HALFELi (Iedrr m.) Bu kiiy Halifeli agireti tarafindan kurulmugtur. Bu oymak, Osmanh-Rus savagr (1877-1878) srrasrnda kd,yden gcigerek lran'a gitmiglerdir. Ycire Rus hakimiyetine girince, Ruslar, kriye, Anadolu'nun gii^"y kesimlerinden gelen

Ermenileri yerlegtermigti. Bu Ermeniler, 1918-1919 yrllarrnda Ermenistan'a gcimiiglerdir. Ifdrr'da bu koyiin Ermeni koyii oldup"u soylentileri bu hadiselere gtire grkmrgtrr. Rus idaresi srrasrnda Ermenilet bu bogalmrg koyde ancak 25 sene kadar kalmrglardr. Halifeli koyii eski bir Ttirk koyii olup, Ermenilerle alakasr yoktur. $imdi bu koyde yagayanlar, Kurtulug miicadeleleri suasrnda, Ermenilerle savagan milis kur,'vetlerini tegkil eden kahramanlann bir krsmmrn aileleridir. Koyiin en biiyiik oyma$r, I$drr milis kuwetlerinin reislerinden Kercm (Giineg) Bey'in mensuP oldu$u Torunlar oymaf,rdu. Torunlar, I$du'daki Kiirt agiretlerinin saygr duydu$u ve ba$h oldu$u, soylu ailelerdir. Azerbaycarlda birgok yerde Halfeli oymaklan bulunmaktadrr. Tiflis Ba;konsoloslu$u'ndan gelen "26 kAnfrn-r SAni 1906 tArih ve 1029" numarah telgrafta, Karabaf,'rn $uga gehrine ba$h, Erm^e_niler'in yaktrfr 19 k6y arasrnda "Halifeli" adh bir k<iy de belirtilmigtiraub. Osmanh kaynaklarrnda, Halife, Halifeli (Halifelii) CemAati: Bozok, Merag, KarahisAr-r $ark-i Sancaklan, Ziilkadriye KazAsr Merag Salgagr), Edirne ve Giimiilciine KazAlan(Paga Sancaf,'r) Yori.ikAn TAifesindenau/. Azerbaycan'da, $uga (D.Karabaf,)'da, lmigli'de ve Eli Bayramh-Sabirabad arasrnda Helfeli kdyleri ile, Cebrayrl'da Helefli, Dev.^e^gi'de Helfeler, Aprstafa (Og", taife)'da Kolhelfeli kiiyleri bulunmaktadrr40s. Giiney Azerbaycan'da, Hurand ve Razr kazalarrna baf,h "Halifelu" kciy, 409 lerr varou K6yde Torunlar ve Gelturanh (Turan'dan gelenler) oymaklan oturmaktadrr. Bu oymaklar Horasan Tiirkrnenleri'nden olup, Kiirtqe konugrlar. Torun adr, Hunlar, Giiktiirkler, Karahanhlar, Selguklu ve Osmanh'lat glbi, birgok boy ve devlet kunrlugunda rastlanmakta olup, ozellikle soylu boy ve oymaklara ad olarak verilmektedir. Torun, ti5remig, soylu nesil/ anlamrna da gelmektedir. (bak Torun bahsi). 405 407 408 409

Osmanlr Belgelerinde Azerbaycan Tiirk Hanhktan, s, 197, Ttlrkay, C,, a,g,e. s. 400, a,g. Azerbaycan Cum. Haritast, a.g. Gilney Azertraycan Haritaer,

190

NiHAr qETiNKAYA

ICDIR TARiHi

HAMURKESEN (Ttrzluca) Hamurkesen adh, Gaziantep'te koy ve Sivas'ta bir mezraa ile XVI. y'y. kayrtlarrnda Hrms'ta "Hamurkesen" kciyii gcisterilir4l0'

IIANAGO (Igdtr m.) Bu k<iyiin adr, yamndan geeen Hanago Qayr'run adrndan verilmigtir. Bu gay, If,drr ovasrnda, suyunu Aras'tan almayrp, kayna$: ovada olan tek umaktr. birkag kilometre ilerisinde Ottiztti koyii var. Erhacr koyiinden dosan bu su Cennetabad, Alkrzrl, Arahk kazasr, ortak<iy iistiinden gegip, qiftlik yakrmnda Karasu'ya karrgrr. Eski kaynaklarda, Hunlar igin "Hiung-nu/Haong-nu sijzleri de kullanrlmakta idi. Bu s'oz bazr Tiirk boylarr igin de kullanrlmrqtrr. 13.-14. asrrlarda biilgeye hakim (Qingizli) Ilhanhlar, dillerinde bu adr muhafaza etmig, bu koye ve suya vermip olabilirler. Ydredeki rivayete gore bu ad "Hanego" adh bir ermeninin adrndan gelir. Hanego adh zengin bir Ermeni qok eski zamanlarda, Erhacr k<iyii civarrnda bulunan bataklk bir golii kurutmak igin tahliye kanah agtrrmrg ve bu kanala da onun adr verilmig. Ilhanhlar topra$rn iglenmesi ve yonetilmesine biiyi.ik cinem veriyorlardr. Birgok yerde, tarrm alanlannln sulanmasr igin kanallar agryorlardr. A$rr Da$lan eteklerindeki yaylalan, yaylak merkezi olarak kullanan llhanh hanlarrnrn, If,drr ovasrnda da, ekim alanlarr igin birgok igler yapmrg olmalar gerekir. Arulan yiirede bir kanal agmrs veya kiigtik bir akarsuyun yata$rm genigleterek, adrna da dillerinde muhafaza edegeldikleri, eski Tiirkgede akarsu anlamrna da gelen "Hoang-ho veya Hoang-nu adrm vermig olabilirler. Bilindi$i gibi llhanhlar 1.4. asrrn baglanna kaciar miisliiman def,illerdi. Biilge ahalisi rivayetlerinde, gayrimiislim gahrs ve unsurlarl, ermeni ve ermenilere ait gibi anlatrrlar. Ilhaniler'in L295 yrhnda Gazan Han'la miisliiman olduklarrn, diigiiniirsek, Ilhanhlar'a ait bu igleri yaPan gahsrn, gayrimi.isliim olduf,unu ifade etmek igin, kimlif,i, rivayetlerde ermeni olarak anlatrlmrp olabilir." Gok-Tiirk yazrtlannda "6giiz,' (rrmak) olarak, Yagrl-dgiiz adh rrma$rn dif,er adr ,'Hoang-ho" olarak gegmektedir ki, bu k<iyiin adr ile benzegmektedir. 1595 Qrtdrr-Ahrska Muf. Tah.Def. de Khanak yer adr (Krpqak Konak boyundan) g"g"r411. HanegAh (tekke, dergAh), siiziide, bu koy admrn izahrnda dikkate ahnabilir.

410 Baykara, Tuncer, Htrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 35. 411 Krzrotlu, Krpgaklar, s. 173.

HARABA (Harebe) (Tirzluca) Haraba k<iyii iig yerlegim biriminden ibarettiq, Kaya Haraba, Kirempe kiiyi.i tarafrnda olana "Kirempe Flarabasr" (Yeni adr: Ak De$irmen), "Flaraba Perginis,' kiiyii tarafrndaki "Perginis Harabasr" drr. Perginis Flarabasr, Haraba Perginis'den ayn bir yerdir' Anadolu'da, Haraba v.b. adrnda elli koy bulunuyor412. GagauznTtirkleri'nin yer adlanndan Haraba (Garaba) adh bir kciye de rastrlyoruz

HARABAPERQiNiS (Ttrzluca) (Bak Perqinis).

HARMANDOVEN (Igdrr m.) Eski adr Germegov.

Iirkiye,d.e, Harman, Harmanh veya Harman adrmn igtirak etti$i koy bulunmuktudrr4l4.

IIASANHAN (Arahk) Hasanhanh Tiirkmenleri'nin kurdu$u koydiir.

If,drr egrafrndan Hamit Hun Bey, bu koyle ilgili pu bilgiyi verdi: "Qok eski addrr. Bu koy hanlann koyiidiir. Kuruculan, Hasan Han'rn neslidir. Bunlar Azerilerin en biiyiik hanlanndandr." Hasanhanh adh,Tiirkmen agireti, safevi devletinin kurulugu srrasrnda lran,a giden oymaklardandr. $ah Abbas L'rn, bazr Tiirkmen kabilelerini da$rtmasryla, bu Flasanhanh oymaf,'rndan bazr bey ailelerinin gelip bu k6yii kurmug olduklan anlagrhyor. Bu koyii kuran oymak, sonralan topyekiin Amerika'ya goqmiigtiir. Kars eski senat,ijrii (Ayrrmlu) Ziya Ayrtm tey, Amerika seyahati srrasrnda bunlarla g<iriigmiig, kendilerinden, "biz o Hasanhanhl a{ dan'lu,, geldi$imiz koy, Ifidrr'la Arahk arasrndadrr" dediklerini duydu$unu anlatmrgtrr. (nakleden: Hamit Hun) Kiiyiin bogalmasrndan sonra, aqiretin kiirtqe konugan bir boliimii, lran'dan gelerek, kendi adlarrm almrg olan bu koye yerlegmiglerdir' Bu aqiretin geldifii yeq' A$n Dafir'run dofu kesiminde, srmnmrzrn bitigif,indeki Giiney Azerbaycan topraklandrr. Varto Tarihi yazan $erif Frrat, bunlann Yavuz Sultan Selim zamamnda, orta Anadolu'dan getirilerek Ain eteklerine yerlegtirilmig olan Tiirkmen 412 IM.Y.K. 1946, s. 477478. 413 Acaroflu, M. Tiirker, a.g.m. s. 127. 414 T.M.Y.K. 1946, s. 477478.

192

NIHAT EETiNKAYA / IGDIR TARiHi

oymaklanndan olduf,"unu belirterek, kaynaklarda Hasenan Tiirkmenleri olarak amldrklanm, Celali hareketlerine karrgtrklan igin, sonraki zamanlarda "Hasenan" olan adlarnr "Hesenhan/Hesenhanh" olarak sriyledikleri.i yu,ur415. Yavuz zamanl katliama maruz kalan Tiirkmen oymaklarrmn, da$lara gekilen cinemli bir krsmr, katliamdan kurtulmak iEin dil de$igtirmiglerdir. DoSu agiretlerimizin biiyiik bir krsmrm bu gibi Tiirkmen agiretleri olugturur.

HASANKENT (Tuzluca) Hasan gahrs adrndan verilmiptir.

HA$ERi (Ttrzluca) Bu kciyiin adr, Tiirk ASaqeri boyunun adrmn ycire afzrnda bir gegit soylenigidir. (bak. bu konuda Kacer kciyii bahsinde genig bilgi verilmigtir). Selguklular'da, gerektiS zamanlarda halktan, iicretli olarak toplana askerlere "Hager" denilirdialo. Togan: "XIV. Yiizyrlda Degt-i Krpgak'ta, Altrnordu hanlanna tAbi, agiret reislerinin isimlerinin yarunda Hageri adrna rastgeliniyor ki, "A$aqeri" demek olacaktrr" demektedir4lT, Milut'tu.r sonraki asrrlarda Kafkas Da$lan'm (Derbend ve Daryal gegitlerini) agarak, Azerbaycan ve Dof,u Anadolu'ya geldiklerini bildiiimiz A$ageri Tiirkleri, bu Hageri kciyii adrnda oldu$u gibi bu bolgelerde halen yagayan hatualar brrakmrglardrr.

HIDIRLI (Karakoyunlu) Tagburun

kiiyii

mezraasrdrr.

If,drr'rn kurtulug mi.icadelesinde, bagrnda bulundu[-u milis kuwetleri ile cinemli igler yapan, Kiirt agiret reisi rahmetli Ali Mirze Bey'in koyiidi.ir. Bu kd,yiin adr, Horasan Tiirkmenleri'nin "Hlzr lli" boyu adrnda da gcirdti$"iimi.iz F{rzu adryla aymdrr. Hrzrr = Hrdrg aym sijzler olup, Arapga "zal" - "dal" de$igmesiyle Hrdrr olarak sciylenmigtir. $ecere-i Terakime'de, Horasan hakimi Koma Bey, qocuf,u olamayan karrsr iviama Bike'yi bogayrp baba evine gcinderdi$ zaman onun yamna evli bir kul da vermigti. Bunun TIw, Ali,Igbig ve Kagga adh dort o$lu vardr. Eserde Ebi.ilgazi goyle anlatrr: "Hrzrr Qora, Amu (Amuderya) suyunun yakasrnda Kiirdig denilen yerde ekin ekip ve hem hayvancrhk krhp bi.iyiik zengin oldu. O zaman Ozbek'e MoSol derlerdi. Dort MoSol gelip Hzrr Qora'ya hizmetkAr olup, mallanna baktr. Ondan sonra altr Salur gelip 415 415

Frrat M.$erif, Do$u llleri ve Varto Tarihi, s. 14. KafesoSlu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 356. 417 Togan, Azerbaycan mad., lslAm Ans. C. II. s. 99.

NiHAr qETiNKAYA

193

T4Rt4!

/ IdDIR

hizmetkAr oldu. Onlarrn hepsi zengin oldular. Etraf ve civardan ag, zayrt ve yasma edilmig ve daplmrglar, gelip, bunlara katrhp oturdular. KalabaLk halk oldular. Onlann yurtlanrun yukansr Tan Krn ve aya$ Kan Kiqit idi. Kim onlardan hangi halksrmz diyip sorsa, Hzrr Bey'in adamlanyrz derlerdi. Gide gide halk onlara Hrzrr lli dediler. Hrzu. halkrmn bir urugu vardu, ona ,,Kiitlar" derler. onlar Hrzrr Qora',nrn neslindendirler."4lS Daha sonralan uAli ili" olarak adlanbu boyun bir lcsmr Hrzu'rn kardegi Ali'nin adryla

drnlmqlardrr. osmanh kaynaklannda Hrzular oymafr : Nevgehir sanca$rnda. cemaat olarak: Hrdu (Hrzr), Hrdrranh (Hrzranh), Hrdrrlar (Hrzular), Hrdrrlr, HrdraSa (Hrzua$a), Hrdr Baba (Hrzrr Baba), Hrdr Bey (Hoo Bey), Hrdrr Bey kiirdleri, Hrdrrfakih, Hrdg Hacrh, Hrdrrkethiida, Hrdrr geyhli (Hrdg gaittt;, Fhdu Sadrkh, Hrdu Surlu, Ce.maah gegitli vilayetlerde 25 yerlegim Liti*i.rd" yagadrklarr tesbit edilmigtiralg. Anadolu'da Hrdr, Hrdrrh, Hrdrrlar (veya Hrzir) vb.70 civannda^koy ,ura20. Azerbaycan'da, A$dam ve GuUutl,du uHrdrrh" kiiyleri uur421 . G. Azerbaycan'da, Maku kazasrnda "Hrzrrlu" (Hrdrrh) adh ii" tOy bulunmaktadto2. Ti.irkmenistan'da, Ttirkmen uruglarrnrn birinin adr da Khrzrr Eli adrm tagrmaktadrr423.

HOCAPEYHAS (Araltk) Yiire afzrnda Hasopeyhas olarak s6ylenir' Emince k6yii mezraasr olup Gelolular otururdu. $imd-i bog olup, 1953 de terkedilmigtir. Kiiyiin adr, Gelolular'rn dedesi olduf,u siiylenen ve yalmayak gezmefii adet edinen agiret beyi Hasan Peyhas'rn (Yahnayak Hasan) adrndan geldifi rivayet edilir. Kiirtge "peyhas" yahnayak anlamrna gelirmig (Gelolu beylerinden Hamit Hun Bey',den ahnan malomat). Bu rivayet'in, $lah Abbas I. tar#rndan "Bistam Qimenlif'i"nde iildiiriilery Kara-Koyunlu Tiirkmenlerflndery ,'$ahkulu sultan Piyade Tiirkman" adh bey'in adryla ilgili oldu$u muhtemeldir. Yaya olarak yi.iriimefi sevdif,i iqin bu iinvan verilmig olmah.

HO$HABER

(Igdr

m.)

Kiiyde, Gelturanh (Turan dan gelenler) adh eski Tiirkmen agireti yaga*' maktadu. ($imdi Kiirtge de konuqmaktadrrlar)' Ebiilgazi Bahadrr Han, Tiirklerin Soy Kiitii[ii, s' 93' 419 Ttirkay, C., a.g.e. s. 418419420 T.M.Y.K. 1946, s. 502-34-5.

418

a.g. Azerbaycan Cum. Haritast. 422 a.g. Giiney AzerbaYcan Haritast. 423

Togan, Tiirkistan, s. 75.

/ rGDrR TARIHI

.!I-. 9ah Ismail zamamnda, Horasan'da Flerat'rn batr yakrmndaki Gffriyana2a haki*i, $amlu Tiirkmen beylerinden Hoghaber Han idi. o srralard.a,

Teke Tiirkmenleri ile uslaclu-$amlu fiirkmenleri arasmda meydana gelen savagta esir diigmiigf,i42s. $amlu Tiirkmenleri'nin bir b6liimii gah Abbas

L zamarunda u$radrklan katliam nedeniyle Aras boylanna gd,gmiiglerdir. Aras kryrsrnda bulunan bu k<iyiin adrmn, $amlu Tiirkmenleri'nin reisi Hoghaber Bey'in adrna gcire verildigi anlagrhyor.

ir,lNr,r Tirnceli'de, Ilanh (Balkan) adh

(Tirzluca)

iki kriy bulunmaktadrr426.

Giiney Azerbaycan'm Maku kazasrnda ullanhu adh bir k6y g<iriilmektedir4zT. XVI. yiizyrlda, Hrnrs sanca[rnda, "llanlu Kuyu", ,'llanluca',, Yrlanlu ve Yrlanluca koyleri bulunmaktadrr428.

Ermenistan'da Amasiya vilayetine baf,h llanh kakarla Qaybasar olarak deiigtirilmigtira2e.

k6yi,

26,4.1946

tarihli

Batr Trakya'da, Do$ubeyazt (Agn), Arpagay ve Selim'de "Yrlanh',; Kilis'te "Yrlanca" adh k6yler bulunmaktadr.430. (llan sozii iEin Arslanh bahsinde genig bilgi verilmigtir.)

iNcn

(Tirzluca)

Bu kiiy adrmn ince (kahn olmayan) anlamrnda olmadr$r giiriigiinde$iz. Ancak bu manada, suyu az olan, dar yatakh sulara ad olarak verilmektedir. Tiirk cof,rafyasrnda gok yerde g6rtilen lnce yer adr aym anlamda verilmemigtir. Da$a, ovaya, kciye ince anlamryla ad verilmesine sebep gcisterilemez. Bu adrn bir etnonimden geldigi kanaatini tagryoruz. Krpgak unsunrnun b<ilgemizdeki varhf,rm goz oniine alrsak, bu adrn, IQpgaklar'rn, rrflr.,."rr431 dif,er soylenigle "dnce"432 kubil""irrin adrrun tahrif olunmug bir siiylenigi oldu$u muhtemeldir. 1573 y:lrr Defterinde Olhr Sancafi kiiylerinden

biri Ince adrm

tagryor433.

424 Gurian, gimdi lran slnlnna yakrry Afganistan srnrrlan iqinde bulunmaktadr. 425 Siimer, Safeviler, s. 120-135.

426 427 428 429

T.M.Y.K. 1946, s.536. a.g. Giiney Azerbaycan Haritasl. Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt, S.Y.A. s. 37-73. Makas, 2, a.g.m. s.229. 430 Turan, Ahmet, B.Trakya ve D.Anadolu Yer Adlan, T.D.A.D. sajr 71, Nisan 1D1, s. 177. 431 Memmedov, Nadir, Azerbaycarun Yer Adlan, s. 146. 432 Geybullayev, Karabag, s. 93. 433 Krrzroflu, Krpgaklar, s. L70.

NiHAT qETINKAYA

ICDIR TARIHI

Osmanh kaynaklannda, Ince CemAati, Kayseriyye Sanca$r'nda Incelii CemAati, Krzrlhisar KazAst (Hamid Sancaf,r)'nda, Arabgir ve Sivas Sancaklarr'nda YoriikAn TAifesinden g6riilmektedir**. Giiney Azerbaycan'rn Keyder kazasmda Ince ktiyi.ia35' Azerbaycan' da Kazak ilEesinin Ermenistan4iircistan slnrlna yakrn yerinde, krytsrnda 5-6 koyiin bulundu$u "lnce" deresi var. Giircistan'rn Tiirk biilgesi Borqalr'da, Osmanh d6neminde, Kepenekgi koyi.inden ayrrlan bir krsrm ahalinin kurdu$u bir "lnce" kiiyii bulunmaktadrr. Nahqrvan'da ve Ermenistan'da lnce rrmafir ve kiiyii var ki, Krpgak taifesi "Once/dnce"nin adrndan gelir.

iNcnsu

(Thzluca)

K6yden akan derenin ktiqiik ve yata$rmn darh$r dolayrsiyle verilmig yer adr.

islAvtx6Y

(Karakoyunlu)

Eskiden burada bir miiddet, Suriye tarafindan gelen Ermeni topluluklanndan bir gurup yagadr[t iEin, ahali buraya KAfirkiiy diyordu. Ermenilerin terketmesinden sonra Isl6mkoy denilmigtir.

KABAKLI (T[zluca) Terkedilmigtir. Azerbaycan Tiirkgesinde iin, ileri anlamrndadrr. Tiirkgede yamae anlamr

, 436 cta var

Nahgrvan'rn kuzeyine diigen Ermenistan topraklannda "Kabah" adh bir Tiirk koyii ile yine Ermenistan'da Zengezur adh kadim Tiirk b6lgesinde "Kabahlu" adh Tiirk koyii bulunmaktadr. Bu koylerin ahalisi 1989 da Ermeniler tarafrndan bogalhrlarak, Azerbaycan'a gii etmigtir. Yine Nahqrvan'da, Arpa rrma$rna soldan dciktilen bir gay da "Kabahlu" admt tagrmaktadu' Azerbaycan'da Gedebey'e baf,h Kabahtepe adh bir k.iy va.437.

Krrgrzlar'rn Sol Kol'undan Krrk-O$ul uru$u oymaklarrndan biri BegKabak adrm tagrr43s ki, Kubuh/Kabahl adrmn oymak adr olarak kullamldr$rmn bir bagka <irnef,idir. Tiirkay, C., a.g.e. s. 434. a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr. 436 6gel, T.M. s. 260. 434 435

437 438

a.g. Azerbaycan Cum, Haritast. Togan, Tiirkistan, s. 72.

NIHAT CETiNKAYA

/ IdDIR TARiHi

OSuzn6me'de, Ogiircik Alp (Bak. Oiruca k<iyii bahsinde bilgi verilmigtir), Bayrndrr Han'dan kagrp "Ebulhan" dafrna gittigi zamanda soyledi$i manzumede oyma$r ile yurt tuttu$u yerleri ifadeyle Kabak'h adh yeri zikreder.

"Kiirkle kiirkle kulara dcigek saldrm oni.ime bize sahp griqiimti qektim Kar ahmda daS yolumdan a$rp vardrm Kabakh'dan Alataya439 yurt yurtlat1rr.rr44o.

Art

XVm. asuda, HAtun-ili kAzasrnda "Kabakh-Prnan" ve Ilgrn yakrnlannda "Kabakh Prnar" adh iki k6,y bulunmaktadu4l.

KACAR (Kara-Koyunlu) Eski adr Kacar-Do$angah. Kacar/Gacar veya (yore a$zrnda) Gacer/Gecer koyiiniin adr, Kaynaklarrn, bu bolgeye gelip yerlegti$ini bildirdi$i Agag-Eri Ttirk boyunun adrnbdan geldif,i anlagrlmaktadrr. Tiirkgede nadir g6riilen, bagtaki "a" burada "8" t" sondaki "er/eri" ekinin tesiriye di.igtiip"ii g<iriiliiyor. Azeri a$zrnda "dageri/Gaceri sonradan Gacar/Gacer/Gecer geklinde soylenmigtir. AgaEeri/a$ag kipisi, af,aE adamr anlamrm verir. Kacarf Gacar siiziiniin sonundaki "ar/er" eki ti.irk lehgelerinde "yi[it", "kigi", demek olan "er", arf er/ ir/r sozleriyle aymdu. Tiirkler'de bu ekler bagka scizlere eklenerek kabile, boy ve ongon adlan meydana getirilmigtir: Avar/Av-ar, Hazer/ Haz-er, Macar/Mac-ar, Suvar/Suv-ar veya Sub-er, Tatar/Tat-ar, H:zv/ Hrz-rr, Kacar/Kac-ar da oldu$u gibi{az. 447'lerde A$ageriler'i Hunlar iginde goriiyoruz. Hun hakimiyetine girmekte direndiklerinden mukavemetleri krnlarak tAbi edilmigler ve baglanna Attila'mn o$lu Ellak geqirilmigtire3. Asurlar'a kargr isyan eden "Manne" prensinin adr "Ahgeriu idi4A4. ASaEeri "460'ta Hazarlar'rn bir ziimresi veya onlara akraba bir kavim olan ASageriler'i, 468'de Saragur (yani Sarr-Uygur, yahut Uyg"t) lax, Kafkasya'mn cenubuna gegtiler.n "Selguklular devrinde LL95 senesi hadiseleri Kabakl'dan Alatay'a derken, Af,n Da$'rnrn batrsrndaki yaylalar akla geliyor ki buralann, eski Of,uzlar'rn yurtlan oldufiunu biliyoruz. Of,uznamelerde Agn Dafilnrn adr AladaS (Alatay) olarak geqer. Destanda piiri siiyleyen dgiirciik'iin adrnrn Ogruca k<iyii adryli iligkisi, Ofiruca (Of,urca/Ufurca) kciyii bahsinde verilmigtir. Bu adrn da anrlan cofrafyada bulunmasl, Igdrr cofrafyasrrun ve yer adlannrn <izelli[ini gcistermekte olup, buralann, Dede Korkut Destanr'nln hayat sahasl olduf,unu belirlemektedir. uo Ebiilgazi, a.g.e. s. 86. Ml Halago$u, Y., a.g.e. s. 68,i77,9L, 1.42. g2 Seyidov, M., a.g.e. s. 17. M3 Kurat, A. N., Karadenizin Kuzeyinde Tilrk Kavimleri ve Devletleri, Ankara 1992, s.21.. M Giinaltay, g., lran Tarihi I, s. 108.

NiHAI

QETINKAYA

IdDIR TENiUi

miinasebeti ile, Elbistan ve Marag'ta egkiyahkla geginen bir kavim olarak, adr gegen bu Af,ageriler, Tiirkmenler'in Ugok ziimresi ile bir arada zikredilmigtirs5. Bu hususta, krymetli dostum, bilim adamr Arif Acal, gifahi olarak gu g<iriigleri ifade ett: "Kacarlar, Tiirkistan-Horasan boyudul, bu giin dahi o biilgede varhklanm siirdiiriiyorlar. Bunlann Kan$h/Kengerli'lerle baf,hhfr muhtemeldir. Egkiyalllla geginmeleri meselesi ise, "Dede Kor-

kut Kitabr"nda gegen Deli Karcar4*o ile ilgilidir. KAtip Qelebi'nin Cihan-ntrmA'srnda (s'592) "Kager" olarak g"9"r447. "R.gideddin, CAmi'altavarih'in Petesburg nushasrnda, A$ageriler'den bahs eden bAbrn kenarrnda, gu mealde farsqa bir kayrt bulunmuqtur: "Afageri ismi, bugiin Ti.irkler'in ve diferlerinin telaffuzunda, Kacar geklini almrgtrr; zira Kacarlar'a eskiden A$aqeri denilirdi. Marag A$ageriler XIII.-XV. asrr Arap menbAlannda Ttirkman Aceq, Ageriyan, Ager geklinde yazrldr$r gibi, Kanuni Siileyman zamamna Ait emlAk ve niifus defterlerinde Acerli adr ile geger; bugiin Marag ile Elbistan arasrnda Alisar kiiyiiniin ahalisine de Acarh denilmektedir. Isfahan civannda gririilen Acerli ve Erdebil $ahsevenleri kabilesi olan Acirli'ler hep aym kavme Ait ismin muhtelif gekillerde yazrhgrndan ibaret olsa g"."kir4$. Aral* ilgemizde de, Acerli adh bir kabile bulunmaktadrr. Togan, Kagar'lann halk rivayetlerine giire, "Azerbaycan ile civarrna O$uz hamn lran seferlerinde gelip yerlegtiklerini, yani efsanevi devirlerde Azerbaycan'a geldiklerini ve Mo$ol'larrn Azerbaycan'a geldikleri vakit Dilim ile Halhal taraflannda bulunarak, Batrntlere kargr harpte, HelAgO (Hiilagii) askerine yardrm ederek Mo$ol'lar nezdinde makbul olduklarrm, sonra Moiol askerleri ile birlikte $am taraflanna gcinderilip Emir Timur ve Kara-Koyunlular devrinde oradan tekrar Azerbaycan'a ricat ettiklerini" yazmaktudr4g. Azerbaycan'da yo$un olarak yagadrkllan yer Karaba$ billgesi olup, XVL asrrn sonlarrnda, Saleviler'in Karabai beylerbefisi Imam-Kulu Han, Kagar beylerindendiaso. Bugiin Kagarlar'rn ijnemli bir b6liimii lran'da yagamaktadrr. Rahmetli hocam Ahmet Caferoilu da, Kagarlar hakkrnda gunlarr anlatmaktadu: "Anavatanlan Ttirkistanidrr. Iran yazarlanndan Sait Nasafi'ye g6re, bir zamanlar Suriye suurlna yakrn bir yerde oturan bu Tiirk boyu, XIV.-XV' yiizyrllarda lran'a gcigederek burada yerlegmiglerdir. 1400 yrllannda $am'a sefer eden Timur'un a$rr baskrlarr altrnda, ister istemez bir arahk Tiirkis-

45 a6 M7 448

M9 450

Togan, Azerbaycan mad., lslim Ans. II. sh. 98' Dede Korkut Kitabr, 3. kol Bamsr Beyrek Destamnda, Bay Beyrek'in niEanlsr, Bay Bicen krzr Banu Qiqek'in kardegi Deli Karqar. (Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabt I, s. 124 v.d. Togary Azerbaycan mad. lslAm Ans. C. II', s' 98). Togan, Azerbaycan mad., IslAm Ans., C. II' sh. 98-99. Velidi, Prof. A, Zeki, Azerbaycan Etnografisine Dair, Azerb. Yurt Bilgisi, lstanbul 1912, C. II. s, 56. Siimer, Safevl Devletinin Kurulugu, s. 121.

NIHAT 9ETiNKAYA

198

reDrR TARiHi

tan'a d6nme$e mecbur olmuglardrr. Fakat bu mecburi gcig esnasrnda bir krsmr Azerbaycan'da (Karaba$), bir krsmr ise lrak'ta yerlegme$i tercih etmfutir.

Timurlular'rn hAkimiyeti sarsrhnca, Kacar'lara akraba olan ve Ak-Koyunlu kabilesinin reisi Hasan Bey, devlet hAkimiyetini ele alm4, bu sayede Kagar urugu da kuwet kazanmrgtu. Iran kaynaklannda, haklannda bilgiye, igbu devreyi de igerisine alan Safevilerden I. $ah Abbas hAkimiyeti ga$nda rastlanmaktadrr. $ah Abbas zamamnda bu Ttirk urugu Maverayl Kafkas'ta yagamakta idi. Fakat hiiki.imdar bunlann, bu b6'lgede elde ettikleri tehlikeli niifuz ve kuweti sezerek, Gcirgen'in kryrlarrna ve Esterabad'a tagrnmalarrnr temin etmigtir. S. Nesefi'ye gcire bu istenilmeyen g6giin sebebi, Kacar'larrn akraba durumunda bulunduklan Ttirkiye Ttirklerinden uzaklagtrrmak ve aynr zamanda tahtr Tiirkmen ve 6zbek akrnlarma kargr korumak endigesi olmugfur. Bahusus bu zamanlarda Gence, Karabaf, Horasan, Merv, Esterabad gibi miihim siyasi ve iktisadi merkezler bunlann elinde idi. Gosterdikleri gayret ve iistiin bagan iizerine 1794 tarihinden 1925'e kadar lran tahhm idare etmiglerdir. Sultan Siileyman nezdine sefir olarak gonderilen ve Tiirkiye-lran arasndaki antlagmaya imza koyan gair $ah-Kulu Han da Kacar'lardandrr.

"451.

Kacarlar, 7794-1925 yrllan arasrnda lran Devleti hakimiyetini elinde tutmug olup,lran'da son Kacar ham da Mehmet Ali $ah idi. (1925). Afgarlar

gibi Kagarlar'da biiyiik olqiide Tiirkmenler'e dayaruyorlardr. Kaqar hiikiimdarlarr da, Nadir $ah gibi, Tiirk asrlh olmaktan gurur duymuglardrr452. Ama ne yazrk ki yiizyrllardrr Tiirkler'in elinde bulunan,lran devlet ycinetiminin, 1925 de bir ihtilalle Farslar'rn eline gegmesine mani olamadrlar. Azerbaycanh araghrmacr Mehemmedhesen Baharh, 1.920 lerde yazdrpt Azerbaycan adh eserinde, Kacarlar hakkrndaki g6riiglerini gciyle anlatrr: "Celayiri Tiirklerinden olan Gacarlar ilk ewel Kiigiik Asya (Anadolu)'da ve Suriye'de oturdular. Sonra Aksak Timur onlan lran'a gciqiirdii, Merv, Mazandararl Karabap, Gence, Erivan, hususen Gence bdlgelerine yerlegtirdi."453. 1920 yrhndaki tespite gore, Gciyqay, Guba (2 k6y), $uga kazalarrmn Gacar adh kiiyleri ile, Cavad kazasurrn Otuziki, Gence'nin Ziyadh ve Lenkeran'rn Celayirli kd,ylerinin ahalisi Gacar kabilelerindendi4il. KafesoSlu, muhtemelen, Harzemgahlar Devletini kuran SiilAlenin Kagarlardan oldu[unu ifade eder4ss. 451

Caferof,lu, A., Tiirk Kavimleri, s. 67.

452 Siimer, O$uzlar, s. 575. Mehemmedhesen 454 Mehemmedhesen

453 455

Velili (Baharh), Azerbaycan, s. Velili (Baharh), Azerbaycary s.

Kafesoflu, Tiirk Millt Kiiltiirii, s.

147.

48-49. 49.

NIHAT CETiNKAYA / IdDIR TARIHi

1905 tarihinde Tiflis Bagkonsoloslu$u'nun telgrafla bildirdifi malfrmata gore, Karabafrn $uga gehrine baf,h olup, Erm.eniler'in yakhf,r L9 koy ara-

srnda "Kagar" adh bir kiiy de bulunmaktaydr*-. Osmanh kaynaklarrnda, Kagarbayat Agireti: EAyezit Sancaf,r (Erzurum Eyaleti), If,drr, Siirmeli, Asuri KazAlan (Revan)45l. Burada gori.ildiigii gibi, amlan agiretin, 6nce Kacar-Bayat adryla kayda gegtif,i, sonradan da iki kola ayrrhp,I$drr'rn birbirine bitigik Kacar ve Bayat kciylerini meydana getirdifii anlagrhyor.

Osmanh kaynaklannda, Kagaq, Kagarlar, (Kagarh, Kaqarlu, YoriikAm) Cem6ati: HAmid, Beigehri, KarahisAr-r Sahib, Aydrn, Saruhan, Rakka, Ankara, Teke, lgel, AlAiye, Kiitahya, Akgehir Sancaklan, Soke KazAsr (Sr$la Sanca$), Husrevpagaham KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sanca$t Bofiazhyan KazAsr (Bozok Sanca$r), Adalaovasr (Saruhan SancaSr), Qarsancak KazAsr (Diyarbekir EyAleti), Keban KazAsr (Harput EyAleti), Kurugay KazAsr (Erzurum Sancaf,r), Sirke KazAsr (Kiitahya Sanca$r), Kafkasya, Giircistan, Birgi KazAsr (Aydrn Sanca$), Konar4iter YoriikAn TAifesindenas. I$drr yoresinde, Ekerek, Hakmemmet ve Kacer/Gecer koyleri ahalisinin "Gaceriler" (Afageri) den olduf,u s6ylenmektedir. XVI. yi.izyrl kayrtlarnda, Hrms sancaf,rnda, "Kagar A$r1", "Kagar Deiirmen", "Kagar Viran" ile Malazgirt sancairnda, "Kagar/Macar" ve "Kagar-r Kiiqiik" adh k6,yler belirtilmigtirasg.

XV[I. yizyil

Osmanh kaynaklannda, Eymtir topluluSuna baf,h Kagar/ Kagarlr cemAatr, yollarr korumak iizere, 9 Temmuz 1723 de gonderilen bir fermanla, Trablus-$am, Muratpaga K6pri.isii civarrna yerlegtirilmigtira60. Bu Kagarlr cemAati, 1799 da, Ahurda$'ndaki yaylaklenm terkederek, Kara-Hrsar-r Sahib sanca$rmn sencanh kazasr qevresine inerek ahalinin mahsulAtrna zararlar verdikleri tesbit edilmigtira6l.

Adana Livasr Diindarh nahiyesinden Diindarh Tiirkmen agiretine bash Kagarh cemmaati, yerlerini terkederek lg-el sanca$rna baf,h Ermenek dahilindeki Bey-gayrn mahaline gelip yerlegmig, 1708 Konya Valisi vezir Ali Paga'ya giinderilen bir emirle, bunlann tekrar kendi yerlerine yerlegtirilmesi istenmigti462. Yit yerlerini terkeden, Diindarh agiretine ba$h "Kagarh" bir " cemAatte, Kiitahya'da bog ve harabe yerleri gen ve AbAdan etmek, ziraatle u$ragmak ve bd,lgeyi egkiyAlardak korumak gartiyle 1712 yfinda yerlegtiOsmanlr Belgelerinde Azcrbaycan Ttirk Hanl*la$ s. 197. Tiirkay, C., a.g.e. s. 96. ,458 Tiirkay, C., a.g.e. s. M7. 69 Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 38' @ Halaqo$lu, Y., a.g.e., s. 12O 138. 461 Halaqotlu, Y., a,g.e. s. 39. M2 Halaqo[lu, Y., a.g.e, s. 84,729. 456 457

NIHAT qETINKAYA

/ reDrR TARIHi

rilmiglerdira63 . lfu az-Zulkadriye Tiirkmenleri'nden KaEarh ve Kagarhlu adh cemaatlerin yaptrklan kanunsuz hareketleri ve iskAnlan kayrtlarda geqmek. ,.464 tecllr Kacar koyti (Elazrfi-Karagor buc., Bing6l4enq, Kacaran koyii TunceliMazgirt). Kacarlar k6yii (Tunceli-Pertek). Kacarlar mah. (Turgutlu). Kacarh kdyii (Ankara-$.Koghisar). Kacarh mah. (Afyon-EmirdaS). Kacer koyii (Urfa-Viranpehir). Kagar mezraa (Bingiil4eng, KAhta-Birimge k6yii). Kagar mah. (Gerze-Yamacrk koyti). Kagan mah. (Sinop-Bahfakr k6yii). Kagarugaf,r mah. (Diyarbaku-Qermik-Srrvara k6yii). Kager kciyii (Urfa-Virangehir)465. Gacar koy (lzmir-Odernip)466. Gecer mah. (Kastamonu-Cide-Hoca koyti)467.

Erivan civannda Kengerli ve Kagar kabileleri 1803-1806 yrllan arasrnda Kars taraflanna muhaceret ettiler ise de, tekrar Erivan'a nakledildileraG. Azerbaycan'da Kacarlar, Gokgay, Cevat, Kuba ve $rgu4un. gehirlerinde gciriilmektedir. G6kgay ve Kuba'da birer KaEar/Kacar adh koy de bulunmaktadrr. Ermenistan'da, Zengezur biilgesinde "Gacaran" (Kacaran = Kacarlar) adh Tiirk kciyii varaTo. Koyiin bazr mevki adlan: Gilmiiglti, Gumyerleri, Hacr yeri, Srgan gekery Gobular.

KADIKI$LAK (IEdr m.) Bu k6y adr, anlagrldr$r gibi, zamamn hakimiyetinde kadrhk g6revi yapmrg bir gahsrn adrndan gelmektedir. Bu gahsrn krglak olarak kullandrSr yere verilmig bir ad oldu$u anlagilryor.

Tiirkiye'de, Kadr, Kadrh, Kadftiiy v.b. ilavelerle 150 den gok yer adr 471 var

KAGIN (Ihzluca) O$uz Destaru'nda, kullandrklan arabalann seslerinden (kang/kank) esinlenerek adrm alan "kankh" adh O[uz boyunun ve aym sesi grkaran "kaf,m" adr verdi$miz arabamn adrndan gelir. Kanglt (Kagm) uygurca kaf,nr arabasr anlamrna gelir. "Kaf,rrr" s6ziindeki, "1" ve "n" seslerinin nt peklinde yer def,igtirmesi ile kaSru = kaf,rn gekline geldif,{ muhtemeldir. 463 Halaqof,lu, Y., a.g,e, s. 64, 126. a.g,e. s, 48, 62,733, 134.

4U Halago$lu, Y.,

T.M.Y,K. 1944 s, 565. T.M.Y,K, s, 392. 467 T.M.Y.K. s, 397. {68 Togan, Azertraycan mad,, lslAm Ans., C, II, s, 115, 469 Togan, Azerbaycan mad,, lslAm Anc,, C, II, s, 93. 470 a,g. Azerbaycan Cum, Haritaer, 4n T,M,Y,K. 1946, s, 566, 465

NiHAT 9ETiNKAYA

/ reDrR TARiHi

Eski bir ad oldup-u anlagrhyor. Krrzrof,lu gu maltmatr veriyor: Katolikos VL HOHANNES de (s. 95), Araplar'n772 de Aras boylanna geldiklerinde, Aren (Digor Karaba$'r), Tahn (Elegez daf,r gi.ineyinde), Kulp (Tuzluca) ve Kairn adh yerleri yakrp yrktrklan anlatrlrr. Amh SAMUEL de bu Ka$rn iqin "Kalium (Kagun) diyor*''. Malatya-P6tiirge'ye baflr bir KaSrndak kciyii ile Erzurum-lspir-Hunut buca$'nda Ka$rns (ka$rms. Bargrn/Pargrn-rs / Pargrms/Perginis gibi) adL mezraa da bulunmaktadrr*'". Aral g6liintin kuzeyinde Krpgak boylanndan biri de Kangh'du474. Eski bir Tiirk boyu olan Kanghla4 Iskender'in Asya seferi (M.6. III. Y.Y) srrasrnda, Maveraiinnehir'de, Yabgu iinvanh reisleriyle egemen olduklarr kaydedilmektediraTs

Biiyiik Tiirk boylanndan Kenger (Kang-ar) ve Kenzekler (Kang-zak)'in adlan da Kang/kanS (Ka[rn) boyunun adryla ayru men$elidira76. Biiyiik Hun Devleti'ni kuran birkag biiyiik Tiirk boyundan biri de Kanf,rlar (KaSrnlar)' dnaz. XIII. Asu baglann da (7201.-1212), Kara-Hanhlar Kanghlar' a dayaruyorla"dr478.

KALAQA (Tbzluca) Kalaga, kiigtik kale anlamrnda oldufiu gibi, bu adrn

biiyiik Tiirk boyu

olan, Ak-Hun kolua? Kalag Tiirkleri ile ilgisi olmahdrr. (bak. Halag oymaSr)

Cevizof,lu'nun, Tiirk boylan ile ilgili krokisinde, Kalaca k6yii havalisinde "Kalag" adh Tiirk boyunun yagadrf,r gosterilmigtir. Aym yerde, aynca Maku (Iran)'da "Halag" boyu g6sterilmigirm. Halen l$du'da, Kalag/Halag adh oymak Karakoyunlu ilqesinde yagamaktadrr. Anadolu'da, Kalag k6yii

(Boluâ&#x201A;Źerede). Kalaq mah. (Samsun-Alagam, Sinop4erze). Kalagh mah. (Kastamonu-Daday4iizelyurt kiiyii, Gerze-Gi.izelyut k6yii) bulunmaktadrr. XVI. yiizyrlda, Hrms SancaSrnda "Kalacrku adh bir kiiy ile yine aym sancaklarda, onsekiz yerde "Kalecik" adh k6,yter kaydedilmigtiraSl. 472

Krrzroflu, Kars Tarihi, s.

475

T.M.Y.K. 7946, s.570.

Kafesollu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 146. Rigvanotlu, Dr. M,, a,g.e, s, 95, 476 Togan, T,T, Girig s, 405, Rigvanof,lu, Dr. M,, a.g,e, s, 95. 479 Rigvano$lu, Dr. M,, a.g.e. s. 96. 4t9 Kafesof,lu, Ttirk Milll Killttirii, e. 146,

474

tls

"4n

229.

{80 {81

Cevizof,lu, a,g,e, s, 26, T,M.Y,K. 7946, e, 573,

NiHAT CETiNKAYA

ICDIR TARIHI

XVI[. Yiizyrl kayrtlannda, Rakka'ya iskAn edilery Mecili Tiirkmenlerinden ,'Kalagh', oyma[r$2 il" Siil"yt'anh kAzasrnda "Kalap1" ad1 bir kiiy belirtilmekt"dir4s3. Azerbaycan'da Lagm ve Daf,kesen'de Galaqa (Kalaqa) adh koyler tu,484

KAMI$LI

(Thzluca)

osuz Tiirkleri,nin, KamDh boyu oymaklardan birinin kurdusu koydiir. Bu kiiy ahalisinin yaylak yeri, Koyden biraz uzakta candervig koyii iisti.indeki "Kamrgh Yurdu" adr verilen yayla idi. Sarr-Kamrglu: Qingizli/Ilhanh veya Emir Timur/Temiir zamamndan kalma ihtimali kuwetlidir. $imdiki Sarrkamq kazasrna adrru veren, buranrn kuzeybatrsrndaki kiigiik dag koyii Sarrkamrg'a Osmanh tahrir defterlerinde "sarr Kamrglu" deniliyor, 2225 m yiikseklikte bulunan bu k6yde "kamlg" yetigmesine imkan yoktur. Bu adrn Hazar ile Aral golii arasrndaki Sarrkamrg-Qukuru,ndan gelen bir Ktgrz veya Karakalpak oymaf,rndan kaldrf,r anlagrhyor. Bunun gibi Tuzluca'da ve selim'de "Kamrglu/Kamr9h" k6ylerinin de Qingizlilerle gelen bir oymaktan kaldr$ ,u ,l'yo"48s' XVI. yiizyrl osmanh kayrtlannda Hrnrs ve Malazgirt sancaklarmda "Kamrgh" adh on yer belirtilmigtira86. 1595 Crldr-Ahrska Mufassal Tahrir Defterin'de Kamuglu koyii kayrthdtsT ' osmanh kaynaklarrnda geqen Kamrgh (Kamrglu) Cemaatlerinin kaydedildi$: Yiiresir Kazasr, (Adana sanca$r), siverek sancas (Diyarbekir EyAleti), Erzurum Ey6leti, Malazgird Sancaf,r (Erzurum EyAleti, Haleb, Rakka, Adana EyAletleri, TiirkmAn YiiriikAn TAifesindenass. Ku*rg kdyii (Malatya-KAhta, Zonguldak-safranbolu), Kamrgqrk kiiyi.i (Marag4iiksun). Kamrglar k6yi.i (Aydrn-Bo zdofian, Hatay-Krilkhan, Kamrplar obasr (Marag-Baydemirli k6,yti, Marag-Siileymanh bucaf,r-hice k6yi.i). Ka*''h k6yii (A$n-Hamu1, Qorum-sungurlu, Giresun-Alucra, Kars-Selim, Kastamonu-Ta9k6prii, Adryaman-Qalgan, Adana-Karatag, Tunceli Mazgirt). Kamrghk k6y (Elazr$sivrice). Kamrghiiz k6yii (Konya-Kadrnham). Kamrghzir k6yii (Ankara-Bala). Kamrgvan kiiyii (Agn-Patnos). Kamigli kiiyii (Amasya- Merzifon, Diyarbakrr-Bismil,A dapazan)4gg .

HalagoSlu, Y., a.g.e. s. 64.85. HalaqoSlu, Y., a.g.e. s. 68" EL Yusufof-Kerimov, a.g.e. s. ,52. 485 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s' 463. 86 Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. 40. 87 Krrzro$u, Krpgaklar, s. L73. 488 Tiirkay, C., a.g.e. s. 453. 489 T.M.Y,K. 7946, s.582-583.

4183

NIHAT CETiNKAYA

/ ICDIR u,ninl

203

Azerbaycan'da, "GamrEi talgl'kiiyi.i (Zagatala'da), "Gamtglt" (Kelbecer'de, Murov daf,'r eteflinde) kciyiiam. Giiney^Azerbaycan'rn Zencan'a baph Kamrgh ve Tebriz'de Sankamrg adh kiiy*". Ermenistart'da Gukar gehrine baglh Kamrgkut adh Tiirk k<iyii, var.-ve 3.1.1935 tarihli hiikumet karanyla adr Yeheknut olarak de$gtiritmigtir4e2.

Krnm'da Kamrgh k6,yii ile Kamrgh Burnu adh yerler lrur493. K6ydeki bazryer adlan: Tap yeri, Sona Yurdu, Gen Dere, Usuplu Deresi, Gi.ine Yerleri, Zapa Deresi, Piger Yurdu, Cahan Gedi$i, KrrmrzrhSrn Dah, Ba$rnalh. Candervig koyii iistiindeki yayla bu kiiye ait olup "Kamrgh Yurdu" admr tagrr.

KARAAGAQ (Ifdrr m.) Bu ad kara ve a$aE siizlerinin birlegimidir. Kara soziiniin Tiirkgede tig anlamr bulunmaktadrr. Renk anlamrnda, toprak, yer anlammda ve yiice, yiiksel ba$h olan, tabi olan gibi manevi ve igtimai anlamlarda kullamlrr. Tiirk boylannda gordii$imiiz "kara" siizii daha gok iigiinci.i anlamryla kullamlmrgt[. Ka/Ga sesinin oldusu diser birSok s6zde de bu tigtincii mana (yiice, yiiksek, sadrk) kendini giisterir. Kartal (gartal), karga (garga), kar, kavak, kalkmak (yerden ytikselmek) v'b' sozlerde olduf,'u gibi ka/ ga sesli siizlerde daima bir yiikseklik anlamr kendini gdsterir. Asag s6ziine gelince bu tiirkge de "apmak" siiziinden gelmektedir. A$mak = yiikselmet, a$ag ise yerden yiikselery yukan doB* gtkan, af,an anlamrna gelir*"*. Uygurlar Yr$ag derler. Tiirkler umumiyetle (yerden g<iye dof,ru yiikselen, yukan do[* uzayan) bi.iyiik bitkilere af,ag adr verirler, ot tiiriinden olan kiiei.ik bitkilere de Ti.irkler (6zellikle Azerbaycan Ttirkgesinde), "g6gertrf g6$erta/ g6$e-erdi, (git$e dogru â&#x201A;Źrkan, yi.ikselen, eren) derler' "Kara:Afag soziiniin her iki terkibinde de mana beraberli$ olup "gtik" le ilgilidir. Ti.irklerde "gtik" kutsaldrr. Qi.inkii eski inanca g6re orada "Gijk Tann" vardr. Bu bakrmdan gokle ilgili ve g6ye ffann'ya) yiinelmig gok geyde ilahi vasrflar ve srfatlar giiriili.ir. Boy ve yeradr olarak kullanrlan "Kara-A[ag" adrnda da ayru mana sakhdu. Bi.iyiik Ti.irk boylanndan "Af,ag-Eri" adrda aym manalan ihtiva eder. Eski zamandan beri afiaglar Ttirklerce kutsal sayrlmq, bazr af,aqlara cizel saygr g6sterilmigtir. Tiirk-Islam kiiltiiriiniin iinemli unsurlanndan "Cennet Af,acr", "Hayat A$acr" da ayru ilahi anlayrqrn unsurlandrr. If,du'da mahalli dii$inlerde, gelinin damat evine gelig zamanr siislenerek grkanlan bir a$ag dah motifi vardr. Buna yiirede "$ah" derler. Zital gecesi mutlaka gelinin odasrnda bulundurulur. $ah, arhmm, iiremenin a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr, a.g. Giiney Azerbaycan Haritast. 492 Makas, 2., a.g.m, s, 229. 493 A. Do$ru, T.D.A. Dergisi, sayr 48, Haziran 79{37, s. M. 4qt Eyubofilu, a.g. siizliik, s. L1.

490

491

NIHAT qETiNKAYA

/ rdDrR TARiHI

semboliidiir ki, "Hayat A$acr" ile ayru ilahi anlay4r tagu. Bugi.in a$aglara bez baf,layarak dileklerde bulunma gelene$ de aym inangla ilgilidir. I(pgak boylanndan biri de Kara-Afiaglar'dr. Kafkasya'da yagayan Kundur Ttirkleri de, kendilerine Kara-Aftag kavim adrm takmrglar ve bunlara daha gok Kara-Af,ag Nogaylan deniiir4es. XVI. yiizyrlda, Igel ili Giilnar ilqesinde Be$-Dililer'e ait Kara-A$aC \Q: yi496. ile yine ayru gaf,da Hrms ve Malazgirt sancaklannda, "Apca A}ueuo"' ile 18 yerde Kara-A$ag kiiy ve yer adlan kaydedilmigttr"'".1701tarihinde Dazkrn'da, ahalisinin bogalttr$ "Kara Afag'i adh bir kiiye rashyorv'499. Osmanh kaynaklannda, Ulag KazAsr (TagLs Sancapr) Y6riikAn TAifesinden bir Karaa$ag topluluf,u kaydedilmiptir""". Kaggarh Mahmut'da Of,iak'rn smrrda oturan bir Ti.irk boyu oldui-unu belirterek, "Bunlara Kara Yrf,ag (AEue) dadahi denilir" diyor. (I. 1L9). "Bugiin Kazakistan'rn doSusunda, Semipalat (Kazaklar Semey diyor) ilinde Barluk/Borluk kasabasr bahsnda, "Kara Af,ag" (1071 m) da$ ile, Ozbekistan da Kargr ilinde, iizerinden Ozbekistan-Tiirkmenistan suun gegen ve Amuderya'ya saf,dan kavugacakken g6,lde kuruyan Kara-Af,ag suyu bagrndaki "Kara-A$ag" kasabasmrn ve Do$u Giircistart'da Sr$nak'rn giineydo$usunda, Kakhet'in llhanh, Celayrh ve Altrnordu giimiig paralan ke149n merkezi"Kara-Afiag" gehrinin adr U$rak/Kara-A$aglar'dan kalmadrrill. Ermenistan'rn Kalimino llgesinde, Tifl is'in giineybatr kesiminde Borgah Tiirkleri'nin yaylak yeri olan "Karaa$ag Da$lan" adh bir ycire var' Giiney Sibirya'da (Altay, Hakas, Tuva b6lgesi) kalabahk "Karagas" adh bir Tiirk boyu yagamaktadr. Anadolu'da 100'e yakrn yerde Karaa$aq adh k6y vars02. Azerbaycart'da: Eli Bayramlt, Terter, Kubadh'da Karaaf,ag kiiyleri, $amahr'da Altra$ag koyii503. Gence'de eski sancak merkezi bir kasaba ile Kakhet do$usunda bulunan merkezi bir gehrin adr da "Kara-Af,ag"dr ki, Krpgak boyunun adrndan gelmedirzu. Giiney Azerbaycar/da: Maku (Aras boyunda), Hoy, Urmiye, fufy*, Razr, Tebriz, Zencar{ da Karaa$ag koyleri; Tebriz'de A$aglu, Torkoma (Itirkmen)'da Yalgrzaf,ag, Tolgb ve Kamarlu'da Giiyaf,aq,, Zencan'da, Karaa$aglu ve Teka$ag k6yleriil5. 495 Cafero$u, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, 496 Siimer, Of,uzlar, 198O s.308.

Enderun Kitabevi, 1988 lstanbul, s. 47.

497 Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A' s'

498 Baykara, Tuncer, Hmrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 41'42. 499 Orhonlu, Cmgiz, a,g'e' s. 76. 500 Ttrkay, C., a.g.e. s. 457, 5{11 Krrzrogllu, Ktpgaklar, o. 95. 502 T.M.Y,K. 7%6, c,5n-92-Y3,

503

a.g, Azerbaycan Cum. Harltast.

50{ Krrztotlu, Ktpgaklar, s. 137. 50t a.g, Gllney Azerbaycan Haritaor

NIHAT CETINKAYA

/ IdDIR

TARIHI

KARABULAK (Titzluca) Ttirk Bulak/Bolak boyunun "Karabulak" kolunun adndan verilmig yer adr.

Kaggarh'nrn (L, 129) "Tiirklerden bir boliik" olarak gosterdi$i "Erke Bulak"da, Karabulak, Sanbulak gibi Bulak uru$unun iginde bir boy oldu$u anlagilryor. Yine Kaggarh "Bulak" igin gu bilgileri veriyor : "Tiirkler'den bir oymak. Bunlan Krpqaklar tutsak etmigti. Sonra Yiice Tann bunlan kurtardr ve Elke Bulak denir o1du."506. XIV. y.y. lslAm kaynaklannda Krpgak boylarr arasrnda "Kara-Bulak" lara da ,u"tlu*r507. Ziya Gokalp de "Bulak budunu Krpgaklar'ca tutsakLk altrna ahnrnca adrm Kara-Brrlak'u gevirmigti." demektedirs0S Gokap'in bu giiriigii tartrgmah olmakla beraber, Ttirkleq, "ak" sijziinii tAbi edenler, "kara" s<iziinii tAbi olanlar iqin de kullanmrglardrr. Uygrt kagam Mayun-Qur adrna dikilen, 744-758 yrllarr seferlerini anlatan "$ine-Usu amtnda da "Kara-Bulak" uruSundan bahsedilir509. Kazakistan ve Krrgrzistan'da Kara-Bulak adh kasabalar var. Giircistar/da Borgah havalisinde Khrram Eayrmn saf, kollarrndan biri de Kara-Bulaktrr. Aym suyun i.izerinde Kara-Bulak kasabasr bulunur. Daf,rstan'da Seving/Sunca Eayr bagrnda kasaba, bolge ve gayrn adr da Kara-Bulak'drr. Bu yer adlan Karabulaklar'rn Krpgaklar'la gelen kolunun adrndan almmadrr. Ya$ma Tiirkleri arasrnda "Bulak" adh bir boy da lru"510. L1.73 yrhnda, Horasan'dan gelip, Kirman'r istilA eden 10 bin kigilik Of,uz topluluSunun bagrnda bulunan iig beyden biri de "Bulak" adrm tagryordu. Bu Oiuz toplulu$una daha sonralan, asrl bi.iyiik Of,"uz toplulu$unun bagrnda bulunan Dinar (b. Muhammed) beye itAat etmediklerinden "Kara Guzz" (Kara O$uz) da denilmigtirsll. XVI. y.y. Hrrus ve Malazgirt sancaklannda, "Kara Bulak" adh birer kiiy kaydedilmikteru yine ayru cof,rafi alan iginde bulunan, Ercig civarrnda uAkbulaku adh bir yer de bulunmaktadosl3. Osmanh kaynaklarrnda, Bulak, Bulaklar, Bulaklu cemAatleri: KarahisAr-r $arki Sancaf,"r, Edirne Kazdsr, Adana, Tarakhborlu KazAsr (Bolu Sancaf,r), DevrekAni KazAsr (Kastamonu Sancaf,r); Karabulak, KarabulakL (KarabuKaggarh I, s.379. Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 92, 50E Gdkalp, Ziya, Ttirk Tdresi, s. 72. 509 Krrzro$lu, Krpcaklar, c, 87, 510 Silmer, Otuzlar, 1980, s, 31, 511 S{tmer, Otuuzlar mad, lslAm Ans, C, 9, s. 383, 512 Baykara, Tuncer, Hlrus ve Malazgirt S,Y,A. s, al2, tl3 9tlmer. Kara-Koyunlular, 4,120. 506

il7

laklu CemAati: Rakka, Karaman, I(rgehir Sis, Kayseriyye, Kars-r Merag ve Erzurum sancaklary Kadirli Kazasr (Adana sanca$), Zamantr KazAsr (Merag sarcaf,r), Ttirkmdn TAifesinden. Karabulak cemaati Receblii#gan A9iretinden olub, MukaddemA Rakka'ya iskAn olunmugt""514' Agn-Dof"ubayazrt,.$Sn-Patnos, Konya-Seydigehir de, birer Karabulak k6yii bulunmaktadrr"t". Azerbaycan'da: $amahr'da $uqa'da, Gebele'de Karabulak; $emkir'de Dagbulak, Gedebey'de Pirbulak, soyukbulak, Giirbulak, Deyebulak; Balaken'de, Kelbecer'de Sanbulak; $eki'de G6'ybulak; Mingeqevir'de Kozlubu-

lak: Dashk Karabaffda Af,bulak (2 kiiy), Korcabulak, Dambulak; Masalh'da ofrubJak kiiyleri ile Soyukbulak da$ Q727 m), Kelbecer'de Sarrbulak Oagr ISOOS m). Ermenistan'da: G6kqegol'iin .\u"y !V51'd1 ve Zenge,uJd^ ASbulak (Akbulak) adh-Ii.irk kciylerilo, Karabafi'da da bir Kazan

Bulak adh yer bulunmaktadr"t'. Giiney Azerbaycan'da: Maku'da Karabulak, Krrkbulak, Krzrlbulai gahbulaflr (11/el Bula[r), Apbulak; Maraga'da Perginbulak; Harvanak'da Pir-bulJ; Culfa,da Karabulak; Miyane'de Karabulak; Yarzakan'da Giiybulak; Tebriz,de Karabulak, Yenibulak, Pirbulak, Af,bulak (2 k6y) cinibulak; Hurand,da sanbulak; Amar'da K6rbulak; serab'da Karabulak; Erdebil'de Krrkbulak; zerrcan,.Hu ve Halhal'da Akbulak; Hrr',da Dagbulak, Bulakbagr, Zenian'da Karatuhk, Bulakkendi, $irinbulak; German-da Akbulal Istibulak, Krzrlbulak, sultaniye'de Karabulak; Geyder'de Giikgebulak; Keydar' da Ugbulak, Akbulak Urmiy" ve Mugkin'de Akbulak kiiylerisrd bulunmakta olup, go$unlu$u "Bulak" boyunun hatrrasrdrr' Ermenistan'da Aparan'a baf,h Garabulak adh Tiirk kiiyti, adr, Ermenistan hiikumetinin 15.7.1946 tarihli karanyla Yemcatab olarak de$igtirilmig.. 519 ur Batr Tiirkistan'da da bir Karabulak kasabasr bt'lu"uyor520' Bulak, Karabulak Akbulak, Giikgebulak v.b. adlann Kuzey ve Giiney Azerbaycan, Ermenistan, I$du ve etrafinda yer adr olarak yaygn g6riilmesi, Bulak boylannrn buralara gok sayrda yerlegmig olduSunu giisterir' Tarihte, Hunlar'dan beri, genig Tiirk cof,"rafyasuun her yerinde gtirdiiile meghurdur. Kurtulup si.imiiz Bulak boylan, her gaf,da savaggrhklan Ermeni ordusuna kargr Andranik'in, Ju.rug, srralannda Ermeni generali Aras boylannda direnig g6sterenlerden bir guruP da Karabulakhlar'drr. Tiirkay, C., a.g.e. s. t161. 515 T.M.Y.K. 7946, s. 596-97' s14

a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr, Cevizo$lu, a.g.e. s. 23. 518 a.g. GiiLney Azerbaycan Haritasr. 519 Makas,2., a.g.m. s. 228.

516

517

s20

Togan, Tiirkistan, s. 63.

NIHAT QETINKAYA

IdDIR TARIHI

Aynm oy.rnaklanmn boybeyi rahmetli $amil (Aynm) Bey'in 1918 ilkbaharrnda vatan miidafaasr igin Pemavut merkezinde kurdu$u Aynm Elleri IslAm $urasr silahh birlikleri, Ermeni silahh getelerine kargr miihim miicadeleler vermigtir. Karabulakhlar'da bu miicadelede, boybeyleri, rahmetli Megedabbas bey etrafrnda toplanmrg ve kahramanca savagmrglardrr' Megedabbas bey, Aynm Elleri Islam $urasr silahh Birlikleri'nde Yiizbagr rtitbesindeydi.

KARACAOnEN (Thzluca) Karaca6ren ve Karacaviran kciy adlary Anadolu ve biiyiik Ttirk cofrafyasrnda Eok yaygrn olarak kullarulan yer adlandrr' Tiirkler yer de$gtirmelerinde, daha cinceleri kurulmug ve sonralarr terkedilmiq, harabe haldeki

yerlere yerlegtiklerinde umumiyetle bu yerlere ilavelerle 6ren ve viran adlarrm vermiglerdir. XVI. y.y. Osmanlr kayrtlannda, Antep'te "Karaca6ren"521 ve "Karacaviran"Sz kiiyleri gegmektedir. Anadolu'da , 21,'yede Karacadren adh kiiy .rur523' Halep sanca$r nahiyelerinden Menbic'de Karacatjren koyii, Azaz, Menbic ve Revendan'da Karaca-6ren mezraalans2a ilu XIX. asrrda, Antalya'da Igdir kazasrna bafih Karaca6ren koyleri gciriilmektedirsx. 18. Yiizyrlda Afyon-Bolvadin' de Karaca-ijren adh koy kaydedilmigfir"". Ermenistart'da Agtarak gehrine baih Karactiren adh-Iiirk k6yi, 4.4.946 hiikiimet kararryla adr Aragyuh olarak de$igtirilmigtirs27.

KARACAVIRAN (Ttrzluca) XVI. yiizyrlda lgel'e ba$h Giilnar ilgesinde BeS-Dili ktiylerinden Karaca-Viran kciyiiszu ile Hrms ve Malazgirt sancaklannda onbir "Karaca Viran", iki "Kara Viran" ve 12 "Af,ca Viran-u adh yer kaydedilmektedirs2g. Osmanh kaynaklannda, Karacaviran Agireti: Trrnova NAhiyesi (Frrhala SancaSr); Karacaviran, Karacaviranh/Karacaviranlu CemAati: KarahisAr-r sahib ve Adilcevaz sancaklan, Bolvadin Kazasr (Karahisar-r sahib sanca$r), G6ksun KazAsr (Merag Sanca$), TtirkmAn Yori.ikAn Tiifesindens30. Sirr"""k 521

6zdeier, Hiiseyin, XVI. Yiizyrl Tahrir Defterlerine Grire Antep'in Sosyal ve Ekonomik Durumu, Tiirk Diiny. Aragttrmalart Dergisi, lstanbul $ubat 1982, sayr 16, s.46'

522 Ozdef,er, a.g.m. s. 48. T.M.Y.K. 1946, s. 600. 524 Qakar, Enver, Halep Yer Adlan, T.D'A.D. sayr 86, s. 196.

s23

Mofiol, Hasan, a.g.m. s. 145. Halaqotlu, Y., a.g.e. s. 47. 527 Makas, 2., a.g.m. s.229.

525

526

Siimer, Ofuzlar, 1980, s. 308. Baykara, T., Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s' 11 ve 45. 530 Tiirkay, C., a.g.e. s. 98 - 465.

528

529

NIHAT gETiNKAYA

kazasrna ba$h, KarakeEili Agiretinin , 531 cllr

rCDrR TARiHi

oturduiu bir Karacaviran koyii var-

1573 ylJr Oltu Sancaf,,r Tahrir Defterinde Kara-Veran kiiyii gegmekte,. 532 olr II. Bayezit zamamnda, Igel'in Giilnar ilgesinde lir Karaca-Viran koyii goriiliiyor ki, ahalisi Bef,-Dili boyuna mensuphrlars33. Halep sancaf,r Menbic ve Bakras nahiyelerine baf,h Karaca-viran adh Ttirkmen mezraalarr ve Derbsak nahiyesinde Karacaviran adh koy bulunmaktadu534. Anadolu'da Karacaviran adh 56 yerde k<iy ve mahalie .rrurss. Giiney Azerbaycan'rn Maku gehrine ba$h bir Karaca-veran k<iyii .rrur536.

KARAQOMAK

(I[dr

m.)

Bu koyiin yamndaki tepenin de adr Karagomak Tepesi'dir. K6y eskiden bogalmrgtr, gimdi Cizre'den gelen Motanh agireti oturmaktadrr. Qomak Tiirk-Mo$ol scizii olup ucu topuzlu sopa, g1,trz,.!"2p", anlammda olup, Mof,ollca, Qokimak (aSag tokmak) siiziinden gelir"'. Orta Asya'da Uygurlar'da ve difer miisltiman olmayan topluluklarda da "miisliiman" kargrhf,rdu. Qomak-eri = Miisliiman demektir. Kapgarh Mahmud bu anlamr bir ciimle ile goyle izah _eder: "Qomak tat boymn Eapdr = Miisltiman gAvurun boynunu vurdu"Ss. Safevi devrinde, devletin yiiksek mevkilerinde bulunan oymaklardan biri de Kara Qomaklu oyma$r idis3e.

Osmanh kaynaklarrnda Qomak, Qomaklar, Qomakh cemAatleri: Haymana KazAsr (Ankara), Aydrn, Kayseriyye, Adana, Merag, Ankara Sancaklan, KaraisAlu Kazasr (Adana), HAtffneli Kazasr, AdilcevAz (Van EyAleti), Sitfiit KazAsr (HiidAvendigAr Sancaf,'r), Kula KazAsr (Ktitahya Sancaf,n), Kara-hisAr-r Develi KazAsr (Nifide Sancafr)s0.

Karagomak k6yii (Bolu-Mudurnu, Gaziantep, Kastamonu, Marag-Andr-

,*)s41. Bitlis Ki$r ilqesinde bir de Qomak koyii var. Rig';ano$lu, Dr. Mahmut, a.g.e. s. 91. 532 Krrzroflu, I(pgaklar, s. 170. 533 Siimer, O$uzlar, 1980, s. 308. 534 Qakar, Enver, a.g.m. s. 194. 535 T.M.Y.K. 1946, s. 601-&2. 536 a.g. Giiney Azerbaycan Haritast. 531

537

538 539 540 541

Giilensoy, T., Anadolu'da Mof,olca Yer Adlan ve Rumelideki lzleri, T.D.A.D. Sayr XI, Nisan 1981, s. 128. Kaggarh, C. II, s.3. Siimer, Safevi Dev. Kur., s. 160. Tiirkay, C., a.g.e. s.303-304. T.M.Y.K. 1946, s. 603.

NIHAT qETiNKAYA

/ IGDR ra,nlsl KARAGTINEY (Ttrzluca)

If,drr'rn Suveren kiiyiinii ba$h bir Kara Giiney mezraasr ile Ka$rzman'a baflr Yukan Kara-Giiney adh bir koy de (Aras'rn solunda) bulunmaktadrr. K.lvlarap-Pazaruk kazasrnda, Ttirkmen asrlh olup, Kurmangga konugan Tilkiler boyumrn ya$a&F kd,ylerden biri de Karagiineyobasr adrm tagryoril2.

Karagiiney kiiyii (Giresun-Tirebolu-Espiye). Karagiiney mah. (SinopBoyabat-Yaf,basan k6,yii)il3. Azerbaycan'da: Eli Bayramh'da Karagiiney ve Karagiine, Gedebey'de Giineykent k6yleri ile Ermenistan'da G6,kgeg6,l'iin do$u kryrsrnda Giiney

adh

fiirk

k6yiis44.

Osmanhlar zamaru, Aksaray sancaf,rnda Karagiiney adh yagryord.rils.

bir

cemAat

Ttirkler'deki ikili (dual) anlayqla Karagtiney yer adrnrn kargrh$ "Karakuzey" adrm da yer adr olarak kullanmrglardu. Karakuzey adlr yerler Azerbaycan'da da rastlaruril6.

KARAHACILI (Araltk) Ak-Koyunlu Tiirkmenleri'nden Kara-Hacrh oyma$rnrn kurdu$u k6ydiir. Ak-Koyunlular'rn kurulu;nna ikinci derccede katrlan oymaklardan. Hacrfi iig kol olarak bulunmaktadrr: Kara-Hacr[, Hamza-Hacrh lzzeddin Hacrh547. Kats'tn Kara-Hacrlu ve Ala-Hacrlu kiiyleri Ak-Koyunlu oymaklarrndandrrss. Rahmetli Mehmet Erciz, Karahacrh yiiriiklerinin bir biiltimiine, Anamas da$anmn Egridir g6lilne bakan yaylalannda 1954 yrhnda rastladrf,rm ve bunlarm, krgr Antalya'da gegirdiklerini ve yine bunlann bir kolunun da Adana taraflannda konar giiqer olarak yagadrklannr yazat*t. Anadolu,daki Karahacrh kiiyleri, Karahacrh yiiriiklerinin kurdusu kiiylerdir. Karahacrh kiiyii (Afyon-Dinar, Ankara-Keskin, Antalya-Elmah, Denizli-eivril, lgel-Mersin, Igel-Silifke, Kayseri-Prnarbagr). Karahacr kiiyii fl2

Erdz, M., Dof,u Anadolu'nun TiirkliiSii, s. 49. T.M.Y.K. 1946, s. 608. a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr. 545 Tiirkay, C., a.g.e. s.471. il6 Geybullayev, KarabaS, s. 164. 547 Siimer, Of,uzlar 1980, s. 149. 548 Ilgar, K. Mehmet, Kars'ta Boy ve Oymaklardan Kalma Kiiy Adlan, Tiirk Kiiltiirii, sayt 22, (Agustos 19M), s. 197:199. 99 Er'oz, M., DoSu Anadolu'nun Tiirkliif,ii, s. 126. 543

NIHAT 9ETINKAYA

/ rCDrR unlsl

(Qankrn-$abantizii, Qorum-lskilip). Karahacrlar koyii (Bolu-Gerede). Karahacrlar mah. (Kastamonu-Opruk l(iiyii, Kastamonu-Inebolu4elevye kci..,550 yu) XVm. yy kayrtlannda, Ig-il yiirtiklerinden Kara Hacrlu5s1 ve Halep ttirkmenlerinden yine Kara Hacrlu adh cemAatlel, yaptrklan hadiseler ve iskAnlan ile itgili olarak belirtiliyo.ss2. Kaynuklurda, Teke havalisinde kanunsuz hareketler yaprp, Krbrrs'a iskAn edilmelerine karar verilen Ttirkmen-Yiiriik oymaklan arasrnda Kara-Hacilr oymafr da kaydedilirss3. Rakka'ya (Suriye'de) iskAn edilen ve burada kalmayrp kaetT Tiirkmenlerle ilgili bir vesikada Kara-Hacrh Tiirkmenleri de g<is1erilirsil. Yine bir bagka vesikada da, Karaman, Ni$de ve Aksaray'da kanunsuzluklar J3Put ve hakkrnda hiiktim verilen, Kara-Hacilu yiiriik cemaati kay-dedilifrr' Azerbaycan'rn Gedebey gehrinde bir Karahacrh kiiyii 'our"'o.

KARAIIiSAR (Ttrzluca) Osmanh kaynaklannda, Karahisarh (Karahisarlu) CmAati: Haskoy Sl:asr (Cirmen Sancaf,r), Filibe KazAsr (Paga Sanca$), Yiiriik TAifesindenD/' Karahisar koyii (Ankara-Nalhhan, Denizli-Tavas-Krzrlcabijlilk, EdirneKegan, Kayseri, Konya-Beygehir, Sivas4iiriin, Urfa, Van-Ozalp)558.

KARAKANCALU (Ttrzluca) Tiirk boy adrndan verilmig yeradl. Yirmidort OSuz boyundan, OSuz Han rn ktiei.ik of,lu Deniz Han'rn dort o$lundan, ISdrq, Yrva, Biigdiiz'den sonra en kiieiik o$lu _Krmk boyunun, kancah (el-Kancaliyye) adryla da amldrsr g6,ri.ilmektedirsse.

KARA-KOYUN (Tirzluca) Koy adru Karakoyunlu boyundan alrr. bak Karakoyunlu. Koydeki bazr yer adlan: Avlak, Gabakh Da$, Girakhdrn Yaylasr ve Gcili.i, Yestan Merasr, Pigik Kayasr, Bayat Deresi, Karasu Deresi, Ganiyamber Bul".$r. 550 551 552 553 554 555 5s6 s57 558 559

T.M.Y.K. 1946 s. 608. Halaco$lu, a.g.e. s. 48, 82, 83, 113, 129, 130, 135' 141. Halago!,Iu, Y., a.g.e. s. 46,.75. Ahmet Refik, a.g.e. s. 748'149-751' Ahmet Refik, a.g.e. s. 171. Ahmet Refik, a.g.e. s. 207-208. a.g. Azerbaycan Cum. Haritast' Tiirkay, C., s. 473. T.M.Y.K. 19t6, s. 610. Siimer, F., O$uzlar, 1980, s.622.

NiHAx qETiNKAYA

ICDIR u,niHl

KARA-KOYUNLU (ilqe Merkezi) Bu ilgemizin bulundu$u bolge, Kara-Koyunlular'rn onemli krglak merkezlerinden biri idi. Kara-Koyunlular'rn M.s. ru. Asu Ortalarrna dosru Ttirkistan dan Mamrk ile Konak adh iki kardeg idaresinde biiyiik bir ordu ve kalabalik halk ile siyasi miilteci olarak Horasan'a gegtikten sonra Taron (Mug, Ahlat, Bitlis) bllgesine yerlepmigmiglerdir. V.Asuda da atege tapan (Zerdugtluk) lranhlar,a kargr Eski o$uzlar'rn girigti$i milli miicadelenin bapr ve ruhu olarak "K6ro$lu" destamru yaratmrg olduklanm biliyoruz. Ilhanh-htikiimdarr Gazan-Han (1295-1304) gaf,rndaki biiyiik iilgiide "IslAmlagma InkilAbr" slrasrnda, Gregoryen-Hrristiyanhf,r brrakrp, Ak-Koyunlular'la birlikte g69ebe uluslarryla toptan miisliiman olduklarr anlagrlan Mamrkonlular (Kara-Koyunlu),rn XIV. Asrrn lkinci yarrsrrun baglarrnda Ercig mrntrkasmda kendi beyliklerini kurduklarr biliniyorsa da, bu be$ti$ kuran baranh oymafir bef,i "Bayram Hoca,, dan iinceki boybeyleri hakkrnda pek bilgi yoktudou. llhanhlar Isldm dinine girip toptan miisliiman olunca, Eski OSuzlar'dan gelen Gregoryen-Ttirkmanlar milli tcireyi yagatarak Ta$-o$uz f Kata-Koyunlu ve lg-Oguz / Ak-Koyunlu kollanna ayrrlmrg iken birincileri Baraniular idaresinde $fi, ikincileri Bayundurlular idaresinde Siinni miisliiman oldular. Baranlu atalarrmn yattrf,r Ercig'e gomiilen Bayram-Hoca'ntn da babasr veya dedesi ile Mamrkonlu/Kara-Konak ilbeylerinin oymaklarryla beraber Gregoryenlikten Mtisliimanh$a dondiikleri anlagrhyor. Eskiden ulularrmn mezarlarrna Eski-osuzlar'rn tijresince kog/koyun heykeli koyan Kara-Koyunlular, Miisliiman olunca da Arap harflerini kullanarak aym mezartaglanna Isldmi adlarm yazmaya bagladrlar. Bu yiizden Ifidr'rn (birgok koyiinde otdusu gibi) Kara-Koyunlu kiiyiinde kogtagr lslam mezarlarr pekgoktur. Hiikiimdar siilalesi Baranh/Baranlu olan Kara-Koyunlu Ttirkmanlarr toplulu$una baghca gu oymaklar katrlmrgtrr: Baharlu-sahatlu (Qukur-sahat/Revan ve siirmeli ovasr yerlileri), Alpogut (Revan eyaletinden), Ayrnh, Hacilu (Haqrnlrl: (Daf,-Karabaf,'dan), Kara ulus (Kurmang-Kiirt), Alaqeri, Diif,er, Avga.s61. K6ptii"lii, Kara-Koyunlular'rn kurucu oyma$rm' Baharlu (Baranlu) geklinde verir"'' 1591 defterinde A$ca-kala/Digor nAhiyesinde Kara-Koyunlu kiiyii, I[d[-Aral* nahiyesinde (gimdi kaza) Yukarr Kara-Koyunlu ve Agaf,r KaraKoyunlu kiiyleri; bugiin Tuzluca/Kulp merkez nahiyesinde Kara-Koyun, I$du,rn merkez ve Cennetabat nahiyelerinde birer Karakoyunlu koyii kaydedilmektedir. 560

KrrzroSlu, Kars Tarihi, s' 465466.

561 Siimer, Kara-Koyunlular mad. islSm Ans., 562 Kiipriilii, lslAm Ans., C. II, s. 31.

s. 293; Krrzroflu, Kars Tarihi, s. 466467.

NiHAr qETiNKAYA

272

/ rdDrR TARiHi

Kara-Koyunlu cemaatlerinin Antalya-Karahisar civanna XIV.-XV. yiizyrllarda gelip yerlegtikleri ve Kara-Koyunlu oy_mak adlarrnr oturduklan yerlere verdikleri, kaynaklardan anlagrlmaktadrr5b3. Osmanh kaynaklannda, Kara-Koyunlu CemAati: KarahisAr-r Teke ve Krzrlkaya KazAlarr (Teke Sanca$r), Satrlmrg KazAsr (CAnik Sanca$r), Musul, Malatya, Hama, Hums, Merag, Bozok, Nifide, Kayseriye, Krrgehri, Teke, Ankara, Karaman, $am Sancaklarr, Izmir KazAsr (Srgla Sancaf,r), CumaA-bAd NAhiyesi (Aydrn Sanca$r), AyasuluS KazAsr (Aydrn), Hrsn-r Keyf KazAsr (Diyarbekir EyAleti), Antalya Kazdsr, Bofazhyan KazAsr,Incesu KazAsr (NiS-

de SancaSr), HavlAn NAhiyesi ($am EyAleti), Konar4oqer TtirkmAn-Y6ruKan rauesrnqen 564 Anadolu'da: Kara-Koyun k6,yii (Muf,la-Milas, Sinop4erze, Urfa-Siverek). Kara-Koyunlu kiiyii (Antalya-Elmah, Antalya-Serik, Kayseri-Prnarbagr, Ordu-Fatsa). Kara-Koyunlu mah. antep-Kilis-Diilek koyii, Adana-Osmani

kciyii, Gazi-

Azerbaycan'da: Cevangir, G6,kgay, Gence, Zengezur, Nuha, Kuba'da566, Neftalary Zengezur ve Aksu'da birer Kara-Koyunlu kiiyii vars67. Giiney Azerbaycan'da Maku, Hoy ve Erivan hudud_unda, Kara-Koyunlu ve Ak-Koyunlu oymaklarr kangrk yagamaktadrlarsd. Karadap ile Aras arasrnda Kara-Koyun top,lqlu$unun ana kolu "Aras Baranlu" oymaSrmn ya-gadr$.r tespit edilmigtirs69. Gi.iney _A-zerbaycan'da: Maku'da Kara-Koyun

ve Urmiye'de Kara-Koyuntu

kciyleri5Tu.

Ermenistart'da, Vardenis gehrine baSh Kara-Koyun adh-Iilrk kiiyii, 1935 tarihinde, Ermeni htikiimeti, Azizlu olarak defigtirmigtirs71. Ilgede bazr yer adlan: $iggrn, Sofu Gacr (gacr = kiigiik ark), MaSara Mevkii, Orta Gumgag, Yarma, $emqkr, Topuz Tepe, Gazan Deresi, Prgak Deresi, Behramrn Yeri.

KARAKUYU (Igdr m.) XVI. yy Osmanh Kayrtlannda, Antepte "Karakuyu" k<iyii572 ile- ayru yi.izyrlda Malazgirt sanca$rnda "Kara Kuyu" k6yti kaydedilmektedirr/r. 563 Mo$ol, Hasa4 a.g.m. s. 141. 564 Tiirkay, C., a.g.e. s. 478. 565 T.M.Y.K.

566

1946, s.

61,5.

Togan, Azerbaycan mad., lsldm Ans., C. II, s. 93. 567 . a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr. 568 Togan, Azerbaycan mad., IslAm Ans., C. II, s. 93. 569 Kayabah ArslanoSlu, Azerb. Dergisi, Ankara 1978, sayr 225. s.774, 570 a.g, Giiney Azerbaycan Haritasr. 571 Makas, 2., a.g.m. s. 230. 572 6zdeger, H., a.g.m. s.45. 573 Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s. tt3.

NiHAr gETINKAYA

IGDIR TARiHi

Anadolu'da 27 yerde Karakuyu adh koy uur574. Kurm'da, Kara Kuyu k6y-q:tt. Halep Sanca$ Revendan nahiyesinde Kara-Kuyu adh bir mezraasr

var3/O

XIX. y.y.da Antalya ve Korkuteli'nde "Kara-Kuyu" oymair ve k6,yleri kaydedilmigtirsz. Koy ahalisinin tamamr Gelolu oyma$rna mensuptur.

KARAMEHMET (Igdr m.) Aras kenarrnda, Hakmehmet (Ak-Mehmet) kiiyii yakrmnda yer alan bir koy idi. Aras Nehri'nin sellerinden terkedilmigtir. Bulunduf,"u yer gimdi kumsal altrnda kalmrgtu. Ak-Mehmet ve Kara-Mehmet olarak bu iki kiiyiin yanagrk halde bulunmasr Tiirk ikili (Dual) tepkilAt anlayrgma dikkat gekici bir ornektir. 1728 Osmanh defterlerinde, I$drr'a bafh bir kciy olarak kaydedilir. Bu kiiyde oturanlar Arapkirli Cem6ati'nden g<isterilmigtir' Karamehmet ayrrca 14 yerde ktly ve mah. adtdrr578. Anadolu'da yaygrn gekilde lAkap olarak da gok g6riiliir. Ermenistar{da, Amasiya iline bafh Karamehmet adh Ttirk kiiyni.i, Ermeni hiikumeti 1946 tarihinde, adrm Megragat olarak de$igtirmiptirsl

KARANLIK (Titzluca) Cofrafi yaprya gore verilmig ad olduf,unu samyoruz. Vadide yer almasr, giinegi az g6rmesine sebep olmug, bundan dolayr da Karanhk adrm almrgtrr. Gi.ing6rmez yer adr da ayru co$rafi hususiyeti ifade eder. Karanhk koyii (Sivas-Kangal, Krklareli-Demirk<iy-KaracadaS buca[r). Karanhk mah., Yusufeli-Erkinis buca['r, Zonguldak-Devrek56'' Ermenistart'da Karanlk adh iki Tiirk kiiyti var' adlan, Martuni ve Lusagyuk olarak 1948'de degigtirilmigtir. Yine Ermenistar/da, Icevan'a baplt bir Karanhkdere adh Tiirk k6yii'de var ki, adr Lusadzor olarak de$gtirilmiqtir581. Ktnm'da, da Karanhk Dere adh k6y vars2.

574 T.M.Y.K. 1946, s. 617-18. DoSru, A., a.g.m. s. 85. 576 Qakar, Enver, a.g.m. s. 196.

s75

577 578 579 580 581 582

Mofol, Hasan, a.g.m. s. 144. T.M.Y.K. 1946, s. 619. Makas, 2., a.g.m. s. 230, T.M.Y.K. 1946, s. 621. Makas, 2., a.g.m. s. 230. Dof,ru, A., a.g.m. s. 85.

NiHAT qETINKAYA

/ riDrR TARiHi

KARATA$ (Thzluca) Bu k6yiin adrmn kciy civarrndaki biiyiik bir siyah renkli kayadan dolayr verildi$i s6ylenir. Bu kayaya koyliiler $eve (kara) tag diyorlar. Kaya yaklagrk olarak, uzunluiu 100 m. geniglif,i 50 m. yiikseklif{ de 50 m. kadardrr. Oltu tagrna benzer bir yaprsr var. Kiiy ahalisi yakrrunda bulunan Kirempe k6yiinden, bir sebepten dolayr aynhp bu kiiyii kurmuglardu. Bizce bu ad, "Karatag" oymak adrndan gelmektedir. Kiiydeki siyah bir kayahprn bulunmasr tesadiif olmahdrr. XVL yiizyrlda Horasan'da Nesa civarrnda yagayan Kara-Dagh Tiirkmenleri vardrr ki bunlar, 24 o$az boyunun 5. srrasrnda yeralan Yazrr boyuna mensup olduklarr belirtilmektedirss3. Ebiilgazi, $ecere-i Terakime'de gciyle anlatrr: "Yazrr ili Horasan'a gidip, Durun etrafinda gok yrllar oturdular. O sebepten Durun'a Yazu Yurdu derler. Yazrr boyunun bir goiu Durun yakmrnda, da$ iginde, giftqilik yaptp, oturmuglardr, Bu zamanda onlara Karatagh diyorlar."5&.

Tiirkmenistan'da, Tiirkmenler'in Teke uruiu, Otemig oyma$rna ba$h Dag-Ayak obasrnrn kollanndan biri Kara-Tag adrru tagrmaktadrrsSs.

XVI.yy Osmanh Kayrtlannda Antep'te "Karatag" koyti

var586.

1729 da, Ilbeyli Tiirkmenleri'ne baflr, yerlerini terkederek, Marag, Antakya, Adana, Ldzkiye ve Trablusgam'a giderek yerlegen "Karatagh" adh

oymaklar ile XIX. yiizyrlda Antalya'mn Serik ve Korkuteli kazalarnda "Karatag" oymak ve kiiyleri kaydedilmigtirssT. Osmanh kaynaklannda kaydedilen Karatagh Agireti: Kilis SancaSr Merag EyAleti), Rakka, Hama Sancaklan, TiirkmAn TAifesinden idi588. Gaziantep'te, Elbeyli agiretine ba$r bir Karatagh oyma$r bulunmakta olup, Kersetag, Abid, Delifler, Urmiye ve Ebu $rtta kiiylerinde yagamaktadrrlar58g.

clrr

Anadolu'da, 45 yerde Karatag adh k<iy ve mahalle tur590. XVI. Yiizyrlda, Hrms sanca$rnda "Karatag" adh iig yer kaydedilmekte591

Of,irzlar, 1980, s. 668. Ebiilgazi, a.g.e. s. 79. 585 Togao Tiirkistan, s. 75. 586 6zde!er, H., a.g.m. s. 52. s87 MoSol, Hasa4 a.g.m. s. 1.45146. 583 584

588

Tiirkay C., a.g.e.

589 590

Seving, Necdet, a.g.m., s. 69. T.M.Y.K. \946, s. 626427.

591

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A, s. tK.

s.101.

NIHAT CETiNKAYA

/ IdDIR TARIHI

Ermenistan'da Garadag adh Ttirk koyii, adr sonradan Segkar olarak de$igtirilmigtirse2.

XV. Yiizyrlda da Kara-tag, Karaman lline bafh bir yer olarak gegmektedir593.

KARTUTAN (Thzluca) Koy qr$ b6lgesinde kurulmuptur. Kiiyde, gr$lara mani olmak igin engeller yaprlmrgtrr. Bu engeller gr$ karlanm tutuP, kciye yayrlmasrna mani olurlar. Kartutan adr da bundan dolayr verilmigtir.

KASIMCAN

(I[dr

m.)

Anadolu'da Kastm, Kasrmh, Kasrmuga$ vb' 37 yer adr lru"594. Ermenistan'da GasrmL (Kasrmh) adh Tiirk koyii, 1'6'1940 tarihli kararryla adl Getabi olarak de$igtirilmigtir5es. 1bak. Kasrmh oymaf,n).

KATIRTI (Tltzluca) Yukan ve Agaf,rkatuh (Muhtarhk) Anadolu'da, Payas yakrnlannda, Katrr-Olugu konak yeri ile Katrr, Katrcr v.b. 23 yerde yer adr var"-".

KAVAKTEPE (IEdr m.) Suveren

kiiyi

Mezraasrdu. Bogalmrg vaziyettedir'

XVI. yiizyrl kayrtlarmda, Hrms sanca$rnda sekiz "Kavaklu" adh yer kaydedilmistirseT.

Kavak, Kavakh v.b. 139 yede yeradr ,r"r598.

KAYA HARABE (Thzluca) Bizce Kaya adr "Kayr"nrn bozulmug geklidir' Anadolu'da, Kayrlar'rn (osmanhlar,rn mensup olduf,u boy) ilk yerlegtikleri yurtlan, siirmeli-Qukuru'ndan yalmzca 400 gadu olarak, Ertufrul Gazi'nin Karakegili oymaf,r ayrrlmrgtu. Btiyiik gogunlu kalmrgtu. Qok g6rdi.i$imiiz kaya adlanrun ijnem bir krsmr "Kayr" olup, buraya yerlegen kayrlar'n adrndan gelmektedir. Bu 592 Makas, 2' a.g.m. s.228. 593 Tursun Bey, Tarft-i Ebii'l-feth, 594 T.M.Y.K. 7946, s.

595

Haz. Mertol Tulum, lstanbul \977, s'

638,

Makas, 2., a.g.m. s.228.

596 T.M.Y.K. 1946, s.641. 597 Baykan, T., Hrnrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 46. 59E T.M.Y.K. 1946, s.643445.

1416-153'

NiHAT qETINKAYA

rcDrR

rnnisi

ad sonradan kaya geklinde s<iylenmig olmahdrr. Bu k<iyiimiiziin adr da, belkide, eskiden Kayrlar'rn kurdu$u ve sonradan terkettikleri igin, "Kayr Harabesi" (Kayrlar'dan kalan harabe) olarak adlandrrrlmrgtrr.

KAYAKI$LAK (Tbzluca) Bu iki koyiin isimleri bagrndaki "kaya" s6zii, ihtimal ki, ashnda biilgeye

toplu halde yerlegtiklerini bildi$imiz ve halen b<ilgede mesk0n bulunan O$uz boyu Kayr adrrun kaya olarak siiylenigidir. XVL yiizyrlda, Hmls sancaf,rnda beg yerde "K.y3ll" ve Malazgirt sancairnda tiE yerde "Kayah Pmar" koyler gcisteriliyor-"'

KAZANCI (Igdr m.) Kazan yer adr Ortaasya'da go-k yerde vardrr. Kazancrk, Hazat Denizi giineydof,usunda boy ve yer adrffiu. Kazancrk, 1880'de tesbit edilen "Hazar Otesi Tiirkmen Oymaklan" listesinde, Horasan'da Yuletan ve Penc Deh'de yagayan Sank ti.irkmenlerine baih bir oymak olarak g6,sterilmigtir601. Dede-Korkut Destaru'nda, destamn bag kahramaru, baggehri Siirmeli (Karakale) olan lg-Ogalzlar'rn ham, Qigek Hatun'dan do$ma "Salur Kazan"

adrmn yer adna verilebilece$ ihtimalini diigiinmek yerinde olur. ASn Da[r yaylaklanm yazhk merkez olarak kullanan, yazhk saraylarrnr. Af,rr eteklerinde kurmug olan llhanhlar'rn ijnemli hanlarrndan (ilk Miisliiman$i'i olan) Mahmud Gazan Han (llhan)'rn (1295-1304) adrndan da gelebilece$i goz6niinde bulundurulmahdrr. Yavuz Sultan Selim zamamnda Qepni oymaklanndan birinin adr Kazancr

-,602 oymagrclrr

XVI. Yiizyrl'a ait Osmanh kaynaklannda, Qepni Vilayeti'nde (Karadeniz) "Kazancr" ve "Kazancrk" k6ylerio" ile Malazgirt sancaf,rnda "Kazan" adh koy kaydedilmigtir6e. Giiney Azerbaycan'da XIX. y.y. baglarrnda kaynaklarda: Karasu rrmaf,r

bin gaduh_$ahseven Tiirkmenleri arasnda Kazanlu Tiirkmenleri bulunmakta idi6o5. Osmanh kaynaklannda Kazancrlar Agireti: Kurqunlu KazAsr (Kengiri

bd,lgesinde 20

. .606 ^DancagrJ

Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt S,Y.A. s, 4647. Ceyizotlu, s. 108. 601 Siimer, Otuzlar, 1980 kitabrn eonunda L.lU. 62 S{lmer, Cepniler, e. 119. 603 S0rner, $epnlle4 e,73. 50{ Baykara, Tuncer, Hrrue ve Malazgltt S,Y.A, s, 47. 605 Kayabalr-Anlan, Azerbaycan Dergisl, eayr 225, s' 7L4, 66 Ttrkay, C., a.g,e. e. 103,

NiHAx qETiNKAYA

/ rCDrR TARIHI

2r7

Osmanh kaynaklannd a, I(azanq, Kazancrh (Kazancrtu) CemAati: Adana, Merag, Kugehri, KarahisAr-r $arki Sancaklan, Giilnar ve Ermenak KazAlan (lqel Sanca$r), Samsun ve BaIra Kazalan Canik SancagL lbriiken Thifesinden60T.

Kazan kityii (Agn-DoSubayazrt, A$n Patnos, Ankara). Kazan mah. (Ordu-G6lkoy-Kuz koyti). Kazancr kiiyii (Qankrn-Ilgaz, Erzurum-Hrms, Kocaeli, Akyazr, Konya-Ermenek, Samsun-Kavak, Adana-Feke, Tokat-Turhal). Kazancr mah. (Aydrn-Qine-Kuruk6,y, Isparta-Uluborlu, Samsun-Kavak-Kazanci k6,yii, Zonguldak-Devrek-Satuk kiiyii). Kazancrk k6,yii (Kayseri-Prnarbagr, Sivas-9arkr9la). aynca 25 yerde kurur- v.b. yer uai.nr608. Azerbaycan'da: NahErvan'm do$usunda Ellince gayr iisttinde Zengilan'da, Af,dam ve Grcranboy'de Kazangr, DaShk Karaba$da Kazan Zami koyleri bulunmaktadrrfl9. Gi.iney Azerbaycan'rn Zencan gehrinde Kazankere kciyii610, Ermenistan'Artik gehrine baf,h Kazancr adh Ttirk kiiyii var. Bu koytin adr,3'1..5.1946 tarihli hi.ikumet kararryla, Megragen olarak deligtirilmigtir6ll. da,

Krnm'da, Kazancr koyii612 ve Gagauzlar'da Kazancrk yer adr ile Ukrayna'da Gagauzlar'a ait Kazan Kulapr (gayuhk) adh yerel bir ada rasthyan:Lz

Ozbek Kongrat kabilesi Goptamgah (Qiftdamgah) oymafrna ba$h bir boy da Gazancilr adrm tagryoro'*. Kciyde bazt yer adlan: Gul Usup Mevkii, De$rmendah (Pe9e9) Mevkii, Karatopraklaq, Hakmemmed Gaba$r (6ni.i), Bazlar Mevkii, Ahgulu (Ali Kulu) Mahallesi. Kul Usup adr, Akkoyunlu Devletinin biiyiik emirlerinden Emir Kul Yusuf'un y6,re afzrnda soylenigidir. Amarat'taki Kul Yusuf kiimbeti de bu Emir adrna dikilmiqtir.

KAZKOPARAN (Tirzluca) Kazkoparan aslen bu koyi.in de bulunduSu yaylamn adrdr. Eski O!-uz kabilelerinin yaylak yrtlandu. Bu yaylada, en son ananevi yayla hayatrm, b6lgenin biiyiik Of,"uz kabilelerinden Aynmlu oymaklan yagamagtu. Cumhuriyet 6ncesi bu yayla Aynmlu boynun resmi yaylag idi. Bu gtin bu gelenek terkedilmigtir,

n7 608

Ttirkay, C,, a,g.e. s. 501. T.M,Y.K. 7946, s, 657 -58,

a,g. Azerbaycan Cum, Haritasr, a.g, Gllney Azerbaycan Haritaer. 611 Makae, 2,, a,g,m, s, 230, 672 Dotru, A,, a,g,m. s, 86. 6tg Acarotlu, M. Ttlrker, a.g.m, E. 726-128, 614 Togan, Tilrkietan, s, 43,

609 610

KAYA

IGorn ranlni

XVI. y.y. kayrtlarnd-a, Malazgirt sanca$tnda, "Krz Kapan Kayalu" adh bir yer kaydedilmigtir6ls. 1n8 kayrtlannda, Afyort'a bagr Q6lAbAd kazasrnia Krzkapan adh koy giisterilmigtir6l6 ki, bu adla ilgili olmaldu.

KELEKLi (Thzluca) Tuzluca havalisinde a$aqlann birlegtirilmesiyle yaprlan sala Kelek denir. Evliya Qelebi 1.648 yrhnda, Revan seferinde bu yoreleri anlatrrken genig

bilgiler vererek Revan'a yoneliglerinde Aras nehrinin sol sol krsmma gegerken: "KaSrzman'dan Aras'r Keleklerle gegtik" demektedir6lT Kelek, hayvan derisinden tulumlarrn gigirilip iizerine asaqlar ba$Azerbeycen'da, Kelek, "Da[ Galasr (Kalesi) lanarak yuprlut "u1618. ur,lu*rna d-a geldifi belirtilir6lg. Azerbaycan Cumhurbagkanr Sayrn Elqibey,in, dof,um yeri, Nahgrvan'ln ordubat kasabasrna baf,h olan, kiiyi.in adr da Keleki adrm tagrr. Bu kiiy das kiiyii olup mi.istahkem, tabii bir kale konmundadrr. XIV. yiizyrlda Hiidavendigar (Bursa) Livasrnda, "Keleki-Kal'asr"620 adh bir yer ile XVI. yizyida, Hrms',rn Hunderis nahiyesine baf,h "Kelek Virant" aati uir koy kayda ahnmigtu621. Anadolu'da, Kelek ve Kelek admm igtirakiyle, L0 civarrnda meskirn yer bulunmaktadv62. L578 Osmanhlar'rn Kafkas seferinde fethedilen yerlerden birinin de Kelek,teki bir kale oldf,u belirtiliyor. Azerbaycan'rn Gence gehrinde Kelek adh bir kiiy de bulunmaktadru"' Ak-Koyunlular Devletine igtirak etmig olan oymaklardan birinin adr da "Gilekli" oymaf,r idi. uzun-Hasan'ln emir&'l iimera (emirler emiri, ordu bagkomutam) Dervig Bef,, Gilekli oymaprna mensuP bulunuyor-

ctu

624

Osmanh kayrtlannda, Kelekci CemAati: Sis Sancaf,r (Adana), YiiriikAn Iartesrnoen

625'

Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 48. 576 Halaqo[lu, Y., a.g.e. s. 64. 677 Evliya Qelebi, Seyahatname, C. t-Z s. 639.

615

Eyubo$lu, a.g. stizliik, s' 395. Baku 1993, s. 29. 519 Memmedov, N., Azerbaycan'rn Yer Adlan, Azerbaycan Dev. Negriyaatr, T.D.A.D., sayr 620 DaBteki& Hiiseyin, Hiidavendigar Livasr Yer Adlanmn Tarihi Onemi, 70, $ubat 1D7, s. 91. 62t Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 47' 618

622 T.M.Y.K. 1946, s. 667-68. 623 a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr. 624 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 492. 625

Tiirkay, C., a.g.e.

s.505.

NIHAT CETINKAYA

/ ICDIR

TARIHI

KENZEK (Tltzluca) K6y iki krsrmdq, Agaf,r (Muhtarl*) ve Yukan Kenzek. Tiirk tarihinde 6nemli bir Tiirk (Saka-Hun) boyu olup, daha gok Tiirkistan'da gd,riilen Kancak/Kanzak adrndan verilmig kiiy adtdu. Z.Y. Togan, Bugi.in Azerbaycan'rn ikinci biiyiik gehri olan Gence admrn eski siiyleniginin "Genzeh" (Kenzek) geklinde oldu$unu belirtir626. Bu hususta, Azerbaycan'rn def,erli bilim adamr Prof. Dr. Mireli Seyidov da aym fikri kaynak misallerle izah eder. Azerbaycarfm kuzey kesiminde bir b6lge adr olan Zagatala ("Zag (Sag)-a-tala") ve Gence ("gan-sag/ Kan-sag4antsag") s6zi.iniin "sag/isag" terkibi de Sag kabilebirlegmesinin adr ile ilgilidir. Ortaga$ Ermeni kaynaklary Gence'nin adrm "Kansak4antsak" diye yazar lar. Kansak4antsag4ancak adr gan (kan) ve sag (sak) terkiplerinden meydana gelmigtir. Gan (kan) Tiirk lehgelerinde "khan" (han), "n" sesi sa$r "n(fl)" ile s6ylense "ata" demektir. Gansak/ Gantsag ttirkEe bir sozdiir ve "sag han'I", "sag atasr" demektir627. Kaggarh'da "Kenqek : Tiirklerden bir txiliik; Kengek Sen[ir:^Thlas yakrnlannda bir gehir adrdrr. Burasr Krpgak stntndr" diye geg"r68 XVI. yi.izyrl Tahrir Defterlerinde, Bayburt y.iiresinde yasayan kayr oyma$rna ait Gencek (Mezra)'in adr gegmektedirozv. Tebriz yakrrlannda Genzek adh bir kasaba da bilinmektedir. M.S II. yy. "Aterbadagan (Azerbaycan) - Kancak'r da denilen Tebnz gehri "Kancak $ahasdan" Arsakh I. Khosrov, lran hiiki.imdan Ardegir'i Azerbaycan cePhesinde bozarak AzerbayEart'r kurtarmrg ve Tebriz'i "Kancak - $ahasdan" adryla yeniden penlendirmigti.u630. Kaggar-Balasagun-Talas-Fergane arasrnda yagayan Kencek topluluklan

doSu Ttirk kollan olup, Giik-Tiirkler'le iligkili idi631. dzbekistan'tn, Semerkand gehri gimalinde Thiaz-Kencek adrnda bir yer bulunmakta, burada 1269 ilkbahannda Cogr uluslanrun da igtirakiyle tarihi bir kurultay yaprlmrg olup, bu Kurultayda Qa$atay ve Ogedey of,ullan arasrnda yurt taksimatr yaprlmrgtr62. Yit Ozbekistan'rn baggehri Tagkent'te Kencek adrnda bir " mahalle ile bir de sokak bulunmaktadr6s. 626 Togan, Azerbaycan mad. lslim Ans., C. IL s. 95. 627 Seyidov, M., a.g.e. s.47. 628 Kaggarh (I. s.80. 629 Si.imer, Ofiuzlar 1980, s.277. 630 Krzro$lu, Kars Tarihi, s. 164. 631 Kafesoglu, Ttirk Milll Kiiltilrii, s. 14G147. 632 Togan, Tiirkistah, s. 60. 633

Togan, Ttirkistah, s. 6{.

/ ICDIR TARIHi kciyii ile Nahqrvan'rn

NiHAr 9ETINKAYA Azerbaycan'da, lsmayrlh pehrine ba$h "Kenze" Ordubat kasabasrna ba$h "Genze" kiiytinii biliyoruz.

Gence Sanca$r'na ba$h $uga kazasrnda, Ermeniler tarafindan.T956 yrhnda yakrlan 19 koy iEinde "HAnezek (?)" adh koyde bulunuyorduo*. Tiflis Bagkonsolosluiumuzdan gekilen "23 K6nfin-r sani 1906 tarih ve 1029" nu-

marah telgraftan "HAnezek" olarak gevrilmig, ancak kargrsma (?) i$arcti konularak iyi okunamadrf,r belirtilmigtir. Kanaatimizce bu "HAnezek" Gence/cenze/GanzakfKenzek le aym olup, bunun de$gik telafuzu (Hanzek/Ganzek) olmahdr. Van'm, Ercig ve Gevaq ileelerinde, Kenzek adh birer kciy bulunmaktadrr ki, Kenzek Tiirk oymaklaruun kurduiu k6ylerdirorr' Cevizo$u,da, "Kanzak"66 adh Hun-Ttirk (Saka) kabilesinin Van G6lii'niin gi.iney civanna; yine bir Saka kabilesi olarak gosterdi$i "Kamzak"la,*637 Agn Daf,r yakrnlanna gelip yerlegtiklerini tesbit etmigtir. XVI. y.y. Osmanh kayrtlannda, Hrms sanca$ Bularuk (S-r^1di Mug'un ilgesi) nahiyesine baSh "kAnzik; adh bir kiiy kaydedilmigtir63s' Yine Cevizo Plu, Azerbay,can'da, Saka boylarrndan "Kanzak"rn639 Karaba$'rn gi.ineyine, "Kunzak"@ adryla da, 111,azar Denizi'nin kuzey ve kuzeybai kesimlerinde yerlegtiklerini g6,sterir. Togan, DoBu-Tiirkistan'da, Kaggar civannda "Kencek" kabilesi bulundusuna temasla gu bilgileri verir: "Kencekler bence (Cavhari-Farabi, sihah ve Muhammed Al-Khorazmi, Mafatih al-'Ulfrm de) Karluklarla beraber Eftalit [Ak-Hun] kabilesi olarak zikredilen Kencine ile bir olsalar gerektir. Bunlar Hindistanda bulunduktan sonra Eftalit devletinin inkuazrndan sonra Kaggar'a ve Pamir taraflarrna (bk. Hudud al-Alam, transl. s, 361.-2) gul"*k-y"rlegmig olsalar gerektir (624).'&1. A. lnan, Altay halk edebiyatrnda, Tiirk-Rus miicadelelerinin, "Kanza Bev,' adh bir kahramamn adr etrafinda destanlaphnlarak anlatildt$m ya'(A2 zat ozbekler'in Kongrat kabilesi oymaklanndan biri de Gancagah (GancakAh) adrm tagryordrF6

6g 635 636 697 638 6:19

640

Osmanh Belgelerinde Azerbaycan Ttirk Hanhklarr, s' 19' T.M.Y.K. 1946, s. 669.30. Cevizotlu, a.g.e. s. 55, kroki 21. Cevizo$lu, a.g.e. s. 21. Eaykara, T,, Hnrs ve Malazgirt S'Y'A. s. 41' Cevizo$lu, a,g.e. s, 51, kroki 17' Cevizof,lu, a,g,m, s, 31, kroki 12' Togan, Girig I, s' t129.

g2 Abdulkadir (tnan), T[rk

Kavtmlanrun halk Edebtyatrnda Bue lstllAstnrn lnikAer,

Aaerbayean Yurt Bilgirl Dergiri, lstanbul 1992, Eayr 1, s. 25'

6{t

Togan, Tilrkirtln, s. 43'

NiHAT qETiNKAYA

rdDrR TARiHi

221

KERVANSARAY

(I[dr

m.)

Selguklu zamanl yaprlmrg bir kervansaraydrr adr tespit edilernemigtir. Terkedildikten sonra, civan g6geri, yaylakgr Tiirkmen kabileleri tarafindan kqlak olarak kullanrlmrg, bugiin mezraa vaziyetindedir. Bu kerwansaray, Trabzon, Artuin-Kars yciniinden gelip, Aras geqildikten sonra/ Si.irmeli sancafir i.izerinden gegip, A$n etef,indeki pamukve Qilli geqitlerinden lran'a ulagan eski kervan yolunun iizerindedir. Siirmeli sanca$r ile A[n geEitlerinin orta yerindedir. Kervansaray'n Tiirk Ansiklopedisi'nde, Siirmeli Dilmago$ullarr beylifii zamanl (1131.-122n, kesme taglardan yaprldr$r belirtilir.

KILIQLI

(Thzluca)

Krhqh Ttirkmenleri'nin adrndan verilmig yeradr. Krhgh yer ve oymak adr, Tiirkiye'de ve Asya kttasmda pek yagrn bir addu. Deierli bilim adamr Prof. Dr. Mehmet Eriiz, Krhgh'lar hakkrnda bir aragtrrmasrnda gu bilgileri vermektedir: "OsmanL resmi kaynaklarrnda Tiirkmen'le Kiirt aym manaya gelmektedir. Nitekim bir fermanda Krhghlardan "Krhgh Kiirdii" diye bahsedilirken, gene onlarla ilgili diier bir fermanda (1691) "Tiirkmen taifesinden Totah ve Kug ve Acurh Tuf,r Seyhlii ve Giince ve Kazh ve Qepni ve Hacrh ve Elci ve }Ghch nam sekiz adet cemAatler ahalilerinin Ruka ve Dolab nehir havalisinde iskAnlan miinasip olmaf,la..." deniyor. Diier bir belgede Ttirkmen'le Kiirt yanl'ana ve eg manada g6,yle kullamhyor: "...cemaatinin Ttirkmenleri ki cem'an otuzaltr cemaat..." Bu ohrzaltr cemaat arasrnda "Asaf Kethiidaya tabi Ekrat Krhglu cemaati (Krhgh Kiirtleri cemaati)" de vardrr. Dif,er bir belgede, Carit, Tacirlii, Afgar ve Bektaglu gibi Tiirkmen apiretleri arasrnda "Krhgh Tiirkmeni"nden de bahsediliyor. Son gezimizde Krhqlr Tiirkmenleri'ni de ziyaret ettik. Marag'rn Pazarcrk kazasrnda yirmi kadar k<iy kurmug KrhElilar Alevi Tlirkmenlerdir. Ana dilleri Tiirkgedir. Tipleri, giyim kugamlan, gelenekleri, orfadetleri ile Tiirklii$'iin tjziinii yagatmaktadrr. $amanizmin birgok kahntrsrru gelenek halinde devam ettirdiklerini goriiyoruz. Bir gok Tiirk ulus ve uruf,unda "Kubagrk" ismiyle amlan yardrmlagma; imece usulii, Krhghlar arasrnda ayru adla yagamaktadu. Eski Tiirklerin baplanna giydikleri "biirk" keEeden yaptrklan ve bazr hallerde giydikleri baghf,rn adrdrr ve "Btjrkenek" geklinde Krhqhlar arasrnda bilinir."fla Osmanh kaynaklannda Krlrclr (Kilrclu) Aqireti: Merag Eyileti, Pazarcrk Ovasr (Meraq), Rakka, Malatya, Ekrid Tdifesinden645; Krhc, Krhch (Krhclu, 644 Eriiz, Dog, Dr. Mehmet, Do[u Anadolunun Tiirklii$i, lst. ti45 Tiirkay, C., a.g.e. s. 1t!{r

1975, s. 17-18.

NiHAr

CETiNKAYA

/ ICDIR u,niHi

Krlrclar, Krhnch, Krlnclu, CemAati : Merag, Bozok, Malatya, Hamideli, Diyarbekil, Tarsus Hums, Kilis, Ayrntab, Kocaeli, Karaman, Igel, Sis, Adana, Haleb, Adilcevaz, Rakka, sivas Karahisar-r $arki sancaklan, Anamur Kazasr (Igel Sancaf,r), Emirdaf,r KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sancaf,r, Elbistan KazAsr (Merag Sancaf,a), Hayrabolu (Vize Sanca-fiI, Saz KazAsr (Sivas Sancaf,r), Kag KazAsr (Teke Sancagr), lznikmid KazAsr (Koca4l, Sanca$), Alacahan (Sivas Sanca$r), TiirkmAn Ekrddr Ydri.ik TAifesindenEo. Bugiin Tlirkiye'de 66 yerde Krhc, Krlrg v.b. yeradr uu,il7. Giiney Azerbaycan'da Urmiye y<iresinde oturan, Kasmlu ve AraElu kollanndan olugan Afgarlar'a ba$liobalardan biri de "Krlrqlu" Tiirkmenleridire8. Azerbaycamn Kelbecer gehrine ba$h Krhqh koyiiag ile aym adla, Krlqh oyma$ var.

KIRAQBAGI (Araltk) Kuag siizii, ekilemeyery verimsiz araziler iEin siiylenen bir sijz olduu$u gibi Kraq ve Kuagh gibi Tiirkmen-O$uz oymaklanm da goriiyoruz'

osmanh kaynaklannda, Krrac, Krraclar, Krrach (Krraph). Cemaatleri: suruc Kazasr (Rakka EyAleti), Ruha (Urfa Sanca$), Ergani Kazasr (Diyarbekir), Krrgehri, Bozok ve Merag Sancaklan, Kepsud Kazasr (Hiidavendigar sanca$r). Yiiriik6n TAifesinden6s0. Anadolu'da, Kq, Krrag v'b' 23 yerde yeradr tu,651' Ermenistan'da, Aru'ya ba$h Kuag adh Tiirk k6yii,32.1947 tarihli Ermeni hiikumeti karanyla adr Crapi olarak def,igtirilmigtir""'' Krnm'da, da Kuaq adh bir kiiy bulunmaktadu653,

KIRKBULAK (Thzluca) Tiirk Bulak boylan, San-Bulak, Kara-Bulak, Ak-Bulak gibi, sayrlan da ilave alarak adlandr'ludr. Ug-Bulak, Beg-Bulak, On-Bulak Kuk-Bulak gibi. Tarihte Ming-Bulak (Bin-Bulak) gibi onemli bir gehri de tamyoruz ki, Gijktiirk Kaftam Tong-Yabgu (619-630)',nun (falas (Qu) uma$ boyunda) bagkenti idi6y. g6 Tiirkay, C., a.g.e. s. 5L5. &7 T.M.Y.K. 1946, s. 629430. 648

Siimer, Of,uzlar, l98O s' 635.

&9 a.g. Azerbaycan Cum. 650

Haritasr.

Tiirkay, C., a.g.e. s. 5L8.

T.M.Y.K. 194t6, s. 682683. Makas, 2., a.g.m. s. 230. 553 Dof,ru, A., a.g.m. s. 87. 654 Krzrof,lu, Kars Tarihi, s' 205'

651

NiHAr qETINKAYA

/ rdDrR renlHl

Anad.olu'da Kuk, Krrkprnar v.b. adlanyla 60 yer

.rru"655.

XVI. yiizyrl Osmanh kayrtlannda, Malazgirt sancafrna ba$h "Kuk Bulak" adh k6y beiirtilmigtir6s6 L728 Osmanh kayrtlarrnda "Revan SancaSr"na ba$h "Krrkbulak" adh bir k6y kaydedilmektedir6sT. Tatvan'da "Kukbulak" adh bir kiiy bulunmakta olup, eskiden "Sak" adrru tagrmaktaydr6s. Ermenistart'da Vardenis'e ba$h Kukbulak adh Tiirk ktiyii bulunmakta olup, Ermeni hiikumetinin 3.1.1935 tarihli karanyla adr Akunk olarak degl9unrrru9ur Giiney Azerbaycan'rn en biiyi.ik rrma$r olan Krzrl Ozen rrmaf,rmn menbar, 4000 m yiiksekli$indeki I(rk Bulak adh daSdr. Bu biilge Selguklu OSuzlar'rn gok yo$un olarak yerlegti$ bir bcilgedir ki, bu da$a adrrr verenlerin, SelEuklular iginde buraya gelip yerlegen Oiuz boyu Kuk Bulaklar oldu$u agrktu. (bak. Karabulak)

KIZ ILKALAF'A (Thzluca) Krzrl s6zii igin Krzrlzakir kiiyii bahsine bkz, Kalafa, harebe, iiren, viran stizleriyle yaprlmq yer adlary g6geri Ti.irkmen oymaklanmn krglak iEin, terkedilmig yerlere gelip yerlegtiklerinde, buralara ilave adlarla verilmektedir. Kalafa Azerbaycan lehgesinde (ycire apzrnda da) harabe, terkedilmig ybr anlamrna gelmektedir. Azerbaycan'da, Daf,hk Karabaffda Kalafahk adh bir Tiirk k6yti bulunmaktadr6So.

XVI. yi.izyrlda, Hrms ve Malazgirt sancaklarrna, ba$h IGzrl sijziiniin ilavesiyle baglayan 25'den gok yer adr kaynaklardan tesbit editmigtir66l.

KIZIL KI$LAG (Igdr

m.)

Krzrl igin bkz. Ktz:J.zakir kiiyii bahsi. I$dr tiilgesinde, 1910 yrh_Tiflis "Kalkaski Kalender" yrlh$rnda da bu adla bir kiiy gtisterilmektedirb6z.

655

T.M.Y.K. s.

688689.

656 Baykara Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 48. 6s7 Krrzro$lu, Osm, Kaf. El. Fethi, s. 349. 658 Turan, Ahmet, a.g.m. s. 122. 659 Makas,2., a.g.m. s. 230. 660 a.g. Azerbaycan Cum, Haritasr. Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 49-50.

ffi2 Giiner, IEdr, s. 93,

NiHAT qETiNKAYA

224

/ rdDrR unisi

KIZILKULA (Igdtr m.) Krzrl iqin Krzrlzakir ve Kula igin de "Kula" koyiine bkz. Mezraa olan bu yerlegim birimi niifusunun azhf,r sebebiyle Giing6rmez koyii ile birlegtirilmiqtir. Giingtirmez Deresi vadisindedir.

KIZILZ AIfiiR lKarakoyu n lu) Krzrl ve Zakir siizlerinur birlegiminden meydana gelmi5tir. Krzrl siizii, bilinen, aqrk anlamh bir sozdiir. Azerbaycan ve Orta Asva Tiirklerinde, urnumiyetle Altrn ve renk manasrnda kullanrlu. Renk manaslnl giinegten alrr, Giin/gtineg eski Tiirk inanq sisteminde mukaddestir. Giinegin, tan vakti ve akgam batrgr srrasrnda, gokyiiziine verdifi (san-krrmzr arasr) renk de, krzrldu. Krzrl sozii de renk anlamrnda kullanrldr$r gibi deserli ve mukkaddes anlamlarda da kullamlrr. Azerbaycan ve Ti.irkistan af,rzlarrnda Altrn iEin "kurl" scizii kullamlrr. fiirkler, gok eski devirlerde para yerine kiirk kullamrlardr. Tlirkler kiirke "tin" der-lerdi. En deierli kiirkler de giineg renginde olanlardr. Giinegin renginde olan en deserli kiirkler igin de yine giinegin rengi olan "al" scizii ilaveli "al-tin" (krzrl-tin = al kiirk = giineg renkli kiirk) diyorlardr. Bugiin kullandrfrmrz altrn sciziiniin esasr da budur. Tiirkistan Tiirkleri, para de$eri olarak kullandrklarr tinge/tenge sozii de aym (kiirk) mengelidir. Bugi.in Kazakistan Cumhuriyeti'nin resmi para biriminin adt da amlan kiirk adrndan gelme "tenge" dir, Ruslar para birimleri igin rublenin drgrnda "dengi" soziinii kullamrlar ki, bu sijz de tiirkgeden ahnmrg olup, tenge'nin Rus a$zrnda soylenigidir' Tiirkge'de, genellikle adlarrn tjniinde ve sonunda kullamlan "krzrl" scizii aym anlamlarda kullamlmaktadr, Son asrrlara kadar Tiirklerde krrmrzr renk igin umumiyetle krzrl sozii kullamlrrdr. "krzrlbag" soziindeki krzrl da krrmrzr anlamryla kullamlmrgtrr. Bu s6z Tiirkmen/o$uzlar'rn topyekcrn giydikleri krrmrzi baghktan dolayr Tiirkler igin siiylenmig bir scizdiir. Osmanh Imparatorluiunun kurucusu Osman bey'e Avrupahlar hep "Krzrl B6rk" (Osman) demiglerdir.

Krzrlzakir k6yiiniin adrndaki "Zakir" sijziine gelince: Kanaatimizce bu, ,'zikreden, zikredici" anlamrnda ve erkek ismi olarak kullamlan araPca "zakir" scizii olmamahdrr. Sakalar'rn l$drr ili geresinde brraktrf,r k6k-lii tesirleri gozciniine alrrsak, yine Sakalar'm brraktrklan, hatualarda aramak lazrmdrr. Sak/Saka ile ilgili kelimelerde, "s"-"2" de$igmesi yay-grndrr' Sakatalaf Zagatala, sakur/ zakyr "sakir/ sak-i r f zakfu krElak" (Azerbaycan' da, Bakii yakmlarrnda) adr gibiobr. Krzrl-sak-ir/I(zrlzak-ir (krzrl-sak eri/kigisi) olmugtur, kanaatinde$iz. 653

Cevizofilu, a.g.e. s. 43.

NIHAI CETiNKAYA ICDIR TARIHI

KIZNEFER (Thzluca) Pernavut civalnda, anlatrlan rivayetlere g6re, buralarda zamanla kadrn savagqrlar yagamrgtrr. Aynmh oyma$, Kiigiik Zaman Han neslinden geldiklerini, K. Zaman Han'rn anasuun gok kahraman olduiunu anlahrlar. Bir zamanlat erkeklerin di.igmanla savagmak izere, yurtlarrndan uzaklara

gittiklerinde, yurtlanm kadrnlann idare etti[i ve Kiiqiik Zaman Han'rn ur,urrr,*, y6re kadrnlanna kumanda edip, pernavut nahiyesi yakrmnda, halen harabeleri bulunan "Ktz Kalesi"ni de yalnrz kadrnlarrn yaphfir ve bununla cla uzun miiddet Aynm ellerini, bu savaqqr kadrnlarrn korldu$u ,.,.664 rrvayet edllrr Koyiin adr, bu rivayetle iligkili olabilir.

rinnvrPn

(T[zluca)

Bu adla amlan Ttirkmen oyma$rmn adndan almmrgtrr' Amasya ve Tokat bolgelerinde yagryan ulu-Ytiri.ik (safeviler'e katrlan ve bu devletin kurulugunda cinemli rol oynayan lJstachlar'rn Anadolu'da kalan koludur) Tiirkmen toplulusu .algsrndaki biiliiklerden biri de "KerempA veya GerAmpA" adh oymaktrroD' Kerempa (Kirempe) oyma[r Ulu Krgla, K6priice, Qukak qevresinde yagamaktadrrlar. Kerempa oymaf,rnrn biiyiik krsmr ba$h olduklan ustaclu Tiirkmenleri arasrnda $ah lsmail ite birlikte iran'a gitmiglerdir' Kirempa/Kerempa oyma$rndan safevi devleti y6netiminde bulunmug gahsiyetler de vardrr. Kerempa/Kirempe oyma$ mensuP diirt emir tanrnmatadrr. Bunlarrn d6rdii de $ah Abbas devrinde yaqamrglardrr' Bu emirlerden biri Qeraf, sultan, dif,eri avcr bagr Ahmet Afa of,lu Ali Be[, iiqiinciisii gg7 (1589) yrhnda Alamut, 999 (1591) tsfahan'rn Taberak kalesi kumandanh$rna tayin edilen Qeraf, Sultan'rn of,lu Ahmet Bef, (Sultan)' dordiinciisii de aynr kalenin darugahpr verilen, Qera$ Sultan'rn kardegi

Ali

Bef,'dir."666

atabe$,lqik O[lu Allah Kirempe kiiy adrmn, $ah Abbas

gT7 (1569-70) de GilAn valisi Mahmut Mirza'mn

Kulu Sultan da Gerempa obasmdan idi667. devrinde, Ustaclular'rn devlet ycinetiminden uzaklagtrnlmasryla, aralanndaki Kerempa oymafl.rmn, asil boydan aynlarak gelip bu kiiyii kurmug olduklan anlagrhyor. 664 665 666 667

Rivayeti anlatan, Pemavut'tan Ferit Aynm Siimer, Oiuzlar, 1980, s. 178. Siimer, Safevl I)ev. Kur. s. 165-166. Siimer, Safevi Dev.Kur', s. 89.

KITI (Ifdtr

m.)

Yeni adr Qalpala. Aras Nehri'nin I$drr Ovasrna girdigr, ovarun baglangrcrndaki ilk kciydiir.

Bu k6ytin adr hakkrnda kesin bir agrklama yapamamamrza raf,men, bazr benzer 6mekler verece$2.

HiidavendigAr (Bursa) Livasmda Ket (Kite Ovasr) adh yex, Orug Bey tarihinde "Kete", Kemalpagazade'de "Kite", tdris Bitfisfde "Kite" olarak geger. Yine burada "Kite Kal'asr" adh bir yer de kaydedilmektedir668. Burasr KazA olarak da gegmektedir669. 1755 yfu, kayrtlann.li,^ Konya sancaf,rrun Eski-il kazAsma bagh "Kite" adlr bir kiiy betirtiliyoro'u. lran Tiirkleri iginde Goklen boyundan Kite adh bir oymak671. Krnm'da Kiten ve Kit672 adh kiiyler bulunuyor. Kazaklar'rn Kigi (Kiiqiik).liiz kolundan Alimo$lu kabilesine ba$h bir oymak da Kite adrm tagryorb/r. Cengiz Han, devlet tegkilatrm kurarkery binbagrhk riitbesi verdiSi gahsiyetlerden Ketai ve Kete adlanna rastlamaktuyo6T4. Binbagr Kete, Asya'mn doSu ucundan kalkrp, Kafkaslar iizerinden Tuna'ya kadar ulagarak buralan alan, Cengiz'in oplu Cogi'nin komutanlanndandr6Ts.

Kiti k6yii adrmn, bu gok yaygm g6ri.ilen Kete, Kite, Kitai (Krtay) adlanmn Kiti olarak farkh bir sd,ylenigi oldufu muhtemeldir.

KOBi (Arahk) Gtisterilen haritada Agaf,.r ve Yukan Kubu olarak

. .. 676

iki ayn kiiy

g6steril-

mrsrrr

Gobu: 1- Sel veya gaylann uzun miiddet bir yerden akmasr neticesie veya deprem sebebiyle olugan gukurluk, gukur ye1, 2- Irma$rn derin yeri; 3- Diizliik arazi, ova anlamlan uur6T .

668 669 670 677 672 673

674 675 676 677

DaStekin, Hiiseyin, a.g.rn. s. 89. Tiirkay, C., a.g.e. s. 378. Halago$u, Y., a.g.e. s. 1@. Togan, Tiirkistan, s. 75; CevizoSlu, a.g.e. s. 115. Dofiru, A., a.g.m. s. 88; Turan, Ahmet, a.g.m. s, Togan, Tiirkistan, s. 41. Mof,ollann Gizli Tarihi, s. 134. Mogollargn Gizli Tarihi, s. 262. BirdoSan N., a.g. harita. Altayh, S., a.g. siizliik, s. 533.

113.

NIHAT qETINKAYA

rdDrR

rnnisl

Kopr, Malikane anlamrna geldif,{ gibi, vergi verâ&#x201A;Źn, toprak sahibine de cl'erurryor

678

llhanhlar'da, arazi taksimatrnda hubi/gubi adh araziler vardr ki, yiiksek askerlere, biiyiik baganlan kargrhsr ve miikAfat olarak verilirdi6Te. Bu i9letilmeler beylerin emrine de verilirdi. Bu araziler satilamaz ve devredilemezdi680 llhanhlar EaSrnda, Arahk kazasr arazisinin, devlet arazisi olarak igletildif,ini bilmekte$iz. Bu durum Safeviler, Ruslar ve Osmanhlar devrinde de biiyle idi. Cumhuriyet d6,neminde de bu arazilerin biiyiik krsmr devlete aittir. Halen bu btilgede, <inemli <ilgiide devlet arazisi bulunmaktadrr. Arahk ilgemizin do$u kesimi olan Dil mrntrkasr, 1.950'de kurulan Devlet Uretme qiftli$i (Yeni adr Kazr.m Karabekir) miilkiyetinde bulunmaktadrr. Krpgaklar'dan kalan yer adlannda da raslanmaktadrr. Daf,rstan'da Kazbek datr__giineyinde ve Terek bagrndaki, Kobr adh kasaba, tr(pgaklardan kalmqtu681.

Karaba['da Otuzikili Ulusu iginde kobr adh konar gciger bir oymak bulunmaktadrr ki, bu oymaSrn bir boliimtine de Gence'de ve Abakan'da rastlanmaktudo6s2. Cevizo$lu'da, Tarihi Tiirk boyu Kop/Kopar'da bahsederek, (giintimiizdeki sriylenigi "Kobi") Bugiin bu boy adrm tagryan topluluklar'n mevcudiyetini belirtir683. Kapr Alh HAsrlatr: Tanzimattan ewel eyalet valileriyle sancak beylerinin aldiklarr hAsrlatrn bazrlanna verilen addrr. "Thyyarat" da denilirdide.

Kapu Hakkr: Vezirlerle beylerbeyilerin memuriyet yerlerinde ve seferlerde bulunduklarr zamanlar, maiyyetlerinde bulunan zabit, asker ve hademe yerinde kullamlrr bir tabirdir. Bunlann miktarr trmar ve haslann hasrlat derecelerine gcire def,igirdiffis. Vilayet ve Sancaklarda, hasrlatlanna g6re Kapr halkrndan binlerce bulundurulur ve sefere de bu askerler giderlerdi686. Kapr Kulu Askeri, Yeniqeriler'le Sipahi bciliiklerind.r, olrr9r.du687. Azerbaycan'rn Apgeron yanmadasrnda Khrdalar/a baf,h Kobu koyii6s. Asya'mn ortasrndaki "Gobi" giiliini.in adr Tiirkge olup, bu k6yiimiiziin adryla aynl mengeli oldu$unu dtigtiniiyoruz. 678 Togan, Girig I, s. 288. 679 Togan, Girig, I, s. 2Q7. 580 Spuler, Bertold, lran Mofiollan, s.

681 682 683 684 585 686

Krrzrof,lu, Krpqaklar, s. 138. Krrzrof,lu, Krpqaklar, s. 93. CevizoSlu, a.g.e. s. 123. Pakahn, a.g. scizltk, C. ll, s. 167. Pakalrn, a.g. siizliik, C. ll, s. 172. Pakalrn, a.g. siizliik, C. lI, s. 172. 687 Pakalm, a.g. &izlii( C. II, s. 173. 688 a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

348, 4M.

NIHAr 9ETINKAYA

228

/ rGDrR TARiHI

KOQKIRAN (Karakoyunlu) Eski adr Dize. If,du ilinin biiyiik koylerindendir.

KORIIAN / KORGAN (Igdr m.) Asrl eski I$dr gehrinin merkezi kalesidir. 1664 yrhnda meydana gelen depremde gok insan kaybr olmug, kalanlar timdiki I$drr ilimizin bulundufu yere gelip yerleperek, buraya da l[drr adrnr vermielerdir. Krglamn iist kesimlerinde Biiyiik A$rr Da$r'mn en srk bitkili ytiresi olan Korgan Megesi (Bodur afiaghk) bulunmaktadrr. Daha iist krsrmlarda Kiip Gcjlii bulunmaktadrr. Kiip Giilii ile Korgan arasrnda Hac Kago Yurdu (Yayla) yeralrr.

Korgan'da, biiyiik ve medeni bir gehrin kaLntrlan, hala giiriilmektedir. Bu kahntrlar arasrnda kiliseler, haq igaretli Hristiyan mezarlart, Kiip goItinden su getirilen, piqmig topraktan yaprlmrg oluklu kanallar, Desirmenler gibi birgok kalnhlar bulunmaktadrr. Korhan, istihkAm, yr$lmrg toprak anlamrna da gelir6e. Osmanh kaynaklarrnda Korgan CemAati, Canik Sanca$690.

KUCAK

(I[dr

m.)

Asma gegidinde Asma kiiyiiniin giiney tarafinda. Mezraa k6yii mezraasr. Diyadin'in hemen doSusunda lpek (veya Kogo) gedi$ (2100 m) Kucak kiiyii (Agn-Do$ubeyazrt, Apr-Patnos-Dedeli buca$r, Ain-Patnos -Sansu buca[r, Elazr!-Karakogan-Qan buca[r)o". Krrzro$lu, Krpgaklar'la ilgili yer adlanndan bahsederken 9u bilgiyi ver-

mektedir: "Kars,rn I$drr llgesi'nde (1918 Ermeni krrgrmnda halkr krnhp rssrz kalan) bir Kucakh" (Krwgakh/Krpgak) koyiiniin varh$r (Pamyatnaya Kanjika Erivanskoy Guberny, III, 42 den nak.), Yeni Krpgaklar'rn Eleg:r:z da$i gevresine ve Aras saSrna da yayrldrklarrm giisteriri demektedir."692. O$uznAme'ae, 6gtirci!^Alp neslinden, "Kutlu Timiir"iin o$ullanmn biri de uKucrku adrm tagryor693. Dof,u Tiirkistan'da Kaggar ile Turfan gehirlerinin orta yerinde, Issrk goliin dofusunda Kuqa adh tarihi bir Ti.irk gehri var. Bu gehirde 6nemli kitabeler bulunmugtur. 689

Rasonyr, Tarihte

690 691 692 593

Tiirkay, C., s. 534.

Tiirkliik, s.

T.M.Y.K. 1946, s.7il. Krrzroflu, Krpgaklar, s. 137.

Ebiilgazi, a.g.e. s.

87.

134.

KULA (Ttrzluca) Kula, sanya qalar at rengine denildifli gibi, ala ile krr arasr bir at cinsine de verilen addrr. Peqenekleq, batrda yerlegtikten sonra memleketlerine hakim olan sekiz uruf,clan biri de "Giila" Unrgu idi6e4. Osmanh kaynaklarrnda, Kulalar, Kulah, CemAati: Demirci Kazdsr (SaKulaath (siverek-Diyarbekir Eyaleti) Yiiriikan riirkman

ill::,":T"Sgr), Krzrlkule k6yii (Kars-Digor), Kula kiiyii (Qorum-Sungurlu, KuklareliKofgaz bucair, Manisa'da ilqe, Nif,de-qiftlik buca$r). Kulaca kiiyii (BursaInegiil). Kulacadaf koyti (Samsun). -Kula$rzlar koyii (Manisa-Demirci). Kula$uzlar kiiyii (Aydrn-Bozdopan)o'o. Ermenistan'da Alagiiz da$rmn gi.ineybatr eteklerinde Tahn'a baf,h Karakula adh Ttirk kiiyii, 12.11.1946 tarihli Ermeni hiikumeti karanyla adr Getap olarak de$igtirilmigtir6eT. osmanh d6nemi Hiidavendigar (Bursa) Livasrnda "Kulaca Hisan" (Kal,asr) adh bir yer kaydedilmektedir6s. I(rnm'da da "Kula" ad1 bir kiiy kaydedilmektedir6ee. (bak. Oymaklar b6liimiinde Giilah)

KULUKENT (Arattk) Yiirede, eski dervigler dergahr ananesine gore gcire "Kulu" adr gok kullamhrdr. Bolgede emirlik yapmu birqok <inemli gahrslann adlannda, Tan-

rr-Kulu, Hak-Kulu, Ali-Kulu, Imam-Kulu, Hiiseyin-Kulu, Mirza-Kulu, $ah-Kulu v.b. adlar gok giiriiliir. Bu koyiimtiziin adr da bu tesir ve gelenekten kalmrg gibi gori.iniiyor. Osmanl kaynaklarmda, Diyarbekir, lgel, Teke, AlAiye Sancaklarnda "Kulu',, Rakka Eyaleti, Ergani Kazasr ve Ayrntap-s^anca$rnda "Kulukanh" adh Y6riik-Tiirkmen cemAatleri kaydedilmektedir'*' Ti.irkiye'de yiizden fazla Kul, Kulu adh yerler bulunmaktad"TOl'

694 Kurat, A.N., a.g,.e. 324. Tiirkay, C., a.g.e. s. 549. 696 T.M.Y.K. 1946, s. 701-751.

695

Makas, 2., a.g.m. s. 230. Daftekin, Hiiseyin, a.g.m. s. 92. 699 Turan, Ahmet, a.g.m. s. 1.15. 700 Tiirkay, C, a.g.e. s. 550. 701, T.M.Y.K. "1946, s. 750-751'-752. 697

598

NiHAr qETiNKAYA/ rdDrR renini

KIJMBULAK (Tltzluca) Bu adrn (Kum/Kun-Bulak) ikinci krsmr olan "bulak" hakkrnda, Karabulak bahsinde bilgi vermigtik. uKumu s6ziine gelince, bu bildi$imiz kum olmamahdu, giinkii kiiy civan da$hktr. Bilindi$ gibi Krpgak Tiirkleri'nin bir adr da Kuman'drr. Tuzluca ytiresindeki kuwetli Kpgak varh$rm gozoniine alrrsak, Kuman veya Kumuk bulak stiziiniin "Kumbulak" olarak siiylenmig olabileceti diigiiniilebilir. Bu ad bazen de "Kunbulak" olarak soylendif,{ni de g6ziiniine alrsak Hun/Kun siiziiniin ilavesiyle Bulak boyunun ayn bir kolunun adr olarak "Kunbulak" (Hun-bulak) diye s6ylenmig olabilir.

KU$ (Ifdtr m.) Bk. Kuggu

KU$qu Ti.irk oymak ve yer adlannda, kug ve kuggu gibi adlar gok yaygrn bir gekilde kullarulmrgtu. dzellik le o$uz kabilelerinde kug avr ve avcr kuglar besleme bir gelenek idi. Bu gelenek halen Tuzluca yiiresinde canh yagamaktadn 24Ofi,u boyunun herbirinin ayn bir kug ongonu vardr. O$uzlar, ongunu olan bu kuglan yemezlerdi. Bunlaq, Kartal, $ahin, Atmaca ve ti.irleri idi. Tiirkler bu tiir kuglann etlerini yemezler. Aym gelenek bugtin ISdu'da da canft yagamakta olup, bu kuglann bazr tiirlerhe "Grrf,r" (kugr) adr verilmekte, yakalayrp beslemef,e biiyiik merak gcisterilmektedir. I$duhlar, O$uz gelene$nin devamr olarak, bunlann etini yemezler, ijldiirme$i giinah sayarlar. Bu k6yiinmiiziin adr da, Osuzlar'daki kug gelene$inin dofrultusunda verilen addr. Ozellikle Tuzluca havalisinde, Oiazlar'da g6riildiifi.i gibi av kuglan besleme gelene$ bulunmaktadr' Gegmig oymak beylerinden bahsedilirken besledikleri av kuglarrnrn vasrflan da mutlaka yadedilir. Bu hususiyetlerinden dolayr, civardaki kenar ahalide espiri ile Tuzluca beylerini hafife ahcr "kug oynatan beyler" tabiri kullarulmaktadu.

Hunlar, Kugan (Kug-an) adryla da amlmaktadrrlar. Ziya Giikalp bu Kugan adrm, eski Ttirkler'in mukaddes kabul ettikleri "kug" denen hayvanla iligili g6riip, kelimenin "kug" ile farsga goful eki "an"tn birlepmesinden "kug-an" = kuglar oldu$u geklinde izah eder. Bu ad "kug" ve yer, yurt anlamrna da gelen "an"ur birlegik geklinden "kug-an" = kup veya kuglar anlamrna da gelmig olabilir. Kugan adrnrn Hunlar'a, lran srnrnnda bir bcilgede yaglyor olmalanndart Farslar tarafindan verilmig olmasr muhtemeldir. Kuganlar'rn (Hunlar) Azerbaycan ve Anadolu'ya da gelip yerlegtikleri bilinmektedir. Anadolu ve Azerbaycan'da goriilen kug, kugcu v.b. gibi adlann bunlardan da gelmig olmasr muhtemeldir.

NIHAr qETiNKAYA

/ rCDrR unisi

Azerbaycan'da, Tovuz, Gence, (2 k6y) Kugcu; Kuba'da K6,hne Kugcu, Yukan va Aga$ Kupcu; Lagrn, $amahr'da Kuggu kciyleri; Zerdab'da Deli Krggu, Af,dag, Cevangir ve Cebrail'de Kuglar; Zengezur'da Kugcu, Kugcu Bilek ve Kugcu Tezekent; $uga'da Kuglaq, Apafr Kugcular ve Kugcu Oba; Devegi'de Qiil-Kugcu adh kciyler bulunmaktaeu;7o2. lran'rn Zencan gehrinde Kugcu adh bir k6y valB. Bu kciylerin ahalisi tamamen Ttirk'diir. Anadolu'da kug, kuggu, v.b. gibi 100 den gok yer udr lrur704. 18. Yiiyil kayrtyannda, Danigmendlii Ttirkmenlerinden "Kugbeylii" cemAatiTos Bozulus'da "Kug-Do$anh" cemAatiT06 lfrar-, Ziilkadriye'de "Kupugaf,r" ve "Kuglu" cemAatleriT0T; Ttirkmenlerden "Kugcular" cemAatiT0S ve "Kuglu" cemAatleri gegmektedir. Osmanh devrinde kug ilavesiyle birgok agiret ve oymak adlan bulunmaktadrrTo9.

Krnm'da, iki yerde Kugcu ve Kara-Kugcu k<iyii 'rrur710. XV.-XVI. yy'da )zbekler'den "Qugcr" (Ku9cr)711 ve $rbanoSullan (Qobano$ullan) zamarunda,_Buhara'da "Quggu" (Kugqu) adh yine bir 6zbek kabilesi g6liilmektedi/lz. Tagkent'te de "Kugqr" adh bir mahalle bulun(Kugcr) uruBu ile Karatal urumaktadu/rr. Krrgrzlar'rn_Sol -oy*ugt7la- Kol'da "Qugcr" v-e. Tii-rkmenler'in Gdklen uruf,unun Sengrik Su'nun "Qug;cr" oymaf,rna baSh "Qugcr" adh bir obasr var

KU$DUCEN (Thzluca) Bu k<iytin adr, KugdoSanh (y6re a$zrnda Kugdi.i$en) Tiirkmenleri adrndan gelir. Muhtemelen koyiin kuruculan da bu Tlirkmenler'dir. 1701 yrh kayrtlarrnda, Kugdo$anh Tiirkmenlerini, Eskigehir'e baSh Tagluca koytinde meskdn olarak gir:dryotlur7r6. 702 703 704

705 706 707 708 709

7l0 711

712 713 714

7l5 Z6

Velili (Baharlt), Azerbaycan, s. 39. a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr. T.M.Y.K. s.762-765. Halago$lu, a.g.e. s. 126. HalaEo$lu, a.g.e. s. 47. Halaqogllt1 62, 732, 133. Halagof,lu, Y., g.e. s. 49. Tiirkay, C., s. 555-556. Dof,ru, A., a.g.m. s. 9045. Togary Tiirkistan, s. 44. Togan, a.g.e. s. 45. Togan, Tiirkistan, s. 64. Togan, a.g.e. s.72. Togan, Tiirkistan, s. 75. Mehemmedhesen

Halaqotlu, a.g.e. s.

47.

NiHAT gETiNKAYA

/ ICDIR TARIHi

XII. yi.izyrlda Huzistan biilgesine hakim olan Avgarlann bagrnda $umla lakaph Ay-DoSdu bey bulunuyordu. Bu Ay-Do$du beyin babasrmn adr Ki.ig-Do$an (Giiq-Dof,an) idi. Yine ayru asrrda Irak b6lgesindeki l(pgaklar arasrnda biiyiik emirlerde biri de Kiig-To$dr (Giiq-Dof,du) adrm tagryordu' Bu Kiig-To$dr bey, bu zamanda $ehri-Zor valisi bulunuyordu. Anadolu'da, Diyarbakrr, Malatya, Ordu ve Samsun'da birer Kugdof,,an adlr k6y ile Bitlis ve Mug'ta da birer Kugtiyan adh koy bulunmaktadrttt.

KUTLUBULAK

(I[dr

m.)

Ttirkgede kutlu s6zii mukaddes ve aziz anlamlanna gelir. Kutlubulak adrndaki bulak s6ziiniin bildigimiz oymak adrndan de$l prnar ku"grltg olarak kullarul&F anlagrhyor. Kutlubulak, mukaddes bulak anlamna gelir ki Ti.irk diinyasrnrn hemen her yerinde, ziyaret edilery kenannda kurbanlar kesilen p^*t* s* goriili.ir. Tiirkiyede kutlu adr ile baglayan birgok y"" ,r-718.

KUzUctiDEN (Igdrr m.) Avgar boyuna baf,h, Kuzugiidenli Tiirkmen oymairmn kurdu$u koydiir'

Eski adr Kuzeyden. Vire a$zrmn hususiyetlerinden dolayr de$gerek, Ku-

zugltden/Knzuygiiden/Kuzuyiiden/Kuzuyden/Kuzeyden olmup ve bdyle yanlp siiylenmig, sonradan ash olan Kuzugiiden geklinde diizeltilmi$tb. Ankara,mn Keskin kazasuun "Kuzugiidenli" adh bir Tlirkmen k6yii vJ19.

Bugiin Tiirkiye'de, kuz, kuzi, kuzu s6zleriyle baglayan 200 civarrnda k6y bilunmuktadrrT2o. Halep Tiirkmenleri arasrnda kuzugiidenli'ler de var. Avusturya'ya sefer igin gainlan Tiirkmenler arasrnda Afqar boyundan Kuzugiidenliler de bulunuyordu"'. Bunlardan bir krsmr Yavuz zamat:rr' Iran'a gogmiiq, Safeviler'e katrlmrgtrr. $ah Abbas I. zamantnda da Aras boylanna gelip yerlegtikleri anlagrlmaktadr. Kuzugi.idenli (Kuzu g"diig") Kayserilde yerlegen Tiirkmen oymaklanndat{n. 1U6-1847 yrllanna ait osmanh vesikalannda Avgarlar'rn Kuzu4iidenlii oymaffuun Kayseri biilgesinde srk srk ya[macrhk hareketlerinden bahsedil llyor l2J TL7

T.M.Y.K. s.764-765.

7t8 Tiirkay, C., a.g.e. s. Ttg

556-557.

T.M.Y,K. .1946, a. 7TL. 720 'l.M.Y.K. s. 768. 7n F.Siimer, Oguzlar 1980, * 227. 722 Kalkan, Emir, Kayeeri'ye Yerlegen. Tiirkmen' 'I'T.D'A. Der. Sayr 17, Nisan 1982, s, 98. 729 Silmer, Of,uzlar, 1980, a. 280,

NiHAr qETiNKAYA

/ rdDIR reninl

Yine Osmanh d6nemi, Kuzugiidenli Ti.irkmenleri'nin Adana, Tarsus havAlisi, Yeni ll KazAsr (Sivas), Yiiregir KazAsr.(Adana SancaS), Ni$de, Rakka Sancaklannda yagadrklan giiriilmektedir"*. Guz/Kfiz: Azerbaycan Tiirkgesinde "Kiilge" (G<ilge), "Payrz (Giiz) otlafir, "Guzu saklanan (kuzu beslenen) yer anlamlanna gelir. Kuzugiidenli yoriiklerinin oturdu$u, aym adh, bir Kuzugiidenli koyii Ankara-Keskin kazasrnda bulunmak;dr72s. Ermenistan'da, Tiirkiye srmnna 15 km yakrnhkta eski adr Serdarabad (fiirk gehri), pimdiki de$gtirilen adr Oktemberyan olan vilayete baph Kuzugiiden adh Tiirk kiiyii de Kuzugiidenli Ttirkmenleri'nin kurdu$u kiiy olup, Ermeni hiikumetinin L9.4. 1950 tarihli karanyla adr Aygegat olarak ., .. 726 aegr9rrnrmr9ur

rUr,r,tir (rfdrr

m.)

Mitolojik anlamh adlardandu. I$drr'rn biiyiik k<iylerindendir. Of,uz Boylarr listesinde Ug-Ok kolundan, Da[-Han o$lu Uregir yahut Yiiregir, Regideddin'de ve Ebtrlgazi'de "iyi ig YaPan, diizen kurucu" anlamna gelmektedir. Bu anlamlann Bahaeddin 6gel tiirkgedeki "yiigriik ve yi.iriik" s6zlerininin manalarrruda kargrladr$rm belirterek gunu da ilave ediyor: "Tiirkgede ayru anlamr kargrlayan ve eski Tiirklerin iinvan olarak kullandr$ di$er def,im de, "kiiliig" idi." Eski Tiirkler'de t6reye gcire, babamn tahhna daima btiyiik oiullan qrkardr. En kiigiik osul ise babasrmn evinin varisi idi. Onun evinde oturur ve baba ocaSrm devam ettirirdi (tiitttiriirdii). Bunlar, tiireye g6re hiikfrmdar olambazlardr fakat babalanmn gahsi mal ve varidatr onlara kalrrdr, yani babamn gahsi mallanmn varisi idiler. Bunun iqinde bu en kiigiik gocuklara uOt-Tegin", yani "Atep Prensi'727 veya "Ocak-Beyi" denilir{i. Qingiz-Han'm en kiigiik o$lu Toluy da bir "Od-Tigin"7" yu^i Ocak-Beyi idi. uKiilbeyu boyu idi, 948-952 tarihlerinde Pegenekler'in 8 boyundan biri Dontz nehri boylannda bulunqyorlardr. Bu tarihlerde Kiilbeylerin ba$buf,da Suru iairu. Oivitgio$lu, bu Pegenek boyunun adrm lan lpa, "or,"udu. belirti/30. Ki.ilbey" olarak "Suru Krgrz Tiirklerinin Manas Destaru'nda, Manas'tn o$lu Semeteyin adamlanndan Kan-Qora ile Ktil-Qora'mn dofumlannda, (Ttirk ananesinde gok Tiirkay, C., a.g,e, s. 55. 725 T.M.Y.K. 1946, s.771.

724

727

2., a.g.m. s. 231. dgel, T. M,, s. 28-29.

Ogel, T.M. r. 85,

726 Makas,

725 Kafero$lu,

Tilrk Millt K{iltiirti, s, 170.

7t0 Divitqio$lu, $encer, Ofuzdan-Selqukluya, s'

19,

NiHAT gETiNKAYA

/ rdDrR ranisi

g6riilen) birinin avcunda kan, di$erinin avcunda ktil vardr. Destanda KanQora hayat boyu sadalatsiz kalmry, Kiil-Qora "iyi, sadrk ve kahramanca" bir hayat g6stermigtirru. Buradaki kiil "ateg"in, "ocak"n, "yurd"un, "5ruva"nm sembolii idi. G6k-Tiirk ka$aru Kutluf, Ka$an'rn ki.igiik of,lu Kiil-Tigin M.S. 685-731.), Giik-Tiirk ka$aru, Bilge Ka$an'rn kiigiik kardegi idi. Kiil-Tigi+ biiyiik kardegi Bilge Kaf,art'm, Kaf,an olmasr igin biiyiik gayret sarfetmigti. Qiinkii Ttirk tciresince Ka$anhk biiyiik kardegin hakkr idi. Kiigiik kardeg ise Kiil Beyi, ocak/ateg beyi olarak babarun evinin ve gahsi servetinin varisi idi. Yani babanrn ocafim tiittiirecek olan, ocak/ateg/kiil beyi idi. Ktil-Tigin'in adr da, kiiqiik kardeg, babamn gahsi varisi olugundan gelmektedir. Hun hakanlanndan Siiriik Kiiliig Han (M.6. 102-101), Kiil Han (M.6' 56- ?) da bilinmektedirT32. Rasonyr, Tiirkler igin 6,nemli kaynak olarak g6sterdi$, Bizans lmparatoru Konstantinos Porghyrogennetos'un "De admistrando Imperio" adh eserinden naklen gu bilgileri verir: "lmparator zikri geqen eserinde kuzeydeki anayurttan Adriya Denizi bd,lgesine Hrrvatlan g6ttiren bagbuf,lar'rn adlanm sualar. Bu bagbu$lann adlary Fin bilgini Mikkola'ya gcire ancak Tiirkge aErklanabilir ve bunlar Avarlardan (IU"k) idiler: Kiiliik, K6senci, Mugal (Mogbil ?), Alpel (Alper ?), Tirgay Buga." XVI. Yiizyrl Osmanh kayrtlannda Antep'te uKiilliik", "Killiku ve "Kiilliice" kiiyleri kayiedilmigtirT33. Kiilliik kiiyii (Erzurum, Gaziantep, Hatay, Kty*4 Urfa, Tunceli. Kiilliice k. (Dazlsn, Tetcan, IGr$ehir). Kiilliik k' (Sivas). Ki.illiik mah' {Bafra-Igdq GerzeNumaniye, Siirt-Sasun). Kiilliiku$a$ kiiyii (Elazr$-Siwice)'*' Moldovya.Gagauzlal'a ait nKiilliik'r adh (eski bir Tatar obasr) bir yiire bulunmaktadlr"'. Kurtulug Savagr srrasrnda, Ermeni kryrmrna karpr ve If,drr'rn kurfulugunda biiyiik yararhhklar gcisteren, rahmetli lsmail Bey, Kiilliik koyi.i e9rafrndandrr. Gitriildiigii gibi, bu kiiyi.imilziin adr, Ipdr'da, g6pliik anlamrna gelen Kiilliik anlammda olmayrp, Tiirk kiilttirtinde kutsalhk ifade eden bir gelenek anlayrgr ile verilmig bir addu.

LALELi

(Ttrzluca)

ile giirevli olanlara Kara-Koyunlular'da, gibi, denildigi lala "lala" deniyordu. Osmanhlar'da Ak-Koyunlular'da ve Safeviler'de bu sciz "lele" olarak telaffuz ediliyordu. Eskiden, Tiirkler gehzadelerin yetigmesi ve ef,.itimi

73t Ogel, T.M. s. 500. 732 Cevizotlu, a.g.e. s.99. 733 Ozdeger, H., a.g.m, s. 47 v.d. 7v T.M.Y.K. 1946, s. n9-780.. 735 Acaro$lu,

M. Tiirker, a.g.m. s. 117.

NIHAr

CETINKAYA

/ rdDrR TARIHI

Bugi.in Tuzluca ilgemizde lele scizti, biiyiik kardeg, a$abeyi anlamrnda hitap

sijzi.i olarak halen konugma dilinde, hitap scizii olarak kullamlmaktadrr. Bu k6,yiin adr da bu lele sijziiniin leleli soylenigi yerine bozulmug gekli olan laleli olarak kullarulmrg olduf,u anlagilryor. XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, Malazgirt sanca$rnda "Lala" adh Yuylg\ ile Hrms sancaSrnda, "Lale" ve "Lale Viran" mezraalan kaydedilmigtir/3o. Azerbaycan'rn Kakh gehrinde "Laleli"737 ve Giiney Azerbaycart'rn Erdebil gehrinde "Lelelu" k6yleri var. Ermenistan'da, Icevan'a baf,h "Lalakend" adh Tiirk kciyti, Ermeni irtikumetince adr Laligyuk olarak ae$gtiritmigtirre8. Haydar Qelebi Ruznamesi'nde, Yavuz'un, Caldrrandan d6ntigiinde Zengibasar'da "Hacr Lalah" adh bir Ttirk k<iyiinden gegildi$i kaydedilmektedirtro. Osuzname'de, O$uz Han'rn, Komadan dof,mug torunlarrndan birinin adr "Lala" (lele) idiTau.

MAMI$KUN (Igdr m.) Arapkir kciyiine eskiden Mamrggun adr verilirmig. Arapkirli kiiyii yakrmnda eski (gimdi olmayan) bir kiiyiin adr da olabilir. Bu adrn, yaygn Mamanh/Mamah, Maman, Mamrh, Mamrgh gibi Ttirkmen oymak adlanndan verildif,,i anlagrhyor. Miladi ilk asularda, Ttirkmenler'iry Tiirkistan'dan, Mamrk ve Konak adh kardeglerin liderli$nde, gelip, Sahat-Qukuru havalisine yerlegtikleri, kaynaklarda anlatrlrr, Bu Tiirkmenler'e, bu iki kardegin adrmn birlegmesiyle "Mamikonlu" (Kara-Koyunlu) denilmigtir. Kaynaklarda bunlarrn Hunlar'dan aynlma ve Kara-Koyunlu boyunun eski kabileleri olduf,u belirtilmektedir. (farih krsmnda Kiiqiik Arsakh siilalelerinden Mamrkonlular bahsinde genig bilgi verilmigtir). $ecere-i Terakime'de, "O$az lline beylik krlan krzlann zikri" bciliimiinde ikinci srrada zikredilen Karmrg (Kamrg?) Bay'n krzr Bargrn Salur (Salar) Hatur/un kocasr, sonradan Mamrgh Tiirkmenleri'ne ad olan, "Mamrg Bik" adh O[.uz beyi idi7al. Bu adrn son hecesi olan "gun" siizii de iinemlidir. Gun sijzii Hun sdzii-niin bagka bir varyanh olup koyun demektir. "Mamr-konlu" = KaraKoyunlu" da oldu$u gibi kon = koyury konlu = koyunlu demektir. Hun s6zii de koyun manasrna gelir. Hun adryla anrlan Ttirkler, koyun besecili$i ile igtigal edip bununla gegindikleri igin bunlara, koyun besleyen, koyunla 736 Baykara, Tuncer, Hrnrs ve, Malazgirt S.Y.A. s. 55. 737 a,g. Azerbagycan Cum., Haritasr.

Makas, 2., a.g.m. s. 231.

799 Haydar Qelebi Ruznfmesi, Terciiman yay. s. 82. 7N Ebiilgazi Bahadr Han, a.g.e. s. 45. 741 lgazi, $ecerei Terakime, 97.

NKAYA

/ rcDrR

TARiHi

ugragan, koyuncu anlammda Hun denilmigtir' Ifdrr'rn, Gundo koyiiniin adr da buradan gelir. Melekli koyiinde yagayan Mamrgh oymairmn bu koyle alakah oldufu muhtemeldir.

MELEKLi (Igdrr m.) I$dlr lli,nin en eski ve en biiyiik tarihi bir k6yiidiir. Kendisine has hususiyetlerini canh bir gekilde yagatmakta olan, Tiirkmenlo$az kabileleridir. Krpqak tesiri goktur. Kiiyiin gelenekleri ve sosyal hayatr DedeKorkut Destanlarr'ndaki hayat tarzr ile uyum igindedir. selguklu hiikiimdarr AlpArslan Gazi'nin o$lu Melik $ah'rn, Siirmeli-Qukuru'nu fethi srrasrnda karargahrm bu havalide kurdu[u kaynaklardan anlaqrlmaktadrr. Yaptr$rmrz galgmalarda edindi$imiz bilgilere giire, kciy ahalisinin ijnemli bir bijliimii, Cingizliler (llhanhlar)'le gelen OSuz kabileleri oldu$u kanaatindefiz. Osmanhlar,rn mensup oldu$u Kayrlar'da aym devirde Anadolu'ya gelmiglerdi. llhaniler'le beraberlik devirlerinden kalma birqok ktiltiir unsurlart, Anadolu Tiirkmenleri'nde de gitriildiigii gibi, Melekli koytinde de gelenekler halinde, canh yagamaktadrr. Bu konuyu "I$drr'da Kiiltiir, lnang ve gelenekler"le ilgili qahpmamrzda inceleyecegiz. Koydeki oymaklann adlarr da, bu kciyi.imiiziin Tiirk kimlifinin tarihi boyutlarmrn ne kadar derin olduiunun bir bagka delilidir. Tiirk cof,rafyasrnda bu adla aym kokten gelen yiizlerce yer adrna rastlanmaktadu. osmanh Kaynaklannda, Melikli (Meliklii) Agireti: Teke, Hamid sancaklarr, Giimilcine Kazasr (Paga Sancaf,r) Y6riikan Taifesinden. Melikler, Melikli, Melekler, Melekli, Meleklii Cemaati: savar KazAsr (Diyarbekir Eyaleti), Uzeyir Sanca$r (Adana), Teke, Hamit, Rakka, Adana, HiidAvendigAr, Tarsus, Sis, lqel, KarahisAr-r $arki, Aydrn ve AlAiye Sancaklan, Pavlii KazAsr (Hamid sanca$), ordu Kazasr (Karahisar-r $arki sancaf,r), Giimiilcine sang1ffu f,,u*u" Yaylafr (Hamid sancasr) Konar-Gijger Yoriikan TAifesinden'*'. Aksaray kazasrnda konarg6ger Tiirkmenler'den "Melikli Bayadr" 1760 ve 1796 da Karaman EyAletinde, lsmil ile Karaprnar arasrnda bulunan Belenli-Burun Derbendi denilen yere iskan edilen Tlirkmenler'den "Melekli-prnar" adh CemaAt de kay*hdrr7$. Kayd"ki baztyer adlarr: Gelintagr mahah' Kiiyi.in bu havaliainde geline benzeyen bir kaya bulunmaktadrr, Bu kaya iqin rivayetler de anlatilu, Abdulkadir Inan, Ttirklerde kaya ve heykel ktilttinden baheederken, Sibirya gezisi slraonda dinledi$i bir rivayeti qdyle enlahx "Ural da$lannm dogu tarafinda Ekaterinburg (bugtinkii adr '9ver' dlof) gehrinden 7O.gO Km, meoafede bulunan lyikktil koyiinclen Seferali 742 'l'ilrkay, e,' s, 181=5tt'l'

743 ll;llncnglu,

Y,, n,g'o, s, 100, 105, 12lt'

NiHAT qETiNKAYA

/ rCDrR TARiHI

zti

A[a

anlatmrgtr: Babasr zamanrnda g6liin kryrsrnda bir "gelintag" (heykel) varmrg. Buradaki Bagkurtlar bu "gelintaga" biiyiik saygr gcisterirler, yanrndaki a$aca da nezir baf,larlarmrg. Bir giin bu koye biiyiik bir hoca gelmis.

"Bu "gelintag" mecusilikten kalma puttur" diye "gelintzrg"r krrdrrrp gble attrrmrg. Rivayete gcire bu bir gelindi, kayrnbabasrmn bedduasr ile tas olmug imig"7s. Gendallar, Gendalag (Pis kokulu bir bitki), Kasrm TrEr Tepesi, Kireler, Gobulal, Koqtag, Kumlar, Pohluafirz, Sinekler N{ahtrh, $erbet Alr, $eriler, Tap Yeri,Zekanlar, $ora$rz Arkr, Kaya Qimenler Arkr, $eril Ar*r, Krzrl Bulak Arkr, Delik Kaya Mevkii ve Arkr, Tersa$u Arkr, Yukarr KaEta;; Arkr, Yukan Sinek Arkr, Qrngrlafrz Arkr, Dagmdah Arkr, Poggolo Arkr ve Ki.iltepe Mevkii. Kiiltepe, Delikkaya'mn biraz yukarrsmda olup, burada kazrlar yaprlmrg, Milattan cinceki devirlere ait kahntrlar ve eserler qrkanlmrqhr.

uinqnril / MURqEKLi (Ttrztuca) Ahali tarafindan Milgekli de denilir. Bahkh gtil yakmlannda bir mevkidir, Tlirkmenistan'da yagayan biiyiik Tiirkmen umklanndan biri "N'{rrrgah" adrnr tagrmaktadrr. Bunlar eskiden beri yerle$k hayata geqmig "OSurqah" (Of,ruca koyii adrnda) boyu ile birlikte ur,rhr745. Ayrrca Tiirkmenler'in Teke Uru$undan Toktamrg oymafrnrn bir kolunun adr da "Mirgekli" dir. Tebriz ve Anadolu'da Karadeniz agzrnda "g" harfi umumivetle "c" olarak telaffuz edilir. "Mirgekli / Mir<;ekli" avnr telaffuzun bir soylenigi olmahdrr. Bugiin Karakovunlu ilqemizde oymak adlarr ve soyadlarr Toktamrg olan eski ve biiyiik bir ovmak da bulunuyor. Ozbekler'in Kongrad kabilesinin Gancakah (Ganzak/Genzek/Kenzekah) oyma[rnrn kollarrndan biri "Miltek" adrnr tagrr/46. Buradaki Gancakah (Gancak-ah) adr, Kenzek koyiimiiztin adr ile aym mengelidir.

MOLLAGEilIER (Tuzluca) Bu k6,ytin adr, M.O. VII. Yiizyrlda, Sakalar'rn <iniinden Kafkaslar'rn giineyine ve Anadolu'ya gelen, adlan birgok yer adrnda yagayan, Ttirk Kimmeriler'in hatrrasrnr tagryor. Ermenistan'da, Ecmiyadzin'e ba$h Molla Dursun (yeni adr $aumyan), Serderabad (Oktemberyan)'a ba$h Molla Bayazrt (3.1.1.935 de adr Bambakagat olarak de$iptirilmigtir), Talin'e ba$lr MoUa Eyprplu (yeni adr Evlu), Ani'ye tra$lr Molla Gokqe (3,1,1935'de adr Moralik olarak defti*qtirilnrivtir) ve 74{

Inaii A. Makaleler e, II, s, 378,

745

l'ugau, Trirkietan, s, 73, 'l'cgirn, "l'iirki.:tan, b. {3,

NIHAr qETiNKAYA

2'A

rdDIR TARIHi

j 1

lrlolla Musa/Musahan Q6.4.1946 tarihinde-_ ldr voskeyask olarak de$igtirilmigtir) adh Tiirk tayLri bulunmaktadtJaT. (Gamer igin bkz' Alkamer)

vrUngimr,l (Ifdrr

m.)

Bu adrn, eski tarikat ve derviglik gelene$inin tesiriyle verilmig oldu$u g6riiliiyor. Eski dergahlardan birine mensup miirgit kabul edilen Ah (qok eski Tiirk adlarrnhdan) adhbir gahsrn adrndan verilmigtir.

NAHIRKIRAN (Thzluca) Ifdrr ili yerlegim birimleri iginde en yiiksekte

(2300

m) yeralan

daS

koyiidiir. Nahu (nakhu) s6zi.i y6re afizrnda, biiyiikbag hayvan stiriisti igin kullamlrr. Biiyiiibaq hayvanlarsogu$a dayamkh olur. Bu kiiy yiiresinin sogukluk iilqiisiinii belirtmek igin nahu (dahi) kran s6zii kullamlmr$ ve kiiye de ,o-glrt iklim gartlarrmn ifadesi olan Nahukllan adr verilmigtir. Antalya'mn Siiveydiye bucaprnda Nahrh adh bir k6y bulunmtktudrrT4s'

NECEFALI (Igdr m.) Bu k6yi.imtiziin adr gahrs adrndan gelmedir. Bu ad, kiiyi.i kuran oyma$n be$inin adrna gcire verilmig olmah. Ktiydeki bazr mevki adlan: Putlar, Kegigin ba$r, Solahey' Tap Kevqeni (Kevgen = Krr), Zimit Nav (gay kenanna yaprlan set), Hudunun arkr' Bu kiiyNahErvan,da, Necefah-Dize adh bir ktiy de bulunmaktaduT4g.

lerin adrnrn aym mengeden oldu$u anlagilryor'

NERZWAN (Ttrzluca) Bu koy, Kars'dan gelip, Siirmeli-Kenransaray-Qilli iizerinden lran'a giden tarihi kervan yolunun iizerindedir. Y6re ahalisi k6yiin adrmn deve giden, deve gegen yer anlamnda olduSunu stiylemektedirler. Ner-zu-van adrndaki ner = erkek deve, deve kervamnrn iiniinde giden rehber deve; zu = gitmek (Kiirtqe/Farsga); van sijziiniin de yer manasryla izah ederler' ,'DevJgiden yol" yahut Kervan yolu anlamrna gelir. Eski bir ktiydiir.

NEVRUZLU (Araltk) Bu kiiyiin adrnrn, lt6antr hiikiimdan Argun-Aka of,lu Gazan Han-r Mi.isgZeq tahta gegmesini de sa$layan meghur Emir-Nevrhz ile liiman

"iip

747

Makas, 2., a.g.m. s. 232'

748 T.M.Y.K. 1946, s. 854. 749 a.g. Azerbaycan Cum. Haritasr.

NiHAT CETINKAYA

/ rdDrR TARiHi

ilgili bir oymak (Nevruz) adndan

llliljflg*.

gelmig

olduiu muhtemeldir. Kaynakbir koy kaydedil-

Cennetabad nAhiyesinde de, Nevruzlu adh

NI$ANKAYA (I[drr m.) Eski adr Kellehemo. Da[ k6yiidiir. Qa'^sala tepenin eteklerindedir. Bu yerlegim yerinin hemen gi.ineyin<le andezitlerden olugan biiyiik bir kaya blo$u bulunmaktadu"'. Adrm bu kayadan almrgtu.

OBA (Igdr m.) Tiirkler'de kiigtik aile birlegmelerine oba adr verildiSi gibi, goqebe hayatma da oba hayatr adr da verilir. K6yiin eski ahalisi Tagnak Ermeniler tarafindan katledilmigtir. $imd.i yagayan ahali, Ermenistan'da, Alagiiz da$larr ete$inde yer alan Tahn gehrinin Ttirk k<iylerinden ve V'e:dibasar koylerinden gelen Tiirkmenlerdir. Son yrllarda, Ermenilerr'in topluca katlettikleri 300 kiginin toplu mezarr ortaya Erkanlmrgtrr. Oba k6,yii (Antalya-AJanya, Qoruh-$avgat), Oba mah. (tsingol-Kifr-Qitnek bucaSr-Murun kciy'ti), Obakiiy ((anakkale-Kiraz bucarfir), Obah kiiyii (Diyarbakrr-Bismil), Oba,nahcrr mah. (Trabzon-Akgaabad-Sidikser k6yii)752. Krnk'da da Oba adh bir kiiy bulunuyrrTs3.

OCnUCA (Ibzluca) Kaggarh Mahr';ru,r'un Divanii Liigaliit-Tiirk adh eserirrde, Ogur: vakit, devlet, bir igte imkAn ve firsat, kargrhk, hayu ve bereket arrlamlarrna geldi[i belirtilerek gu gekilde ijrnekler verilmigtir: "Ne ogurda keldinfi = ne vakit geldin?"; "Beg ogrunda (uf,runda) me:nin$ igim etildi = Befiin devleti golgesinde benjm igim diizeldi."; "Bu iq ogurluf, boldu = bu iq srrasrnda ve yerinde olriu."; "Atka ogur aldrm = ata kargrhk aldrm."; "O$uzca yolcuya:

"yol o$ur bolsun" denir, "yol u$url.u olsun" demektir. Bu yalmz yolculuk halinde kullarulrr."7il Kaggarlr, "O15ug" s6ziiniin hrsrm. (akraba)7ss ve "O[ruk" s6ziiniin de "derenin d<inerneci" ve "taf, oru$r = da$rn dcinemeci, bittr$i yer" anlamlanm da vermr:ktedir756. Yir," Kaggarh "Ogiir" siizii igin 754 Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 463.

Giiner, Ifdrr, s. 142. 752 T.M,Y.K. s. 866. 753 Turan, Ahmet, a.g.m. s. 120. 754 Kaggarh I, s. 53. 755 Kaggarh I, s. 6L. 756 Kaggarh I, s. 98.

75't

NiHAT qETiNKAYA

/ IGDIR

TARiHi

de "eski tiirkqede ogiir, koyun, geyik, ba$'rrtlak kugu, deve gibi hayvanlarrn siiriileri ile cariye v.s. topluluk igin" siiylendifiini belirtmektedirTsT. Eskiden Amu-Derya nehri, Aral Gcilil'ne doktilmeden, Sarrkamrg Qukuru ,Cenilen yerden geqip O.rboy (Uzboy) 6lii vadisini takip ederek, Hazat L)enizi'ne doktiliirdii, Iqte Amu-Derya'nrn Hazar'a diikiildiiBii yerde "O-

furca" adh bir yer olduiunlr biliyoruz7s8. ',tirk yer ve oymak adlan iizerine genig aragtrrmalar yaPan Hiiseyin Cevizo$lu, haritada O$uzlar'r giisterirken "Ogur Beklu" oymafrm Sahat-Qukur"u (I$drr Ovasr)'nda gcisteri,-"'. Bugiin Ermenistan topraklan iginde kalan (Nahqrvan-Erivan karayolu iizerinde, Aras kryrsrnda, vedi-Basar mlntrkasrndir "U$urbegli" (U$uz-Beglu) adh Ttirk nahiyesi bulunmaktadrr. Bu usurbegl.i nahiyesi eskidenberi Tiirklcrle meskfrn olmup, 1918 yrhnda 10 bin niifusu banndrrmakta idi. Bu nahr-'e, yukanda adl gegen Tiirkleri'nin "Ogur-Bektru,' (Of,-uz-Beglu) adh oymaf,r tarafrndan kuruldu$u anlagrlmaktadrr. OSuz ardr, "L,lR." lehgesinde "ogur'' geklinde s6ylenir. Qin kaynaklannda Ogur Tiirkleri, Mete Han (Mao-tun/Mei-tei)'rn kur-

clufu Hun (I{iung-nu/Haong-hu (Hanago?) devletinin tebaasr olarak zik;,. 760 reolllr Atilla,dan sonra Batr Hunlar'rn pargalanmaslyla, Karadeniz'in kuzeyindeki Hunlar "Ogur" adryla ayrrlarak, Ogurlar, Onogur'lar, $aragur'lar (San Ak-Ogurlar), Llhrrgur'lar (Otuz-Opprlar), Kuturgur'lar (Dokuz Ogurlar) ac{larrnt almrglardrr. Ogurlar'dan Br:rgogurlar, I}agkurt Tiirkleri'nin ceddidir. Avar ve sabirle:r'in baskrsryla bu og;ur oyrnaklannde'.n bazrlan Karadeniz'in giiney biilgelerine gelip yerlegmis;lerdir/or. osuzndme,de, o$uz Han neslinden, salur (salvur,/salar/sallar) boyunclan "ogiircik Alp,' adrnda bir o$u;: beyinden goyle bahsedilir: "o zamanda Irak,rn gtiqlii halkr Bavrndrr (Tuzluca ilgesi Karatag kiiyiinde oymak) boyu idi. ogiircik Alp,, Bayrndrr beyinin eimrini dinlemedi. Bayrndrr Bey, ogiircik ile bozugtu. ogirLrcik'in Bayrndrr ile savagacak kadar krrvveti yoktu. Bin evlik halkr ile Irak'tan kaqrp Azerbayggl'a ($amahr'ya) geldi. Dokuz yiz evli$i Salur ve yii\z evlifi Karkrn idi."/or. ogiircit Alp'in torunlarrmn bazrlarrmn adlanna rtf,drr yoresinde yer ve gahrs adr olarak rastlanmaktadr: Avg:r (Tagburun ve I$du' merkezde o-ymak), Yaycr (I$dlr il merkezine 6 km yakrnhkta biiytik kiiy), Kuth (kciy ad;urda), Behram $ah, $iran (Tagburun koyiinde oymak), Kucrk (koy), Kara (galus ve yer adrnda), Kiineg (oymak acti;, Yimir (Eymi.ir/Elmir/lmir), Kusar (Dt'standa,Ogiircik Alp'in Azetbay757

Kaggarh I, s. 54.

758 Siimer, O$uzlar

1980, s. 660. Cevizo$lu, a.g.e. s. 24. Rasonyr, Tarihte Tiirklcr. s. 88. 761 Rasonyr, Tarihte Tiirkliik, s' 88 92 762 Ebiilgazi, a.g.c. s. 85.

759 760

NiHAT cETiNKAYA

IGDtn TARiHi

can'da yerlegtif,i $amahr gehrinin kuzeyinde yer alan, Azerbaycan'rn

241

biiyiik

ve 6nemli pehirlerinden birinin adr da Kusar'drr). 1539 Yusufeli-Artvin lcmal Defterinde Krpqak yeradlanndan "orucuk" adr da gegmektedirT63' K'pqaklar'cla of,rak /lJfirak' Karahanh riirkleri'nin kuzeyinde oturan bir tiirk bovu olup, Qigil ve coryI Tiirkleri arasrnda gosterilerek,,Bunlara Kara-Yr$ag (AgaE) dahi denilir"/m denilmektedir. Abctulkadir Inan, Altay Dailarr'mn do$u tarafrnda yagayan tlrenha, clifier adryla Tuba Tiirkleri'nden bahsederken 9u bilgileri veriyor: "Urenhalar (Tubalar) 1914 senesine kadar Moiolistan'la beraber Qin hiikumetine t6bi idiler. Bunlarln esas kitlesi beg koquna (sanca$a) aynlmrqtr: Hazut, Oynar, Toqjr, Salcak-ve Kemcik. FIer sancagrn idaresi "ogurda" denilen bir beye .,

..,,/bf

vefrlmr9tr.

XVI. yy Osmanh kayrtlannda, Antep'te "Llgrlca" adh bir koy geqmektedir766.

Anadolu'da, Ugru koyii (Kastamonu-Araq-Ifidr buca$r), Uirubey mah' (Kastamonu-Cide-Karaman koyii), ufruca koyi (Gaziantep) bulunmakta, 767 orr Tiirkmenistan'da Tiirkmen oymaklarr iqinde "lJE." ve Yamut uru$una ba[h "Uf,'urgah" oymaf,r bulunmakta ve Ugurqa]1-(O$urqatr) oyma$mrn kollarrnd.an biri de "Terekeme" adrm tagrmaktudrrT68. Yine Tiirkmen Salur (Ifdrr'cla "Salar") boyuna ba$h oymaklardan biri de "O$urcuklu adrm tasu

769

Tiirkmenistan'da "Of,ruca" adlt bir gehir ile "O$rucak" adh bir boy kaynaklarda belirtilmekt ediJ7o. Ebiilgazi Bahadrr Han, Tiirklerin soy Kiitiif,ii ($ecere-i Terakime) adh eserinde Tiveciler (Deveciler) oyma$rndan s6zagarken Tiirkmenistan' daki bu "ogurca" gehrinden: "onlann yurt-larrnrn yukansr Akdam, aya[r Ogurca idi" diye bahsederTTl' Ermenistan'da, Erivan'rn giineydo$usunda, Basargeger (yeni adr Vardenis),e ba$h 9$ruca (yeni adr Karanman) adh Mi.isliiman Tiirk kiiyii bulunmaktadrr//2.

753 Ktrzroflu, KrPqaklar, s. 16tt 764 Kaggarlt I, 119. 765 lnan, Makaleler l, s. 29. 766 1zclefler, FI., a.g.m. s- 49. 767 768 769 770 771

T.M.Y.K. 1946, s. 1086. Togan, Tiirkistan, s. 74. Togan, Tiirkistan, s. 76. Togan, Tiirkistan, s. 73' litriilgazi, a.g,.e. s. 95' 772 Makas, 2., a.g.m. 232.

NIHAr qETINKAYA

242

dxfizr,ii

/ reDrR TARIHI

(Karakoyunlu)

Qok eski bir k6,ydi.ir. Ermeni getelerinin baskrrlanyla da$rtrlmrg ve bo-

galtrlmqtr.

6kiiz sozii, Gok-Tiirkler'de ve di$er eski Tiirkler'de "iigii2"

geklinde

soylenirdi. Eskiden bu s6z, doiurucu, hayat veren, besleyici ilk baglangrg anlamlannda da kullamlrrdr. Eski Ttirkge'de tigiiz s6ziiniin ilk hecesi olan "iig" stizii, ana, doSuran/ var eden anlamrna gelirdi. Bu s6z bugi.in de mana kaybrna u$ramrg olarak, yetin (anasr veya babasr <ilmiig), anastz, sahipsiz anlamrna gelen "6gsiiz" = "ijg"ii olmayan geklinde dilimizde yagamaktadrr. Ofuzlar'rn atasr, neslinden tiiredikleri, soylarrrun ilk. baglangrg gahsiyeti OSuz Han,rn adr da ,'6gi.iz" stjzii ile aym kiikten gelft.6giz/6kiiz s6ziiniin Tiirkge sr$u/srgrr denilen hayvamn erke$ine de ad olarak verilmig olmasr, "cigi.iz"i.in, tiireten, can ve dtjl veren anlamlanyla ilgilidir. Yine srf,nn erkef,ine (okiiz), ve erkek deveye "bo$a/buf,a" adtntn verilmesinde de aym anlayrgrn roliinii goriiyoruz. Tiirk anlayrqrnda, "bo$/ba$/buf," scisiiniin Tann anlaml veren Thnn'ntn srfatlanndan biri olarak kullamlmakta olup, ilAhi, yaradan/ var eden, ilk baglangrg manalan vardrr. Eskiden Bo$a s6zii, sr$r siiriilerinde damrzlrk olarak tutulan (kesime verilme$en) erkek sr$rlar igin ad olarak verilirdi ki, yukanda verilen can, dtil, nesil veren anlamrndan dolayr idi. Unlii tarihgimiz $emseddin Giinaltay: "bo$a ve okiiziin on Siimerler'de, Elamlar'da ve Siimerler'de mabut telAkkisi tetkike gayandrr. Bilhassa siimerler'in biiyiik ve faal ilahr olan Enrl'rn (Kudretli ottiz; telakkisi ile Tiirkler'in mukaddes Ceyhan nehrine verdikleri ijkiiz = o$uz ve o$ur arasmda yaprlacak bir mukayese faydasa olmasa gerek." diyerek, yukanda izaha gahgtr$rmrz anlayrga dikkati gekmigtir"'. Krymetli hocamrz Krrzro$lu da bu konu iizerinde ijnemle durmugtur: "Sakalar geldikten sonra, Yunan kaynaklanndan ilk defa o$rendif,imiz "Arakses" ve "Kyrus" (Ktir) adlan da Sakalar'dan kalma ve tiirkgedir. Ilk defa Herodot'un (ry 40) Asya'yr anlatrrken "kuzeyde Kaspi Denizi ve giinegin dofdu$u yere doiru akan "Arakses" (Aras) uma$ ile mahduttur." demesiyle tamdr$-rmrz bu rrma$n adr: "Ar-Akses" diye tahlil edilip "ar (arka, ala = giiney)-Akses (okuz/okiiz = rrmak)" manasrm tagryor. Herodot'ta (I. 201,-202205; III. 36; IV. 1.1), "Gciqebe Skythler"in Asya'da (Tiirkistan'da) oturduklan srrada Masagetler'le savagtr$rm bildirmesi, Onasya'daki Saka yurdunun en biiyiik rrma$'r olan Aras'rn adtntn, lskender'in seferi srrasrnda "yaksares,' diye de tanrnan srrderya'nrn eski adrndan ve sakalar'dan geldigini giisterir. saka/lskit dilinde, Giik-Tiirk tiirkqesinde de ("okiiz/ogiiz" = rrmak) g6riilen kelimenin ilk gekliyle, "Akgeyana", "biiyiik su, deniz" manaslna gelirdi. Skythler'in "Karadeniz'e verdikleri bu "Akgayena" adtnt 773 Giinaltay, Yakrn $ark, T. T. K. Yay. Ankara

1987' s.2'16.

NiHAI qETiNKAYA

IGDIR ITARiHi

M.O. VII. asrrda onlardan 6f,renen Yunan kolonicileri buraya tinceleri "A,'Okr"-.ol ve Pontos Oksenos" (Pont denizi) dediler."774. seinos. ve sonra du Kaggarh Mahmud, Divanii Liigat-it-Tiirk adh eserinde "6kiizu s6ziinti g6yle verir: "Okiiz: Ceyhun ve Frrat gibi her rrmaf,a verilen isimdir. Bu keiime yalmz olarak siiylendif,i zaman o$uzlar'ca "Begenit" rma$ anlagrlrr; ciinkii gehirleri onun kenanndadr. Giigebeleri dahi bu rrmaf,rn kenanna inerler. Tiirk iilkesinde bulunan birgok sular, dereler, "iikiiz" adryla amlrr' Srmr iizerinde dahi bir qehre bu ad verilerek "iki 6kiiz" denilmigtir' Bu gehir "Ila" ile "Yafing" dereleri arasrnda bulunurTTs' yine tuzro$lu, Krpqaklar adh eserinde: "Giik-Tiirk yazrtlannda "ogiiz") yincii-ogiiz = Srderya, Yagrl-ogiiz = Haong-ho, Ertig-ogiiz = Irtig lrma$r) biqiminde "Irmak, akar su" manaslna geqen soz "Uygulca'da 6g1ij,z, Ktgrzca'da iizen, $arki-Tiirkistan firkgesinde tiseng" gekillerinde goriililr ("Tiirkiyat Mecmuast", II. 575). Yine Uyqtr Kaf,am Moyun-Qur "$ine lJslu" amt yazrtrnda (Dogu 8-2, Giiney 1-2): "Uq Kaluklar", Irtrg'r gegerek 24 Ocak752 5giir"d" vurdum" denilmektedir" diye yar*uktudtJT6' SukuLti't "n"ri" ,'Akhgeyena', ve bundan Yunanhlar'a gegen Karadeniz'in adrndaki Lr,m "6kzen" (Pont Okzen) adrmn krsaltrlmrgr olduiu anlagrlan "iizen" qekli, Hazar Denizi batrsmdaki yer adlannda gok goriilmektedir. Dapstart'da, Azetbaycan'da AQerkez-Ozen, Kata 6zen, Hubden-Ozen, Manas-Ozen; lazan (Al-iizen). Krzrl-6zen (Giiney Azerbaycan'da) adlarr datiliniyor. Kaggarh,da "62 = iki daf arasrnda bulunan dere" olarak verilir"'. Anadolu'da L., ud hep ,'iiz" geklinde kullamlyor ve $u su-lara verilen adlarda aym anlamda idi: Krhg-ozii, Budak-6zii, $aban-ozii, Mecit-iizii, Kamrgh-ciz, EErf-62. "62" s6zti ,'iigiiz"i.in bagka bir siiylenigi olup, asrl, ilk baglangrg, esas menge, ben anlamlannda halen dilimizde kulladmaktadr' 6g1z16kuz (ve aym mengeli "iizii") su ve rrmaklara ad olarak verilmesinde, sulann da, beslef,ery hayat veren, hayatrn vazgegilmez unsuru olmasrndan dolayrdrr.

Biiyiik Mo$ol lmparatorlu$u'nun batr tarafinda bulunan bir akarsu "6kiiz Nehri" admr tagrYordu"o' If,drr ovasmrn dof,u kesiminde bulunan Hanago Qayr, ovamn batr kesiminde, Aras Nehri;nden kaynaklanmayan tek tabii akarsudur' Bugiin, Aras,rn kollarryla ovaya verilen sular son zamanlara aittir. Hanago gayl eskiden ovaya hayat veren tek akarsuyu idi ve burada yagayan ahali igin

hayatr 6nem tagryordu. Bu akarsuyun, 1664 yrhnda meydana gelen (If,drr yaylalannda qok sayrda prnar ve akarsulann yeralhnda kaldr$r) biiyiik

Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 107.

Tls Kaggarh I, s. 59. 776

Krrzrofilu, Krpgaklar, s.

7n n8

Kaggarlr lY, s 472. Spuler, Berthold, Iran Mof,ollarr, s. 334,

88.

NiHAT CETiNKAYA

IGDIR TARiHi

depremden ijnce bol su taptdrft, yata$rmn genig ve derin olmasrndan anlagrlmaktadrr. Bu akarsu iizerindeki Ottizlii ve Hanago kciylerinin adlarr goriildii#i gibi eski Tiirk tefekkiiriiniin izlerini tagrmaktadrr. Hanago (Haongho?) ve Okiizlii adlarr cla, brr suyun kenannda yaEayanlarca, Suyun hayati cinemine gcire verilmip adlar otdu$u anlar;rlmaktadrr, Bu adlarrn llhanlrlar qa$rnda verilmi$ olabilece$ini diigiinmekteliz. 1k]itzlii koyi.i, Ermeniler'in vahgeti srrasrnda bogalmry, birdaha toparlanamamrptrr. Halen terkedilmiq vaziyettedir, Okiiz sozii, Tiirkler'de $ahrs adr oltrrak dir kullamlmaktaydr. 1615'de Iran seferine grkan Osmanl ordusunun baprncla "6kiiz Mehmet Paga" ad1 Veziri Azam bulunuyorcluTT9. Osmanh kaynakla'nc{a, Okiizler, OtUtfi 16ttiz; adh CemAatleri: Erzurum, Crldrr, Kars ve Sivas EyAletleri, Kedegara Kazasr (Amasya), Sinob Kazasr (Kastamonu sanca$r), Ulag Kl?asr (Tarsus sanca$r), okiizbaba cemAati: ugak Kazasr (Ki.itahyl Sancagr)780. Bugiin Anadolu'cla, Okiiz koyii (Urfa-Bozova), Okiiz Mah. (Kastamonu-Daday-Uyiik koyii), Okiizcii Kiiyi.i (Kastamonu-Tagkoprii), Ottiztayt (Giresun-Tirebolu), Ot<iiztti kciyii (Adana-Kadirli, Tokat-Regadiye), Okiizler mah. (Kastamonu-Kargr Arrk ktiyii), Okiizoren kciyii (Qankrrr-Qerkeg), 6kiiztamr mah. (Ordu-C"aU.ay;, $itirtug mah. (Samsun-Alaqam-Kcisekoy)781. Mehmet Eriiz, totemik izler tagryan kiiy adlan listesinde, Krzrlokiiz (Kars-Akyaka) adh koyii gcisterirTs2'

dntigvttig 0edrr m.) Da[ koyiidiir. Oriig: Hayvan otlatrlan alan, yer, mera, otlak anlamrna g"lir783. Tiirkistan Tiirkleri'nde ",iiriiE", belirmek, yiikselmek demektir. "Kcjk-

tir, U.rlrt oriipcti = gcifiiisii bulut belirdi."7e. Muf. Tah. Defterinde "Oru;-et" kiiy adr mektedir. Krpgak yer adlanndan biri Orug-tak admr ta9ryor.l.r785. 1595 Qrldrr/Ahrska Eyaleti

geg-

PANiK (Ifdrr m.) Konu ile ilgili, Krrzrof,lu'nda 9u malfimatr 6Sreniyoruz: Ardahan'daki, cemaati Gokbaniiklii oyma$rndan bahisle, onlara simdi Baniiklii dendifiini 779

Uzuncar$tlt, Osmanlt Tarihi, C. III, krsrm l, s. 67.

780

f iirkay, C., a.g.e. s. 619.

781.

T.M.Y.K. 1,946, s. 889-890. Er6z,M., Sosyolojik Ytinden'f iirk Yer Adlarr sempozyrrmrr Bildirileri, 11-13 Eyliil 1984, Kiiltiir Bakanhfr yay. Ragbakanhk llasrlnevi, Ankara 1984, s' 51' Allayh, S., a.g. sirzliik. s. 9'17' Kaggarlt I, s. 1tt6. Krrzroflu, Krpcaklar, s. 93, 173.

782

783 784 785

NiHAT CETiNKAYA

IGDIR TARiHi

belirterek, 1977-1918 yrllannda qok yi$itlik gcisteren Zargat ile Gcile'deki Milli $frrA kuwetlerine athbagr olan Giilliizarof,lu (Giilli.izar, Ifdrrda ki Giillii Cevahir o$u agiretinin bir di$er sciylenigidir) Abdullah Bey, I$drr'dan gelme Baniikii boyu mensubu, Hoquvan (Ardahan'da) koyiine yerlegenlerden bir kahraman oldu$u malumatrm.rerirTS6, "Baniik" (Pantik/Panik), iki kag arasrna veya yiize yaprlan gokboyah "beng/ben"in eski gekli olan Tiirkge bir sozdiir. Osmanh kayrtlannda, Acara-i Ulya beflifiine ba[h Penek adh yerden bahsolunmakta ve penek'in tekrar Qrldrr'a ba$landr*rna clair "Miihimme LXXII, 674-675, zelka'de 999'da" kayda geEilmigtir787. Anrlun Penek adh yerin, yukarrda adr gegen Baniik oyrnair ve Panik koyii adryla ilgili olduiu aqrkEa giiriiliiyor. 18L9 yrhnda Yiizbagr "Murav'yov'un", F{azar ijtesi Ti.irkmenleri ile

ilgili,

listesinde Yon'rut boyundan gosterdi$i "Pang" adh bir obu .rru.788. C. Vambery'in 1863'de Tiirkmenler'e ait listesinde, Gijklen Tiirkmenleri'ne baih Bei-Dili (Baclilli) olmaf,rnrn "Pang" aclh Tiirkmen oburrT8e gtisterilmiqtir ki, bu bizim Panik koyiimiize adrnr veren Tiirkmen oymafr olmahdrr. Tiirkmenler'in iskAn edildif{ yerlerden, "Ttmar topraklarrndan olupb, 1.00 yrldan fazla bir zaman Siileymanh-i kebire tabi olan Kabaniklii mez.ourr" udl, bir yer cle belirtilm"ktedirTm.

XVI. yy Osmanh kayrtlannda, Malazgirt Sancaf,r'nda^"BenAdik" kiiyii

ve "Beneklti" mezraasl ile Hrms SancaSrnda "Penek" kiiyii"' kaydedilmigtir ki, bunlar aym mengeli goziikmektedir. "Krpgak kigi adlarrndan "Bana-svili", ban oElu demektir; "ban" Macarca da ve Temegvar/Banat vildyetinde hAtrrasr yagayan Krpgak a$zmda BeS, hdkim, yiiksek makamh kigi" anlamrn-

dadrr. Tav-Eli Be$leri kalesinin, Dede-Korkut O$uznamesi'nin Topkapr Sarayr yazmasmda "Ban-Hisarr ve Kartel kroniklerinde "Bana/Ba-nak" ve bugiin Oltu kuzeydo$usundaki Ulu kiliseli "Penek" (Panak), hep avnr yerin adt olup, "Ban"lartn yurdunu gcisterir.""'' 1090 ile 1110 yrllarr, Krpgaklar'rn, Karadeniz sahasrndaki en kuwetli devridir. Bu devirde, Krpgaklar'rn bagrnda bulunan cesur ve kaabiliyetli ,,Benek" (Bonyak) adlru ta$ryord.r793. Tiirkistan desbagbuglarrndan biri de tanlannda "Benek", bir tiir giiqlii ve koruyucu, umumiyetle siiriilerin ko786 Krrzro$lu, Kars Tarihi, s. 517. 787 Kiitiikofrlu, Bekir; osmanh L.an sivasi Miinasebctleri, lstanbul Fctih Ccmiyeti Yayrnr, lstanbul L993, s.225. 788 Stimer, O!,uzlar 1980, kitap sonlarrnda ilave liste. 789 Siimer, Ofuzlar 1980, kitap sonlartnda ilave liste' 790 Orhonlu, C., a.g.e. s. 85. 791. Baykara, T., a.g.e. s. 18, 62. 792 Krrzro$lrr, Krpgaklar, s. 161. 793 Kurat, Akdes Nimet. a.g.e. s. 79.

NiHAT CETiNKAYA/ rdDrR

ranini

runmasrnda yararlarulan bir tiir k6pe$e verilen addrr. Kars-Selim demiryolu iizerindeki Benli Ahmet k6yii adr da amlan adla ilgili olmahdu.

Kiiyde, Burukanh ve Torun oymaklan yagamaktadrr.

PERqiNiS (Thzluca) I$drr biilgesindeki 6nemli yer adlanndan biri de bu k6yiin adrdu. Tarihi

bir Tiirk

adrdu.

Ebiilgazi Bahadr Han'n, $ecere-i Terakime (Tiirklerin Soy Kiitii$"ii) adlt eserinde, Of,uzlar (Tiirkmenler)'rn bagrnda beylik yaPan 7 kwdan bahseder' Bunlardan biri Karmrg Bay'in krzr ve Mamrg Beyin kansr Bargrn Salur (Salur/Salar boyundan Bargrn) idi. "Onun kabri Sr suyunun yakasrndadu ve halk arasrnda meghurdur. 6zbek ona Bargrmn Kiik KAgdnesi (Gok ginili) der. SanatkArane iglenmig giizel ktimbettir."794. Sul.rt boyundan, O$uzlar iizerinde hakimiyet saf,lamrg olan Bargn Hatun adrna, hakim olduf,u SirDerya boylannda bir gehir kurulmup ve adrna "Barqrnh$ Kent" (Barqrn'a ait kent) adr verilmiptirTgs. Bu acl daha sonraki zamanlarda O$uzlar'rn yayrlma alanhnnda yaygm bir gekilde yer adr olarak kullamlmrgtu. Perginis adrmn, bu Bargm, Bargrnhs adrndan gelmig oldu$u anlaprhyor' Bargrn/Pargrn/Pergirt'den PerginJi = Pergin-is olmugtur. Giirciice "s/is" edatr, Tiirkgedeki h/li yerini tutar. 1539 Yusufeli/Artvin lcmal Defterinde, Krpqak yer adlarrndan Erkin-is = "Erkinli ve Qorgen-is = Qcirgen-1i796 adlan gegmektedir. Ahrlkelek'in dopusunda ve Khrram rrma$ma kangan Maqaverqayr iizerinde Tumams/Dubarus / (Dede-Korkut Kitabr, XI' boydaki: Tumar/rn Kal'asr) Tumanh/Dubanh adh yer bulunmaktadrr. Bu gehir (I(pgakga soylenigi ile "Dubarus", Giirciiler'ce "Dbanrc" olarak s6ylenen bir yer '1578 1590 Osmanh tarihini anlatan bazr SefernAmelerde "Dubarus" diye anlatrl*rgtrr797." Verilen 6rneklerde olduf,u gibi, Ttzluca'da da kuwetli tesirleri gortilen Kuzey Krpgaklarr'mn tesiriyle PerginJi adrmn da Pergin-is geklinde telAffuz edilmig olabilece$ muhtemeldit1STS yrhnda Lala Mustafa Paga'mn Kafkas Seferi'nde, gegtif,i yerlerden Gole Sanca$r'ndaki "Vargmts" (Vutgt h)7e8 y"r adrnda aym ifade gciriilmektedir. Yiizyrllarca Giirciiler'le igige yagayan Krpgaklar'rn, Tiirkqe scizleri, Giirciice eklerle soylemig olmalarr normal sayrlrr. Igel'in Giilnar ilgesinde Bef,-Dililer'in "Bergem" adh bir koyii kayrthclu79g. X[I, Ytizyrlda Orta Asya'da aga$r Seyhun (Sir-Derya) boyunda 794

Ebiygazi, s. 97.

795

Siimer, Oguzlar 198O s. 41. Krrzro$u, Krpgaklar, s. 1768. Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 90. Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 524. Siimer, Ofiuzlar 1980, s. 308.

796 797

798 799

NiHAT CETiNKAYA / ICDIR TARIHI OSuz gehirlerinden "Pargm" (Bargrnh[/Kent) adh bir yerin bulunduSu malumdur800. Krpgaklar'da Amilakhor Bargrm ve Emir-Akhur Bargrn gibi kigi adlan'da g6ri.ilmektedirsol. 1729 tarihli bir kayrtta, KarahisAr-r Sahib Sancair'nda "Bargin" adh kazA gegmektedirS02. Errinca-Refahiye'de Perqem ve Batr Trakya'da Perqemli

, 803 adlr Koyrer var

Giiney Azerbaycan'da Erdebil'e bafh Perqin ve Tebriz'de Pergin BulaSr adh kiiyieri bulunmaktadrs04. Meraga'da da Tiirklerle meskfin gehrinde "Pergin Bula$" adh bir kciy de bulunmaktadrr.

PERNAVUT (Tbzluca) Yeni adr Gaziler, Kaf,rzman ile Tuzluca arastnda, Tuzluca'mn eski nahiyesidir. Aras Nehri'nin saf,rnda, giiney biilgeleri yaylak, koyunculu$a elverigli, kuzeyi krglak, sebze ve tahrl ekimine elverigli bir yerdir. Pernavut'da, vaktiyle alhn ocaklan igletilmigtirsOs. Tarih bahsinde de anlatrldr$r gibi Bi.iyiik Iskender'in hakimiyetinden sonra, Anadolu, lran ve Horasan'a hakim olan Selevkoslular'a kargr, M.O. 225 yrhnda bag kaldrrarak ayaklanan halk toplrrlluklarr, Arsakh veya Part (Horasan'da yagadrklarr ';Partiya" iline giire)806 devletini kurmuglardr. AvrupaLlar'tn "Arsac-idea" veya "Arsak-ides", Iranhlar'tn "Agkunyan" veya ,'Egganyan" dedikleri bu Arsak/Part devletinin kurucusu hiiki.imdar siilalesine, Ermenice metinlerde de, anayurtlarr olan Belh/Balkh (gimdi Afganistan'rn kuzeyinde, Amu-Derya nehrine 40 km kadar ve Mezar-r $erif gehrine 20-25 km kadar yakrnhkta bulunan Belh gehri) bolgesine gore Bahlavig/Bahlavuni siilalesinin "Parn" oymafrndan grktr$r belirtilmekte ve ,'biitiin osuznamelerde 24 o$uz boyundan biri olan Bayrndrrhlar'dan (Regideddin ve Yazrcrof,lu'nun listelerinde ug-oklar'dan Gok-Han o$lu Bayrndrr/Bayrndur; Kaggarh'da 3. srradaki Bayrndur) olarak anlatrlmaktudrr."8oT. Ak-Koyunlu devletinin kurucusu Bayrndrrh oymafr da Pehlivaniler'den, dolayrsiyle Parnlar'da gelmedir. KiiEiik Arsakh (Aras) kualh$r zamamnda Arpagay boyundaki $oregel hakimleri olup, IX. Yiizyrl ortalanna kadar ftiregel ve Am derebeyleri 8m Siimer, OSuzlar 1980, s. 559. 801 Krrzro$u, Krpgaklar, s. 165. 802 803 804 805 806

Halaqof,lu, a.g.e. s. 116. Turan, A., Batr Trakya ve'Anadolu'da Kiiy Adlan, T.D.A.Dergisi, sayr 85, Nisan 1991, s. 175. a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr. Saraqo$u, Hiiseyin, Milli Egitim Bakan. Yay., lstan. 1989, s. 267. Kayabalr-Arslano$lu, Azerbaycan Dergisi, sayr 226, s. 55. Kayabah-Arslanof,lu, Azerbaycan Dergisi, sayr 226, s. 55.

NiHAT cETiNKAyA

IEDIR TARiHi

olarak yagamrg, tarihlerde, Pernavut civan ile Ka$rzman-Kotek havalisinde yagadrklarr bilclirilen Kamsarakan/Gamsarakanlar da, Parnlar'rn "Bah-

lav"/Pehlivani kolundan gelmedir. Sahat-Qukuru'na gelip yerlegen Ttirk bovlanndan Ak-Hunla4 V. asrrn baglarrnda Mofiolistan'a hakim bulunan Apar (Ciicen) agiretine ba$r bir ktrbilel,dlls180*. VL Yiizvrlcla Gok-Tiirkler'in baskrsryla Orta Asya'dan kaqan Aparlo.'- biiyiik bir kolu'da gelerek, Karadeniz'in Kuzeyclofusundaki Krpgak Bozkrr (Degt-i IGpqak) ile Karadeniz'in kuzey taraflarrna yerlegmiglerdir. Selquklu lmparatorlu$u'nun pargalanmasryla, 1146 senesinde Azerbaycan'da istiklAlini ilAn eden Krpqak Atabey hanedanr, Parnlar'dan Pehlivaniler siilalesindendiS0g. Bunlar zamantnda, Azerbaycan ve Sahat-Qukuru'na birqok yeni Tiirk kabileleri getirilerek yerlegtirilmigtir,

"Parnavut/Perneviit/ Pernegiit (ycire a$zrnda "Pernciyiit") koyii, MoSollar ile Tiirkistan'dan gelen, O$uz/Ttirkman boylanndan apayrr ve U,vgurKrrgrz lehgesini andrran qok iptidai ve saf bir Tiirkge ile konugan Aynm/Ayrum boyunun yagadrSr ycirenin merkezidir. Aynmlulal, Tuzluca ilgesinde 40'a yakrn koyde oturmaktadrrlar. Bunlardan, Pernavut'ta oturan bir oymak Aynm soyadrm almq olup, Ayrrmlular'rn en biiyiik oymairdrr. Kurtulup Savagr srrasrnda biilgenin miidafaasr igin "Ayrrmlu lslAm $urast"m kuran ve qok yararh miicadeleler veren rahmeth $amil Bey, Ayrrmlu oymaklanrun boybeyi idi. Aynmhlar, kendilerinin, tarihi kaynaklarda da gegen "Kiiqiik Zaman Han" oSullarr nesline dayandrflrnr r,iyl".l"r'q1{), Parnavut scizi.iniin, "Alp-agut", "Bay-avut" adlan gibi, lv{o$olca "Parnagut" (parnlar) denilen bir Tiirk boyundan kaldr$r anlagdtyor. Altunordu Devleti zamamnda, Parnavut adryla fonetik benzerlik igincle olan, O-zbekler'in Turgavut, Salcavut, Bayavut, Oymavut, Kiirleviit kabile adlurr81l il" Mugan da gcirdiifl"iimiiz yer adr "Tarnaut" da aym yapr cizelli$ine sahiptir. "avut/aut", Tiirk-Mofiol lehgesinde qoiul olarak kullamlr. Parnlar = Parn-avut (lar) gibi. Pamlar (Parnavut)'dan bir kol da Karabag'm, Zengezur (Karasu) sanca$rnda yerlegerek, orada bulunan "Parnagut/Bernagut" kciyiine adlarrm vermigtir. Ermenj_tarihqisi Prof. Nikolas Adontz, 1875'de bu

parnagut koyiinde dopmugtur812. 1578 Qrldrr EyAleti Tahrir Defterinde vergi miikellefi Ahrska kciyliileri arasrncla Khalpavut (Alpavut)8l3 ile 1595 Ardanuq Muf. llhhrir Defterincle, Yusufeli'ndeki yer adlairndan Qalk'ovit adr gegmektedirsla. 808 Crousset, R,, Bozkrr lmparatorlufu, -t109 llosrrlzarl*r,

810 llu hurttslil, "lgdrrd;r ()Ylrrakl:rr" 811 'lbgan, liirkisl;lp" s. .li. 3!.f Krrloglu, Kari 'l-;r'ilri, l. 'itll1. Sf.3 [rtrrop,lrt, krJrq.rLlar, ,t l',:A

li,t

s, 82,

M, ll., Kafkasya 'I'iirklrri, s,

Kc.rir,,:.lri hirl;r',tLlrr,

i,'.:

(r"

;rrllr, tlcr.'atrt t'dt,tl qitltqmanlzdir gt'rii;; trilgi I'r'rr!nreklrrlir

NiHAT qETiNKAYA

/ riDrR

TARiHi

Parnak/Parnakni adh, Oltu'da, Oltu ve Penek gaylarr kavgaf,rndan sonra, Oltu gayr solunda iki kale var. Bunlardan biri kz, titeki o$lan kalesidir'. Ak-Koyunlular'c{aki "Pornak/Bornak" boyu adr ile benzerlik igincleclirSis.

PIRSAK (Thzluca) Halk a$zrnda "Prrsak" diye s6ylenir. Bu adrn ikinci hecesi olan "sak" sciziine bakacak olursak, Saka Tlirklerinin hatrrasr olduSu anlagrlrr. Sakalar'la ilgili olduprr bilineru Karsak, Varsak, Farsak, Parsak v.d. boy adlarryla ayru fonetik yapr iqindedir. Azerbaycan'da "Pirsagat (Sag/sak-at / Sakalar veya Saka yurdu) aclh yer ve boy adrna rasthyoruz816. Giiney Azerbaycan'rn Miyane gehrinde de bir "Pursaklu" adl k6,y bulrrrr.rr"kt^drr817^ Er6z' id'n, Pegenekler'e ait oldu$unu belirtti$i, Kars-Kiiqiikova'da, Pursak adh bir koy bulunmaktadrr"'". Ankara'mn, Keqiiiren ilqesine ba[h, Esen-

bo$a Havaalaru yolu iizerinde de Pursaklar adh kiiy de biliniyor.

Radloff, 1861 yrhnda, Sibirya gezisi suasmda, Lebed Tatarlarr'mn bir koyi.inde dinledifl{ mitolojik bir destanda Bay Ulgen'in dtjrt o$lunclan birinin "Prrgak-Kan" admr tagrdrfrnr yazmaktadrror'.

rinqo

(Arahk)

Oymak veya oymak beyinin adrnr andrryor. Eski Tiirk inanglanru devam ettiren Altay Tiirkleri'nin inanglannda, llahi motifli hanlarrmn birinin adr "Pirgu Kun" idi820. Koyiin Dif,er adr Saragh'drr. (Bakz. Saraqh)

pinunivriR

(Tbzluca)

Eski derviglik gelenef,ine gcire gahrs adrndan verilen addrr. Celayirler adh aileler bu k6ydendir. Bunlann bir krsmr, Tirzluca ve lstanbul'da yerlegmiglerdir.

pinr,i

(r[rzluca)

Bu kciyiin adrmn, eskiden burada yapamrg/ dergAh sahibi, pirlik mertebesinde olan bir beye gore veriJdif,i sciyleniyor. Eskiden biiyiik koy idi.

Bir knrm aileler l$drr'a yerlegmiptir. 815 816

8l7

Krrzroglu, Krpgaklar, s, '163"1f4, Clavizof;,lu, *,1i,r,. s. 5?. n,8. (;iirrr'-v rlrsrbayr'an lloritast, Nl.. Atotiirh Nlilliyctgilik Dogrr Anadolu, 'l'ilrk Diln, ArirFltrnrirl;rrt \':rklr YaYtttl, l-rtanlrtrl l1rt4, S. ?14, t{ndlrrlt. l\'., Sihin'o'il.rn, rrJilli Ugilim l]akdnlr8r Yayrnlorr, l;tan],ui 1994. (1. ll, r. 1,ll l{.uil,rtl, :iihir};i rl,rn. r:. ltl. s. 7.

818 Erijr. !rrot.l)r.

tl9 810

NKAYA

/ rcDIR TARIHI

qok kullamldr$r biliniyor. Kara-Ko$ahrs ve Yer adrnda "pir" s6ziiniin yunlu, Ak-Koyunlu ve Safeviler'de de aym gelenek vardr. K6yde oturan

uilul." arasndaki rivayetlerde, geqmiglerinin soylu beslerden geldif,ini anlatrrlar.

RAGBET (Thzluca) Civanndaki eski kahntrlardan, gok eski bir yerlegim yeri oldusu anlagrhyor. Bu kahntrlar, buranrn ijnemli bir merkezi yer oldu$unu giisteriyor.

$ahrs adrndan

RAMAZANKENT (Araltk) verilmig bir ktiy adrdrr. Bu kiiyde Radikanh agireti iki

kol olarak meskondur. Bu oymaklardan biri Gtillii cevahiraf,a oymasrdrr. Bu oyma$rn bir krsmr Gtjle civanna g6qmiig olup, orada Giillii zer osullarr diye anrllaktadrr. Cevahir = zet ayfir anlamr verir. Azerbaycan Ordusu generallerinden merhum Elegref Bey bu oymaf,-rn bagbeyi idi. Elegref (Ali igref) Bey 3 Kasrm 1.918 de Kurulan, merkezi I$d1olan "Aras Tiirk Cum-

huriyeti" nin kurucularr arasrnda yeralmrg, Ermeni mezalimine kargr yaprlan miicad"lel"rde biiyiik hizmetleri gegmigtir. Giillii Cevahiro$ullan "Elegref Bey Nesli" olarakta arulrlar. Radkanhlar cok eski Tiirk oymaklanndan olup, eski baba yurtlan Alagoz Da$larr'rndan gelmedirler'

SARAQLI (Araltk) Tiirk "Saraglu" boyu adrna g6re verilmig addrr' Kiiytin eski adr Pirgo idi. saraEh olarak defl{gtirilmigtir' Yeni adrmn saragh olarak segilmesinin sebebi, Pirgo'dan daha eski adrmn saragh (Ti.irkmen boyu) oldu$una dair halk arasrnda yagayan rivayetler oldusudur.

Bu gekilde yeniden tarihi adrna kavugturulmugtur' Krrzroplu, Krpgaklar'a ait yer adlanndan, Sancalu/Sanhacrh/Saraglu adrru belirtmektedir. 1595 Gence Thrihi'nde, Gence vilayetindeki Yirmid6rtIti ulusu (24ogaz boyu) ve otuzikili ulusu (24O{,uz ve 8 l(pqak boyu) topluluklanndJu adlar, birer boy adr olarak gegmektedir. Tarihi kayrtlarda, Ifira Tuzluca ve Erivan biilgelerinde, "Saraclu" adryla amlan oymaklann y"agadrklan belirtilmektedir. Bunlardan bazr kabilelerin Af,n ilinde yerlegtdetini bilmekteyiz. Bu oymairn adrmn yaygn bir soylenigi de"Sarucalu"dur. Krrzrof,lu, Saragh adr igin: "sanqrnhf,rndan boyle amhp, bunlardan okumuglarrn istegi ite veya bir Hacr boybe$ne gore "san Hacrlu" denmig oldufunu, bundan da "Saraglu" adrmn q*tfilru Janryoruz," demektedirS2l. 821 Krrzro$lu, KrPqaklar, s. 138.

NiHAr qETiNKAYA

/ rCDrR TARiHi

Azerbaycan'da SaraEbudafr adh bir yer bulunmakta ve Saragh adh kabile adrndan geldi$ belirtiimektedir8z. Osmanh kayrtlannda Sarac, Sq{qch (Saraclu) Agireti: Tokad, Kiitahya, Manavgat Kazasr (AlAiye Sun"u$)823; Sarac, Saraclar CemAati: $arkpAre ve Tokad Kazalan (Sivas Sanca$), Unye Kazasr (Canik Sanca$r), Diigenbe Kazasr (AlAiye Sancaf,r), Geyve Kazasr (Kocaeli Sancaf,n), Ugak Kazasr (Kiitahya Sancaf,,r) Sarac Og"gr CemAatir Yiire$ir Kazasr (Adana Sanca$r), Adana EyAletis2a. Anadolu'da Sarach adlanyla 30 civannda kciy bulunmaktadu.

SARIABDAL (Tirzluca) Abdal adr, tarihte Ak-Hunlar'a verilen "Eftalit/Ebdalit" (Abdallar) adrndan gelir. Abdal adr kutsalhk ifade eden anlamlarda da kullamlmrghr. lnsani deierlere 6nem veren, doB* ahlAkh ve ruh temizlif,ini gaye edinmig ve bu gayesini, kadim Tiirk diigiincesi ve iilkiisii ile kaynagtrmrg olan Tiirk sufili$i, fiituhatta ve yurt miidafaasrnda da biiyiik hizmetler giiriiyordu. Bozku Tiirk Alp diigiincesinin de temsilcileri ve Tiirk sufili$inin Horasan'dan beri iinderleri olan $eyhlero", "abdal" ve "baba" def,imleri ile amlmrglardrr.

Ttirkmenistan'da Tiirkmen uruklanndan biri "Abdal" adrn tagrmaktadrr. Bu Abdal uruBu, San ve K6se adh iki koldan ibarettir826. Ttirkistan'da "San Kavdal" (/Abdal4900 m) adh bir da$ bulunuyors2T.Yine bu adla Ak-Hunlar'a ait bir yer adr da tespit edilmigtirs2s.

XVI. YY. Osmanh kayrtlannda, Hrms sanca$rnda "Abdalcrk" (Varto'da) ve "Abdal Yurdu" adh k6yler bulunmaktadoS2g. 1691yrhnda iskAn edilen oymaklardan, Dulkadirli ulusuna baf,h, "Biiyiik Abdalh" ve "Ki.igiik Abdalh" adh oymaklar da zikredilmigtir830. 822 Mernmedov, Nadir, Azerbaycan'm Yer Adlan, s. 156, 157. 823 Tiirkay, C., a.g.e. s. 143. 824 Tiirkay, C., a.g.e. s. 646. 825

$eyh siizii Arapqadrr. Onceleri Tiirkler, geyh yerine aym anlamda grh

s<iziinii

829

kullamrlardr. $imdi de l$drr ytiresinde Calerl din hocalanna "grh" denilmektedir. grh, Tiirkge rgrk siiziiniin de$igmig geklidir ki, Arapqa geyh, Farsga gah sriziinden farkhdrr. Azeri aSzrnda Iglk/Igrkh geklinde siiylenir. Igrkh siiziiniin bagrndaki "r" sesinin diigmesiyle Azeri afzryla "$rkh", Anadolu a[zryla "$rh,' geklinde sdylenmektedir. $rkh/9rh/r9rk veren, aydurlatan, bilm, bilgili, qok bilen, bagbilen anlamlanru ifade eder. Tiirkiye'de "aydn", Azerbaycan'da "ziyah" sdzleri de aym anlamlar iqin kullamlmaktadrr. Togan, Tiirkistan, s. 75. Togary Tiirkistan, s. 1.1.. Agan, Muhammet Begir, Elazrt, Tunceli, Bingdt illerinde Tiirk iskin izlerl (XL-XIIL y.y.), Tiirk Ktilttiriinfi Aragtrma Ens. yaytru, Ankara 1989, s. 100. Baykara, T., Hrrus ve Malazgirt S.Y,A. s. 9.

830

Halaqof,lu, a,g,e. s. 132.

826 827 828

Krnm'da da Abdal/Ebdal adh bir k6y bulunmaktadusl' Ermenistar{da, Abovyan (eski adr Eler)'e baf,h Abdallar (4.4.1946da de$gen adr Atsavan) ve Kartuni'ye baf,h Abdalaf,ah (3.1.1935',de de$$en adi Varagen) adh Mtisliiman Tiirk k6yleri bulunmaktaduo"'

SARIBIILAK flhzluca) Bulak/Bolak adh Tiirk boyunun "sanbulak" adh kolundan gelen oymairn verdi$ addu. (Bak. Bulak boyu ile ilgili Karabulak kiiyii bahsinde Bulaklar'la ilgili genig bilgi verilmiqtir)'

SARIQOBAN (Igdrr m.) Ti.irk boyu Qobantrlan rn, Sarrqoban kolundan verilmig addu' Biiyiik Tiirk boylanndan Pegenekler'in, M.S. 860-880 yrllannda

ldil

neh-

rini gegerek, Karadeniz'in kuzeyine hakim olduklan srada' topluluSu 8 urup tegkil ediyordu. Bunlardan biri de "Qoban" uruBu idi833' bulunmugtur' Olcaytu zaQobanlu boyu, llhanlilar'tn kurulugunda da mamnda, Qobanlular'rn reisi "Qoban" Ilhanlu beflerbe$ bulunuyordu' Cobanlular'rn yurtlan sahat-Qukuru (Erivan-I$dn ovasr) idi. safeviler'e kadar buralann hakimi olmuglardr. safeviler ga$rnda da buralarda hakimiyetlerini krsmen siirdtirmiiglerdir. Bu Sanqoban kiiyii, amlan saharun orta yerinde, Aras kenannda yeralmaktadrr' Tiirk Diinyasrnda yaygrn olarak rastlanan, Qoban oymak ve yer adrmn' giiriilBalkanlar,da ve Ttirkiye'nin birgok yerinde, boy ve yer adr olarak L048 devleti Bizans mesi, Pegenekler'den Qoban uru$unun hatralandr kargr Tiirkler'e yrhndan itibaren Pegenekleri, dogudan gelen Miisliiman tdlanmak izere,Bah Anadolu'ya, sonralan da "Kilikya"ya (Adana b6lgesi) zorla yerlegtirmiplerdirSg. Osmanh lmparaeoban adr, gahrs adr olarak da gok kullamlmaktadu. adr da coban birinin oiullanndan torlusunun kurucusu osman Bey'in begendip sevip idi. dsman Bey, of,luna verdi$ bu adr, Ilhanllar'dan, Qok vermi'ti"""' g6re Anadolu gur,"irruiiri Emir Qoban'rn (Emirii'l Umera) adrna olup' X. Yiiyrl ortalannda, Qoban boyu Don nehri kryrlanndagalamakta "Kangar (Kenger = cesur) adr ile zikrcdilen boylardandr*' E5' s' 103; Turan, Ahmet, Ktnm ve Do$u Anadolu'da Yer Adlan Uzerine, T'D'A'D' sayr 81, 48, e. Dofru, A., a.g,m, T,D,A.D. sayt 832 Makas, 2., a,g'm. e. 224, 833 Kurat, Akdes Nlmet, a,g.e. s, 55'56, &14 Erdz, Hrirtiyanlapn Tttrkler, Ankara 19S!, s. 25, G6kbllgln" Tayyip, lslAm Ane,, Orman I, md, s. 443.

831

rtt

8t6 Kaferollu, T0rk Mtlll Ktllttlrtl, r.

170,

NiHAT qETiNKAYA

/ rdDrR TARIHI

Bugiio Tiirk Di.iyasrmn her yerinde, boy veya yeradr olarak Qoban, Qobanh v.b. adlanna rastlanmaktadr. Ttirkiyede de yiizlerle yere ad olarak verilmigtir. Sangoban k<iyiimiiziin adr da, buraya yerlegen, tarihte ijnemli

rol oynayan bu biiyiik Qobanlu Ttirk boyunun bize kalmrg deperli bir hatrrasrdu.

K6ydeki bazr mevki adlan: Bozlar, Dallaq, Kumtepe, Hatrput (Put = set), Karaput, Qankgr yerleri, Hakverdi yerleri, Karatepe, Cillik (cil = ufak kamrpa benzer bir bitki), Garaa$aghk Gul Usup (Emir Kul Yusuf) Arlc.

SEFERKULU (Igdrr m.) $ahrs adrndan verilmig kciy adr.

SERHAN

(I[dr

m.)

Ser-Han gahrs adrndan verilmig yeradrdr. Ser, Farsca bap demek olup, Ser-Han = Bag Han anlamrndadrr.

SIQANLI (Igdu m.) Giingcirmez Deresi vadisinde kurulmugtur. 1794 den 1925 yrLna kadar lran'da devlet idaresini ellerinde tutmug olan Kacarlar'a baf,h bir oyma$rn adr Suganlu idi837. Osmanh kaynaklannda Srganh (Srganlu) CemAati: KarahisAr-r SAhib Sanca$r, Yd,rtikAn TAifesind"nss. Srgur, k<iyii (Kars-Digor). Srgan mah. (Gaziantep-Islahiye-laiUi k<iyii). Srgancrk koyii (Urfa-Bozova-Kanhavgar bucaSr).

kom'u (Erzin-can-Tercan-Piilk kiiyii). Srganh kiiyii (Hatay-Reyhaniye, Igel-Giilnar, Kayseri-Prnarbagr, Kiitahya-Gediz). Srgantarla kiiyi.i (Kastamonu-Tagkiiprii)83e.

Srgankale

XVI. yiizyrl Osmanh kayrtlannda, Hrms sanca$rnda "Srganlu" adh kiiy belirtilmekt.aireo. Ermenistan'da, Talm (Alagiiz)'a ba$h Srganh (3.1.L935'de de$igen adr Avtona) adh bir Tiirk kciyii de bulunmaktaduU4r.

siNnx / siNEKLER

(Ttrztuca)

Sinek Yaylalan diye anrlan bu sahada Bagsinek, Zarifhal;te ve Ombulak k6,yleriyle, Ortasinek adh bir yer bulunmaktadrr. 837 Stimer, Otuzlar, 1980, s. 636, 838 Tfirkay, C., e, 678. 839 T,M.Y,K. 1946, e,972,

t{0 t{l

Baykara, Tuncer, Hrrua ve Malazgirt S.Y,A, s, 65. Makae, 2,, a,g,m, r. 233,

NIHAI qETINKAYA

/ IdDIR TARTH!

R. Tapper adlr Ingiliz sosyolo$u, Giiney Azerbaycam'nda yaptr$ arag-

hrmalarrnta, "seneklii Oyma$" adr verilen ve Tiirkge konu'an bir Kiirt oymaf,rnclan bahseder. Ayru aragtrncr, Seneklii adrmn "Hiiseyneklii"niin Ulrrrli'ug gekli olduSun., il"ri siiriiyore2. Azerbaycan afzrnda Hiiseyin af,zrnda adr umumiyetle "seyn/siiyn" geklinde telaffuz edilir. I[dr mahalli geklinde da bu siiyienig giiriilmelte, Hiiseyin-Ali adr "seynah/siiyna1" ihs6ylenir. Ancak bu izahla, "sinek/senek" yer adrmn iligkili olabilece$i timali zayy'ittr. Togan, Hatrralar eserinde, kendisinin, Bagkurtlar'rn "sokhKay" uruf,una mensup oldu$unu ve kendilerine yakrn "senekli-Kay" urutundan bahsederek, bunlann "Kayh" urusunun qubeleri oldusunu siiybaFl"r#. Komunist rejimin ilk yrllannda, Bagkurdistan'da, Ruslar'a kargr layan halk ayaklur,**"r.,du, isyamn baprnr geken bu Senek (Sinek) oymaklarr idi' sakalar,n hi.iki.imdar siilalesi (o$uznamede Efrasyab of,lu Alp Arovaz gaf,rna kadar, Han adryla, tarihlerde siuni (/siuniki fugt"ti diye arulu. lslAm yrl eweline 70-80 olmugturru. Karabai ve Nahgrvan ycireierine egemen ve NahGokqeg6l Karabaf,' kadar, Ttirk, Rus ve Azerbaycan haritalannda, Eskiden, giisterilirdi. grvan'iiggeninde kalan biilge ve gevresi "siunik" adryla iu b6lg;e Sakalar'rn Siunik adh kolu hakimiyet kurmuglardr.,siunikler'in ve yonetii boyu "Sakan" adtnt tagryordu' Bugiin If,du'da' 1"f"* (Sakki) da sakan Uga$t Tuzluca,mn si.ikti k6yiiniin en eski, yerli kabilesinin adr hahralandu' adrm tagryor ki, Siunikler (Sakatar)'rn

l54gyrlrnda,osmanlrlar,rn,trspgakAtabekleryurdundanfethedilen

yaylak ve yerlerden "Ersinekin" ($enkaya'mn Kosor-ktiyiildeki "Ersinek" da$a adrru veren) adr kaynaklarda gegmektedir*"' osmanlrkayrtlarrnda,Sinekci(Senekci)CemAati:G<irdos.Kazasr(Sa-

ruhan sanca$i), sinekli/sineklii (senekli/seneklii) Cemaati: Dedea$ag sancafr (Edi;; vilayeti), silivri Kazasr (Vize sancaf,r); Edirne Kazasr'nda, Sinekli/deneklikAfir ve Sinekli/Seneklimiislim adh CemAatler kaydedilmigtir.

soeUKBULAK (Thzluca) Bu adrn, yukanlarda bahsi gegen Bulak/Bolak boy adrndan gelmeyip' prnar anlamrnda kullamlmrg yeradrdrr' da$lnrn dof,"u Ermenistan'rn kuzey kesiminde, Giircistan srntnnda, Legli k6yii. tiirk y6rede olan krsmrnda eskiden Tiirier,in yaylak yiiresi Erijz, Mehmet, Dof,u Anadolunun Tiirkliif,ii, lst' 1975' s' 13' 843 Togan, Hahralat, s,7' Kayabalr-Arslano$lu, Azerbay, Derg' sayt n6, s' It Krrzroglu, Krpqaklar, e, 169. s. 8{5 Krrzro$lu, oomJrh/rn Kafkas Ellerini Fethi, 203;

NiHAT CETiNKAYA / rCDIR TARiHI

sdCtlrr,ti

(Tirzluca)

Tiirk yer adlanmn en yaygm olanlanndandu. Boy adr olarakta rastlanmaktadrr. Osmanh kaynaklannda Sop-0t, Sitgiitlii CemAati: Kiitahya, Merag, Hami-

deli, KarahisAr-r $arki ve Biga Sancaklarr, Unye KazAsr Canik

Sanca$r,

Ergani KazAsr (Diyarbekir Sancair), Bursa ve Adranos KazAlan (HiidAvendigar Sanca$r), Bahkesir KazAsr (Karasi Sanca$r), Haymanateyn KazAsr

(Ankara Sanca$r), Konar46qer YijriikAn TAifesindene6. XVI. Yiizyrl Osmanh kayrtlannda, Antep'te "Sci$iitliice" kciyiiSaT ile, Hrms ve Malazgirt sancaklannda 22 yerde "siigiitlii" adh yer belirtilmigtirsas. Anadolu'da yiizlerce Sbgiitlti adrnda yer bulunmaktadrr. 1.595 Aluska Tahrir Deft.erinde vergi miikellefi gahrrslardan "Sciiiit" gahrs adrna da rastlanmaktudrr&9.

SULTANABAD

(Igdr

m.)

Ermeni getelerinin baskrsryla terkedilmigtir. Bistun da[r etef,indeki Sultanabad ile Kiir rrma$ yakmrnda, Mugan goliinde bulunan Sultanabad pehirlerini lttrantr Olcaytu kurmugtu8s0. Ilhanhlar'rn (Olcayhr'nun), Zencan yakrrlannda "Cumhal gegidi"nde kurduBo r" Olcaytu'dan sonra bagkentleri olan gehrin adr da "Sultaniye" veya "SultanAbAd idi851.

Ermenistar/da, Amasiya'ya baih Sultanabad (yeni adr $urabad) ve Azizdeiigen adr Bartsruni) adh Tiirk kiiyleri652 bulunmaktadrr. bey-orz'a ba$h Sultanbey (3.1.1935 de

A$n'mn Elegkirt kaAsrnda, Sultanabad adh bir koy

stixti

var853.

(Tuzluca)

Bu koyi.in adr Saka Tiirkleri ile alakah olup, Saka adrrun bazr Tiirkistan lehgelerinde telaffuz qeklidir.

u5 u7

Tiirkay, C., s. 682. 6zdeger, H., a.g.m. s. 49. 848 Baykara, Tuncer, Hrms ve Malazgirt S.Y.A. s.

u9 850 851 852 853

Krrzro$lu, Klpqaklar, s. 179. Spuler, Bertold, lran Mofiollan, s. 489. Spuler, Bertold, Iran Mo$ollan, s. 122. Makas, 2., a.g.m. s. 233. T.M.Y.K. 1946, s.996.

6667.

NiHAT qETiNKAYA/ IdDIR TARiHi Togur,, Yarkent nehrinin Qince ismi olan "So-kii" niin Saka kelimesinden geldifr iizerinde durmu9tur."M. Eski Qin kaynaklannda Sakalar'n adr, Su

adr da sakakaynaklannda bah (6zellikle umumiyetle adr Sakalar'rn harfi "Skyth/dcyth/Iskit" ve krsa olarakta "Sky" olarak s6ylenmektedir' "y" Buradaki gibi. Skut/Sku nusga vebazrbatr dillerinde "u" sesini vermektedir' Skut/Sku s6ziiniin, Ttirk halk af,zrnda, tten = tiren, grr.p = gurupr kral = kual s6zlerinde olduf,u gibi iki iinsiiz arastna iinlii getirilerek, skut = sukut, sku = sutu gibi s6ylenece$ gibi suku = siikii geklinde de s6ylenebilece$ g<iriilmektedir. Gok-Tiirkler gaf,rnda, Fergane ve Pengikent,te, askeri deseri olan yerusukuluku idi. Giik-Tiirkler zamam frtgtg (Tiirkeg)'lelerden birinin adr da ,,so-ko,' adrm tagryordu. 711 tarihinde Bolgu yakrmnda yaprlan rin Kafiam savagti Giik-Ttirkler (Kiil Tegin ve Bilge) tarafindan telef edilmigtir' Cingiz oymak beyleri' Han'rn ortaya e*hp devirdi Cingiz'in etra6nda toplanan-Siig"kuy", o"' adlan da bu kiiy ,,siikekenli Barulaslardan "Suku-Seeen" adryla aym ktikten olduf,u g6riiliivor' uAk Sekiiu856 ve "Taglu XVI. yiizyrl kayrtlannda, Tekman sanca$rnda

s" diye geqmektedir. $irndi, fiirkistan'daki Qu umaf,rrun

"" tar,ta itjmair.

Sekii" k6yleri kaydedilmigtirssT. Cevizof,lu, Van,rn kuzeyinde, Seki.i4iiksektiSsS oymagrm ve lran'-da, Siikii Sakm (Sakan) boyu iginde de Siikii adh bir oymafr g6stJrmipt#se. k6yiinde oturan yerli oymaklardan birinin Saka boylanndan olan "Sakanh" grineyinadrm tagrmasr dilkat q"ti"iait XVI[. Yiizyrl kayrtlarrnda,_Kilfs'in gegmekadr daf,r" oturdu$u "soku de, civarrnda konar-giicer Tiirkmenlerin .teorr ,. 860 Yavuz Sultan Selim, Qaldrran seferinde, Vanrn kuzeyine diigen Pasrnelgileri Elessert arasrnda sciken adh bir yrkrk k6yde, Atabekler'den gelen

kub,il "d.r861. Krnm,da) Skiip kiiyii. Rahmetli A. Dof,-ru, bu ad igin Yugoslavya,da uskopia" dedikleri qehirle bu skiip Tiirklerin ,usktii' ve Yugoslavlann. gehir' adrnrn iligkili olabilecegini s6yliiyor862. Azerbaycan'da $eki ve Seki lerinin adlan da sakalar'la ilgili adlardr' l l

&rt Togan, GiriS I,

s. 406'

1989' s' 30' Tei'rir, Ahmet, Cengiz Han, Kiiltiir Bakanh$r Yayrnlan: 1105' Ankara 856 Baykara, Tuncer, Hrrus ve Malazgirt S'Y'A' s' 78'

855

Baykara, Tuncer, a'g.e. s. 85. Cevizo$lu, a.g.e. s. 21' 859 Cevizo$lu, a.g'e. s. 115. 860 Halaqofilu, Y., a'g.e. s. 82. 851 Ktrzrof,lu, Kars Tarihi, s. 509.

857

858

Do$ru, A., a.g.m., s. 95..

NiHAT qETiNKAYA/ I6DIR

u,nini

Ttirkmenistan'da, Tiirkmen Yavmut uruSunun Kiigiik Tata4 oyma$r, Atabay obasrnrn kollanndan biri usi.iki" adrru tagryoro* Biitiin bu adlar, genig bir sahaya yayrlmq Sakalar'm hatualandrr'

sUnunr,i flhzluca) Dede-Korkut Destanlarr'nda, lg0!w!un padigahhk merkezi, krglak yurdu olan, Tarihi Oguz gehridir. Selguklular'dan beri, )(N(. Yiiydm sonlanna kadar, SelEuklu, tlhuti, Kara-Koyun, Ak-koyun,Safevive Osmanhdevletlerine sancak merkezi olmugtur Bu satrlann yaz'ara da bu k6y ahalisindendir.

IslAm kaynaklannda Erzurum ve Ahlat Emirlerinden ayn olarak bir "Kars Emin" ile bir de "Surmari Emfi> nden bahsediliyor. "Surmari/Siirmeli Emirligi", Osmanh tarihi baglangrcr igin de son derece ehemmiyetli ve tetkike def,er mahiyette olup, 1239 yrhnda Qingizli fetihlerine deSin ve osmanhlan grkaracak olan Kayrgh/Kayr osuzlanm 1200'lii yrllarda, "siirmeli-Qukuru (If,dr ovasr)l' b<ilgesinde yerlegmig olduklan giiriili.ir. Kars ve

si.irmeli gehirlerindeki kiiqiik emirliklerin, 1125',den itibaren Am'mn bir yrl siiren kugatrlmasr ve kurtulugu srrasrnda Emir Fadltn'a yardrm eden S6,kmeoSlu veya Dilmaghlar'dan gelerg Tiirkman Be$leri tarafindan kurulmugturs@. 7764 de Siirmeli hekimi Emir lbrahim idi. Osmanh Kaynaklannda Siirmeli CemAati: Revan Eyaleti,--Revandiz Sanca$ (gehri- Zoi Eyaleti, Golpazan-HiidAvendigAr Sanca$)86'

Siirmeli hakkrnda, Tarih bahsinde genig malumatlar verilmigti.

$AHMiRZB (rfdrr m.) $ahrs adrndan verilmig yeradr.

$AIIvEKiLi (Arahk) Emince k6yii mezraasrdr. 1953 de terkedilmigtir. $ahrs adrndan verilmig oldusu anlagrhyor. Adrndan da anlagrlaca$ gibi, safeviler devrinde, bu yorede gahr temsilen ($ah Vekili) giirev yapmrp bir gahsrn adndan verildi$i anlagrhyor.

$AMILI

(Tirzluca)

}6re ahalisi afzrnda bu k6ye $amr deniliyor. K6,y, eskiden ahali arasrnda meydana gelen bir kan davasr yiiziinden Aga$ $amr, Yukan $amr diye iki k6y haline gelmigtir. Togan, Tiirkistan, s. 75. 8et Krrzro$uu, Kars Tarihi, s, 386. 863 855

Tiirkay C., a.g.e. s. 689.

2s8

NiHAT qETINKAYA

/ rcprR TARIHI

Baglangrgta, Selguklular'la gelip Halep ve $am civanna yerlegen Tiirkmenler, daha sonra buradan Anadolu'ya ve Azerbaycan'a gi! eden Ttirkmenler'in biiyiik goiunlu$una, $am-Halep yiiresinden geldikleri igin $amh Ttirkmenleri denilmektedir. Ycire a$zrnda $amh adr, $amrh qeklinde siiylenmigtir. Safevi Devleti'nin dayandr$r biiyiik boylardan biri $amlu Tiirkmenleri idi. $amlu Tiirkmen toplulu$unda birgok Tiirkmen oymaklarr bulunmaktaydr. $amlu'lar, daha $ah lsmail'in babasr $eyh Haydat zamamnda, Safevi miiridler arasrnda kalabahk topluluklar halinde bulunuyorlardr. $ah Abbas zamamnda, dif,er Krzrlbag boylarrmn 6niinde birinci mevkii almrglandrr. Bu devirde Safevi Devleti iginde en fazla emig, $am-

lular'dan Erkmrgtrr. Safevi devleti'nin y6,netiminde 6nemli derecede rol oynayan $amlu Tiirkmenleri'nin Safevi iilkesinde muayyen bir yerleri yoktu. En yoSun gekilde Horasan'da, Herat valisi Ali Kulu Han'rn emrinde bulunuyorlardr866. qok daf,rmk yerlerde goriilen $amh Tiirkmenleri'nin bir krsmr, $ah Abbas devrinde da[rlmrglardr. Bu oymaklardan birkag bitliigii bolgeye gelerek, mesup olduklan $aimlu boyu adryla bu k<iyii kurduklan anlagrlmaktadrr. Bilindi$ gibi $amh Tiirkmenleri iqinde biiyiik boylardan biri de Beydili/Badrh boyudur. $amrh k6yti yakrmndaki Badrlh k6yii de gamhlar'la ilgilidir. Bu kciyler <inceleri birinin adryla tek kiiy olarak kurulmug olup, soradan bazr sebeplerden aynlmak mecburiyeti hasrl olunca, bir krsmr ilk kciyiin yakmrna giiqerek, di$er isimle yeni koyii kurmuglardrr.

$ah Abbas devrinde sarayda yazrlmrg olan Kvrlbaglar Tarihi adh risalede $amlular'rn Safevi hanedammn miiridlerinden olduiu, bunlarrn Anadolu'da Halep, Edirne, Tarsus ve di$er $am gehirlerinde yagadrklarr ve biiti.in

Safevi oymaklanndan biiytik oldu[u belirtilmektedireT. Aym eserde, bunlarrn biiyiik emirlerinden, "Hi.iseyin Bey Lele" ("Emir el-tlmera" idi, Qaldrran savagrnda cilmiigtiir.), "Eligulu Han" (Horasan/Herat valisi), "Gember Han" ve oSlu "Necefgulu Han"rn (lran'rn garkrndaki "Gain" valisi) adlan sayrlmaktadrrE6E.

Safevi devleti igindeki $amlu Tiirkmenlerfnin bazr boylan gunlardr: Bef,dili, lnallu Hudabendelii, Avcr, Bigerlii, Abdiillii, KerAmetlii, Acirlii, 413l.girlii ve Nilkas oymafrr. Bu oymaklardan, Safevi devletinde gcirev alan birqok emirler yetigmigtirs6e.

Iran'da Hazar Denizi gtineyinde yapayan Hazariler'den bir oymak da $amlu Oyma[rdu870. 8,, $amlu oymaS, Nadir-$ah zamamnda buralara 866 Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 144-145.

867 868

Krzrlbaglar Tarihi, s. 4. Krzrlbaglar Tarihi, s. 5-6. 869 Siimer, Safevi Dev. Knr. s. 173-177. 870 CevizoSlu/ a.g.e. s. 115, kroki 45.

NiHAT CETiNKAYA / rdDrR

renlsl

yerlegtirilmigtir. Azerbaycan'da, XIX. Yi.izyrl'da, $amhlar'rn $irvan'da yagadrfr bilinmektedir8Tl. Azerbaycan'da $amlu oymafr Gcikqay ve Af,dag'du872, Or*unh vesikalarnda, Karaba$'da873, Agdu^ ve Giikgay'da da $amlu adh k6,yler bu-lunmaktadrr. Bugtin Ttirkiyede, $ambayadr bucaSr (Adryaman-Besni), $ambayadr k6,(Adana), $amiler kciyii (Kars-Ka$rzman), $amiran koyii (Bitlis-Tatvan), $amiyan k<iyii (Bitlis-Mutki). Bunlardan bag-\a, $am, $amlar v.b. adlann igtirak ettifi birgok yeradlarr bulunmakta drr874. XVIIL Yiizyrl kayrtlannda, Halep Ttirkmenleri'nden "$am BayadJ", "$am Behiglii" ve lg-il yd"tit l"rit aen "$amlu" cemAattlerini g6riiyoruz87s.

yii

Giiney Azerbaycan'da: Tebriz'de ve Kamarlu kasabasrnda $amlu kiiyleri bulunmakta drr876.

Da$hk Karaba$'da $amkent, Ermenistan arazisinde, Gcikgeg6l'iin kuzeydop'usunda Agagr ve Yukarr $am-Barak k6yleri877. Bu kiiyler yeni yaynlanan Azerbaycan haritasrnda Qam-Barak adryla tek bir kaza merkezi olarak gosterilmektedir. Krnm'da da, $am ve $ami adnda k6,yler bulunmaktadrrsTS. Edip Yavuz, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri adh eserinde "$am tlgaklan" oyma$ bahsinde, $am sciziiniin Tiirkge oldu$unu belirterek, 9u miihim bilgileri vermektedir: "$am stiziiniin Ttirkqe olduSu, (ar) eki alarak bugiin tamamen Araplagmrg $amar Agiretini ortaya qrkarmq olmasryle de bellidir. Yine TtirkEe bir ek olan (ik) eki alarak $amik adrnda koylerin bulunmasr da bunu g6stermektedir ki gamlar anlamrndadrr. $am gehrinin eski adr "Dimagk"drr. Bir Tiirk dini olan $amanizm Ayinini yaptuanlar demek olan $aman da yine bu s6ziin Tiirkgelifini gosterir. $aman adh k<iyler Maderu Varto, Surug ilgelerinde giirtildiigii gibi Yalova'da, $amanh kiiyii, KAhta'da $amani kiiyleri de buralarda yagayanlarrn eski dinlerini hatrrlatmakta ve geldiklerinde heniiz $aman olduklanm da belirtmektedir. lnebolu'da $ama ($am A$a) o$lu kiiyii tamamen $am Uga$rnrn kargrhirdrr. Amasya, Qerkeg, Tarsus, Bakukiiy, Beygehir Eref,li'de $amlar (kiiyti) bu siiziin Ttirkqe olduSunu gosterme$e yeter durumdadr. Hele Piiliimiir'deki $amhk, Qamh$rn tam 877 872 873 874 875

Bakrhanov, Giilistan-r lrem, Baku, 1951, s. 25.

Togarl Azerbaycan mad., lslAm Ans., II, s.

Geybullayev, G. Karabaf,, s. 152. T.M.Y.K. 1946, s. 1010. Halagoflu, Y., a.g.e. s,29, 138, 48. 876 a.g. Giiney Azerbaycan Haritasr. 877 a.g. Azerbaycan Haritasr. 878 Turan, Ahmet, a.g.m. s. 126.

93.

NiHAT gETiNKAYA

ICDIR TARiHI

kargrhfrdu. Manisa'daki $amar kiiyii hem gam oymaf,rm agrkladr8t gtbi bugi.in- Arap oldusu samlan $amar Agiretfnin de Anadolu dan gtineye siiriilen oymaklardan olduSunu da agrklam4 olur. Kiigiik $irvan b6lgesindeki $amaki (y*i $amakh) da $am ugaklanmn geldi$ yeri giistermesi bakrmrndan iinemlidir. Zira burasr sakalar Hiikiimdan Alp-Er-Tunga (Afrasyab),mn baggehri yamndadu. Yine Kafkas'larda $amkur eayr ve buradaki giistermesi bakr$amlu oyma$ $am'Llann da Gur soyundan oldu$unu ve Musul Baf,dat nasrl gibi belirttif,,imiz 6nce mrndan 6nemlidir. Daha ise, adlar $am adr gehirlerinin adlan Tiirkler tarafrndan konulmug^Tiirkge da yin" Tiirkler tarafrndan konulmug bir addrr879'

$ERKiYAN (I[drr m.) manasuvr gelir880. $ergiyyun: Do$u iilkelerinin halkr, doSu halklan Bu adrn, Ttirk kabilesi "san Kryan"rn adryla, (sarkryan/$arkryan/ $erkiyan geklinde desigmesiylQ bir iligkisi olmasr muhtemeldir' Dede Korkut'ta bir ul(y* selguk' (t(yanlar',dan selguk) gahrs adr da malumumuzdur. Osmanh kaynaklannda $arkryAn, $arkryAnlar, ($arl<ryaru, $arkryAnlu' CemAati: Erzurum, Diyarbekir, Rakka, Kilis sancaklan, Mardin, Kazasr (Diyarbekir Eyaleti, Beremaz Mevkii (Ergani Kazdsr dahilinde), si_vep$ iuza", (Diyiekir Eyaleti) Konar46,qer Ttirkman Ekradr TAifesinden""' Nisan 1982, s. 88. Emir Kalkan Kayseride agiret adr almrg mahallelerin listesinde $arkiyan adh mahalle de yazrlmrshr8S2.

ginnqi

(Karakoyunlu)

Eskiden burada gok iizi.im ekilip, ahali tarafrndâ&#x201A;Źur grrasr (gire) yaprlarak satrlrrmrg. Bu sebeple k<iye bu ad verilmigtir. Ahalisi, eskiden lran ve Aras,rn kuzey bolgelerinden gelen osuz-fiirkmen oymaklanndandu. biri de Ustac$ah lsmail zamanl Safeviler'in 6nde gelen emirlerinden

lular'dan $uacr Pire (yahut Pire) Bey idi' Prre Bey Qalduan .. ... 883 ounu9rur

savagrnda

Ermenistadda, Aparan',a ba$h $irekale^Lls.7.1946 da de$pen adr Vardenut) adh bir Tiirk kiiyii bulu--nmaktadne'

w9 Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Ank' 1968, s' 880

Altayh, S., s. 1084.

881

Tiirkay, C., a.g.e. s.

882 883 884

361'

695.

Kalkan, Emir, Kay.yer.Tiirk toP. Tiirk Diin'Ar9'Der' sayr 17' ' Siimer, Safeviler, s. 36. Makas, 2., a,g.m. s.233,

NIHAT CETINKAYA

IdDIR UNIHI

261

TANYOLU (Igdr m.) Karagomak kciyiini.in mezraasrdr. Karagomak deresi vadisinde yeralrr' Giinegin do$uguna gore verilmig ad olduSu anlagrhyor.

TARA$ (Igdtr m.) Tagburun

kiiyii

mezraasr. Mahalli a$tzda "Tlrag" geklinde de sciyleniyor.

Dar s6ztindery dar-a4, dar yer, dar gegitss anlamrndaki "daraE" s6ziiniin defiigik (Thrag=Darag) bir soylenigi de olabilir. Osmanh kaynaklannda, Tarag, Taragan adh agiretin kaydedildi$i yerler: Salihli Kazasr (Saruhan Sancaf,r), Aydrn Sancalu Adala ovasr (Saruhan Sanca[r), Diyarbekir, Kiitahya, Algehir Sancaklan. Tarag Agireti, Bozulus TiirkmAn Agiretindendir*o. Tarag CemAati: Aydrn, Saruhan Sancaklary Salihli Kazasr (Saruhan Sancaf,r), Alagehir Kazasr (Aydrn), Adala ovasr (Saruhan Sanca$r), Pazarcrk Kazasr (Merag Sanca$). Konarâ&#x201A;Ź6ger Gogebe TtirkmAn TAifesindens8T. Tarag kciyii (Denizli-Acpayam, Siirt-Sasun). Thrapca kiiyii (lzmir). Taraqqr

koyii (Konya-seydigehir)ffi

TA$BURUN (Karakoyunlu) Bu k6y Af,n Daf,/nrn piiskiirttiiSti lavlann meydana getirdif,i kayahklarrn ova krsmrna dof,ru engok uzandr$ grkrnh (burun)'nrn bitigi$inde kurulmugtur. Adrm bundan alu. Kriyiin gimdiki yeri yenidir. K6y ahalisinin, bugUry Ermenistan arazisi iginde kalmrg olan, Vedibasar denilen kadim o$uz bolgesinden gelen Ti.irkmen/O$uz oymaklandr' Agaf,rda verilen, kciydeki kabile adlan anrlan brilgede, ahalinin geldikleri kiiylerin adr olup, bu koy adlanrun hepside Of,uz/Ttirkmen oymak adlanndan gelir' K6yde mesktn oymaklar: Avqarh/Afgarh, Halsah, Karkhunlu/Karkmh, Qimenkentli, Kolanh, $iddili, $uanli, Sabunlu, $rkhh/$rhh, Igrklar KArgAflr,

Ahmedli, Musullu, Af,amah. Bu boylann tamamr Ofuz-Tiirkmen olup, Tiirk tarihi iginde onemli bir yer tegkil ederler. (oymaklar biiliimi.inde, bu kabilelerle ilgi bilgiler verilmigtir).

885 886

87 888

Eyuboglu, a.g. Stizliik, s. 167. Tiirkay, C., a.g.e. s. 157. Tiirkay, C., a.g.e. s. 711. T.M.Y.K. 1946 s. 1036.

NiHAT gETINKAvA

TA$LICA

(I[dr

rdDrR

ranini

m.)

Giing6rmez Deresi vadisinde kurulmug da$ kiiyiidiir. Taghca adh bir mezraa da Karaqomak kiiyilnde bulunmaktadr. Taghca k<iyii gevresindeki her tarlamn iginde ekim alaru aEmak iqin, 8-10 metrede bir toplanm4 tag 6bekleri vardu. Adrm bundan dolayr alr.

XVI. Yiizyrlda, Malazgirt sanca$mda "Taqiluca" adh bir koy kaydedilmigtirse. 1701 yrh kayrtlannda, Kugdo$anh-_c-emAatinin oturduSu, Eskigehir'e baplr "Tagluca" adh kiiy gciriilmekLdir8m. Sultan lbrahim (eZel6/tAl devrinde, Anteb b6lgesinde, Krzrklar'rn oturdu$u k6ylerden biri de Taghca , .. .. . ,.891 KOyU rqr

Gtiney Azerbaycan'da, Geyder ve Amere'ye ba$h birer "Dagluca" kciyii b,rl,rrtrryor8g2.

TAYUSGtJN (Tuzluca) Mo$ollarrn Gizli Tarihi adh eserde geeen "da'usi-kigidut" (develi) siizii ile ilgili olarak, eserin gevirmeni Prof. Dr. Ahmet Temir gu bilgileri verir: "Kazin (eseri rusgaya geviren) bu scizii "tavus" diye terciime ediyor. Krg.: Mo$., Kalm. togos; Ti.irkge tavus, taus, Arapqa taus; Haenisch (eseri Almanca'ya Eewiren) bunu kigidut scizii ile birlegtirerek "bir nevi deve" diye qevirmigtir."893.

Bugtin Azerbaycan'rn batr gehirlerinden biri de Tovuz/Tovus adrm tagryor. Tovuz, Dq;-OlrazlTag (drg)-Of,uz adrnm bozulmug geklidir. 1826 tarihli Azerbaycan argiv belgelerinde, Rus idaresinin, Ermenileri yerlegtirdiSi Tavusgala (Kazak qehri) adh bir kiiy kaydedilmektedir8%. Ermenistan'da da $amsaddin e ba$h Tovuzkale (yeni adr Berd) adh bir Ttirk kciyii varses. Tavus/Tovuz4un = Gun/Hun yani Hun/Hun'lu Drg-OSuz anlamrnda ifade edilmig oldu$u muhtemeldir. Erzurum'un Oltu ilgesinde Tavusker adh bir kciy bulunuyor896. Krnm'da da, Tavuslar adh bir Tiirk k6yii b.rl.rn..yor897.

Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt S.Y.A. s. 70. Halaqoflu, Y., a.g.e. s. 47. 891 Siimer, O$uzlar, 1980, s. 295. 892 a.g. Giiney Azerbaycan haritasr. 893 Mo$ollann Gizli Tarihi, Qev. Temir, Prof.Dr. Ahmets. 195. 894 Geybullayev, G., Karaba$, s.155. 895 Makas, 2., a.g.m. s. 234. 896 T.M.Y.K. 1946, s. 1O47. 897 Dofru, A., a.g.m. s. 97. 889 890

NIHAr

CETINKAYA

ICDIR TARiHI

TECiRLi (Ifdrr m.) Qok bilinen Tecirli Tiirkmenlerinin kurdu$u k6ydiir. Bazr kaynaklarda Tacirli olarak geger. Yaygrn siiylenigi Tecirli'dir. Yiire halkr af,zrnda da, Tecirli denir. Prof. Dr. Faruk Siimer, birgok argiv ve kaynaklarda "Tacirlii" olarak gegti$ini belirterek: "Ancak yaygrn gekli Tecirli'dir" demektedirsgs. Dulkad[h eline bafh boylardan biri Tecirli'lerdir' Tecirli'ler XVIII. Y.Y. baglarrnda Qukurova y6resinde gapul hareketleriyle igtigal ediyorlardr. 1754 tarihli bir belgede da Afgarlar'la birlikte Zeynebli ve Boz-Do$anlar oymak-

larma hiicum ederek 80.000 kurugluk davarlanm at ve develerini ya$maladrklarrnr, ileri gelenlerden Nebi-o$lu ile 15 kigiyi 6ldiirdiikleri belirtiliyorsgg. t865 yrl*du, iskAna tabi tutularak kendi istekleriyle osmaniye,de yerlegtirilmiglerdir. 12 Ekim 1710 tarihli bir fermanda, iskanlan istenen konar-g6ger Ttirkmenler'den "Tecirli Afgan torunlan" diye bir Tiirkmen cemAah zikredilmektedirm. De$erli bilim adamr Prof. Dr. F. Siimeq, Og"uzlar adh eserinde (s. 628). verdifi, D.V.Langlois'nrn Qukur-Ova'daki oymaklara dair listesinde de 1200 gadulik Tecirlu Oyma[r kaydediliyor. Osmaniye ve Ceyhan ilgeleri etr#rnda yerlegmip olan bu Tecirliler'in yaylaklan, Binbof,a ve Nurhak da$lllllllllllllllllanndadr. Kendi kabile adlanm tagryan 9u 24 kiiyde otururlar: Palah, Yazmaln, $ekerli, Hibof,lu, Giiniin o[lu, Budakh, Giirer, BSciiklii, Dombalh, Elo$lu, QergioBlu, Alcr, Gticiiklii, Kokulu, Qrmazh, Karabibili, Araph, trGrmrth, Kabuklu, AlhanL, Sanhasanh, Kala'h, Karaobah ve Devrigeli. Biiyiik beyleri, merkezleri olan Devrigiye k6yiinde otururs1. Osmanh kaynaklannda Thcirli Apireti: TJzeyr Sanca$ (Adana), Bozok, Diyarbekiq, Merag, Adana, Qukurova Kilis, Sivas, Rakka, Andrfln KazAsr (Merag), Erzurum, Qrldr+ Kars, Ayrntab, Elbistan, HAroniye Kazasr-(Mera9), Ziilkadriye KazAsr (Merag), Krbns Ceziresi, Konar G6ger Ttirkman TAifesinden. TAcirli Agireti Bozulus Tiirkmdn Taifesidirm2i Tecirli, Tecerli Tecerli.i Afgan CemAati Rakka ve Adana EyAletleri, TiirkmAn TAifesindenm3, Bttg.tt Ti.irkiye'de, Tecirli (Malatya-Fethiye), Tacir (Bursa-lznik), Tacirler (Zonguldak-Devrek) adh k<iyler bulunmaktadrr.

Siimer, Of,uzlar, 1980, s. 628. Siimer, Otuzlar, 7946, s.279' 9m Halaqofilu, Y., a.g.e. s. 118. 901 Yalgrn, Ali Rrza, Cenupta Tiirkmen Oymaklan, s. 330. n2 Tiirkay, C.,a.g.e. s. 156.

898 899

903

Ttirkay, C, a.g.e., s.7!7.

NiHAT qETiNKAYA

TEKAITI

/ rdDrR m,nlHl

(T[tzluca)

Takaltr adr, Tuzluca ilgemizin yakrmnda bulunan, yiirede Af,'rr Da$lan'ndan sonra en sivri ve yiiksek da$mn da adrdrr. Evliya Qelebi, Erivan seyahati suasrnda, Tuzluca yakrnlannda bir kaleyi tarif ederken "Tekelti" adh yerden de bahseder: "Kale (Magazbird) dibinden Arpagayr akar. Bu

nehir Giircistan tarafindan gelip, burdan geqerek Aras nehrine yakrn bir yerde, Tekelti kasabasr dibinden Aras'a dcikiiliir."#. Buradan anlagrlacaf,r izere, eskiden Tekelti adr, Tuzluca iqin siiyleniyorrnug. Azerbaycan lehgesinde, Ahn e$erinin altrndan, terini geksin diye srrtrna konan tistti aeri, yumugak keqeye de denirss. Kanaatimizce "Tekelti" adr, Safeviler zamamnda bu ycirede de goriilen T[irkmen boyu "Teke"lerin adrndan gelmig olabilir. Yore adlannda srk gordiif,.iimilz eski "t" goSul ekini, "Tekelti " adrnda da g<irtiyoruz. Tekeli + t = Tekelit = Tekeliler olmug olmahdr. Bu Tekeliler anlamrnda aldr!'rmrz Tekelit sciziiniin, sondaki "it" hecesindeki "i" ve "t" sesleri yer deSigtirerek Tekelit = Tekelti (Iekeliler) olabilecefi hususu iizerinde de durulmahdu. Osmanh dtinemi, Tiirkmen Teke oymaklanrun yogun bir gekilde yerlegtif,i Antalya yciresinin adr, "Teke Sanca$r" (Ieke Beyli$) adrm tagrrdr. Bugiin Tiirkiye'de Teke, Tekeli ve Teke adrmn igtirak etti$i 40'da gok k6y bulunmaktadu. Teke, Tekeli, TekelioSlu Agireti: Silifke KazAsr (Igel), Samhan Sanca$, Eyi.ibeli KazAsr (Aksaray), Gence, Ktitahya Sancapr, Ku"un KazAsr (Tarsu-s;, Tekeli Ttirkmen Yitriigii (Teke Sanca$, Aydrn, Igel Sancm6. Yine Osmanh donemi Anadolu'da, Teke, Tekeli ve Teke adrmn igtirak ettif,i 42 cemAat kaydedilmigtir. Bu CamAatler umumiyetle Anadolu,nun gtineybatr

kesimlerinde gori.ilmektedirmT.

TEZEKQi (Itrzluca) Emir Timur'un, Azerbaycan hAkimi olup, buramn idaresini torunu Mirangah'a verdi['i zamandd, Mirangah'a tAbi olan, Azerbaycan emirlerinden biri de "Tizek" bey idi. If,drr ytiresinde yer adr verme gelene$inde, boy, oymak ve bunlann be$lerinin adlarrmn kullamlmasrmn a$rrhkta olmasr gozdntine ahmrsa, L5. Yiizyrl baglannda, btilgede emirlik etmig olan "Tizek" bef in adrnrn da yeradr olarak verilebilecef,i mi.imkiindiir. Unlii Ttirkolog Radloff, 1.861 yrhnda Sibirya seferi srasrnda, Kazaklat'dan, biiyiik OrdJdan "Sultan Tezek" adh biriyle de giiriigtti$iinii yazarss. 904 905 906 907 908

Evliya Qelebi Sey. Ugdal ne9. lst, 1985, C, 7-2, s,640, Altaylr, S., a.g, adzlltk, a,777, T,M.Y,K. 1946, a, 1046-1409, Ttlrkay, C,, a.g.e, e. 158. Radloff, W,, Slblrya'dan, a, L52,

NiHAr gETiNKAYA/ IdDIR

unini

Igel, Kantag y6,resinde yaglya lgdirler'in iki kolundan biri olan Biger lgdirler'in, Kanuni devrinde yagad*lan kiiylerden biri de (33 vergi niifuslu) lezeKtu lcu

TURABI (Itrzluca) Siirmeli k6,ytine bitigik kdydtir. Tur scizcii$ii Tiirk anlamma da sciylenir. "Tutan" (Tiirkler) adrnrn k6kii de "Tur" dur. Tur ve go$ul eki olan "an" dan Turan / Tiirkler demektir. Tiirk efsanelerinde (Uygurlann Tiireyig Destam) gegen kutsal a$aglann birinin adl "Tur" af,acr idi91o. Saka boylanndan, Turasbr-Tur-Turas-Turamba911 Turah, Saka/ Iskit boylunndan912. Saka Tiirkleri'nin bagbu$u, Turan Padigahr, Efrasyab'rn (Ttirkg^e adr Alp-Er Tunga) damadmn adr da "Turasb bin Cuzrec" adrm tagryo.drr9l3. XVI. yiizyrl kayrtlarrnda, Hrms sanca$rnda "Tura Be$", "Tura Hacl" ve "Tur" ile "Kandralu" (Kanturalu) (2 kiiy) adh k6yler kaydedilmigtirela. Bah Sibirya'da Thbul havzasrnda "Tura Kalesi" adh bir yer bulunmaktadJls' Qrldr Eyaleti Tirhrir Defterlerinde

(1578 cincesi) ku.ntlt gahrs adlanndan "Kan-

Durah" (L-"lt) geEer. "han ordusundan gizhce Osmanhlar'a haber veren "KanDurah"ya 1554 iyliiliinde Trmar verilmigtir. Aym defterde Tura k6,yti .r"re16' 1491 de Diyarbaku'da bir miiddet hakim olan Ak-Koyunlular'dan, Bayrndulu Nur Ali Bey'in of,lu Turab b.ynt'adrru tagryoriu' $ah Abbas zamaru Ttirkmen Emirlerinden biri, Deli lhtiyar o$lu Tiirkmen Turabi (Iurab) Bey idie18. Bu Turdb bey, Ustach Tiirkmen boyuna mensuptur. F. Siimer bu Turab hakkrnda 9u bilgileri verir: "ustach Tokmak Han, (dirlif,i Saat-Qukuru idi) IL $ah lsmail'in (Mirza) tahta gegmesiyle, elgi olarak gittigi Istanbul'dan diiniince Saat Qukuru vilayetindeki dirlifi, kardeglerini <ildiiren amcasr o$lu Ebfr TurAb'a (Ustach) verilmigti. II.$ah Ismail kendisine kargr grkan kardegi Mustafa Sultaru, iglerinde Ebfr TurAb'rn da bulundu$u ustach be$lerine iildii*iin;e bunlan affetti. Ebfr TurAb tekrar

Qukur Sa'd (Saat) vilayetini geri aldr.",''. Siimer, O$uzlar, 1980, s. 356. 6gel, T.M. s. 74. gtt CevizoSlu a,g,e, s. 48. 912 Cevizof,lu, a.g.e. s. 51, kro. 17. 913 Taberi, Milletler ve Hiikiimdarlar Tarihi,

909

910

914 915

916

n7 91E

919

Milli E$itim

lstanbul 799L, s.737, Baykara, T., Hrrus ve Malazgirt S.Y.A, s, n. Togan, Ttlrklstan, e, 35, Krrzrotlu, Krpgaklar, c. U3-775, Woods, Akkoyurdular, a, 289. S0mer, Safevl Dev, Kur., i. 195, S0mer, Safevt Devletlnln Kurululu, s. 114.

Bak' yay. $ark-lslAm Klasikleri,

osmanh vesikalannda, 11 ocak 1691 de verilen emirle konar g6ger Dulkaduh oymaklanndan, yerlegtirilmesine karar verilenler arasrnda "Durabeyli" oymaf,,r ve Haleb Tlirkmenleri gurubu iginde "Kara $eyhlu Durabeyli" oyma$r gegmektedirg2o. Darabi koyii (Bingiil-I<lB, Mug-Varto, Siirt Kozluk); Durabey kijyti (Kiitahya-Domanig), Durabeyler k<iyii (Bahkesir-Dursunbey), Durabeyli (Zong.riduk-ftegli). Turabi kiiyii (Zonguldak-Bartrn)' Turabel"",mah' (lzmirBergama). Turabili mahallesi, (Manisa-Salihli-Caferbey kiiyii)"'. Turab adr, If,drr b6lgesinde de gahrs adr olarak verilmektedir. (Bu sahrlarrn yazamn da g6bek adr Turat/drr.) Verdi$miz iirneklerden, bu kiiyiimi.iziin de iginde bulundu$u sahatbeyin adrndan geleukuru idaresinde bulunmug olan, Turabi (Ebu Turab) mig oldu$unun ihtimali daha kuwetlidir.

TUTAK (Ttrzluca) Tutak adr, Tiirkler'de kigi adr olarak da kullarulrr' O$uz Destam'nda Yaies of,1u Tiirk'iin d6rt o$lundan birinin adr Tutuk'd-ur. Ttirk-Mopol aleminde kavim adr olarak da yayrlmrgtrr. Destanda Tiirk ijliirken yu"ir,", akrlh, !^ilgili ve adelet yolundan aynlmayan Tutuk'un gegmesini vasiyet etmigtir922. Gazi Beg'in diirt ogllundan $ecere-i Terakime'de O$uz neslinden Kara ve Mof,ol devrinde gok Tiirk geqer. olarak birinin adr Dudrk veya Dudak geklinde geemig ve Tutkaul ve Tutaku rastlanan Tutak adr Mof,olla'ra Tuta'u iinvamna da k6kliik etmigtir. Prof. Dr. Bahaeddin 6gel, Tutak admm aslmrn ,'Tutgak"" ve "Tutkak', olduiunu, uygur leh4esinde rrtutukrr ve Qa$atay ,,tutak,' haline tehEesinde de litaigi"i belirtire23. Yine, $ecere-i Terakime'de Toksurmug'rn ogllunun adr "Tutak" olarak g"g"'924' osmanh Kaynaklannda Tutak, Tutakh (Iutaklu) CemAati, Nif,de sanca$t Haymana Kazisr (Ankara SancaS), Y6,riikAn TAifesindenv'". XVI. y.y. eski kayrtlarda Hrms sancasrnda "Kall. Tutak/Dutak" ve Varto nahiyesinde ,,Kara Tutak" adh kriylei gcisterilire26. Tutak ilgesi (Af,n). Tutak kiiyii (Apn-Taghgay ve Do$ubayazrt-Musun)' Tutak p;rh' (Kayseri)' Tutak mezraasl (Mug-BuiamkKaraaprl bucalr-l,nairis k6yii)e2t' Orhonlu, C., Osm. Imp' Agiretlerin lskdm, s' 58' T.M.Y.K. 1946, s. 1078. Ogel, Tiirk Mitolojisi, C. l, s.377. Ogel, 8., Tiirk Mitolojisi, C. I, s. 260. 924 Ogef Tiirk, Mitoloiisi c. I' s' 252' 925 Tiirkay, C. a.g.e' s. 741. 926 Baykara, Tuncer, Hrnrs ve Malazgirt sancaf,r S'Y'A' s' 42'

920 921 922 923

927

T.M.Y.K. 1%4 s. 1080'

NiHAr CETiNKAYA / rdDrR TARIHI

267

TUTLAR (Ifdrr m.) Tarih krsmrnda belirtildi$i iizere, lspanya elqisi Claviyo bu ycireden gegerkery buralarda ipek bocef,i yetigtirildi$ni ve bu sebeple, her tarafta tut a$aElarrmn bulundu$unu soyliiyordu. Tutlar adr gibi, bolgedeki tut ve ipekle ilgili yer adlarr hep bu ipekqilik ananesinin hahralarrdrr. Siirmeli Karakalasr (eski Siirmeli gehri)'mn yakmnda, Aras kenarrnda, Siirmeli koyiiniin gok eski mahallesinin adr da lpekli idi. $imdi bogtur. Osmanh kaynaklarrnda Ttrtak, Tutakh (Tutaklu), Tutamrg, Tutulu, Tutuluelcisi, Tutug adh CemAatlari kaydedilmektedir. Anadolu'da Tut, Tutlal, Tutluk v.b. ad.larla krk'dan fazla yerde koy bulunmuktudrr928

YAGTI (Thzluca) Tiirklerce gok yaygrn kullamlan yer adlanndan biridir. Osmanh kaynaklannda Ya$h, Yaplu adh, Yeniil KazAsr (Sivas Sanca$), Haleb EyAleti ve Karasi Sancafr'nda, TiirkmAn TAifesinden cemAatlerin adr gegmektedir929, Bg_Cni^

Anadolu'do

Yaf,cr, Yaflr v.b. adlannda 150 civannda koy bulturmak-

tadr93o.

YASSIBULAK (Tltzluca) Bulak adr igin Karabulak bahsine bkz. YazrfYasi. scizii, esmer ftozku rengi) anlamrna da g"lir931 XVI. yiizyrlda lqel ili -G_-iilnar ilgesinde, Bef,-Dili kdylerinden biri de "Yas Prnarr" adh kciydiire32. 1595 Qrldrr-Ahrska Mufassal Tahrir Defterinde "Yassr Seki" kciyii gegmektedirg33. XVI. y:ilzy:i- Tahrir defterinde Bayburt yiiresindeki kayrlar'rn yurtlarrndan "Yassr-Uyi.ik" adh y"r9&_ g"ger. Hrms ve Malazgirt sancaklarrnda, birer "Yassr Viran" koyleri935 ile Tekman sanca$rnd.a, iki ayn "Yassl Qayrr" koyti kaydedilmigtirg36. Kars'rn Selim ilgesinde Yassrca koyii, Batr Trakya'da Yassr-<iren adh bir Tiirk koyti bulunmaktadrr. 1

928 T.M.Y.K. 1946, s. 1080. 929 Tiirkay, C., a.g.e s. 759. 930 T.M.Y.K. 1946, s. 1110-1112. 931

Kafesofilu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 170.

932 Siimer,

O[uzlar

1980, 308.

Krrzroflu, Krpgaklar, s. 173. 9U Oguzlar 1980, s.277. 935 Baykara, T., Hrrus ve Malazgirt S.Y.A. s. 936 Baykara, T., (a.g.e. s. 85. 933

73.

NiHAr 9ETiNKAYA/ IdDIR TARiHI

,da

Tiirk gciglerini Rum'a (Anadolu'ya) gotiiren Biiytik Emir YaL080 sr',nrn adrndaki Yasr, Yasr Pan/Iparh adh OSuz boyu Yasr (Yazrr)'dan alnmrg olsa

gerek937.

P*f. Dr. Akdes Nimet Kurat,

Pegenek uruglanndan

bahsederken, onlara ba$h "Yazrkopan" uruf,*ndan bahseder. Kopan uru!'unun Beyi de "Yazr Kapan" adtnl tagryardu"o'

Diizliik, ovahk anlamr da vardr.

YAYCI (Merkez) Tiirk Diinyasr'nda, qok yaygm g6'riilen boy ve yer adrdrr' Anadolu' Azerbaycan, lran ve Tiirkistan'rn her kiigesinde, Yaycr adh boylara ve .

k6ylere rastlanmaktadrr. Yaycr sd'ylenigi genellikle of,uzlar'ca siiylenir. Yazrn yaylaya, hayvanlarla giten, yayrlan, yaylakgl konar-g6ger Ttirkler'e "yaycr; a"t it-igtir. Anadolu Tilrkmenleri'nden yaylakgr, konarg6ger guar" ulrutitine, bir yerde durmadrklan iqin, yayc/nrn kelime anlamrndaki yuytlut, konup-g<ten, yiiriiyen anlamrnda "yiiriik/ydriik" denilmektedir' igirr,r. yaycr kAyti adr da, konar-giiger, yaylakqr ananesine baf,h ahalisine sonra bu g"a"", 6r,c"llri oymak adr olarak (Yuyct oymaf,r) ahnmq ve daha vermig adrm ;yaycr/yaycrlu" oyma$ yerlegik hayata gegtif,i yere de oymak ia"grr'unf.grlmaitadu. Bu k6y bugiin yerlegik hayata geqmigtir. 3040 yrl iinceJine kadar yaycr k6yiinde yaylacrlk vardr. Halen bu k6yde yaylacrlk kiilti.irii canh bir gekilde muhafaza edilmektedir' Yay sdzii, eski Ttirkler'de hakimiyeti ifade ediyordu. Yay, oku atar, ok'u yanenairir ve idare eder. ok da tabiti$in iladesidir. Ana boyun alt biiii.i*l"ri, ona tAbi olan boylan ifade eder. Of,uz boyunun tlg-Ok, Boz-Ok kollan gibi. Bir siyasi birlise dahil olmug boya "ok" deniliyordu. Yay ile atrlan ok da eski Ttirklerde "tabilik" (:y"""i idari bafhhk) belgesi, yay ise matbuluk (hAkimiyet) belgesi sayrlrdr'"'' Siizliikte, yay/yazk6kleri ayru olup ytiriime, aErlma, genigleme' yayrlma' bir yerden bagka bir yere gitme anlamlan igerir' Ok atmaya yarayalr arag' g"kili.,". genigleyip, uetftp, yayrldrsrndan ona da "yay" denilmigtir' Yasr/ yu"t tA* ae Tiirkgede, diizliik, ovahk, yayrhnan yer anlamrndadu' Yaycr boy ve yer adrna, Tiirk Dtinyastnda, her yerde rastlamr' gecere-i ierAkime (Iiirklerin Soy Ktitii$i)'de, Ceyhun kryrsrnda Karak'l Salur Osiirctik Alp'rn 6oq a.niten yerde yagayan Tiirkmen Yayc{,}rnn, ogto Vuy", be!'e bafhnir$ndan bahsedilireao. Osmanh devrinde Halep Tiirkmenleri'nden Yalcr oyinagr da kaydedilmektedir%' 997 938

Krrzrotlu, Krpgaklar, r. 78. ve Xurat,-n, Nimet, IV.-)$11], ygzyrllarda Karadeniz Kuzeyindekl Tilrk Kavlmleri Devletlerl, Ankara 792, c, 324'925,

Kaferof,lu, Turk Mtlll Ktllt0rll, r. 218. 9{0 gllmer, Of,uzlar, 198Q 66X, 9{1 gevlnc, N,, t,8,m. l. t0d'10!,

939

NiHAr qETiNKAYA

rCDrR TARiHi

Yaycr koyii (Gaziantep-Kilis, Giresun-$.Karahisar, Adana-Karaisah), Yaycrlar k6,yii (Qargamba, Yozgat-Akda$madeni), Yaycrlar mh. (Ordu4olk6y-

Belen koyii), Yaycrlr mah. (Gtimiighane-Torul-Manastrr kciyii, Orduâ&#x201A;Źolk<iyAybastr bucafr-Qankrn koyii)e42. ftrlhgrvan'rn $erur ilgesinde Agaf,r ve Yukan Yaycr, Culfa'da, Yaycr kciyt"ti:ll ile Gi.iney Azerbaycan'da, N4=eraga'mn bir Vaycr kciyii bulun-makta,9M cur Ermenistan'da, Korus'a baSh Yaycr adh bir Mtisliiman Tiirk kciyii bulunmaktadr. 3.7.1968 tarihli Ermenistan htikfrmetinin kararryla adr, "G1.jit" olarak def,igtirilmigtir. Krrrm'da da Yaycr adh bir Tiirk koyii var 945

Kiiy ahalisi yerlegik hayatta olup, yaylakqrhSr brraktr!.r halde, G6,geri kiilttir unsurlarrru biitiin canhh$r ile yagatmaktadrr.

(yaylakgr)

ztir,rtiraR (Karakoyuntu) Bu ad bir Tiirkmen oyma$rnrn adrndan gelmedir. Caferi/Alevi TiirkAli'ye kargr olan sevgilerinden, onun ve ona ait isimleri gok kullanmrglardu. Bu "Ziilfigar" adr daHz. Ali efendimize ait oldu$u bilinen menleq, Hz.

mukaddes,

iki

gatelh krhcm adrdu.

Osuzlar'da, gahrs ve yer adr olarak gok kullarulu. Osmanh lmparatorluSu'nun kurucusu Osman Bey'in vefahndan sonra/ kalan miitevazi egyalan arastnda, a$zr gatalh, Zilfigar'a benzer bir krhg bulunuyordu. O$uzlar Miisliiman olduklanndan beri, hangi IslAm mezhebine mensup olurlarsa olsunlar, Hz. Ali'ye ve onun soyu olan lmam nesline gok saygr duyarlar ve onlan kutsal kabul sayar, onlarla ilgili her geye hiirmet beslerler. trGrgzlar'm Manas Destam'nda geeen, Talas'ta bulunan, Ziilfikar adh da$rn adr da, aym anlayrgla verilmig bir addu9a6. Osmanh kaynaklannda Ziilfi.ikarelci adrnda bir CemAat, kaydedilmekte olup, Ankara Sanca$r, Keskin Ka_zAsr (Kengrri Sanca$r)'nda, TiirkmAn YcirtikAn TAifesinden gosterilmigtir%7. Azerbaycan'da da, Kelbecer gehrinin do$usunda bir Zi.ilfiigarh k6,yii bulunmaktadu.

1%6 s, 1125, a.g, Azerbaycan Cum, Haritasr, 944 a.g, Gllney Azerbaycan Haritasr, 9tt Dotru, A., a.g.m, e, 99. 946 6gel, Tilrk Mitolojisi, C, I, s. 534, 947 TUrkay, C,, a,g.e, r. 791. 942 T.M.Y.K. 943

NiHAT gETiNKAYA

/ rdDrR renlni

IGDIR'DA BAZI OYMAKLAR

271

NiHAr qETiNKAYA / IdDIR

rlnini

273

ABILI Melekli). Abr Azeri Tiirkgesinde agrk mavi (g6k rengi) anlamrndadu. Giiney Azerbaycar/daki $ahseven Tiirkmenleri'nin Erdebil-Eli koluna baih Abr Besli adh bir kabile bulunmaktadul. ki, muhtemelen bu Abrh kabilesi, $ahseven Abr Beyli'lerle iligkili olup, Anadolu'da g6rdii$iimtiz Abah Tiirkmenleri'ndendir. Abah adrnrn, Azei afinnda Abrh geklinde telaffuz edildi$i anlagrhyor. If,du mahalli ai.:zr da ayru 6zellif,e sahiptir' Osmanh dewinde, Abah cemaatled Sivas ve Karaman b6lgelerinde2, lHuma, Humus ve Halep sancaklan ile Yeni Il KazAsr (Sivas EyAleQ'nda. agiret olarak yagryorlardr3. $am EyAletinde de CemAat olarak gdriilmektedir4.

Ermenistart'rn Vedi adh Tiirk nAhiyesinde Abrgdrlar adh bir mahdd ile yine Ermenistan'da Abrlkent (Bulakh) adh Ti.irk k6,yi.i bulunmaktadu. Ermeniler bu adr def,igtirip, k6ye Kalinina adrm vermiglerdir6. Tiirke bir tinvan olan "Aba", (Krpgak) Basar-aba, Alhn-aba, Tonuz-aba, It-aba, Arslan-aba ve (o[uz) ey-atu, Boz-ubJ gibi adlarda da gok kullamlmrghr. Aba, Abah/Abrh geklinde de kullamlmro olabilir'

ACERAN

/ AciRAN / AciRLi (Arahk).

Bu oymak admm ash Afageri'dir' Kacar, Kacari boy adryla aynl mengedendir. Ikiside A$ageri Tiirk boyu adrnrn defiqik siiylenigleridir. Kacar

ve Hageri kd,ylerimizin adlan da bu Tiirk boyunun adrndan gelir. hususla ilgili aqftlamalar igin Kacar k6yii ile ilgili krsrm bak.)

(Bu

Togary tarihlerde "Acari" ve "Acarlu" olarak gegen kabile adlarrrun Aederek, bunlarrn Ana$ageri boyunun bagka bir s6ylenigi oldusuna igaret dolu'da, Fars vilayetlerinde ve Azerbaycanda "Acarlu" adryla goriildiiklerini belirtirs. Yine Togan, Selguki'lerle Mo$ollar devrinde Af,ageri uru$unun bir krs-

mrmn Halep ve $am taraflanna gittigini ve bunlann 1180-1412 seneleri arasrnda, kaynaklarda "A$aEeri, Agiri, Aceri, Tiirkmen Aceri, A$iran", sonralan da "Aacirli, Aceri, Acirli" isimleriyle, Erdebil'in kuzeyinde ya$ayan $ahsevenler igindekilerin de "Ageri" ve "Acirli" geklinde zikrolunduklarmr yazar. Azerbaycanh Thrihqi cihangir Zeynalof,lu bu Acuh/Acirli oymaf,nr

I 2 3 4 5 6 7 8

Zeyrralo$lu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Baku 1992' s. 68. Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 69,78. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 45. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s, 173. Kerimzade. a.g.m. s. 118. Makas, Yrd. Dog. Dr, 2., a.g.m., T.D.A'D. sayr 83, Nisan 1993, s. 224. KafesoSlu, Ttirk Milli Kiiltiirii, s. 183. Togan, Girig, s. 258.

NiHAT qETiNKAYA

/ rdDrR TARiHi

Erdebil civanndayagayan $ahsevenler'in Migkin Eli oyma['rnrn bir kabilesi oldu$unu belirtiry.

Ak-Koyunlu ve Kara-Koyunlu Tiirkmenleri topluluf,unda bulunan oymaklardandv. 1728 defterinde, I$drr'rn Arahk bolgesinde Boz Alanp ile bunun yakrnrndaki Tag-Krglak'ta oturan "AcarAn" adh bir kabile kayda ahnmrgtrrto ki, Arahk'd.aki bu Acirli kabilesidir. Bu kabile, Halep Ttirkmen toplulu$u iqinde Acirlii adryla, Safevi Devleti'nin kuruluguna da iptirak etmigtirll. $ah Abbas devrinde, emirlerden Imam Kulu Sultan, Acirliler'den idi. $ah Safi zamantnda, Acirlu oyma$rmn bagmda, yiizbagrlardan Saru-Han bey bulunuyordu. Rahmetli A. Golprnarh'mn, Fuzfili Divam adh eserine esas olan niisharun grkanlmasrnr (1568'de) emreden Selman A$a O$lu A$am Verdi Bey, Acirlular'rn Karacalu oyma$rna mensuptul2. Osmanh dcinemi Rakka'ya iskAn edilen Tiirkmenlerden Acarlu Oyma$r da bulunuyordu. 1520-1530 yrllarr arasrnda beg b6lnk geklinde Halep Tiirkmenler'i arasrnda yagayan Acfirlular, 1590 yrhnda Rakka'ya iskAna mecbur tutulmuglar fakat ertesi yrl buradan kagmrglardul3. Yine, XV[. yijrzy;J ortalannda, Harran ve Urfa dolaylannda mecburi iskAna tabi tutulan Tiirkmenler arasrnda, Halep Tiirkmenleri'nden bu Acfrrlu oymaf,r da bullunuyordrrl4. Giiney Azerbaycan'rn' Erdebil gehri civarmda, $ahseven Ttirkmenleri iginde, Acarud (Acerli) adryla, Nevruz Alibeklu (300 hane), Balabeklii (300 hane), 200 hanelik Dara-garva (Dar[ah) ve Alarlu (400 hane) kollanyla ve Migkin elinde de 300 gadrrh Acerlu kabilesi Elat (Gcigeri) olarak yagamaktadrrlarlS. Togan, A$ageriler'in yo$un olarak yerlegtikleri Marag-Elbistan arasrnda

bulunan Alisa koyiiniin ahalisine Acarh dendifiini belirterek, "Acerli", "Acarlu", "Acirli", Arap kaynaklarrnda, "Tiirkmen Acer"r "Ager"r "Ageryan", "Agir" olarak oymak adlarrnm gegti$ni ve bunlann hepsinin A$aqeri'den 16 gerql8rnr soyrer Osmanh kaynaklannda, Konar4ciger Tiirkmen Taifesindery Acrr, Acrrh agiretlerinin yagadrf,r tespit edilen yerler: Aydm Sancaf,'r, Soke KazAsr (Aydrn EyAleti), Rakka, Bolvadin KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sanca$), Rakka, Bol-

9 10 11 12 13 14 15 76

Zeynaloplu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68.

Krrzroflu, Kars Tarihi, s. 502. Siimer, Safevi Dev. Kur. s. 52. Gtilprnarh, A., Fuztli Divam, s. CX den nak. F. Siimer, Safeviler, s. 176-177. Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk A9., s. L00); Sevine, N., a.g.m., s. 83. Siimer, OSuzlar, s. 193. Togan, Azerbaycan mad. lsldm Ans. C. 2, s. 93. Togan, Azerbaycan mad. lslAm Ans. C. 2, s. 99.

NIHAr gETINKAYA

/ rCDrR TARIHI

vadin KazAsr (KarahisAr-r SAhib Sanca[r), Giizelhisar KazAsr (Aydrn Sancaf,r), Bal*esri (Karesi Sancaf,r), Sivas, Kiitahya, Diyarbekir, Mardin, Erzurum, Kars, Ahrska,_Qrldrr, Giile Sanca$, Saruhan Karaman, Halep, Hama, Flumus SancaklanlT. Acat Acarh (Acarlu) CemAatleri de gu yerlerde kiigi.ik topluluklar halinde goriiliir: Rakka,^Aydrn, Bolvadin, GiizelhisAr (Aydrn), Bahkesir, Diyarbekiq, Mardin, Scike'o. Ttirkiye'de, Bu oymak adrm tagryan k6yler: Acerk6yahmetbey, Acerkoy K. Siileymanl, Acerktiy Mehmetbey (Reyhanh-Hatay),-Aceroba (Kadirli-Adana), Aceroba mezraasl (Gaziantep), Acuh Kayseri)19. A.C^q.LA.LI (Tavusgtin) Azerbaycan'da da goriilen bu kabile adrmn, bi.iytik Tiirk boyu olan Ya$ma/Yafimah Tiirkleri'nin adrmn bozulmug gekli olduf,u muhtemeldir. A$amayh gekllinde de girriiliir; Ozbekler'in Kongrat kabilesinin, Oktamgah oyma$rmn kollanndan biri A$amayh adrm tagrr". Siimer, ilk Miisli.iman olan Tiirk devleti Kara-Hanh devletini Yafma Tlirkleri'nin kurdufunu; Hudud ul-Alem'e giire, YaSmalar'rn hiikiimdarlannrn To$uz Cuzz (Doku z O$n) hiikiimdarlan ailesinden geldifiini soyler21. KaggarL, Tiirk lehgeleri iqinde en do$rusunun Yapmalar'rn lehgesi oldu$unu kaydeder. Ak-Koyunlu topluluf,u iqinde AiamaL veya Af,mah adh bir Tiirkmen kabilesi bulunuyordu. Bu kabile, Ak-Koyunlular'rn 1475 askeri harekatlarrna bir gurup olarak katrldrklarr kaydedilmektedirz. Tavusgiin koyiindeki Afiamah oyma$rmn bu Ak-Koyunlu oyma$rmn bakiyesi olmasr kuwetli bir ihtimaldir.

AHMETLi Tuzluca'mn Karakoyun k6,yiinde (soyadlan Akdo$an) ve Thpburun koyii (soyadlan Effce) ile bazr koylerde yagryorlar.

O$uz boylanmn birEoiunun biinyesinde Ahmetli adh oymaklara rasthyoruz.

Ak-Koyunlu toplulu$unda, Ahmedlu adh bir kabile bulunmakta idi. IJzun Hasan devrinde, bu kabilenin bagrnda, ismi gegen tek reisleri Ahmed Beg Ahmedlu bulunuyordu. Safevi devletinin kuruluguyla, bunlara katrlt7 L8 19 20 27 aa

Ttirkay, Cevdet, a.g.e. s. 45. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 176. T.M.Y.K. C. I, s. 5, 6. Togan, Tiirkistan, s. 43. Siimer, O$uzlar, s. 27-30. Woods, John E. Akkoyunlular, s. 326.

NiHAr qETiNKAYA

/ IdDIR TARIHI

mrglurdrr23. $ah Abbas (1'612), bazr Ttirkmen boylanm daf,'rttrf,r zaman'

Karaba$'da yagayan oymaklardan bir krsmrm da Mazenderan'a (Merz-i Turan = Turan srmn) siirgiin etmigti. Otuzikili Ulusu Qa Oiryz ve 8 Krpgak)'ndan Ahmedlu adh oymak gitmemek igin direnmig ve $ah tarafrndan cezalandrnlmrqtr24.

Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan'daki Ahmedli adh oymaklann, adlanm Krzrl Ahmed'den aldrklanm, 1301 tarihind-e_ kurulup L459 tarihinde daf,rlan bir miistakil hanhklan olduf,-unu soyler2s. Baharh, $ahseven Ahmedli Tiirkmenleri'nden bahsederkerl Azerbaycan'mn gok yerine dafrldrklanm belirterek, Ahmedli Ttirkmenleri'nin, kendi adlanyla kurduklarr k6,yleri de verir: Giiygay kazasrnda: Lele Ahmedli, Ahmedli; Cebrayrl kazasrnda: G<ikahmedli, Yal Pirahmedli, Ahmedliler, Pir-Ahmedli, Ahmedli (2 k6y), Ahmedaf,ah, Yarahmedli; Cavad kazasmda: Ahmedli, Nurahmedli; Ahmedli (2 k6y); Lenkeran kazasrnda: Ahmedli; Cevangir kazasrnda: Ahmedli, Gubartabr Ahmedli; Zengentr kazasrnda: Mollaahmedli; Gence kazasrnda: Azarahmedli, G6ranboy Ahmedli, Ahmedbeyli. Ahmedlu oyma$r, yukarrda, Ak-Koyunlu topluluf,una mensuP oldu$u ifade edilen Ahmedlu oymaf,,r olup, Karakoyun (Tuzluca) kiiyiindeki Ahmedli oyma[rmn da bunlann bakiyeleri oldu$u muhtemeldir. XVII. yiizyrlda Karabaf,'a yerlegmiglerdir' Anadolu, Kuzey ve Giiney Azerbaycan'da bunlarrn adln tagryan bireok k6y bulunmaktadrr. Anadolu, Iran ve Azerbaycan'da Ahmetli adh gok sayrda oYmak ve k6yler bulunmaktadrr.

ALHAN U$AGI (Tekaltr) Tuzluca,mn Alhan k6yiine de ad veren Alhanh boyuna mensup olduklan anlagrhyor. Cevizo$lu, Dosu-Anadolu'ya gelip yerlegen saka boylarrndan ikisinin "Alhanh" ve "Alhan" adrm tagrdrf,rm belirtir'o. (bak. Alhanh kiiyii) Tagk6prii (Kastamonu), Alagehir (Manisa), Erefli ve Cihanbeyli (Konya)'de birer Alhan adh koy ile Malatya'da Alhanuga$r adh iki kiiy bulunmaktad1r2T.

ALKIIAS (I[dr) Alhas adr Tiirkmenler ve Krpgaklar arasrnda gok rastlanan oymak ve gahrs adlarrndandrr. Bu aileler, Ermenistan'daki Egnek (Ognak) adh Tiirk nahiyesinden gelmiglerdir. Soyadlan da "Alhas"dr.

23 24 25 26 27

Woods, John E. Akkoyunlular, s. 326' Siimer, Safevl Devletinin Kurulugu, s. 153. Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 45.

Cevizo$u, a.g.e. s. 52. T.M.Y.K. C. I, s. 45.

NiHAr qETiNKAYA

/ IdDIR

TARIHi

277

Malatya y6resinde ya$ayan bir agiret Alhas adrm tagu2S. Osmanh kaynaklannda Elhasbef, adh bir Tlirkmen cemaati de kaydedilir2e. 1002 H. tarihinde Azerbaycan'da yagayan Kelhirr Ttirkmen agireti be$lerinden biri de gahbaz Bey;in of,lu Elkas Bey idi30. Osmanh vesikalarrnda Elhaslu/Elhas Bey CemAati, 9u yerlerde kaydedilmigtir: Elbistan KazAsr (Merag SancaS), Merag, Malatya Sancaklarr, Diyarbekir EyAleti, DArende KazAsr (Divrigi Sancaf,r)il. Bu Alhas adrmn, Tiirkmenler arasrnda oymak adr olarak yaygm g6ri.ilmesi, $ah lsmail'in oflu, $irvan Beylerbeyi Alhas (Alkhas) Mirza'mn adryla ilgili olduflu muhtumeldir. Alkhas Mirza, $irvan fethedildikten sonra $irvan Beylerbeyi olmugtu. $ah Ismail'in oliimiinden sonra, hiiktimdarh$a, kardepi $ah Tahmasb getirilince isyan etmig, yaprlan savagta yenilerek lstanbul'a, kaqmrg ve Kanuni Sultan Siileymar/a srSrnmrgtr. Sultan Siileymar{rn, III' Iran seferinde (1548), kuwetleriyle, Kanunflnin yamnda bulunuyordu.

AI,EMHO (Alimaholu) Bu oymairn adrmn, Ali Moho adh be$lerinin adrndan geldi$i rivayet edilir. Sakan agiretinin bir kolu olup, KavaktePe mezraasmda yagarlar. Ttirkistan'da, Kazaklar'rn "Kigi Yiiz" (Kiigiik Yiiz) kolu iig kabiledir: Elimolu, Bayolu ve Yedi U*8". Elimolu kabilesi Ural VilAyetinde, Sr Derya nehrinin aga$r krsrmlartnda, Aral goliini.in giineydof,-u, Flarezmin do$u krsrmlannda ve do$u Buhara'da yugryorlar33.

Bu kabile XIX. asrrda, Ttirkistan'da, Ruslar'la yaprlan miicadelelerde ijn saflarda miicadele etmiglerdir. Elimolu kabilesine baf,h oymak adlan, I$du ytiresine yabancr olmadrf,'r iqin, bilgi agrsmdan aqa$rda aynen veriyoruz: "Karasakal [Soylan: Qunkara (tireleri: Kangrldr, Ktitkiileg, $ekerbay, Batan, Car Boldr), Sarrbag (tireleri: Baktr-Berdi, Bavbek, Nazrm), Busurman (tireleri: Nogay, Kasrkiir, Cekey), Tcirtkara (tireleri: Turum [aralan: Qavdar, Avrkman, Kagan, Togaz Seksen], Tokman [aralan: $akal, Can-Keldi, $ekerbay, Kiitkiileg, Khan Geldi], Kasrm [aralarr: Ayrt, Seksek, Madr, Bakcan], Appak (Afappak) [aralarrr Kara-Kese, Ak-Bes, Batan], Kara-Kisek, Kite (Kiti?), Tijrt-Kara, Qiimekey, Qekli, Kara-Kisek (Kara K6se?), Kazan-Tabary Istek, Bayrs, Esen Geldi, Cakev*.

28 29 30 31 32 33 34

Baqbufi, Hayri, Do[u Anadolu Agiretleri, T.D.A.D. Afustos 1985, sayr 37, s. 175. Ttirkay, C., s. 348. Kiitiikof,lu, Bekir, Prof.Dr., Osmanh-lran Siydsi Miindsebetleri (1578-1612), lstanbul Fetih

Cemiyeti Yayrru, lstanbul'1993, s. 213.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 348. Togan, Tiirkistan, s.40. Togan, Tiirkistan, s. 41. Togan, Tiirkistan, s. 4041.

NiHAr 9ETiNKAYA

/ riDrR reniui

ARAPKIRLI 1728 defteinde, eskiden var olup, gimdi terkedilerek daf,llmrg

olan,

Aras kenannda gd,sterilen Karamehmet kd,yiinde oturan ahalinin Arapkirli adhm tagryan cemaat oldu$u kayrthdrr3s. Muhtemelery Arapkir kaytinti kuranlaq, co$rafi gartlar yiiziinden, Arapkir kiiyiine (Aras yata$rnda) bitigik dummda olan, Karamehmet kciyiinii terkeden bu Arapkir cemaatrdu. (bak. Arapkirli kiiyii)

AV$ARLI (Tagburun). Bu Kabile, Ermenistan'rn Vedibasar b6,lgesinde, Afqar Tiirkmenleri'nin KurduSu Afpar k6yiinden gelmedirler. Avgarla4, Of,-uzlann 24 boyundan biri olup, Boz-Ok kolundan Oiuz Han'rn o$lu, Yrldrz Han'rn dcirt o$undan en biiy"gii Avgar'rn soyundan gelirler. Yrldrz-Han'rn di$er o$ullan: Krzrlc Beg-Dili ve Karkn (Karkhun)'dr. Avgar'rn marurcr: "Qevik ve vatqi hayvan avrna hevesli. Ongunu Tavgancrl

kugudur. Ziyafette et payr "Saf, umaca"drr. lslAm Ansiklopedisi'nde, Tagburun'daki bu "Avgar" kabilesinden bahseden rahmetli Kopriilii, 9u maltmatr verir: "Tiirkiye'deki Avgarlaq, hemen umumiyetle siinni mezhebindedirler. Yalmz bugi.in Kars vilAyetinde Tagbunun nAhiyesine tAbi ktigiik bir kiiyde, gi'l mezhebine mensup, ufak bir avgar ziimresi yagamaktadrr kiro bunlann lran'dan, Urmiye havalisinde ya$ayan gi'i Avgarlar'dan aynhp buraya gelmig oldu$"u kolayca tahmin olunabilir."". Yrldrz-Han o$lu Avgar'rn kiigiik kardepi Karkrn'rn adryla, Karkhunlu adh bir kabile de, Tagburun koyiinde yagamakta olup, Avgar kabilesiyle akrabadrrlar. Vedibasar'dan beraber gelerek Tagburun'a yerlegmiglerdir. Vedibasar'daki adlan Avgar ve Karkhun olan koyleri de, birbirine yakrn

koylerdir. XI. asrrn sonlarrna do[* Afgar topluluSu reisleri Aksungur ve ileride Musul Atabekleri sultam olacak olan o$lu lmadeddin Zeng;t idaresinde, Irak ve Suriye'ye, kalabahk topluluklarla gelip yerlegtiler. Yine XII. yiizyrl ortalannda Kiigto$an ve Aslan idaresinde Huzistan'a gelmiglerdir. Ak-Koyunlu toplulu$unu meydana getiren ana oymaklardandrr. Bu topluluk iginde Mansur Be[ Afgarr ve Kutbe$li Afgarr olarak iki kol halinde bulunmaktadrrlafo. Ak-Koyunlular iqinde gciriilen Afgarlar, 6nce Suriye'nin kuzeybatr kesimlerinde yagryarlardr. Halep valisi Cakam'rn idaresinden

35 36 37 38

Krrzro$u, Kars Tarihi, s. 502. Ahmet Cafero$lu, Qrnaraltr Mecmuasr, lst. 1942, s.36. Kiipr0ln, lslAm Ans., C. ll, s. 37. Kafalr, M., Azerbaycan ve Azeri Tiirkleri, Trire Dergisi, sayr L6, Eylnl D72, s. 39.

NiHAr CETiNKAYA / rdDrR TARiHi memnun olmadrklan igin. Kara Osman'rn ortaya grkrgryla, 6nce Kutlubeglu Afgarlan Ak-Koyunlu topluluSuna katrldr. tlzun Hasan devrinde Mansur Begli Afgarlan'ru da bu toplulukta gcirmekteiiz. Safevi devletinin kurulugu

ile de, Mansur Begliler bunlara

k^atrlmrglardrr.

Bu Afgarlar iqinde bir de

Araglu adh kabile bulunmakta idi3e. Safevi Devletinin kurulugunda, Halep Tlirkmenleri'nden

Alplu ve Giin-

diizlii Afgarlan, Dulkaduh Tiirkmenleri'nden lmanlu Afgarlarr da gciriilmektedir, Safevilerden sonra lran hakimiyeti Afgarlar'rn elinde bulunmuqtur.1736 da lran hakimiyetini ele alan Nadir $ah Afgar (61.1744, Afgar boyunun l(rkh kabilesindendiaO. lran Afgarlan iginde gu oymaklar vardr: Kuklu, Papalu, Celayia Kcise Ahmedlii, Giindiizlii, lnanlu, Araplu, Alplu, Imirlii, Begeglii, $amlu, Usalu, Kasrmlu4l.

Istanbul'un Emirgan semtine adrm veren Isfahan valisi Emir-gfrne Han, Iran Avgarlan'nm Imirlii oyma$rndan idi. lran'da Avgarlar, go$unlukla, Urmiye, Sayrn-Kale, Akga-Kiimbet ve Topraklu hath boyunca yagamaktadrrlar*'. XI. asrrda lrak'ta, merkezleri Musul gehri olan Zengi Atabekler idaresinde bulunan Avgar, Yrva, Musullu v.b. OSuz boylan, Kara-koyunlu ve Safeviler devrinde, lran'rn Hoy ve Maku gehirleri yorelerinde gortili.iyorlar. Bu oymaklarrn bir krsmr, $ah Abbas I. zamamnda Aras'rn kuzey kryrlanna, Vedibasar ve Zengibasar mmhkalanna yerlegmiglerdir. Musullu Tiirkmenleri, Zengi Atabekler'in baggehri olan Musul'a giire Musullu diye amlmrglardr. Aralannda gegitli Tiirkmen boylan bulunmaktadr. Anrlan b6lgelerde bir alan iqinde bulunan Musullu, Avgar, Zengi, Ywa adh koyleri, bu oymaklar kurmug olup, bu kciylerin birkrsrm ahalisi 1920'den beraberce gelip Tagburun kciyiine yerlegmiglerdir. lran'rn Hamse vilayetinin giineybatrsmda bullunan "Avgar Da$arr" adrm bu boydan almrgtr. Bugiin lran musikisinde "avgari" adh bir makam var ki, bu Avgarlar'a mahsustur. Kuzugiiden koyiine adrm veren, Kuzugiidenli Tiirkmenleri de Avgarlar'rn bir boyudur43. Halep-Antep biilgesinde krglayan, Marag-Kadirli yoresinde yaylayan Afgar ziimreleri: Kiise Davut Afgan, Kucur Afqan, Tecerli (Tecirli) Afgarr, Taygr Afgan, Sarrhacrh Afparr, Afgar Delek, Bahrili Afgan, Karagiindi.izlii Afgan, Gcikge Afgan, Faydah Afgarr, Ekber Afgar#.

39 40 47 42 43 U

Woods, John E. Akkoyunlular, s. 325. Kafah, Trire Dergisi, a.g.m. s. 39-40. Kiipriilii, IslAm Ans. C. II, s. 35. Azerbaycan Dergisi, sayr 225, s. 114. Siimer, Ofuzlar, s. 280. Sevinq, N., a.g.m. s. 58.

NiHAr 9ETINKAYA

/ IGDIR

TARIHI

Avgarlar'rn yogun bulunduSu Kugehir ilimizdeki Afgarlar'm yagadrSr kciyler gunlardrr: Kaman ilqesine baf,h Kargmmege, Kargrn l(tzrkozij,, Kargrn

Yenice ve Qigekdaft ilgesine baf,h Demirli, Karalar koyleri Karacaiiren beldesi".

ile Hiiseyinli

Ttirkiye'de 40 civannda Afgar v.b. adh koy bulunmaktadrr46.

AYRIM (Pernavut / Gaziler) Tuzluca'ntn, 40'a yakrn kiiyiinde yagarlar. Prof. C#erof,lu, Aynmlar'vt, Azerbaycan ahalisinin onemli bir toplulu["unu teqkil ettiklerini belirtmektedir='. Azerbaycanh Muhammedhasan Velili (Baharh) Aynmlar hakkrnda gu malumatr vermektedir: "Aynmlar veya en dof,rusu olan "El Rumiler" Rumdan (Anadolu'dan) gelenler demektir. Onlar Konya Selguk Sultanlanmn siikutundan sonra Azerbaycan'a muhaceret etmiglerdir. M. 1301 tarihinde onlar Gence ve Karaba$ nahiyelerinde oturuyorlardr. Sonralar yani 16. asnn sonlarrnda Aynmlar iki krsma b6,liindi.iler; Bir krsmr lran Azerbaycam'na goetip, burada $ah Abbas'dan "$ahseven" tinvanm aldrlaa diSer

krsmr ise burada kahp Aynm, Saath, Af,sakh veya QolakL gibi ailelere ayrrldrlar: Cavangir Kazasrnda - Ayrrmlar, Saath; Kazak Kazasmda - Baganis Aynm, Polad Aynm, 9m* Aynm; Lenkeran Kazasrnda - A$sakh; Nuha Kazasmda - Qolakh. Iran Azerbaycaru'na gitmig olan Aynmlar, Erdebil y6resinde yerlegtiler. Sonralan buradan Kalkasya Azerbaycaru'na gelip, iince Mugan giiliine, oradanda Azerbaycan'rn di$er yerlerine yayrldrlar4. Krrzro$lu, Osmanhlar'rn Revarfi almasryla, Osmanlilar'la ittifak kuran Sahat-Qukuru'nda yagayan Ttirkmen kabileleri arsrnda saydrf'r Rumlu (yani Anadolu) Ttirkmenleri'ni "Ayrumlu" olarak gcistermektedir4g. Azerbaycan'da, Aynm,adrndan koyulmug birgok yeradr bulunuyor: Gedebey'de Aynm Daf,r, Cavangir ve Kelbecer'in Kamrgh ktiyi.inde AynmDeresi, Nahgrvan'rn, Sederek ilgesi Yukarr Yaycr k<iyiinde Ayrrm-Ulu, LaErn'rn Mollalar k6yi.inde Aynm lqhgt, Goranboy'un Yolgulular koyiinde

Aynm Yata$r adh kdyler bulunmaktadusO. 45

Grinseo Ahmet, Krrgehir'in Etnik Yaprsr Uzerine Bir Aragtrrma, T.D.A.D. sayr 82, $ubat 1993, s. 89,

46 47

T.M.Y.K. C. I, s. 9-10, Cafero$u, Prof. Dr, Ahmet, T0rk Kavimleri, e, 55,

Menemmedhecen

Velili (Baharh), Azenbaycan, r. t[4. Kuzrotlu, Osmanhlann Kalkac Ellertni Fethi, g, 348, Memmedov, Nrdir, Azerb{ycan'm Yer Adlan, Az.erbaycan Devlet Negrlyah, Baku g,127,

1993,

/ rdDrR mnlsl Ermenistan'da bir Tiirk kciyiiniin adr da Aynm'drr. Ermeniler adrm

NiHAT gETINKAYA

Pthavan olarak de$gtirdilersl. Yir," Ermenistan'da bir bagka Ttirk kiiyiiniin adr Polad Ayrrmr'drrs2.

Ukrayna'mn doflu bolgesinde, Zaporoji gehri yakurlannda, Dinyeper boylannda eskiden Kafkasya y6resinden gitme "Uymmlu" adh bir Ttirk kabilesinin yapadr$rm duymugtum. Bunlann Aynmlular'rn bir topluluiu oldu$u muhtemeldir.

BAGANA (I[drr). Iidu'rn lgdirmava (lfdir-Nova=Yeni lgdir) semtinde oturan Bagana soyadh ailelerdir. Qingizliler'der1 lran'a hakim olan llhanhlar devletinin, kurucu, iinemli boylanndan biri Baganah boyudur. tlhani hi.ikiimdarlary baggehir Tebrizde otururlardr. At"n Da[r yaylalan onlann yaylak merkezleri idi. Yani l$du havalisi lttranh hiikiimdarlannrn devleti yaz aylannda idare ettikleri bir nevi merkezleri durumunda bulunuyordu. Bagana adrmn bu dijnemlerde llhanhlardan kaldrf,r anlagrhyor. Kazaklar'm Ortayiiz kolundan Nayman kabilesi oymaklarrndan birinin adr Semiz Baganah'du. Bu Baganah oyma$r iig anstan ibaretti: 1- Tok'bulat (Soylan: Crnk, lbiske , I<zi Taz, Kara Bala, San Sargaldak) 2- $ustan (Soylan: Boydah, Bes Bala) 3- Ak Taz (Soylan: Teney, Bahkgr, Karmakgr, Seyid, Cumuk, Calman, \ /

Bad.ana53.

Rahmetli Abdulkadir lnan, 1915 ve 1920 yrllannda Tiirkistan seyahati iki defa ziyaret

snasrnda btiyiik kabileler halinde yagayan, Baganah'la+ etmig, ilgili makalesinde onlarla ilgili bilgiler vermigtirx. Kastamonu'nun Bafana adh bir mahallesi lrarss.

BAGIR U$ACI (Kacer) Soyadlan Baf,cr ve Giirel. Bap, Ba["n siizleri kutsal anlamlar tagryan s6zlerdir. Bap/buS/bof, siizii, Islamdan onceki devirlerde, Tiirkler'de Tann'ntn sfatlanndan biri olarak kullanrhyordu. Bu sijz Tiirkge'den Rusca'ya da gegmig, Bugiinkii Rus dilinde, Tann'nrn kargrh$ "Bog" geklinde kullarulmaktadr. (bak. Tarih b6liimiinde, Bagrathlar.) 51

52 53

Makar, Yrd, DoC. Dr. Zeynelabidin, a,g.m., s. Makae, Yrd, Dog. Dr. Zeynelabidin, a. 232. Togan, T0rkieta& s. rO, lnsn, A, Makaleler, C,l, s,249, T,M,Y.K. C. I, r. 112.

224.

NiHAr

282

CETINKAYA

ICDIR

ranlul

BAYATLAR Kirempe-Harabasr koyiinde Bunlarrn bir krsmr Kalaga, Candervig ve Kukbulak kiiylerinde yerlepmiglerdir. (bak Bayat koyii)

BAYATLAR

(I[dr)

Soyadlarr da Bayat'dr.

Selquklular'dan sonta, 13. asrrn baglarrnda Azerbaycan'a Qingiz Han ordusuyla beraber Bayat Tiirkleri de geldiler. Bayat Tiirkleri ewel zamanlarda Tlirkistan'da yagryorlardr. Oradan Mo$oltar gelirkenn onlar ile beraber grkmDlardr. tlk ewel Bayatlar Kiigiik Asya'da (Anadolu) ohudular ve orada selEuk Ttirkleri ile kanghlar. Timurlenk Anadolu'yrr iggal ederken, onlann bir kumr Timurlenk tarafrndan Diyarbakrr'a gitiirtilmiigtii. oradan da, bir miiddetten sonra, Bafdad vilayetine giiqdiiler. Baf,dad bolgesindeki bu Bayatlan, Safevi $ahlan 17. asrda, Mazanderan, Thhran ve Horasan taraflanna gofirdiiler ve onlara "Kzrlbag" dediler. Fakat Bayatlar'rn btiyiik kumr Anadolu'da kalmakta devam ettiler. Buradan Muhtelif zamanlarda Azerbaycan'a goEiip gelmiglerdir. Safevi gahlan lran'dan da kendi hakirniyetlerine yardrm maksadr ile, Bayatlar'dan gciiiri.ip, Kuba bolgesine yerlegtirmiglerdi. Halen Azerbaycan'da, Bayatlar'rn adlanyla aqafrdaki kciyler var: Goygay Kazasmda - Bayat Melikiimid, Bayat Nadirhiiseyin, Cavad Kazasrnda - Baya! Kuba Kazasnda - Sencan Bayat, Uzun Bayat; $amahn Kazasmda - Baya! $uga Kazasrnda - Bayats6. Iran'da yagayan Kaggay Iirkleri arasrnda, Bayat oyma$r da bulunmakta olup, bunlar Kiggaylar'rn yerlegik hayata gegen kabileleiindendirsT.

BAYDAR Tuzluca'run Haraba ktiyiinde ve If,drr merkezinde otururlar. Kars ve Kazalannda, Borgah'dan gelme Baydar /Baydarh aileler de bulunmaktadrr. ' Eski kaynaklarda Padar/Padarlu olarak geger. "1593 Gence Tarihi"nde Otuzikili Ulusu (24 O$u2,8 Krpgak)'na mensup Baydarboy ve Borqah'da da boy hem de kasaba adr olarak geger, Caferof,lu, bu Padar (Baydar) Tiirkleri'nin, Azerbaycan'da ijnemli bir topluluk tegkil ettiklerini belirtmektedirs8. Kuzro$lu Baydarlar'm, Kiir solundaki Kara-Yazr diiziinde kqlayan Borqah Kazaklar'rn en giiglii boyu oldu$unu ve bunlann Miisliiman olduktan sonra/ Kartel ve Kakhet Gtirciileri'ne, siirekli akrn ve yaf,malan ile 56 57 58

Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 47. Cafero$lu, Prof, Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 65. Caferoflu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 55. Menemmedhesen

NiHAr

CETiNKAYA

/ rdDrR renisi

kan af,lattrklanm, Kakhet-Af,da9-Gcikgay-Kuba gibi $irvan civanmn en giiElii ve kalabahk yaylakgr ve kqlakgr halkr olduf,unu yazar.llhanhlar dev-

rinde Giiney Azerbaycan'da goriilen Padar/Baydar'lar, On-Uuygur oymaklanndan biridirsg. Azerbaycan'da, Zagatala'ya ba$h Padar ve Baydarlu adh ktiyler de Padar/Baydar boyu ile ilgilidir. Osmanh kaynaklarrnda, Baydarlar'rn, Tiflis ve Qrldrr eydletlerinde yagadrklan kaydedilmigtir6o.

Eski zamanlardan beri bir Ttirk Yurdu olan Krnm'da, Sivastopol'a 28 km yakrnhkta, Yalta'ya ba$h Baydar adh bir Tiirk kiiyii ile bu civarda Baydar adh bir vadi de bulunmaktadrr ki, Kafkasya da g_<irdiif"iimiiz Baydar kabilesinin Krnm'a kadar yayrlmrg olduf,unu gtisteriror. Qaf,atay Han'rn bir torunun adr da "Baydar" idi62. I$du merkezinde ve Haraba koytinde bulunan Baydarlar, 1877-1878 Tiirk-Rus savagr srrasrnda, yerlerini terkederek, Erevan'a ba$h Khahnarkhr koytine yerlegmigler ve Ermeni-Tagnak katliamlan yiiziinden, Tlirkiye'ye gogmiiglerdir (1920).

BEKiRANLI Radkanh agiretinin, Aras giineyini yurt tutan koludur.

I$drr y6,resinde tamnmrg Kiirt agiretidir. Ana kol, Yukan ve Apa$r Qamurlu, Miirgitali, ve Alican kiiylerinde yerlegmigtir. I$drr eqrafrndan Hacr Omer $ark bu agiretin scizil dinlenen, iinde gelen gahsiyetidir. Soyadlan: $ark, Trltay, Alagiiz ve Tanlik. Di$er Kollan Siileymanh (Siileymaniye), Haciyanh, BellooSlu Gerko (Arahk'ta), Qekamanh (Kaf,rzman'da), Ademanh (A$n'da) oymaklandu. Siileymanhlar Miirgitali ktiyiinde ve Haciyanhlar'da, Alican ve Alkrzrl kiiylerinde otururlar. Bu agirete eskiden "Begiranh/Beygiranh"da denildi[i biliniyor. Edip Yavuz "Beygiran" oymaSrmn Ermeni Baf,ratunyan Oymaflrndan geldigi sciylentisinin oldu$una iparet ederek, bunun asrlsrz olup Bag-Rad'lann Tiirk olduSunun ispat edildi}ini yazaf3. Tarih krsmrnda, Bagradh/Baga-Rad bahsinde de anlatrldr$ iizere, bu siilale aslen Tiirktiir. Bu ad, iki krsrmdan "Bag" ve "arad/rad'dan yaprlmrgtr. "Bag" adr kutsalhf,r ifade eder (bak. 59 60 61

6lt

Togary T.T. Girig, s. 254. Ttrkay, Cevdet, a.g,e. s.55, Ba*hold, W., Baydar md. lslAm Ansik,, C. II, s. 367. Barthold, V. V, Motol lstilAsrna Kadar Tiirkistan, Hazrrlayan Hakh Dursun Yrld& Ttirk Tarih Kurumu yayrru, Ankara 1990, c, 535, Yavuz, Edip, Dogu Anadolu'da DilOnomastik lligkileri Ozerine bir Deneme, s, 38,

NiHAr 9ETINKAYA / I6DIR TARiHi Bagradh biiliimii); di[er krsrm "arad" olmahdr. Kafkas dillerinde birgok adlarrn baglanndaki sesler yutulur: " Alazf Laz", "Aran/Ran", "Araks/Raksi" gibi. Arad adr da aym kuralla Kafkas bcilgesinde "Arad/Arat" dan, bagrndakl',a" yutularak "Rad" olmugfurfl. "Begiranh" ve "Radkanh" agiretlerinin eski yurdu olan Alagciz Daf,lan civarr, eski devirlerde "Bagradh" hanedamrun da yurdu idi. Bekiranh/Begiranh ve Radkanh agiret adlarrmn, "Bagrad" adrndaki "Bag" ve "rad" scizlerinden meydana geldikleri giiriilmektedir. Bagradh hanedam tarihi kaynaklarda ruhani/kutsal aileler olarak kaydedilir. Adlannrn bagrndaki "Bag" scizii, eski tiirkqede Tann'run srfatlarrndan gahgan kiiylii ve "adam/adamadr kutsal/ruhani adam da Bag-rad Bundan lar"65 anlamrna gelmektedir. veya adamlar/insanlar anlamr grkar. Zamanla ikiye aynlan Bagradh toplulu$unun "Bag"dan Bagranh (Bekiranh) ve "Rad"dan da Radkanh adlanyla iki kola aynldrklan anlagrhyor. Begiranh ve Radkanh apiretlerinin yaylak

biri idi. Arat/rad ise eski tiirkge/mof,olca

ve k$lak olarak yagadr$r biilgenin orta yerinde kurulmu$, "Aratan" (Arat admdary Arat-an=Aratlar) adh kiiyiimiiziin bulunmasr da konuya rgrk tutmaktadrr.

BELLOOGULLARI $ahrs adndan alnm$ bir ad oldu[u g6rtiliiyor. Bekiranh

agiretinin adrnrn birinin eski reislerinden Bekiranh otururlar. kiiyiinde koludur. Alican oldu$u muhahnm$ adrndan beyin Mala Bello oldusu s6,ylenir. Bu Bello var. da temeldir. Belloof,.ullan ndan Mug'un Bulan:k ilgesinde yapayanlar Bugiin Ttirkistan'da Belof,lu (Belloo$lu) adr yaygrn bir addu. Kazakistan'da 1916 yrhnda yayurlanan "Canga Edebiy-at" mecmuasl yazarlanmn biri de "Bel o$u oriimbek" adul tagrmaktadrroo. I$drr liesinde, cizellikle Ttizluca ilgesinde, uBillou adr da gok rastlamlan bir addu.

BURUKANLI (Igdrr ve Ttrzluca'da) Af,mugan (Azerbaycart'da)'dan gelmiglerdir. Bu Agiretin ana kolu Van ilimizde bulunmaktadr. Dif,er kolu l$dr Biirilkanhlarldu. Bu agiretin s6zii dinlenen beyi, If,drr egrafindan Ferzende Arma$an Bey'dir. Alut, Panik, Tecirli ve Muga k<iylerinde yerlegmiglerdir. Ferzende Bey'in dedesi rahmetli Thyfur bey Eremeniler'e kargr miicadele edenlerdendi. Burukanhlar Horasan mengeli Kafkas agiretidir. Onceleri tamamr l$du'a yerlegmigler, 1930-31 yr[nda, reisleri ile beraber biiyiik krsmr Van'a giderek yerlegmiglerdir. Bunlann son aEiret reisi Van milletvekili rahmetli Krnyas

U 65 6

Krrzrof,lu, Ktpgaklar, s. 265 h,

Vladimirtsov, Mof,ollann Gizli Tarihi, s. Togan, Ttlrkiatan, s.51E.

148,

NiHAx 9ETiNKAYA

/ reDrR uniui

Kartal idi. Burukanh agiretine halen Azerbaycan, lran ve Ti.irkistan'da rastlanmaktadir. Azerbaycan ve Ttirkistan'da yagayanlar kiirtge bilmezler,

firkqe konugurlar..

CADIGIRAN (Melekli kiiyii ve Arahk ilgesinde) Bu kabilenin oturdu$u mahallenin adr da "Cadrgrran Mahallesi"dir. Cad s6zii, dan ekmefi anlamrna geliyorsa da, Cadrkrran adrmn bununla izah etmek isabetli de$ildir. Ti.irk-Mo$ol lehgesinde "Cad" yabancr demektir. Ttirkgede c, y de$igmesiyle yad diyontzo', Belki de yad, yabancr ve diigman topluluklarla olan miinasebetlerde, savaggr, koruyucu vasflarrndan dolayr bu ad kullamlmrgtr. Krpgak afizrnda da, kelime bagrndaki "y" harfi genellikle "c" ile soylenir. Ywaf Cwa, Yiiliik/Ciiltik gibi. Tiirkistan'da, Kazaklar'rn, Ortayiiz kolunun Uvak Girey kabilesine baf,h boylardan biri Cadrk adrm tagryor6s.

XVIL yiizyrlda, Tapkent ve civan bozku bolgesinde ya$ayan Kazaklar'ur bagrnda Cadrk Han adh biri bulunuyord.r69. Bu adla yaprlmrg yer adlarrna da rastlamaktayu. Ermenistan'da, biri Eler (yeni adr Abovyan) adh Tiirk kazastna ba$h Qatrgrran (yeni adr Getagen-3.L.L935) ile Agtarak'a baf,h, yine bir tirk koyii olan Qatrgrran adh iki kiiy bulunmaktadrTo. Osmanh kaynaklannda, Sandrkh kazrsrnda, Danigmendli Tirkmenleri'nin oturdu$u "Qadr" adh bir kiiy zikredilirTl. Cadr-of,lu adh bir qahsa ve onun adrndan bir oyma$a da rasthyoruz. Dadalof,lu'nun giirinde de geger, Avgarlar'la olan vurugmalan anlatrlrr. Siimer, bu Cadr-o$lu ailesinin gimdi Gemerek'de oturduklarrn,

yuruJ2.

CELALi Van Tarihinde (s. t1445), Celali agiretinin, kqrn Maku (lran) gevresinde krgladrsrm, yazrn ise Af,rr Daf,r yaylalarrnda yayladrf,-rm ve qok kalabahk

olduklanm belirtilirB. Celali agiretinin Dof,ubeyazrt kolunun reisi Isa Bey (ol. 1953) ASn lsyam'mn basturlmasnda 6nemli rol oynadrir sciylenir.

67 68 69 70 7l 72 73

Vladimirtsov, B. Y., Mo$ollann Gizli Tarihi, s. 12. Togary Tiirkistan, s. 40. Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 184. Makas, Yrd. Doq. Dr. Zeynelabidin, a.g,m., s. 226. Ahmet Refik, a.g.e. s. 131. Siimer, Of,uzlar, s. 280. Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Ttirk Kavimleri, s. 338.

NIHAT qETiNKAYA

/ rGDrR TARiHi

DoSubayezid'de ki tarihi lshak Paga sarayr, Celali agiretinin idari merkezi idi. Kor Abdi Paga ve sarayr yaphran ofilu lshak Paga ile bunun of,lu Mahmut Paga, Celaliler'in reisleri idi. Bu agiretin hepsi Orta Asya'dan gelmigtir. Agiret bir Tiirk koludur. Selguklular zamamnda buralara gelmiglerdir. Alp-Arslan'rn ordusunda, Bizanshlara kargr harbeden Celaliler vardr. Hamit Hun Bey, Celaliler arasrnda anlatrlan, mengeleri ile ilgili soylentiyi g<iyle anlattr: "Kimisi diyorki, Hazar Denizi iistiinden, Da$rstan bolgesinden gelip buraya yerlegmigler. Kimisi de Horasan'dan, lran'dan geldiklerini s<iyhiyorlar. Yani bunlann merkezi Orta-Asya'du. Bu yollardan gelerek burada birlegmiqler". Celali agireti OSuzlar gibi 24 boydan tegekkiil etmigtir. Yine OSuzlar gibi 12 li iki ana kola aynlrrlar. Bunlar 12 oymakh Sakanh ve L2 oymakh Halikanh boylandrr. Ycirede Dilikanh (Drlkh*anlt) agiretini de Celaliler'e mensup sayarlar. Edip Yavuz'da Celali agiretine baf,h 9u kiigiik oymaklann bulunduf,unu belirtir: Keskollu, Kuluhan, Kegeli, Kotan, Krzrlbagofilu, Dinik, Budik ve , "74 KoruKCu usagl

I$drr'rn kurtulugunda katrlan meghur Ali Mirze, Rus idaresi altrnda kalan Celali/Sakanh reisi idi. Do$ubayezid'deki Celali agireti beyi Hosrov Bey'dir. (soyadlan Konyar) Kendilerinin, zamantnda Konya'dan geldiklerini soyliiyorlar. Varto Tarihi yazan $erif Fuat, Kiirtlegen fiirkmenler'den bahsederken, Kadri Kemal Kop'un "Diigiince ve Aragtrrmalartm" adh eserinden gunlarr aktarrr: "-Bir zamanlar Krzrlrrmak kryrlarrndan Dersim'in bir dafrna, veya Hakkari'nin bir vadisine giieiip yerlegen bir Ttirkmen agireti, Sakarya'dan kalkarak Mardin'in bir goliine kapaf,r atan bir Tiirk oymaf,r, can ve bagrm daha sa$am koruyabilmek iqin adrru ve dilini de yitirmekten gekinmemiqtir. Bunun iEin bu^radaki sciziimiin gergekli$ni kuvvetlendirecek bir iki ornek daha yazayrm: Ne ibretle karErlanacak bir gergektir ki; vaktiyle Konya, Karaman yaylalanndan ASn eteklerine gelip yerlegen Tiirkmen CelAli agireti denilen agiretin bugiinkii gehresi g6ziiniinde duruyor."7s. Bazr +ragtrmacrlaun goriiglerini elegtiren Hayri Bagbuf, "Celali adrntn Arapga "Cel6l" adryla ilgisi yoktur. Bu agiretimizin adr, eski bir fiirk boyu olan "Cala"dan ahnmadrr. Zira, Celali=Cala'h demektir." diyerek, eski Ttirk dilinde biiyiik-da$lar arasrnda yagamaya elverigli diizliiklere "cala" denil-

dipini belirtirio.

74 75 76

Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, s" 338. Frrat, gbrif, Varto Tadhi, e. 18-19, Bapbug, Hayri, s. a,g,m,, 172-173,

NIHAI

CETiNKAYA

/ rCDrR TARiHI

Afganistan'da yagayanO$uzlar'rn Karadagh boyuna ba$h "Calah" adL

bir oymak bulunmaktadrr//. Birgok yerde Celal ve Celali adh yerlere de rastlamaktayrz: Ermenistan'da Celalo$lu adh Tiirk gehri bulunmaktadrr. Ermeniler bu sehrin adrru Stepenevan olarak de$iEtirmiglerdirTs. Vedibasar'da Celali kabilesinin yagadrfir Celali adh bir koy bulunmaktadrr79.

Iran'da genig bir sahaya yayrlmrp olan Afgarlar'rn iinemli kollarrndan biri cle "Calalilu" adrn tagrrS0. Celaliler'in, Osmanh devrinde, Bayezit Sanca$r (Erzurum Eydleti Doiubeyazrd) ve Kars EyAletinde yagadrklan kaydedilmigtirsl. Tiirkiye'de Celal, Celali adrnrn igtirak ettifi. 22 koy bulunmaktadrr82.

CELAYiR (Arahk) Ilhantr lmparatorlufu'nun kuruluguna igtirak eden iiE biiyiik ve gi.iglti kabileden biri Celayir kabilesi idi. Diieri Qobaniler ve Bagana'lar idi. Regideddin, Celayirler'in Karakurum'da yagadrklannr ve biiyiik bir toplulufunun Cigizliler'in sol cenahrnda yer alarak bahya geldiklerini yazar Ilhanhlar'rn, Iran ve Azerbaycan'n qegitli bolgelerine yerlegtirdikleri 200 bin (gadrr) ailenin iqerisinde Celayirliler de bulunuyordu. Azerbaycan'da, bugtin bunlann admdan kalan, Gakh ve Celilabad'da Celayir Da$,rZagatala ve Celilabad kazalannda da iki Celayir adh koy bulunmaktadrr"". Celayirle4, Ilhaniler'den sonra lran'rn batr taraflary Azerbaycan ve DoSu Anadolu ile Kuzey Irak bolgelerinde hakim devlet oldular. Han-name'de 6zbek boylanndan biri Calayrr adryla belirtilirsa. Kazaklar'rn Uluyiiz kolunun biiyiik kabilelerind.r, ti"i Calayir kabilesidirss. "Hurufilik, CelAyir hanedamna mensup Sultan Ahmet b. Veys (13821a10) gibi Azeri diili bir sair de yetistirmigtirs6. Osmanh kayrtlarrnda, CelAyir Ti.irkmen-yiiriik agireti Koghisar KazAsr'nda (Aksaray Sancaf,r) yagadrklarr kaydedilmiqtirsT.

T7 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87

Eriiz, Afganistan'da Ttirk Agiretleri, Tiirk Kiiltiirii Dergisi, sayr Makas, Yrd. Doq. Dr. Zeynelabidin, a.g.m.,s. 225.

Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 62. Caferof,lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 67. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 67,27'1. T.M.Y.K. s. 204-205. Memmedov, Nadir, a.g.e., s. 165; Geybullayev, KarabaS, s. 88. Ogel, Tiirk Mitolojisi I, s. 392. lbgan, Tiirkistan, s. 39. Caferof,lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 61. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 67. Mehemmedhesen

83.

NiHAT qETiNKAYA

/ rGDrR TARiHi

Irak'ta goriilen Kara-Ulus Ttirkmenleri'ni meydana getiren boylardan biri de Celayr'lardrr88.

CERiTLER (Bayat) Ycire a$zrnda "Certler" peklinde de s<iylenir.

Anadolu'da gordiifriirniiz Ceridler, Halep Tiirkmenleri topluluf,una mensupturlar. XVi. Ytizyrhn baglarrnda Ankara civarlannda da goriiliirler. Qukurova'da goqeri Avgar, Tecirli ve Af,ca-Koyunlu Tiirkmenleri ile beraber gciqeri halde yagayan Ceridlet, 1865 yilnda, Ceyhan'a yerlegtirilmiglerdir. Bu Ceridler, Bayrr Cerid, Kara-Hasanh, OruE4azili ve Mamah (Melekli koyilndeki Maman ugafrr adh oyma$rn ad benzeri) obalarrndan ibaretti89.

XVI., XV[., XVIII. Ytizyrllarda ve sonrasrnda, devlet kontroliine girmefien Ceridler, bu huylarmdan dolayr oldukga daf,rlmrglardu, Ahmet Refik, Ceridler'in karrgtr$r olaylarla ilgili birgok vesikayr yaymlamrgtr.90. Brrl.rnduklarr yerlerde baskrn, soygun ve isyan gibi hadiselere karrgan Ceridler'in en bi.iyiik toplulu$u "Silsiipiir Cerid" adrn tagrr. Anlagilan bu ad, huylarr dolayrsiyle verilmigtir. Safeviler zarnat:rr, Ceridler'den bir go$u, amlan olaylarr yiiziinden lran'a gcigmiiglerdir. Iran'a gelen Ceritler'in bapr, Silsiipiir Halil adh beydi. $ah Abbas I. ona Sultanhk iinvam vermiptir. Halil Sultary Urmiye yakrnlarmdaki Dumdum kalesinin fethine katrimrg ve Ba$dat muhasarasrnda bulunmug ve birgok savaglara katrlmrgtrr. I-{alil Sultan'la gelen Silsiipiir Ceritler 2 bin gadrr idi91. Bu oymafrn, $ah Safi zamamnda (1635-1696) Azerbaycan'da cla yagadr$r tesbit edilmektedire2. Bayat koyrindeki Ceridler, $ah Abbas I. zamam Tiirkmenler'in da$rtrlmasr olayrnda, buraya gelip yerlegmig olmahlar. Ceridler'e qok yerde rastlanmakla berabeq, bugiin yof,un olarak Kahramanmarag ve Qukur-Ova havalisinde yagamaktadrrlar.

CIMIKLI

(Ekerek)

Soyadlan Otay. Eski bir Tiirk boyunun adrndan gelir.

Gok-Tiirkler'den bir "Qu-mu-koen" adh boy bulunmakta idi. Kapafian Kaian'dan sonra, Batr Gok-Ttirkleri arasrnda birlif,i kurmayr bagaran ve Dogu Gok-Tiirk Kafanr Bilge Ka$an ile de akraba olan, Tiirgigler'den Su-lu Han r oldiiren BaEa Thrkan, Gok-Tiirkler'in "Qu-mu-koen" (Cumuk demek-

88 89 90 9l 92

Qay, Prof. Dr. Abdulhiilfik, Kiirt Dosyasr, s. 286. Siimer, OSuzlar, s. 176-197-198. Ahmet Refik, Anadoluda Tiirk Agiretleri, s. 69, 121,127,735, 148, 1.51, 167, 1.90,279. Siimer, Safevi Devletinin Kurulugu, s. 197. Siimer, a.g.e. s. 197.

NiHAT qETiNKAYA

IEDIR TARiHI

tir) boyuna mensuptu. Qinliler, Bilge ka$an'rn 6liimiinden ( ol. 734) sonra, Batr Gijk-Tiirkler igin bir kale vazifesi gciren bu "Qu-mu-koen"li Baf,a Tarkar{r yenerek, Batr Giik-Tiirk yurdunu iggall etmiplerdie3. Togan da, GijkTiirkler'in Du-lu uru$unun bagrnda gelen boyun adrmn, Qin kaynaklarrnda "Qu-mu-k6n" olarak geqtif,ine igaret ederek bu adrn "Qiimiik" yahut "Cumuk" demek oldu$unu belirtirga. i I il

Kazaklar'rn Ortayiiz kolundan Nayman kabilesi, Semiz Baganah oymatagryo,95. Togu", f,mrn, Ak Taz kolunun boylanndan biri Cumuk adrm Kent Tiirkleri'nden yani yerlegik medeni Tiirklerden "Cumuk" kabilesini de s"yar96 Horasan'da Belh (Afganistanda) kolonileri olan Comuk/Comiik,ler, kaynaklarda, Buhara mrntrkasrm ilk imar eden Tiirkler olarak 96sterilmektedir.

Bugiin Ukranya dilinde, diikkamm arabaya yiiklemig olarak satrg yapanlara (seyyar satrcr) "Qumak" deniliyor ki, bu ad tiiccar olan Comuk/ Cumuk Tiirkleri'nin adrna g6re Urkayna diline girmigtirgT. Togan Tiirk Tarihine girig eserinde Qumaklu adh bir opuz kabile ismini verir-". Tiiccar olan, qehirli Cumuk Ttirkleri ilk ewel miisliiman olan Tiirkler oldufu iqin "Qomak" denildif,ini de biliyoruz. pak. Karagomak koyii bahsinde bu hususta bilgi verilmigtir) Cengiz Han'rn cedleri olan "Bcirgegin" (Boriitekin) siilAlesinin esasr, Gcik-

tiirkler'in, bu Qiimiik/Cumuk kabilesinin hanlartdrr". Tiirkistan'daki meghur Qimkent gehrinin adrmn, Timur tarihinde "Qiimikent" diye okunacak gekilde yazrldr$rru ifade eden Togan, bu adrn Cumuk boyunun admdan geldi$ini, "Qiimukkent" gehrinin bunlara ait bir yer olduiunu siiyler ve Cumuklar'rn gok genig bir cofirafyaya yayrlmq oldu,. .. 100 gunu De[rur Giirciistan da, Borgalr (Tiirk biilgesi)'da "Crbrkh" adh kiiy ile "crbrkh" adh bir yaylak var ki, Krrzroslu bu koy adlanmn Krpgaklar'rn "Crbrkh" kabilesinin adrndan geldisini yazar. Bu Krpgak kabilesinin "Crbrkh" adr, I[drr a$zrnda ubu nin "m" ye doni.igmesi (ben=men gibi) hususiyetinden, "Crmikh" olarak s<iylenmig oldu$u goriilmektedir' Bolgemizde Crmrkanh/Cumukanh adh, Kiirtge konugan bir agiret, Tuzluca'mn lncesu ktiyiinde yagamaktadu. Siverek'deki Milli agiretine mensuP Stimer, Togary Togan, 95 Togan, 96 97 Togan, 98 Togan, 99 Togary 100 Togan,

O$uzlar, s. 11-, \2. T. T. Girig, s. 482. Tiirkistan, s. 40. Tiirkistan, s. 48. T.T. Girig, s. 51. T.T. Girig, s. 484. Girig, s. 69. Girig, s. 51, 428.

kabilelerden biri de cimikdn adrm tapu. Ziya Gokalp, bu Cimikanh agiretinin Tiirk asrlh olduiunu belirtmektedirl

osmanh vesikalannda, Cimikanlu (Crmrkanlu) Ttirkmen Cemaatlerinin kaydedilen yagadrklan yerler: Erzurum hav6lisi, eatalca Kazdsr (Hasha-i lstanbul sanca$r), Ibsala Kazasr (Gelibolu sanca$r), Rumeli, Giimiilcine ve Yenice Kazalan (Paga sanca$r), Kocaeli sanca$r, Hudavendigar, Biga, Karesi sancaklan, Bursa Kazasr, Rakka, sivas Eyaletleri, Kiitahya, Aydrn, saruhan sancaklarr, Kars ve Qrldrr Eyaletleri. Uskiidar Kazasr'nda da Crmrkh adh bir Tiirkmen CemAatinin varhf,r da kaydedilmigtirlO2.

CIZII(LLR (Crzrk / Krzrk?) Dede-Korkut destaru'nda (rv. boy) Kazan Han'rn savag ettifri ve avlandrsr yerlerden biri olarak "Crzrklar" adh bir y". g"g".103. KrrzroSl-u ,,Crzrglar' adrm iki yerde, Kars-Arpaqayr baglarrndaki Akbaba doSusunda, dag kayii ve Gi.imrii kuzeyinde, 2998 m. yiiksekli$inde, tepesi sisli daB olarak gdsterir. KrrzroElu, "Dede-Korkut oiuznameleri"nde Bagkent "siirmelii" (I$drr llimiz), s. 71) ki, Dede-Korkut kitabrnda gcisterilen bcilge ile ayru yerdedirler. Zeynelabidin Makas'rn da, 12.1]j946 tarihinde adrmn Tsohmarg olarak de$igtirildi$ini bildirdipi "Crzrglar" adh ri.irk kciyii de amlan koydii/e. 6zbekistan'da,, semerkant yakrnlarrndaki, Crzak adh tarihi riirk gehrinin (bu gehir ahalisinin bir krsmr gi'i idi) adr da bu kabilenen adrmn aErklanmasrnda gozciniinde bulundurulmasr gereken diier bir husustur. Rahmetli Zeki velidi rogan hocamrz, Crzak riirk kabilelerini goyle srralar:

Krrk, Kangh, SaLk, Tiirk, Tiirkmen, Nayman, Mangrt, Krtay-yiiz, Solakh, Tuyaklr, Alaga, Burgut, Sirkeli, Baymakh, Calayrr, K*gu, yiz, parga-yiz, Karap4a, Kuggr, Orakh, Tokcan, Kogtamgah (eiftdamgah), Saray ve Gancakah"'. Bu adlar l$drr bolgesi ile yakrndan ilgilidir. sultan Alp-Arslan 1066 senesinde Hazar Denizi ile Aral Gcilii arsasrnda ki (Harezm) mrntrkada, takip ettifiiJiirk kabileleri arasrnda "Cozrg" f Crzrk adh Tiirk kabilesi de bulunuyordurub.

CUMUKANLI (incesu) Tuzluca'run Incesu koytinde ya$ayan Cumukanh'laq, Sanbryrk oymairna mensupturlar. Aslen Ttirkmen olup, Kiirtge konugurlar. (bak. 101

G<ikalp, 2,, 1992, s.53,

crm*h oymagr).

Kiirt Agiretleri Hakkrnda sosyolojik retkikler, sosyal yayrnlarr, lstlnbul

102 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 277. 103 Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabr, C. I, s. 19 156. 104 Makas, Yrd. Dog. Dr. 2., a.g.m., s. 226. 105 Togan, Tiirkistan, s. 33, 4l4. 106 Togary lsldm Ans., Hazarlar Md., C. V/'1, s. 402.

NiHAT gETiNKAYA/ rdDrR TARiHi

291

cUr,urr,BR (r[drr) Ermenistan'daki Egnek (Ognak, KrpEak adrndan) adh Tiirk nahiyesinden gelmedirler. Tiirk-Mo$ol lehgesinde, "colig" (""llg, "kargrhk, tazmiry fidyC anlamrna gelir. Tiirkgede "yulug, yolug" denir107.

Bu oymairn adr, Ak-Koyunlu devletini kuran Kara Yiiliik Osman'rn (Yiiliik) adrndan geldi$i muhtemeldir. Krpgak af,zrmn tesiriyle Ytiliik / Ctiliik geklininde sciylendifii aqrktrr. Bunlarrn, Ak-Koyunlu Tiirkmenleri toplulu$una mensup, cinemli oymaklardan biri olmasr muhtemeldir.

$IGINLI

(Qrganh)

Ermenistan'da, Vedibasar'm kuzey krsmrnda "Cikin/Cigin" adh, da$ kesiminde, bir Tiirk koyii va/08. Bu koy ve civar k6yler ahalisine, "Crgmh; yahut Qrprnh denilmektedir. Bu kciyiin civar ahalisine de aym ad verildi[ine giire, oymak adr olmahdu. Ifdu'da yagayan bu Qr$rnh oyma$r bu koyden gelmiqtir. XVI. Yiizyrlda Trablus-$am ydresindeki Tlirkmenler arasrnda yaSayan iki biiyiik topluluktan biri "Qu$unlu" adrm tagryordul0e. Bu iki oymak adrmn ayru kcikten oldu$u anlagrhyor. Birgok kelime, Anadolu ve

Azeri a{alar:nda telaffuz farkhhklarr gcisterir.

qif,nU^ANLI (Taqburun ve Alkrzrl) Kafrzman ve Tokat'rn Regadiye ilqelerinde Qilehana adh birer k6y bul.rn*"it"do11o.

QiMENKENTLi (Tasburun) Bu kabile, bugiin Ermenistan topraklannda kalmrg olan Tiirk nahiyesi Qimenkent' den gelmiglerdir. Bu ad, Qimenli veya Qimeli Tiirkmen oyma$r adrna g6re verilmig olabilir. Qimenli, Qimeli adh Tiirkmen CemAatleri'nin, Orta Anadolu, Halep-Adana yoresi ve Erzurum yiirelerinde yagadrklarr Osmanh vesikalarrnda kaydedilmigti"l1l. Bu Qimenli Tiirkmenleri, Cerid Sultan-Hacrlu (Bayat k6yiinde Ceridler), Dokuzlu (ISdrr/Karaa$ag Mh.), Avgar (Tagburun'da), Eymiir/lmir (I[drr'da), $am-Bayadr, Musacalu-Musa Hacrlu ve Karkrn (Tapburun'da) oymaklan ile birlikte, Anadolu'daki Dulkadrh Ttirkmenleri 107 Vladimirtsov,

8.Y., N{oSollann Gizli Tarihi, s. 193.

1.08 Osmanh Haritasr, 1913 tarihli. L09 Siimer. Of,uzlar, s. 341.

110 T.M.Y.K. s. 265. 111 Tiirkay, Cevdet,

a.g.e. s.30O 301.

/ rcDrR

NiHAT qETiNKAyA

TARIHi

topluluSu iqinde bulunuyordu. I$drr'da ve civannda da bu oymaklar birarada goriinmektedirler.

DARGALILAR (Aratan) Bu oymak, admr, gegmigte dar$a veya daru$a gcirevlerinde bulunmug beylerinden dolayr almrg olduklarr anlaprhyor. Iran ve Azerbaycan Ti.irkleri arasrnda da bu govde bulunmug ailelerin bazilarna da DarSagr, Dar$ah lakaplarr verilmektedir.

Ttirk lehgelerinde darf,a, darof,a, daruga ve'tarf,a gekillerinde de sciylenen bu kelime, Azerbaycan Tiirkgesi'nde "dar[a" geklinde telaffuz edilir. Ilhanhlar devrinde daruBaci olarak siiylenirdirl2. "Fur""u metinlerde ve lfrgat kitaplannda umfimiyetle daruga geklinde zikredilen (Mof,olca daruia ve daru$acr), Mofiolca da "srkmak, srkrstrrmak, daraltmak,'ve mecazi olarak da "miihiirlemek" mdnalarrm ifade eden daru$a fiilinden gelir ki, uygur metinlerinde tesddiif edilen ve zabrta memuru manaslna gelen yarkary yargan kelimesi ile" aynilif,i ileri siirtiliir. TiirkEe aym manalara gelen "dar" kokii ile alakahdu. Celayirliler devrinde, selEuklu ve son Abbasi idarelerinin tesiri ile bu vazifede bulunanlara "gahna" iinvam da verilirdi. Celayirli, Timurlu, Kara-Koyunlu, Ak-Koyunlu, ve Safeviler'de "daruga", herhangi bir gehrin veya kasabamn idari ve inzibati iglerine bakan biiyiik memurlara denirdi. Safeviler'de k<iylere de darugalar tayin edilirdi113. Mo$ollar'da meskfin yerlerdeki ahaliden vergilerin toplanmasr igi, han tarafindan tayin edilen memurlar tarafindan y<inetiliyordu ki, bu memurlar "darugacin" adnr tagryord,r114. Ilhaniler gairnda, llhani Hanlan, Mo$ol Kafanlanna ba$h olup, onlann bir nevi lran'daki miimesilleri sayrlulardr ki, bu gcirevlerinden dolayr, biiyiik Hq1r'* bir nevi miimesili anlamrnda bunlara "Darr.ga / DurugaEi" denilirdills. Mofol hamnn miimesili (Yi.iksek komser) olan clarugaqinin vazifeleri gunlardr: 1- Niifus ve mal sayrmr (Vu.gi defterlerinin tanzimi igin), 2- Yerli halktan yardrmcr askeri krtalar tertibi, 3- Merkezi idare ile irtibat, 4-Vergilerin toplanmasr, 5- Varidattan hiikiimdara g6nderilmesi116. Azerbaycan Tiirkgesi Sozli.i$ii'nde "Darf,a" sijziiniin Mof,olca oldufiu belirtilerek gciyle agrklamr: l.- $ehir, kasaba, bcilge veya vilayeti idare eden gcirevli. Gegmigte vergi toplamak iqin koylere gcinderilen gorevli; 2- pazarlarda gcirevli emniyet giiglerinin reisi; 3-Kendisini biiyiik sayan, higkimse 112 caferoflu, A.,

s.7.

Azeri l,ehgesinde baa Mogol Unsurlan, Azerbaycan yurt Bilgisi, C. ilI,

113 Kcipriilii, lslAm Ans. C. III, s 486489. 1L4 Vladimirtsov, 8.Y., Mofiollarrn lgtimai Tegkildtr, s. 152. 1L5 Spuler, Bertold, Iran Mofiollarr, s. 289. 1L6 Kiipriilii, lslAm Ans., C. [I, s. 486489.

NIHAT CETiNKAYA

IGDIR TARiHi

293

tarafindan vekil edilmediSi halde, vekil gibi davranan insanlar igin kulla.rrlr"1t7.

"Riisum-i dargaki ve kelenteri: Darganrn (polis reisinin) ve Kelenterin (gehir yi.izbagrsr) haynna toplanan vergi"118. Radloff, Altaylar'da tespit etti$i bir destandullg Altuy memleketinde ofuran Kong-tayqi Han'a vergi veren bir krrgrz boyunun bagrnda kumandan olarak bulunan ve bunlardan kendi adna vergi toplamakla miikellef Kwglz komutamn admn "Kongur Targa" olduf,unu belirtir. Radloff bir bagka yerde "Targa"mn bir tiir gorevli memur oldufrunu ifade ede/20. Bu "Targa" adr, bazr Tiirk lehgelerinde oldugu gibi t-d de$9imi ile Dar$a adrmn, Tiirkistan a$rzlannda "t"li sciylenigidir. Ermenistan'da, Kamerli (Artagat)'ye ba$h Dariah adh bir koy bulunmakta olup, adr 30.12.7957 tarihinde "Aygezard" olarak de$igtirilmigtir"'. Barthold, Harezm'in en giineyindeki gehrin "DatgAn" olduSunu ifade ederek, Ebiilgazi'de, bu adrn DargA, Danigan yahut Dar0gAn-ata olarak Hamdullah Kazvini bu DargA gehrinin Merv'e zikredildi$ine igaret "d".122. uzakhfrmn L0 fersah old.u$unu belirtir123. lran'rn kuzeydo$u b6lgesinde yasayan Tiirkmenler arasmda Doruga adh bir kabile bulunmaktadrr"*. Iran'da, Erdebil civarrnda yapayan Acarud (Arahk'taki Aceran kabile adryla aym) elatrmn (yaylakgr, yiiriik) kollarrndan biri "Daragarva" (200 qadrr) adrm tagryan kabileclirl2s.

DEVELiLi Ifdrr'da

yagayan genig ailelerdir. Bazrlan Develi soyadrm almrglardrr.

Ermenistan'da, Vedibasar bolgesinde, oldukga eski bir Tiirk koyii olan (eskiden nahiye) Develi koyiinden gelmedirler. Bu koyiin adr Ermenistan hiikiimetinin kararryla, 3.1.1935 tarihincle Ararat olarak de$igtirilmigtir126, Yavuz Sultan Selim'in Qaldrran d<iniiqii, Zengi Qayr geqildikten sonra/ Kiigiik Vedi ve Develi koylerinden geqildi$i, Haydar Qelebi Rfiznamesin117 118 L19 120

lzahl Liigatr, Azerbaycan llimler Akademisi yayrru, Baku Efendiyev Prof. Dr. Oktay, Azerbaycan Safeviler Devleti, s. 202. Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 175. Azerbaycan Dilinin

Radloff, Sibirya'dan, C.

lll,

-1980,

C. II, s. 3,6.

s, 207.

121, Makas, Yrt1. Doq. Dr. Zeynelabiclin, a.g.n., s.227. 122 Barthold, V. V. Mofol IstilAsrna Kadar Tiirkistan, I{aztrlayan Hakkr Drrrsrrn Yrldrz, T.T.K. yayrnr, Ankara 1990, s. 154. 123 Bartholcl, V.V. Mofol lstilAsrna Kadar Tiirkistan, s. 168. 124 Caferoflu, Prof. f)r. Ahmet, Ttirk Kavimleri, s. 72. 125 Togan, Azerbaycan mad. lslAm Ans. C. 2, s.93. 126 Makas, Yrc{. Dog. Dr. Zc'ynelabidin, a.g.nt., s.227.

294 de127 kaydedilmektedir,

NiHAT qETiNKAYA

ki bu koyiin

ICDIR TARiHi

1514 tarihinde de mevcut oldu$unu

giisterir.

Develi oymaf,mm, Iidu Karhunlularr ile aynr ycirede yagamalan gozciniine ahmrsa, Halep Tiirkmenleri'nde Karkrnh oymafrrmn kollanndan birinin adrmn Deveciler (41 vergi niifus) olmasr dikkat gekicidir128. Ebiilgazi Bahadrr Han'rn Tiirklerin Soy Kiitiigii ($ecere-i Terakime) adL eseriniry "Tiirkmen olup Tiirkmen'e katrlan boylarrn zikri" bahsinde Deveci Tiirkmenleri'nden ve bu adr nasil aldrklarrndan goyle bahseder: "Tiveci lli. Sayrn Han evlAdrndan miisliiman olan Ozbek Han (Tanrr'mn rahmeti onun i.izerine olsun) idi. O, Itil suyunun yakasrnda Saray gehrinde vefat etti. Oflu Cambik Han babasrmn tahtrna oturdu Urgeng ve bagr Kargah llik ve ayair EsterAbAd'a kadar oturan Tiirkmen Cambik Han'a baih idi. Han'a dediler ki: Ebulhan da$ deve yetigtirmek igin fevkalAde iyi yerdir (diye). Bu sebepten Han otuz evli deveciyi gcig ettirip Ebulhan da$rna gonderdi. Onun iginde her urufdan var idi. Herkes bilirki padigahlann hizmetinde her tayifeden bulunur. Onlar da bciyle idiler. "Cambik Han'rn bir adamr Ebulhan Tiirkmeni'ne gelip her ilde aldrp hayvanlan ahp, gok deveyi s<iylenen otuzlu deveciye teslim edip gitti. TA Cambik Han ijliinceye kadar Ebulhan'da oturdular. Onlara Tiveciler dediler. Cambik Han da Hakk'rn rahmetine vardr. Ve oilu Birdi Bik, Han oldu. "Onun zamamnda da Tiveciler hanhk deveye bakrp oturmuglardr. Birdi Bik Han <ildiikten sonra 6zbek'in igi bozuk oldu. Onu Ebulhan Tiirkmen'i igitip Hamn develerini yagmaladrlar, devecilerini bastrlar. Ondan sonra Teveciler aglk sebebinden bahk avlanz diyip Kagga Qora'mn o$ullan Kara lsliler'in yamna gidip oturdular.

iinlii

"Bir nice yrldan sonra Tiveciler kalabahk halk oldular. Onlann yurtlarrmn yukansr Akdam, aya$r Ogurga idi. Kara Isliler Tiveciler iginde qok nesiller ofurdular."129. Osmanh vesikalannda kaydedilen, Develi ve Deveci adla Tiirkmen agiret ve cemAatlerinin yerlegtikleri yerler: Develi Tiirkmen agireti, LArende KazAsr (Konya Sanca$r), Erzincan KazAsr130; Develi, Develili, Develiler (Konar-Goger TiirkmAn YiiriikAru TAifesinden) CemAati: Rakka, Kayseriye, Kiitahya, Niide Sancaklarr, Selmanlu-i Sagir KazAsr (Bozok Sanca$ir), Mihalig KazAsr (HtidAvendigAr Sancafr), Horpegte KazAsr (Paga Sanca$r), Karahisdr-r Develii KazAsr (Nigde Sanca$r). "Karakocah Agiretine tAbi olan Develi CemAatr

127 Haydar Qelebi RuznAmesi, Terciiman Yay., Istanbul, 128 Siimer, O$uzlar 1980, s. 312. L29 Ebiilgazi, Tiirklerin Soy Kiitiiiii, s. 94-95. 130 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 75.

tarihsiz, s. 82.

NIHAT CETINKAYA

/ reDrR TARIHI

ehalileri, Bozok Livasrnm Selmanlu-i Sagir KazAsrna vAki Menmed Hacrlu Karyesinde iskAn olunmughrr"l3l. Tiirkiye'de 60 civannda Develi v.b. adh koy bulunmrktudrrl32.

DINGIR U$AGI (Pulur) Azerbaycan Tiirkgesinde, kavala benzeyen bir galgr aletin "drngu" denilmektedirl33. Dur,grr da, qrplak, kel anlamrndadrrlg. XIX. ytizyrlda, Batr Mo$olistan'da, Dulbo g6lii civannda yagayan Dong-

kur adh bir Tiirk kabilesi tespit edilmigtir^"".

oir,irAnr,r Ttirkmen asrlh Kiirt agiretidir. Yine Tiirkmen asrlh olan Celali agiretinin biiyiik kollarrndan biridir. Bu agiret mensuplanndan gimdi l$drr'da gok az aile kalmrgtrr. Yurtlan, A[rr DaSr yaylalan idi. Bu agiretin kiiqiik bir toplulugu da f)o$ubeyazrt ilqemizde yagamakta olup, asrl biiyiik topluluSu, Iran'rn srmnmrzdaki gehri Maku havalisinde yerlegmiglerdir. 24 OStz boyundan Be$-Dili boyunun adrmn ikinci krsmr (dili), bu Dilikanh adrmn agrklanmasnda gok ilgi gekicidir. Belki de Be[-Dili toplulu$una bagh bir oymakdu. Zeki Velidi Togurr, Gav-Qi$/Gav-Ci (Uyg"")'lerin, Krpqaklar'rn atalan olan Krzrl Di'lerin bir krsmrm tegkil ettiklerini, Kurl-Dflerin de ilk adlanmn "Di-li"

(Dili-Kan ve Bei-Dili adurda).oldu$unu ve "Di-Li" topluluf,unun Hunlar'la ayru dili konugtuklanru yazar'"o. Tlirkmenistan Ttirkmenleri'nin, Teke uruSunun, Toktamq oymairna baih kollanndan biri de "Dili" adrru tagr137. Iran'rn Halhal bolgesinde 400 qadrrhk "Delikanlu" adh kiirtge konugan bir oymak bulunmatadr.l3s ki, Dilikanh agiretinin bakiyesidir.

DODANLI (Karakoyunlu) Soyadlan: Aycan, Koq, Giilgen, Aldrm, Ayku.

DadanL/Dodanh, kazak lehqesinde tahsildar demektir139. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 323,324. 132 T.M.Y.K. s.32f,322. 133 Azerbaycan Dilinin lzahh Liigatr, Azerbaycan llimler Akademisi yayrm, Baku 1980, C. lI, s. 72'1,. 134 Azerbaycan Dilinin lzahh Liigatr, C. II, s.32. 13:t Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 208. 136 Togan, T, T. Girig, s. 401. 197 Togary Ttlrkiotan, s, 75, 138 Togan, Azerbayean md., Isldm Ans,, C. II, s, 93, 199 Togan, T0rkistan, s. 606. 131

NiHAT CETiNKAYA

/ rCDrR TARiHi

Azerbaycan'da, Gence'ye baf,h "Todan" adh bir kiiy de .trur140. Osmanh kaynaklannda Dodanh oymak ve cemAatlarrnrn kaydedildigi yerler: Surug KazAsr, Ruha (Urfa), Rakka, Mardin141. Siverek'deki Karakegili agiretine baSh oymaklardan biri "Dodan" adml tagr/42. Karakeqili agireti Ttirkiye'nin birgok yerinde gciriiliir. BilindiSi gibi Osmanh hanedam da O$uzlann Kayr boyuna baf,h Karakegili Tiirkmen agrretine mensuptur. Karakegili Tiirkmenleri'nden SivereKde olanlar Kiirtge konugurlar fakat Tiirkmen olduklanru bilirler. Bu Dodan oyma$, Karakegili agiretinin Aminan koluna baf,hdu16. Bilecik ilimizde yuguyun ve Osmanh hanedanrru grkaran Karakegilileri amcao$lu kabul ederler.

Varto ve Bingol'de Dodan adir iki koy bulunmaktadr/44.

DOKKUZLU (Ifdr-Karaafag Mah.) Bu oymaSrn ileri geleni (Aksakah), geldikleri, Vedibasar'daki Kamerli nahiyesine ba$r, Tiirk koyii Dokkuzlu'da dof,umg olan, If,drr egrafindann rahmetli, Dokkuzlu Mehmet Bey idi. Geldikleri bu koyiin adr ile amlrrlar. Dokkuzlu koyii, aym adh Tiirkmen-Oiuz kabilesi tarafindan kurulmug oldu$u anlagrhyor. Dokkr:zlu ktiyiiniin adt29.8.1945 tarihinde "Kanagttl" olarak degigtirilmigti/as. Dokuz rakamr Tiirkler tarafindan kutsal sayrlan rakamlardandr. Birqok Ttirk boyu dokuzla adlanmrgtr. Dokuz-Hun, Dokuz-Uygur, Dokuz4ur, Dokuz-Tatar, Dokuz-Oiuz gibi. Bunlann en meghuru ve biiytik olam Dokuz-O$uzlar'du. Tarihte Dokuz-OSu zlar' a, Hunlar batrya kaydrktan sonra, Mo$olistan taraflannda kalan Tiirk guruplanndan biri olarak rasthyoruz. Bu Dokuz-O$uzlar'r, Gok-Ttirkler'in atalan olarak kabul eden tarihgiler de ,rar146. Qin kaynaklannda Giik-Tiirkler, Dokuz kabile, bazan "Tiirkler'in [Gok-Tiirkler'in] dokuz kabilesi" veya "Dokuz kabilenin Tiirkleri [Giik-Ti.irkleri]" bazanda "Tiileslerin dokuz kabilesi" diye kaydedilirl4T. Dokuz-O$uz adr da ayru anlamdadrr. OSuz kelimesi TiirkEe'de aym zamanda "kabile" manaslna gelen "ok" sciziin-e, eski Tiirkge'a"ti gogr,i "r"148 ilavesiyle "1i firemig (ok + q2; olup "kabileler" anlamrndadrr. Onok = on kabile, Dokuz O*z = Dokuz kabileler demektirl4e. 140 Terc Gaz. haritasr. 141 Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 27,333. 742 Eroz, M., Dogu Anadolu'nun Tiirkltigii, s. 28. 143 Rigvano$lu, Dr. Mahmut a.g.e. s. 90. 144 T.M.Y,K. s. 330. 145 Makas, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin,7993, s. 227. 146 Togan, Girig, s. 46.

147 148 149

Kafesoglu, lslAm Ans, C. XII/2, s. 189. Caferof,lu, Tiirk Dili Tarihi, Endemn Kitabevi, lstanbul 1984, C. I, s. 141. Kafesof,lu, lslim Ans. C. XI,/2, s. 188.

NiHAr qETiNKAYA

/ rCDrR TARIHI

Mo$olistan'dan Erklp gelerek lran'a hakim olan Hiilagu'nun, Bag Hatun sayrlan eginin adr "Dokuz hatun" idi ki, amlan Dokkuzlu boylardan birine mensup olmasr muhtemeldir. g6riilmektedirls. Dokuz-O$u zlar, 7 45-840 yrllan arasrnda, Orhun nehri havzasrndaki Kara

hiikiim siirmiiglerdir. Moyuneur (745-759) ve B6$i.i Ka$an (759-780), meghur hanlanndandrrlsl. Dokuz-O$uzlar, kaynaklarda Hakanhlar (Hakaniye) adryla da geqmektedir. Avrupahlar tarafindan Karahanhlar yahut Elikhanlar diye tamrurlur1s2. Ilk Mtisliiman olan Kara-Hanh Ttirk Devletini kuran Ya$ma boyu hiiki.imdarlarr "Dokkuzlu" (Dokuz OB"r) kabilesine mensuptular. Balasagun gehrini paytaht edinerek, tam bir asrr

Abbasiler ga$rnda Mrsrr'da Toluno$ullan (868-905) devletini kuran TolunoSullan, Osuzlar'rn bu Dokuz-Oiuz koluna mensupturrf,r. Bazr Osmanh kaynaklannda, bugi.inkii Denizli ilimizin adr "Tuguzlu" ve be$nin adr da "Melih (lnang)" olarak geeerlfl. H. 1104 yrhnda Hama ve Humus'a iskAn edilen Halep Tiirkmenleri'nden Dokuz Hon (Hun) oy*ugJss.H. 1110 tarihli belgede, Rakka (Suriye) Tlirkmenlerinden Kapagrlu Dokuzur)o, H. 1141 tarihli belgede, Dokuz cemaati ile Abalu Dokuzlu cemaatlerilsT kaydedilmigtir. 1527 Bozok Sanca$'nda grkan Kalender Qelebi isyarunda yoriiklerin en biiyiik oymaklarrndan biri olan "Biganlu" oyma$, aym zamanda "Dokuz"

adrm tagryordu.

XIV. yiizyrl IslAm kaynaklannda "Tokuz Aba" adh bir Krpgak oyma$r adr da gegmektedirlss. Digut bir Krpgak oymair'da "Togus" (Dokuz) adrm tagrmakta olup, 1573 Yrh Tahriri Oltu SancaSr k6ylerinden birinin adr da Togor olarak kaydedilmigtir. Tokus adrna Gcile'de de rastlanmaktudrrls9. Osmanlr kaynaklannda da Dokuzi cemdatlanmn, Musul ve Rakka EyAleti, Nusaybin ve Ergani KazAlannda yerlegtikleri kaydediliyo.160. Tiirkiye'de Dokuz v.b. adh 15 kciy bulun ryorl6l

150

Bertold, lran MoSollan, s. 276.

L51

Girig, s. 56. Girig, s. 58. Ofiuzlar, s. 2740.

Spuler, Togan, 152 Togan, 153 Siimer, 154

Yiicel, Prof. Dr. Yagar, Anadolu Beylikleri Hak. lnceleme Qobanof,ullan ve

Candaro[ullan Bey., Tiirk Tarih Kurumu Yayrru, Ankara 1988, s. Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 107. 156 Ahmet Refik, a.g.e. s.117. ts7 Ahmet Refik, a.g.e. s. 171. 155

158

Krzro$lu, Krpgaklar, s. 92.

159

Krraotlu, Krpgaklar, s. 170,771,

160

Ttirkay, Cevdet, a.g.e, s.334.

161

T.M.Y,K. s. 333,334.

193.

NIHAT 9ETINKAYA

/ rCDrR TARIHI

DOLABI (Melekli) If,dr'rn kurtulugu srasrnda Ermenilere kargr miicadele eden pahsiyetlerden "Topal Orr.g" bu kabiledendir. Ermeniler, bu Omg b"y'i^ aya$rm igkenceyle kesmig ve hangerlemigleu 6ldii diye brakmrglar. Sonradan kurhrlan Orug Bey'e bu hadisede aya$-rm kaybettigi iEin "Topal" lakabryla arulmrghr.

DOLANLI XIII. asrrda, Cingizliler'le, Tiirkistan'dan Azerbaycan'a gelen Tiirk boylarrndan biri "Dolon" (Dolan) adh kabilesidir. Geybullayev, Karaba$ adh eserinde, bu kabileden "Dolon" olarak bahseder ve Azerbaycan'daki "Dolanlar" kiiyiiniin adrmn bu kabilenin adrndan verildigini s6yl;162. Azerbaycan'da, Tahg bolgesinde "Dulan" adh bir yerlepim yeri vardrr163. Elazr$ ve Gaziantep'te Dolan adh iki kciy varle.

ELER (Ramazankent) Bu ailelet, Ermenistan'da bulunan, Tiirklerin kurdu$u Eler Kazasmdan gelmedirler. Bu Tiirk Kazasmrn adr 12.10.1961 tarihinde Abovyan olarak de$igtirilmigtir. Yine Ermenistan'{a Elleroyuflu adh bir Tiirk koyii de bulunmaktadrr. Yeni adr rrBllur'drrror Ydrede Hasanh diye tammrlar.

ELiYANLI

(Suveren)

Celali agireti'nin, Helikanh koluna ba$h Ktirt oyma$rdu. Suveren koyii merkezleridir.

E$NEKLI (Ifdrr-Merkez) Kadrk4lak, Sangoban (Soyadlan Sayan r.e Yrlmaz), A$aver, I$du merkezine yerlegmig kalabaLk aileler toplulufudur. Ermenistan'da, Alag6z Da$lan etef,"indeki Tahn gehrinin Egnek adh Tilrk nahiyesi ve bir ktiy var. If,dr'da Egnekli adryla bilinen bu aileler, amlan nAhiyelerden geldikleri igin Egnekli adryla amlular. Kan0nflnin ikinci do$u seferi suasrnda (1548), seferden dcinen askerlerin aBzrndan yazrlan bir sefemAmede, Livana (Artvin) Sanca$rnda kurtanlan 162 Geybullayev, G. Karabag s. 88.

163

Memmedov, Nadir, a.g.e., s, 29.

164 T.M,Y,K.

16t

e. 334,

Makao, Yrd, Doq, Dr, Zeynelabtdln, a, t27,

NIHAT CETINKAYA

/ rdDrR renlHl

ve adr Tiirkge olan kalelerden birinin adr Orugnak (Yusufeli'de "Ognak") olarak kaydedilmigtirl6 Egnek adr, bu Kpqak "Ognak/Orrgnak" adrmn bozulmug sriylenigi olmah. lran'da $ahpur'a baSh, Tiirkiye srnnnnda da bir Agnak adh kiiy bulunuyor.

I'ERHAD Ugafr (Yaycr) Ferhad, gaLrs adrndan gelen oymak adrdrr. Tarihi kaynaklanmrzda, Ferhad adh 6nemli qahsiyetler geEer. Bu oyma$a mensup, lstanbul'da yagayan igadamr Mehmet yrldrz bey, babasndan ii[rendiSine gcire, Konya tarafla-

nnda amcaof,ullanmn bulundut-unu, fakat gok eskiden ayrrldrklan iqin tammadrklanm anlatmqtr. Bilindi$ gibi, Konya biilgesinin en biiyiik toplulu$u Karamanh Tiirk boyudur. Karaman'a da adrm veren bu boydur. Bu boyun en biiyiik gahsiyeti, Tiirkge'yi ilk defa fermanla devlet dili haline getiren Karamano$lu Mehmed be$dir. Osmanh gehzadesi Bayezid, isyan etti$i hadiseden sonra lran'a doSru yola Erkmrg, If,drr ovasrnda, arkasrndan gelen Osmanh ordusunu yenmigti. O srrada, $ehzade Bayezid'in yanrndaki ordunun qogunlugunu Konya'dan gelen Kararnanh oymaklan tegkil ediyordu. $ehzade Bayezid'in, Erivan iizerinde Tebriz'e gitmesiyle, bu Karamanh oymaklanmn bir krsmr, Ifdrr ovasr ve A$n Da[r civarrndaki yaylalara yerlegmiglerdir. Safevi Devleti'nin kuruluguna igtirak eden Anadolu Ttirkmenlerinden bir gurup da Konya-Karamanh Tiirkmenleri'nden Turgutlu oymaklan idi. Yerlegtikleri bolgeler Erivan y6resi idi. $ehzade Bayezitle gelen Turgutlular da, bu ycirede, daha iince yerlegmig olan Turgutlu oymaklanyla birlegerek 6nemli bir guq meydana getirmiglerdi. Nadir $ah (Avgari)'den sonra miistakil olup, sonradan Ruslar tarafindan laf,.vedilen "Erivan Hanh$" bu Karamanlr Turgutlu Ttirkmenleri tarafindan tesis edilmigtir. Miistakil Erivan Hanhf,r'mn en meghur ve tjnemli ham Ferhat Han'dr. Osmanh Devleti ile miinasebetleri dolayrsryle tarihlerimizce gok geqmektedir. Yaycr koyiinde gordii$iimiiz Ferhad Uga$r kabilesi'nin, Miistakil Erivan Hanh$'nr kuran Turgutlu Ttirkmenleri'nden oldufiu ve adlanrun da Erivan Haru, Frerhad Han'm adrndan geldifi anlagrlmaktadrr.

GALOLU Bu oyma$rn adr y6re a$zrnda gok gegitli, Gelah, Gcilah, G6lolu, Goleli, Giilah pekillerinde siiylenir. Tiirkmen asrlh agirettir. Gelolu agireti, Celali agiretinin Helikanh koluna bafihdrr. Bu ad, oymak ve yer adr olarak biryok yerde gegmektedir. Koklerinin Horasan'a dayan156

Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 169.

NIHAT CETINKAYA

/ IdDIR TARIHi

dr[:m soylerler. Gelolu agiretinin ileri gelenlerinden Hamit Hun Bey'de Gelolular'rn, Ttirkistart'dan geldiklerini, sohbetimiz suasrnda s6yledi. Kiirt$affi olanlan yamnda, Azeri-$i'i olan kabileleri de var. Pegenekler bahda yerlegtikleri zamanda, hakimiyetlerini sekiz boy halinde sa$lllllllllllllllllamrglardr. Bu boylardan biri "Gi.ila" adrru tagryorduto'. Bugiin I$dr'da ve birkag k6yiinde yerlegmig olaru Giilah/Gillah/Gelolu olarak adlandurlan ve Avgar Ttirkmenleri'nden geldikleri de sciylenen bu oymaf,rn adr, Saat-Qukuru'na da yerlegtiklerini bildifimiz Pegenekler'in, anrlan "Gi.ila" adh uruBu ile ilgili oldu$u muhtemeldir. Sakalar'm, Pegenekler'den 6nce Anadolu'ya gelen boylanmn hanlanndan biri "Gela/Gelo" adrm tagryordrrl68 ki, bu Saka hamrun adr ""Gela" ile Pegenekler'in "Giila" adh boyunun birbiriyle iligkili olduSu kuwetle muhtemeldir. Ttirk boy ve oymak adlanndaki 61, 6li gibi ekler, il=yurt=boy anlamlannda kullamlmrg olup mensubiyeti ifade eder. Gtila-eli/ili/Giilaeli / Giila ilinden, Giila boyuna mensup demektir. Tiirkgedeki, yanyana gelen iki sesli harften birinin dtigtiiSii kuralna g6,re Giila-eli = Gtilaeli adrndaki yanyana bulunan uau ve ueu sesli harflerinden "e" di.igmiig ve Gtila-li olmug, Giila'run sonundaki ua*nm da uliu deki "i"yi "r"ya gevirmesiyle, Giila-eli s6ylenigi Giilah geklini almrgtr. Bu Gtilah/G6lah adrrun, biilgeye gelip yerlegen Pegenek uru$lanndan biri (Giila) oldu$u, sonralan Avgar ve Celali topluluklan ile birlegmig olabilecef,i ihtin,ali kuwetlidir. Tirzluca'run Kula (Gula/Giila?) kiiyiintin adr ile Gtilabi/Giilabr (belkide'Gtila-abr = Giila suyu anlamrnda) kiiyiintin ve a),m adh oymaklann adlan, Pegenekler'in "Giila" urugunun adryla ilgili olabilece$i hususu iizerinde durulmaya def,er bir konudur. Anadolu'da, Pegeneklerin yerlegme ve hakimiyet biilgelerinden olan Kars'rn G6le ilgesinin adr da bu hususta dikkat gekicidir. Giilah adryla amlan oymaklara birgok yerde rastlamaktayrz'$ah Ismail zamaru, Urmiye giiliintin giin"y kesimlerinde yer alan Deryas biilgesine hakim olan Qabaklu oymaf,i GilAlu (Giilalt boyunun bir kolu idi'o'. tlnlti tiirkolog Radloff, 1350 h yrllarda bagladrf,'r Sibirya Seyahatini kaydetti$, "Sibirya'dan'i adh meghur eserinde, Hakas Ttirkleri'nin batrsrnda, bugtinkii Kttg:rz bozkrnnda yagay3n uGeloluu boy.rr,,r170 ve Altayhlar arasrnda "Gelogi" kabilesini kaydederr/r. Amlan gografyada yagayan Karluk Ttirklerinin adr, eski Qin kaynaklannda "Ko-lo-lu" (GoJo-lu) olarak geg";72.8u adrn Gelolu adrnrn de$igik s6ylenigi olduf,u g6riilmektedir. t67 Kurat, A,N., a,g.e, s. 324. 168 Cevieof,lu, Co$afyadan Tarihe, e. 55. 169 ItuzroSlu, Osmanllann Kalkac Ellerini Fethi, s. 147. Radloff, Sibirya'dan, C. I, r. 132. tza Radloff, Sibirya'dut, C, UI, g. 122. 172 Trlatrt, Ahmet 1O01,1 Dr,, Gdk Tllrkler (doltora r, 1{0; lrllm Aru, Kffluklfl rnd, C. VI, r, 351,

170

tBzi), T. Tnrlh Kur. Ya,,

Anlan 195,

NiHAr

CETiNKAYA

/ rCDrR rnniHi

Ermenistan'da, Hacr Nazar (Kamo) kasabasma baf,h bir Tiirk kciyii Giileli admr ta_gr. Ermenilerce, 1.6.1946 tarihinde adr, Karmir Gyuk olarak de$iqtirilmisti/73. Osmanh vesikalannda, Musul-Kerkiik biilgesinde yagayan ve 15.325 "Gurugu.vergi veren 'GelAliu adh riirkmen agireti de vesikalarda kaydedilmigtirl74.

Gelolu agiretinin cinemli bir hususiyeti var ki, besledikleri koyun siiriisiiniin iginde mutlaka beyaz renkli koyun bulundururlar. sSylenenlere gcire eskiden Gelolular beyaz koyun besleme$ tercih ederlerdi. $imdi beyaz koyun si.iriisiinii muhafaza edemedikleri igin, siiriide sembolik olarak beyaz koyun bulundururlarmrg. 3040 yrl eweline kadar bu gelenef,e 6zellikle dikkat ederlermig. Az da olsa bu gelene$i bugiin de siirdiiriiyorlar. Bu gelenekleri, Gelolu agiretinin, Ak-Koyunlu Tiirkmenleri toplulu$u ile de birlikte bulunduklanru ifade etmektedir. Gelolular da, Ak-Koyunlular gibi Si.inni / $afifdirler.

GELTURANLI (Taqburun-Ifdrr) Radkanh agiretine katrlarak bunlann bir kolu olmuglardrr. Orta-Asya'dan geldiklerini sciylerler. Gelolu agiretinin ileri gelenlerinden Hamit Hun bey, Gelturanhlar igin gu bilgileri verdi: "-Gelturanhlar Kiirt de$ildir (Ki.irtlegmiglerdir). Bunlar, Orta-Asya'dan, bu AhrskaLlarl" grbi, onlar da Osmanh lmparatorluSu zamamnda Orta-Asya'dan getirilip buraya yerlegtirilmigtir. Turar/dan gelmiglerdir. Biz o zaman Orta-Asya'nrn hepsine Turan diyorduk. Buraya getirilip yerlegtirilince, biz onlara "hey, gel ruranh" (buraya gel) diye ga$rnyorduk. Oylece de adlan "Gelturanh" oldu. Hamit Hun bey, Gelturanhlar'rnrAnadolu'ya 400 veya 500 yrl kadar once gelmig

olduklannrn rivayet edildi$ini ifade etti. Tagburun k6yiiniin, Beri, Thrag ve lslAmk6y mezraalannda ve I$drr merkezinde yagarlar.

GORUKHLU Kabilesi (Bayat) Koruk sahibi anlamna gelir. Koruk, eskiden devlet arazisi olup, galuslara veya bir k6y ahalisinin kullammrna verilmig, vergi aLnan arazilere denilirdi. Koruklu, koruk sahibi anlamrnda olup, bu arazilerin korunmasr igin g<irev verilenlere de "korukgu" denirdi. $imdi de l$du'da, k6,yi.in, ortak arazi ve meralannrn korunmasr igin, k6y yetkililerince, geleneklere gcire g6revlen173 Makas, Yrd, Doq. Dr, Zeynelabidin, s. 228. 174 Musul-Kerkiik ile llgili Argiv Belgeleri, T.c. Argivi Daire

Bag., Yay.

Bagbak. Dev, Argiv. Gen.

Miid. osmanh

Nu: 11, Ank. 193, s. 138, 373.

175 Hamit bey konugurkery 7992'de Azerbaycan'dan getirilerek l$drr/a Ahukalda/n mahaleeini gdateriyordu.

yerlegttrilen

NIHAT CETINKAYA

/ ICDIR TARIHI

dirilenlere Korukgu denilmektedir. Bu sistemin hukuki geqerlilif,i olmayrp, tamamen geleneksel bir usuldi.ir. Bu gelenek Tiirk-Mo$ol hanedammn kurdu$u, Ilhanh Devleti'nin hukuk sisteminden kalmr;trr. Tiirk-Mo$ol sisteminde, arazir,in bir bijliimii av, ziraat, otlak v's. igler igin koruk (Khorig) olarak ayrrludr. Koruk siizii, yasakh yer anlamrna geliyordu. Mof,olca'da ve diser orta-Asya'da konupulan bazr Ti.irk lehgelerinde, yasak stiziinii ifade etmek iqin, "menetmek, el koymak" anlamrndaki "xori-" (khori), menedilmig yer, koruk (korunan yer) anlamrna da "xorig" (khorig), "xorigul" (khorig) sozleri kullaruhyordut'o. Bu oymak, adrm, gegmigte koruk sahibi olmalanndan almrgtrr.

c6zgYr,i

(Arahk)

Arahk Celayirliler'i koluna baf,h oLmakdr. Kazaklar'rn Uluyiiz kabilesinden bir boy Gozeyli adrnr tagtyor"' Osmanh vesikalannda Giizey adh, Kiitahya, Simav ve sandrkh da yer' legmig bir yoriik tAifesi kaydedilmektedirlTs.

ctiLAFLI

(Erhacr)

Giilabh adrmn yore af,zrnda de$gik soylenigidir. I$drr yciresinde bir ub" uf"ye krsrm bcilgelerd,', Krpgak tesiri ile, bazr hallerde, kelimelerdeki gevrilerek soylenir: Abgar/Avgar = Afgar, g6riib = g6riif, gelib = gelif, Giilabtr/Gi.ilaflr gibi. (bak. Giilabi koyii bahsi)

IIACI-MAMALI (Aratan) Dif,er adlan Hacr lmamali ugaf,'rdu. Ak-Koyunlular iginde Mamaglu veya Mamah/Mamalu adh bir Tiirkmen kabilesi g6riilmektedir. Bu kabile, Kara Osman zamalu, Ali Beg yiinetiminde Ak-Koyunlu topluluiuna katrlmrghr. Bir ara Kara-Koyunlular'a da katrlm$ ve Kabile reisleri Ali Bey, Cihangah tarafindan Kuzistan valili$ine atanmrgtrr179. (bak. Mamrkonlu bahsi)

IIALAQLI (Karakoyunlu) Soyadlan: Parlar, Kalkan, Giineg, Yamk, Bil, Yavuz). Halag/Kalaglar, tarihimizin hemen hemen her safhasrnda gciriilen biiyiik ve 6nemli bir Tiirk boyudur. Milli destanlanmzda da genig bir gekilde L76 Vladimirtsov,

B. Y., Mof,ollann lqtimal TegkilAtr, s. 231'

177 Togan, Ttirkistan,

178 Tiirkay, 179 Woods,

s. 39.

Cevdet, a.g.e. s.388. John E. Akkoyunlular, s. 337.

NiHAT CETINKAYA

rCDrR TARiHI

yer alrrlar. Tiirk cofrafyasrnrn her

kci^gesinde

Esas kokleri Ak-Hunlar(Eftalit)'drrl

gririilecek kadar yayrlmrglardr.

80.

Oguz boylanndan olan Kalaglar'r, OiuznAme diye amlan milli Ttirk destanlannda, Ilk-Tiirk Fetihleri ga$rnda birer devlet (61) halinde yagayan: Uygut, Kankh, Krpgak, _{glug, Karluk ve Oguz/Ttirkman'dan ibaret olan

,ll

.ll

iti ']::

altr boy arasnda sayrlo181. Destanda, Zulkarneyn (O8""" Han)'in seferi suasrnda O[uz boyundan 22 bey yorgunluklanndan sefere devam edip etmemek meselesini tartrqrken g6yle anlatrlrr: "Bu yirmi iki kigi yayan qekilip gitmek, yahut orada kalmak iizere konugurlarken iki kigi (Karkrn ve Krzrk) grkagelir; bunlar a$rhklanm srrtlanna yiiklemigler, yanlanna goluk Eoquklanm almrglardr. Onun (Og" Han'rn) izine diigerek gidiyorlardr, yorulmuglar, terlemiglerdi. Bu yirmi iki kigi yeni gelen iki kigi ile tamgrlar ve konugurlar. Bu ikiler derlerki: "Zulkarneyn (O8", Han) denilen adam bir yolcudur. Bir yerde durrnaz, buradan da geqer gider. Biz de kendi yerimizde kalrnz". Yirmi ikiler onlara Ttirkge "kal ag" derler, "aq kal" demektir. Sonradan bunlara "KhalaE" denilmigtir; Zulkarneyn (Og"z Han) gelip bunlan sagh ve iizerlerinde Tiirk belgeleri bulunduiunu gd'riince sormadan onlara "Tiirkmanand" fiirkmendirler anlamrndadrr) demigu182. Kaggarh'da gegen 22 O$uz boyunun amlmayan iki boyu igin Krrzro$lu, "Yrparh"yr "Qaruf,lug" (Kaggarlr'da 22. boy) sayarsak" diyerek 23. ve 24. boy olarak, YrldrzHan'm oiullanndan Karkm ve Krzrk boylanm sayarak, Khalaglar'rn, bu Karkrn ve Krzrk boylannrn birlegimi olduf,unu s6,yler. Mardin-Nusaybin Diyarbaku yciresinde 22 k6yde yagayan 24 oymakh Kiki /KikAn agireti 12 oymakh -uQurukan" ve 12 oymakh "Khalacan" adh kollardan meydana gelmigtir183. Bu iki agiret adrnrn bir arad.a gciri.ilmesi yukandaki meseleye biraz olsun bir agrkhk getirir mahiyettedir. Krrzro$lu HalaElar'r meydana getiren iki boyun "Karkrn-Krzrk" olduf,ynu gostermekle beraber, "Yrpar-Krzrk" birlipi de olabilece$ini ileri siirer'*. Ebtilgazi Bahadrr Han, $ecere-i Terakime (Ti.irklerin Soy KiitiiSii) adh eserinde, (O$uznAmeden) Halag/Kalag adrmn, OPuz Han'rn lran seferi srrasrnda ortaya grkrgrm gciyle anlatrr: "Han'm ordusunun gerisine koydugu adamlan var idi, yorulan ve hasta olan ve yolunu $a$rran ve geride kalanr ahp getirsin diye. O adamlar ordunun arkasrnda kalan bir evli kigiyi Han'rn huzuruna ahp geldiler. Han o kigiden sordu ki: Nigin geride kalmrghn, diye. O dedi: Giindeli$imin azh$rndan, ordunun arkasrndan geliyorum. 180

Saray, (ProQ Dr. Mehmet, Diinden Bugiine Afganistan, Bof,azigi Yayrnlarr, lstanbul 1981, s. 17.

Ktrzro$lu, Krpqaklar, s. 1. 782 Kaggarh Mahmud, s. 415. 183 KrrzroSlu, Nevruz, s. 71. 184 Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 203. 181

NIHAT qETiNKAYA

/ rCDrR TARIHI

HAtunum hamile idi. Do$-urdu. Aghk sebebinden anasuun siitii o$lana yetigmedi. Geliyordum/ suyun yakasrnda gordiim ki bir gakal bir si.iliinii yakaladr A$ag ile qakala vurunca siiliinii atrp kagtr. Onu ahp kebap yaprp, hAtunuma verip durmugtum. Arkaya koydu[-unuz adamlar rastlayrp, ahp geldiler. Han fakire at, azrk ve mal verip, bu orduya gitme deyip, "kal ag" dedi. Biitiin Kalag halkr o adamrn neslindendir. Bu zamanda (XVII. asrr) Halag diyorlar. MAveraiinnehir'de goktur, Aymak iline kahhyorlar. Horasan ve Irak'ta da qoktur18s. Ay* yerde devamla Belh'e baf,h Gur denilen yerde oturan Kalagh Muhammed Bahtiyar'rn Kepmir yakmrndaki Behar adh yurdu aldrgrndan sijz edilir ki, bu Behar, Baharh Tiirkmenleri'nin adrm aldrf,r yurt olmahdrr. Muhammed Bahtiyar'rn ciliimii iizerine Kalaglar toplamp $iran adh beyi186. padigah yaptrlar ve onun ijliimiinden sonra da Merdan Bey Kalaglann bagrna gegmiptir. Merdan Bey'den sonra yerine Evez Bey gegmigtir. Kalaqlar'rn padigahh$rmn 54 yrl siirdiif,ii belirtilmektedirlsT. Kalag/Halag Tiirk boyunun tiireyigi O[uz Destam'nda da goyle anlatrlrr:

$2n Of,uz yolda giderkerg a$zrnda kaldr eli, Qok biiynk bir ev giirdii, giimigten pencereli. (128)

Duvarlan altrndary demirdendi gatrsr, Anahtarr da yoktu, kapahydr kaprsr.

(12e)

Tcimiirdii Kafiul adh, bir er/ arana durdu, Becerikli bir erdi, Oiuz ona buyurdu: (130)

"Sen burada kalacaksrn, kapryr agacaksrn, "Eve girdikten sonra, orduma varacaksrn!" (131)

Bu ere de Of,uz Han, dedi$i iqin "Kal! Ag!" Boyle miinasip gordii, adrna dedi "Kalaqu1188

185 Ebiilgazi Bahadrr Han, gecere-i Terakime, lstanbul, s. 36. L85 Bugiin If,drr'daki Baharhlar'rry Karakoyunlu llgesinde yagayan Halaglar'rn ve Karakoyunlu llgesine balh ve hemen komgulu$undaki Tagburun ktiyiindeki giranh Kabilesinirl bir alan iginde bulumasr, tarihi bir kaynak mahiyetindedir. Bahadrr Han, gecere-i Terakime, s.3738-39. 188 6gel, Tiirk Mitoloiisi, s. \23.

187 Ebiilgazi

Niner qETiNKAYA/ rCDrR TARIHI O$uz Kapan Destaru'nda da, yolda madenlerle tahkim edilmig bir yapryr kahp agmasr igin giirev verilen askerlerden "Tiimiirdii-Ka$ul" adh becerikli bir adama da "Kal-ag" adr verilmigti/8g,

G6k-Tiirkler'le baf,lanhh bulunan ve ihtimal ki Harezmgahlar Devletinin kurucu siilAlesi olan KalaElarlm, Ak-H,rnlar (Eftalit)'rn torunlando191. Necip Asrm, Kalag adrnrn Eski Tiirkgdde "kal-ag" geklinde ayrr ayn yazrldrf"rnr ve Romahlar'rn bu adr "Khalatr, Khrdayr, Khaladayr" geklinde s6yleditlerini ifade "d"r1e2.

.,),

li,

i i,l

Eski tarihlerde, Ansyan (Posof-$avget arasmda) daSrndan Kara-Denize kadar olan b6lgenin adr "Kalarc'et" (=KalarE-yurdu) adryla amlrr. Ptolemeus da M.S. 150Ii yrllardayazdrfir eserinde Aga$.r-Qoruh ve gewesini kapsayan bu bolgeden "Kalarz'en" (=Kalars yurdu) diye kaydeder. Yunancada "c/E" sesi bulunmadrprndan z sesini kullanarak "kalarz" olarak yazmrgtr/%. Krrzrof,lu "r" ilavesiyle "Kalarg" olarak yazlJrp siiylenen bu Kalag yurdunun Ardanug-Artvin v-e Borgka biilgesini kapsadrirru ve bu biilgenin tarihi adr oldufunu s6ylerlea. Romah Agathangells kroni$inin (X)fi. Bend) Yunanca metninde "Kalars'en", Latince metninde de, "Kalars'arum" olarak gegen bu ad, bu kroni$n 450 yrhnda "Grabar" (Eski Ermeni kilise dili) diline gevirisinde de doSru olarak "Kalarg" ve "Kalarg'et" (Kalarg yurdu) olarak kaydedildiSi belirtilmektedirl9s. Krrzro$lu, Artvin'den, ilkbahar ve giiziin Karadenize do$ru esen gok sert, srcak ve kuru rizgdra, Rize-Batum arasrndaki kiiy ahalisinin "Kalag/Kalag" veya "Kalag-Yeli dediklerini, Artvin ve Yusufeliler'in de bunu kullandrklarrm belirterek, Kalaglar'rn, Yazgar, Avgar ve Karkrn boylan ile M.O. 680'de baglayan Saka gogii iEinde bu bolgeye geldikterini sciylerle6. Ttirkler tarafrndan kurulan ve tam bir Ttirk gehri olan Kabil (gimdi Afganistart'rn baggehri), HalaElar'rn mesk0n oldu[u bir gehirdi. imam-r Azam Ebu Hanife hazretleri (Zota oSlu) de Kabil'lidir ve bu Tiirklere mensuptur197.

Halag/Kalaq Ttirk kabilesi, X. asudan itibaren lslAm kaynaklannda da srk geger. Kaynaklarda, X. ve XI. asrrlarda, Gazne ve havalisinde, Belh, Tuharistan, Biist ve GiizkdnAn'da zengin koyun siiriilerine mAlik bir gok 189

Arat, R.Rahmeti, OSuz Kaf,an Destam, lstanbul 1936, s. 71,, 77, nak. Krrzrof,lu, KrpCaklar, s. 3,

Kafesofilu, Tiirk Milli Kiiltiirii, s. 147. 191 IslAm Ans. Halaq md. c. Y/1,, s. 111". 192 Ebiilgazi Bahadrr Han, $ecere-i Terakime, s. 41. 193 Krrzro$lu, Nevruz, a.g.m., s. 69. 194 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 51. 190

196

Krrzro$u, Nevruz, a.g.m., s. 69-70. Krzrof,lu, Nevruz, a.g.m., s. 70.

797

Izmirli, Prof. Dr. Ismail Hakkr, Peygamber ve Tiirkler, IL Tiirk Tarih Kongresi, Kenan

195

Matbaasr, lstanbul 1943, s. 1013.

NIHAT qETINKAYA

rdDrR TARiHi

Halag agiretlerinin yagadr[r zikredilir. Emevi ordularr,, Tiirkistan'da, ilk olarak Halag Ti.irkleri ile karqrlagmrqlurdrl9S. 826-836 yrllannda Kafkasya ve lran Azerbaycam'nda hakim Araplar'a kargr baglayan isyanlarm bastrrrlmasr iEin, Araplar'rn, Amuderya taraflarrndan davet ettikleri -Iiirkler'in iginde, cinemli miktarda Halag Tiirkleri d.e bulunmaktaydrla/g. Gazneliler ordusunun <jnemli krsmrm da Halaglar tegkil ediyordu. Halaglaq, Hindistan'rn kuzey kesimlerine de bi.iyiik <ilqiide yerlegmiglerdi. Delhi Sultanhf,r'nda da hakimiyetleri olmug, bunlar devrinde Delhi Sultanhf,r en parlak devrini yagamrghr. Celaleddin Harzemgah'n, 1221'de Parvan'da Mo$ol ordusunu yenmesinde, sol kolu tegkil eden Halaqlar cinemli rol oynamqlardr. Bu savagtan birkaE ay sonra Halaglaq, intikam alma\^iqin hiicuma gegen Mo$ollar tarafrndan biiytik zayiata u$ratrlmrglardr2o0. X. asudan itibaren, cizellikle Mogol istilasr zamanl Halaglaq, Iran arazisine de yayrlmqlardrr. Bugiin lran'rn Kum gehrinin giineybatrsnda da Halaglar toplu halde (yaklagrk 60 bin) yagamaktadrrlar ki, bu sahaya Halacistan denilmektedir.

Biiyiik Selguklular zamarunda (1181'de) Fars hakimi atabey Muhammed'in Kirman'a Turan $ah iizerine hareketinde atabey Zengi'nin, onun maiyetine verdi$ ordunun komutam Tac-al-din, Halaglar'dan idi201. Cengiz Han zamaru Harezmgahlar'm, Semerkant'm miidafaasr igin bulundurduklarr orduda Halaglar tjnemli bir sayrda bulunuyorlardr202. Hulaglar bu devir hadiselerinde <inemli rol oynamrylardrr. Mo$ollar'rn lran'a geligiyle Halaglar gok telefat verdiler. Bunlann bir krsmr Azerbaycan'a gegerek yerlegtiler. Azerbaycan'rn Giiygay gehrin-de Khalaq, Khalagharush, Khalag ve Zengezur'da Kalag ve Khalag -C,avad'da koyleri bulunmaktadr"2o3. Ziya Gcikalp, Cengiz'in zuhurundan sonra, Celaleddin Harezmgah'la gelen Halaglaridan bii toplulugun, Ahlat'a yerlegtiklerini belirtir20a. Caferof,lu, Azerbaycan Ttirkleri arasrnda "Kalag"larrn 6nemli bir yer hrttuf"unu belirterek lran Kaggaylar'r_ve Afgarlar'r topluluf,unda "Hallag" adh boylarrn bulundu$unu belirtirzu5. Iran Hala4'lary konugtuklan pive itibariyle tarihi TiirkEe'yi aynen yagatmaktadolur206. 198

Kiipriilii, Halaq md., lsldm Ans. C. Y/1,, s.

200 201

111.

Velili (Baharh), Azenbaycan, s. Kiipriilii, Halaq md., lslim Ans. C. V/1, s. 113. Kcipriilii, Halaq md., lslAm Ans. C. V/1, s. 114.

199 Mehemmedhesen

41.

Mofol lstildsrna Kadar Tiirkistan, s. 436. Ebiilgazi Bahadrr Han, gecere-i Terakimg s.43. 204 Giikalp, 7.., Knft Agiretleri Hakkrnda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal Yayrnlan, lstanbul 202 Barthold, V.V.

203

1992, s. 105. 205 206

Cafero$lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s.55,67. CaferoSlu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s.7L.

NIHAT qETiNKAYA

rdDrR TARIHI

Selguklular ga$rnda Delhi Sultanh$r'nda ordu gofunlukla Kalaglar'dan oluguyordu'u'. Kalaq ailesinden Ala'i.iddin Muhammed'in (Halaci, 1.2961316) gayretiyle IslAmiyet Dekkan a kadar yayrlmrgtr. AlAeddin Halaci, Delhi'de, ilk miistakil lslim devletini kuran Tiirk Memltkleri'nden sonra, saltanatr eline gegiren ve hakimiyetleri bir asrdan fazla siiren Halag hanedarunrn en biiyi.ik hiikiimdan idi208 "1375'de Sultan Hi.iseyin b. Uvays Calayiri devrinde, maiyetinde kuwetli bir askeri krta bulunan emir Ahmed Halag da, bu esnAda garbi lran'a hicret etmig bir Halaq kabilesinin reisi idi. Bunlar Timur devrinde Sava,

Kum ve Kegan havalisinde yagadr$lrr bildifimiz Halaglar olmasr kuwetle muhtemeldir".2o9

Timur'un torunu Babiif, Timur devletini, Orta Asya'da yeniden kurmak igin yaph$ birgok u$raqmalardan sonra Afganistan'a (Kabil'e) ve Hindistan'a gekildipinde, 1526 da, Hindistan'rn kuzey krsrmlanna hakim olan Afganh Lodi hanedam ile <inemli savaglar yaPar. Bu Lodi hanedaru igin Kembriq Hind tarihinde (C. ITI, s.224) denilir ki: "Lodiler neslen Kalaq veya Grlcai Ttirkleri'dil, fakat o kadar zamandanberi Afganistadda oturuyorlu, ki, 15. asuda onllara A{ganh demek do$ru olur"Jlo Babiir'iin biiyiik o$lu Hiimayun ury 1540'da tarihinde Hindistan'r kaybetmesine sebep olan ve sonra Hindistan tahtrna oturan fir Han, Kalaq Tiirkleri'nin bir gubesi olan Afganh Sur boyuna mensuptu"'. Iran daki Kaggay Tiirkleri'nin yerlegik hayata gegen kabilelerinden biri olarak "Hallag" boyu da belirtilir"". Zeki Velidi Togan Halaglar'rn, Iran'da^yagayan gimdiki Kaggay Ti.irkleri'nin ecdadlarr oldu$unu belirtmektedir2l3. '1,636-'1,638'de lran'a seyahat ederek, gok miihim bir de seyahatname yazm$ olan Olearius, Mugan'daki tiirk agiretleri arasrnda Halaglar'rn da bulunduiunu zikreder (bak. Frans. terc., Paris, 1'656, s.448), Bunlaa biiyiik bir ihtimal ile, bu bahsettifimiz Sava Havalisi^Halaqlan'ndan aynhp, Mugan'a gelmig bir Halag zi.imresi olsa gerektir."214. Ruslar'rn 1.856 yrhna ait Kafkas Yrlh$rnda Kuzey Azerbaycan sakinleri arasrnda bu boy da kaydedilmektedirzl5. Halaqlar, Azerbaycan'rn G6kgay gehri yorelerinde kalabahk topluluk olarak yagamaktadrrlar. 207 208 209 210

2r1 272

2!3 214 215

Kafeso$lu, T.M. Kiiltiirii, s. 336. Kripriilii, Islim Ans., C. I, s. 279. Kiipriilii, Isldm Ans. C.V/1, s. 114; $araf-Al-Din Yazdi, Zafername II, s.573'den. Bayur, Prof. Dr. Hikmet, II. Tiirk Tarih Kongresi, Kenan Matbaasr, lstanbul 1943, s. 519. Bayur, Prof.Dr. Hikmet, a.g.e., s. 520. Cafero$lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 65. Velidi, Prof. A. Zekt, Azerbaycan Etnografisine dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi C. II, s. 1(X. K<ipriilii, Isldm Ans., C. V/1, s. 114. Azerbaycan Dergisi, sayr 225, s. 1139.

NiHAT CETINKAYA

/ rdDrR raniHi

.Nadir Memmedov, Halag (Azerbaycan lehEesinde Khelec)'lann Selguk O$uzlanndan bir kol olduSunu ve genellikle Cevad kazasrnda yerlegtiklerini ve Adam Oleari'ye (XVII. asu) dayanarak, Mugan'da yerlegen kabilelerden birinin de Khelec oldu$unu belirterek, Azerbaycan'da Khelec adrm tagryan gu yerleri sralar: $amahr gehrinde Khelec (Xeleg) da$r, Nahgrvan'm $erur-Sederek civannda Khelecda$ (813 m.) tepesi, Salyan'da Khelec kiiyii ve tepesi, Kubadh'da Khelec Daf, ve Ucar'da Khelec Goburtr216. Osmanh kayrtlarrnda da Karaba$'da Dizak denilen bcilgede Kalaq Ahmedli adh bir kciy de kaydedilmigtir"'. 1593 yilrndan kalma Osmanhlar'rn "Gence-KarabaS VilAyeti Tahrir Defteri"nde !'(IlusAt'i Yigirmid6rtlii" adr ile Tiirk giiebeleri olarak amlan, Karabaf'daki (Berde Sancafr) Yifiirmidiirtlii ulusuna mensup, Oiuzlar'dan "Khalacan" (KhalaElar) adh bir kabile kaydedilmektedir2ls. Halag, Halagh v'b' adlarla yirmiye yakrn kciy bulun-

*"ilffirT:rkiye'de,

Osmanh kaynaklannda, Halag-Ttirkmen ycirtiklerin yaqadr[a kaydedilen yerler: Krgehir ve Sivas Sancaklary Ziilkadriye KazAsr (Merag Sancagr), qd,hbad KazAsr (Karahisar-r S6hib Sanca$), Dimetoka IGzAsr (Papa Sancag), Merag ve Ni$de Sancaklan, KarahisAr-r Develi KazAsr (ltJigd" Sanca$)"'.

rra,r,irnr,i I$drr'rn, biiyiik merkez kiiylerinden Halifeli kiiyiinii kuran oymaktadrr. $imdi bu oymaktan kimse kalmamrghr. 1877-1878 Osmanh Rus savaprndan sonra, Rus idarcsine dayanamamrg ve topluca kciyii terkederek lrart'a g6E etmiglerdir. Gcigenlerin bir krsmrrun, Maku civannda yagadrfl.r soylenir. Safevi Tiirkmen emirlerinin birinin admdan geldi$i muhtemeldir.

Tiirkiye Tiirkmenleri'nir1 lran' da meydana getirdikleri $ahseven Ttirkme-leri'nin (Migkin Eli'nden) 6nemli kabilelerinden biri Halifeli adrm ta22r grr"'. Aynr oyma$rn kurduf,u ve $ahsevenlerin yagadrSr bildirilen Azerbaycan'daki k<iyler: Cavad Kazasmda Halifeli, Kuba'da Halifeler; Lenkeran'da Halifeler, Halifeganh ve Halifegaca, $uga'da Halifeli ve Heliferreddin, Kazak'ta Kel Halifeli kciyleriz2.

n6 217 218 219

220 227 22j2

Memmedov, Nadir, Azerbaycan'rn Yer Adlan, s. 161, Geybullayev, G., Karabafi, s. 150. Krrzro$lu, M.F., Kiirtlerin TiirkliiSii, Hamle Yayrnlan, lstanbul 1995, s. 47. T.M.Y.K. s. 464. Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 399400. Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 44; Zeynaloflu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68. Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 45-46.

NiHAT qETiNKAYA/ rGDrR TARIHI

HALIKANLI (Hasanhan) Celali agiretinin en biiyiik iki kolundan biri, 12 oymakh Halikan agiretidir. Irart'daki (Maku civan) biiyiik krsmrndan aynlarak, 1933 yrhnda, 500 aile kadar bir topluluk halinde gelip Hasanhan koyiine yerlegmiglerdir. Bulakbagr k<iyiinde de oturanlar, ,rardrr28. Yerlegik agirettir. Halikanhlar (Flelikantlar)'la ilgili aragtrmalar yapan Edip Yavuz, bu agiretinin adrnrn, bagrndaki hal/hel s6ziiyle agrklanabileceSine igaret ederek, 9u malumah vermektedir: "bu s6z Tiirkqede Kartala benzeyen Karakug'a verilen isimdir ki, bir gok oymaklann da totemi olan bir kugtur. Hali, bu kugu kendisine totem yapan bir oymairn adrdr. Orta-Asya'daki Hel da$lan bunlann geldikleri yerleri gtisterme-si bakrmrndan Tifukliigtinden giiphe olmayan bir oymak oldufu ortaya erkar'"224. Edip Yavuz Helikanh oymaklanna Dersim bolgesinde de rastlandrfrm belirterek 96yle sualar: Kegelani, Sury1, BudikAni, Reski, Qumkan, Hasasuran, Temehoran, N{rsrikAni ve Berhik6ni225. Halikanh'larr Osmanh devrinde de yaygrn olarak Anadoluda gcirmekteyiz: HalikAnh (HalikAnlu); Merag Sanca$, Hrsn-r Mansur (Malatya). Konar-Gciger EkrAd TAifesinden; Halikan, Halikanh (Halikanlu) Agireti: Kangal (Sivas), Agudi KazAsr (Sivas), Hrsn-r Keyf (Diyarbekir), Malatya, Merag, Konya, Hrsru Mansur (Malatya), Hartus KazAsr (Qrldrr Sanca$r), Sivas, Erzurum, Kars, Qrldrr, Rakka (Suriye), Ni$de Sancaklarr. Konar4ciger lran Ekad TAifesinden. Halikanh Agireti Rigvan agiretindendir"o. Halikan, Halikanh CemAati: Malatya, Merag, Konya, Birecik, Rakka, Erzurum, Kars, Ahrska, Sivas, Amasya, Karahisar-t $arki Sancaklan, Hrsn-r Keyf KazAsr (Diyarbekir Sanca$r), Hrsn-r Mansur KazAsr (Malatya Sancafr), Tokat KazAsr (Sivas Sanca$r). Konar-G6ger EkrAd TAifesinden. Aslen lran ekrAdrndan olan Halikanh CemAati, Ripvan Agiretine tabidil2z7. Malatya'da Halikan adh iki ve Cihanbeyli'de de Halikanh adh bir kiiy

',. ,228

DrrllrnmaKtaclu Bugiin Eskigehir'de oturan kalabatk bir Helikanh toplulufiu bulunmaktadu.

HALiLLi (r[drr) HALiLABADLI Melekli) Yore afzrnda Hellavath deniliyor. 223 Giiner, 1.,

llimiz lfidrr, lfrdr

224 Yavuz, Edip, a.g.e. s. 339. 2j25 Yavuz, Edip, a.g.e. s.339. 226 Tiirkay, C., a.g.e. s. 86. 227 Tiirkay, C., a.g.e. s. 401. 228

T.M.Y.K. s.465,466.

1993, s. 94.

310

NIHAI CETiNKAvA

IIALILU$AGI

/ rCDrR rnninl

(Sarrgoban)

soyadlan Igrk. Aym kciydeki cabbarugaf,r kabilesiyle amcao$rudurrar. Bu oyma$rn, Azerbaycan ve Anadolu'da yaygrn goriilen Halillii rtirkmen oymafirnrn bakiyeleridir. Halillii riirkmenlerinin tarihi yerlegim bcilgelerinden biri de Nahgrvan-siirmeli Qukuru alarudrr. Halillii riirkmenleri Azerbaycan'da-yo$un olarak Kuba, $amahr, G6ygay, Agdam ve Nahgrvan,da yagamaktadularzr . Mehemmedhesen Baharh, "Azerbaycan" adh eserinde, Kayr boyuna mensup Halilli kabilesini de gcisterir. Aym eserde, Kayr boyundan gelen Halilli kabilesinin Azerbaycan'da kurdu$u koyler gciyle srralarur: $amahr'da Halilli, Kuba'da Pirhalilli, Gciygay'da Gubahalilli, Halilli Kasrmbeyri, ABdag'ta Dehnehalilli ve Nahgrvan'da Halilli^u.

Ak-Koyunlu Uzun Hasan'rn Fars eyaleti valisi olan oBlunun adr sultan

Halil idi. Halilli oymak adrmn, T[irkmen beylerinin, ozellikle safevilere katrlmrg Anadolu Tiirmenleri'nin boy beylerinin adrndan geldi$ anlagrhyor. safeviler'ir1 Halil adrndabazr meghur emirleri gunlardr: $amlular'm reislerinden sultan Halil (6,1. 1478); Musullular'dan sufi Halil Musullu; Dulkadirli sultan Halil; Avgarlar'dan Halil Han; Ti.irkiyede, Halil, Hllilli v.b. adlarla gok sayrda Tiirkmen agiret ve oymaklarr bulunmaktadlr'"t.

Tiirkiye'de, Halilli rtirkmenleri'nin kurdu$u 50 civannda Halilli v.b. kciy bulunmaktadrr232.

IIASANHANLI (Ilasanhan) geldi$i yer, Ain Dafir'run do!-u kesiminde,

Bu agiretin srmnmrzrn bitigifindeki lran topraklarrdrr. Bunlarrn Yavuz Sultan Selim zamamnda, Orta Anadoludan getirilip A$rr eteklerine yerlegtirilmig olan Tiirkmen oymaklarrndandr. Kayrtlarda "Hesenan Tiirkmenleri" olarak geger. Asrl agiret adlan da "Hasenan"drr. $erif Frrat, bunlarrn, CelAli hareketlerine kangtrklanndary sonralan (CelAli/Gelah/Golah gibi) "Hesenan" olan adlarrm "Hesenhan/Hesenhanh" olarak s6ylediklerini s6ylerts3. Flasenanh agireti lran da da bulunmaktadrr. Asrl go$unluk Dersimde yagamaktadr ve bunlar alevidir. Bir kollan da Mug'tadrr. If,drr'rn kurtulugu tto

Kafah, Mustafa, Azerbaycan ve Azeri Tiirkleri, T<ire Dergisi, s. 41. Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 50. 23t Tiirkay, Cevdet, a.g.e. s. 401 v.d. 292 T.M.Y.K. s. 466,467. 233 Frrat M.gerif, Dof,u illeri ve Varto Tarihi, s. i4. ?30

NiHAT CETiNKAYA

IGDIR TARiHI

srrasrnda Mug'tan yardrma gelen Hamidiye Alayr komutam Halit Bey, Mug Hasenanlilar'rmn agiret reisi idi. I$drr'rn Hasanhan kiiyiinii kuranlar bunlardrr. $imdi Amerika'da yagamaktadrrlar. (bak. Hasanhan kiiyii).

HEYDERANLI

/ HAYDARANLI

Radkanh agiretinin kollarrndan biridir.

Edip Yavuz, Haydaranlilar'tn, bir krsmrmn Van ve lran'rn Hoy gehri civanna yayrldrklarrm ve Tiirkmen asrlh olup, Torunlar soyundan indik,,. .:2M lennl peltrtu Kara-Ulus (Irak'da) Tiirkmen topluluf,u iginde Haydaranh adh bir agiret

bulunmakta idi235. Osmanh kayrtlannda Haydaranh agireti, Erzurum, Van, HakkAri ve Bayezit sancaklannda kaydediimiptir236. Asrl yurtlarr, Af,rr Da$r yaylalarrd.rr' Bugiin Tiikiye'de Haydar'la baglayan 50 den gok koy uur237 '

HOYLULAR (Kacer) lran'rn Hoy gehrinden geldikleri igin bu adr almrglardr' Bunlar, muhHoy civannda kalabahk topluluklar halinde yaSayan Kara-Koyunlu oymaklanndan birine mensupturlar. Kara-Koyunlular, Hoy'un 40 kadar k6yiinde oturmaktadrrlar. temelen,

I$IKLAR (Tagburun) Ermenistan'daki Vedi nahiyesine ba$h Igrklar kciyiinden gelen OSuzTtirkmen asrlh ailelerdir. (Geni9 malumat igin bak, $rhh oyma$r bahsi).

iuind

(Igdrr)

Onemli Tlirkmen oymaklanndan biridir. fiirk co$rafyasrnda birgok yerinde giiriilmektedirler. Azerbaycan ahalisinin onemli topluluklanndan biri "lmreli" (Imirli) adh Tiirk boyudrrr238. Bu lmirliler'in, lran AvEarlan topluluiunun bir boyu oldu$u kaydedilira9 Istanbul'un Emirgan semtine adrm veren, lsfahan hakimi "Emirg0ne Han, Iran Avgarlan'rirn lmirli oyma$rnm befi idi240. 2gt Yavuz, Edip, Tarih Boyunca Tdrk Kavimleri, Kurtulug Matbaasr, Ankara L968, s. 235 Qay, Abdulhal0k, Kiirt Dosyasr, s. 286. 236 Tiirkay, C., a.g.e. s. 88{9, 413. 237

T.M.Y.K. s. 495.

2X CaferoSlu, Tiirk Kavimleri, s, 55. 299 Ktipriilii, lsldm Ans. C. IL s. 35. 240 Kiiprtlti, lslAm Ans. C. II, s. 32.

13.

NiHAT CETiNKAYA/ rdDrR TARiHi

Mehemmedhesen Baharh, lmirli, Emirli veya Amirli adh oymaSrn, Selguk Ttirkleri'nin, kabilelerinden biri oldu$unu belirterek, bunlann Azerbaycan'da yerlegtikleri yerleri g6yle srralar: Cavad Kazasrnda Amiranlar; Cavanpir Kazasrnda - Imirli, lmirlihane; $uga Kazasrnda - Imirli; Cebrail

Kazasrnda

Emirvarlar24l.

Kaggarh Mahmud, "In$ir" s6ziiniin Aydrrhkla karanhsrn birbirine karrgmasl geklinde agrklayarak, "O$uzlar buna "imir" derler." demektedir242 ki, Imir boy adryla ilgili olabilir.

Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri adh eserinde Halep Tlirkmenleri'nden "Imir Tiirkmaru" (s. 82), Imir Didarlu, lmir Ca-nk, Imir Karagciz, lmir Affan ve Imir Hacr Bayram oymaklanm kaydeder243. Ttirkiye'de Imir v.b. adh kciyler: Imir (Amasya-Suluova, Ankara merkez ve Krzrlcahamam), Imircik (Samsun-Vezirk6prii), lmirdolu (Tokat-Zile-lSdir bucaf,r), Imirgazi (Ankara), Imirhan (Sivas-Divri$i), Imirigele (Artvin), Imirler (Amasya-Giimiighacrkoy), -lmirli Knkkala), lmirli (Qorum-Sungurlu) ve Imiruga$r (Kayseri-Prnarbagr)2aa. Ay_nca Anadolu'da Eymir ve Eymi.ir adh 20 civannda kciy bulunmaktadtrza5.

Imirli Tiirkmenleri, Osmanh topraklarmrn hemen hemen her k6gesinde gu adlarla kayrtlara gegmiglerdir: lmir, lmirlet, Imirli (Imirlii), lymia Iymirler, lymirli (Iymirli.i), lmirbalh, Imirli Yiirii["ii, Imirgahh, lmirali, Imirgarrk (lymirgarrk), Imirdindarh (lymirdindarlu), Iymirfakihli, lmirga, Imirgalu, Imirhacrbayram, lmirhanh, Imir Karagoz, lmir-osman Kethuda, Imirsancarh, lmirto$an (lmirdof,an), Imiryaman, lmirze, Imirzeli246.

KARA HAMZALI (Igdr) Anadolu, Iran ve Azerbaycan'da, gok yagrn g6riilen Ttirkmen oymaklanndandrr. Aras 6tesi, Kara-Hamzah kiiytinden gelmiglerdir. Biiytik go$unlu$u Karada$ soyadrm almrghr. Geldikleri bu ktiyii kuranlar da lran'm "Tiirkmen

Yata$" denileo Aras nehrinin giineyinde yeralan. Karadafi bd,lgesinden gelen Karadaf,'h, Kara-Hamzalu Tiirkmenleri'dir. Bunlar, Ermenistan'rn, Vedibasar b6,lgesinde, Kamerlu adrh Tiirk kasabasrna baf,h Kara-Hamzah adh k6yii kuran, Kara-Hamzah Ttirkmenleri olup, bunlardan biiyi.ik krsmr l$du'a yerlegmiglerdir. Ermeni htiktimeti, 24t Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azenbaycan, s. 47, 242 Kaggarh Mahmud, C. I, s. 94. 249 Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Asiretleri, s. 107.

2& T,M.Y,K. C, I, s, 541. 2d

T,M,Y,K. s. 379.

246 Tiirkay, C,, a.g,e. e. 4314i12433.

amlan bu k6yiin adrm "Burastan" diye de$gtirmigti"247 Yin arulan b,cilgede bulunan Uluhanh Kazasr'na ba$h, Ak-Hamzah adh bir Tiirk k6yii de bulunmaktado2aS ki, Ak-Koyun, Kara-Koyun, Ak-Hun, Kara-Hun (Karkhun) gibi Trirkler'deki ikili anlayrga g6re, Hamzah Ttirkmenleri'nin diper krsmr (Ak-Hamzalu)'nrn kurdu$u kriydiir. Kara-Hamzah Ttirkmen oymaklarrmn ekseriyeti, Ak-Koyunlu Devleti'ni kuran Yiiliik (Ciiliik) Osman'rn o$lu, Kara-Flamza'mn (61. 1414), adryla amlan Tlirkmenler'dendir. Safeviler'in, Ak-Koyunlu (siinni) Devleti'ne son vermesiyle, bunlann bir krsmr, $fflfigi kabul ederek Safeviler'e katrlmrg, dif,er krsmr'da, Osmanh idaresine geemig olup, Anadolu'a yayrlmrglardu. XVL Yiizyrl'a ait bir vesikada, Ankara taraflannda, etrafa zarar veren ve haklannda teftig istenen Karahamzalar adh Ttirkmen toplulu$u kaydedilir ki2a9 Faruk Siimeq, Ankara-Konya karayolu iizerindeki Karahamzalu k6,yiinii, bu Kara-Hamzalu Ttirkmenleri'nin kurduSunu belirtir2s0. )CI( Yiizffda, Isfahan (lran)'rn bahsrnda bulurnn lhzzaz'da,2-3 bin kigilik bir niifusl+ Kara-Hamzalu Ttirkmenlerfnin yagadrf,.r tespit edilmigtir2sl. Osmanh kaynaklannda tespit edilen, Kara-Hamzah Tiirkmenleri'nin yagadrklan yerler gunlardrr: Bozok, Tarsus, Merag Sancaklary Dtindarlu KazAsr (Adana Sartca$), Edirne KazAsr (Paga SancaBr) t" HavAs-r Mahmud-paga KazAsr (Vize Sancaft). B" Kara-Hamzah cemaAtlan, Eymirlii (Imirlii) agiretine mensuplardr. Tiirkiy_e'de, Kara-Hamzah, Hamzalu v.b. adlarla, 80'den fazla

,runuyor1s2

yer bu-

I(ARALAR (Igdrr ve Tlrzluca) $imdi, Ermenistan'da kalary ftiregel brilgesinde, $avart nahiyesine ba$h olup, Arpagayr ile Aras'rn birlegti$i yerde ve Aras kryrsrnda yeralan, Hayubeyli (Kheyirbeyli) ve Hacrbayram k6yiinden, gelmiglerdir. Bey si.ilalesi olarak bilinirler. Qok eski zamanlardarg Sovyet idaresine kadar geldikleri b6lgede yd'netici beyler olmuglardu. Annem, Hacr Latife hamm bu aileye mensuptur. Aile biiyiiklerinin anlath[r rivayetlere g6re, Safevi sarayr ile akrabahklan bulunup, o devirdeki aile reisleri Safevi $ahlan nrn emrinde vazifede bulunmugtur. Soyadlan da Karadu. Ayn bir Karalar kabilesi de Tuzluca da var, Vedibasar bcilgesindeki "Karalar" kdyiinden gelmedirler. Soyadlan da Kara'du. 247 Makas, Yrd. Dog. Dr. Z.

a.g.e., s. 230.

248 2Makas, Yrd. Doq. Dr. Z. a.g.m. s. 225. 249 Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, 2lXl Siimer, O$uzlar 211 Sllmer, Of,uzlar

212

1980, s, 639, 1980, r. 634-639,

T,M,Y.K. a. 608{09.

s. 14& 149-151.

NiHAT CETiNKAYA

/ rcDrR mnlsi

Oguz-Tiirkmen oymak adlan iEinde biiyiik ekseriyet Kara, Karah ile fiirk boylan igindede oymak ve boy adr olarak en gok kullamlan bir addrr. Iran'da, Safevi devrinde "Kara lJlus" adh bir Ttirkmen toplulu$a rastlamaktayu ki, bu oymaklar tqplutuguna mensuy kabile ve gahrslann genellikle "Kara" iinvamru al&klan anlagrhyor. "Thhmasb'n 6liimil esnasrnda Bayburdlu Kara-Flan, devletin kumlugunda rrcl oynayan Karaca flyas'ur o$lu olup, $iiregel ($"*y"l) valisi idi. Kara Han B.g, h. 985 QSn-1578) yrhnda &"?l*t* bef,lerbe$isine mensup kuwetleri maplup ehnef,e muvaffak olmughuf'". Kamrni devrinde Antep'te yagayan Qepni Tiirkmenleri'nin obalanndan biri Karalar obasr idi2il. Gaziantep'te Ceritler'den Karalar Ceridi255. baglayan adlardrr. Kara adr dif,er

KARGABAZARLI (Tagburun) Vedibasar (gimdi Ermenistan'da) mrntrkasrndaki Kargabazar adh koyden gelmiglerdir. Karaba$'a ait Osmanh vesikalannda, _Karaba$'rn Dizak yoresinde Kargabazarr adh bir k6,y de kaydedilmigtirzs.

KARGAFLI (Tagburun) Vedibasar'rn aym adh kiiyiinden gelmiglerdir. Azerbaycan kaynaklannda "Gergeb" olarak siiylenir. Azerbaycan ve Nahgrvan'da, Ermeniler'e ve Ruslar'a kargr topyekiin bagkaldrnp, direnige gegmeleriyle iinliidiirler.

KARKIITINLU (Igdrr, Taqburun ve Hakveyis) Tagburun kciyii'nde oturan Karkhunlu kabilesinin soyadr Karasu. Hakveyis koytinde oturanlarrn Soyadlan da, Karasu, Abas, Ya$an, Ara. Bunlat Vedi nahiyesine baf,h, Yukan Karkhrn ve Agaf,r Karkhrn koylerinden gelmiglerdir. Karkrn, 24 ofittz boyunun Boz-Ok kolundary Yrldrz Han'tn kiigiil< o$ludur. Di$er o$ullan, Avgar, Krzrk ve Be$-Dili'dir. Kabilenin scizii dinlenen ileri geleni (Aksakah) If,drr egrafindan Hacr Ali Karasu Bey'dir.

Karkmlar, Osuzlar'rn tarihinde miihim rol oynamq bir-boydur' XVI' ait 62yer adr tesbit edilmigtira/. Karkrn'dan bagka, Gargrn, Karkun ve Kargun gibi gekillerde de yazrhyor. Azerbaycan Tiirkgesinde "Karkhun, Karkhrn" geklinde sciylenir ve yazrlrr. Karkrn bo-

yizyida, Anadolu'da bu boya

2s3

Siimer, Safavi Dev. Kur. s. 107.

254 Seving, N., a,g.m. s. 49. 255 Seving, N. a.g.m. s. 72. 256 Geybullayev, G., Karabafi, s. 150. ?s7 Stimer, Ofuzlar, 198O s. 312.

NiHAr 9ETiNKAYA / reDrR TARIHi

yurun Yrparh, Krzrk, Halag, Avgar v.b. boylarla, Eok eski zamandan

beri Kafkasya b6lgesinde gitriildiiBiinii belirten Kuzro$lu, Karkn boyunun Krnm'a kadar da yayrldr[r hakkrnda onemli bilgiler vermektedir: "Biitiin bw Ofi,v/Ttirkmen boylannrn, u.O. ogyae sakalar'la geldi[i anlagrhyor. Ciinkii, onlann M.O. fV. Yiizyrlda yine giiqlii olan Krnm'daki Devletinde de, (Ay-Khan o$lu A*gu", Bektili ve Krzrk'la kardeg olan) "Karkrn,' bo;runun, gehig liman ve korfeze verilen adrm biliygruz. Krnm'daki 'Skyt' (Saka) IGrah "Skylur,' (Cikiler?), devletini gtiglendirip, limanlardaki Yunan Kolonilerilni baskrya almq, Yunanca kitabe ve bronz para brakmrgh. Bunun biiyiik o$lu ve halefi (giizel tiirkge adh "Palak" lBalak/Bulak/Bolak?] da, Krnm'da kendi adryla arulan

"Palakyon" hisanm kurmug; Pont lGrah Mitridat Evpator'la getin savaglar yaphktan sonra yenilince, M.O. 10/da Roma'ya kaEmqh. "STRABON (VII. nI, 18-19) Krnm'da (yanmadanrn giir"y batrsrndaki) "Tamyrake" burnundan baglayan korfeze (onun kryrsrndaki gehrin adryla) "Karkrmtes" dendigini ve (gi.ineydeki) "Kerson Skytleri"nin, ekinci/giftgi anlamrnda "Georgi" adryla tamndr$ru belirtir (VII, IV 5). PLINIUS (N,26, 4) ise, (ticaret merkezi olan) gehri, "Karkm" ve kiirfezi "Karkrntt" (=Kar-

kurlar) diye anar."2s. Eserini XV. yiizyrhn sonlannda tamamlayan lbni Haldun, Mukaddime'sinde Balkag gciliiniin adrmn ve yamndaki da$n admrn "Gargun" olduSunu yazari "Gargun g6liiniih gi.ineyinde iizerinde higbir bitki bitmeyery taglan sert ve diiz olan kayahk bir da$ vardr ki, Gargun adrm tagr. Adr gegen giil dahi bu da[rn adrm almqtlr".25e. XVI. yiizyilda Ka4qn oymaklan baglrca Boz-tllus, DulkadrL Ulusu, Hamit (Ispatt") Sancaf,r ile Flalep fiirkmenleri arasrrda yagadrklan g6rtilmekted#60 .

Dulkadrrh Tiirkmenleri arasrnda kalabahk bir kitle tegkil eden Karkrnh oymaf,r Boz-Ulus kurulugunda da iig kol halinde bulunuyorlardr. Qukutova'da Kusun boyu arasrnda 24 evlik bir Karkrn obasr ile Diindarh boyu arasrnda bir Karkrn obasrna rastlanmaktadrr. II. Bayezit devrinde, Silifke y6resinde yagayan BozdoSan boyu arasrnda 48 niifuslu Karkrn oymaf,r bulunmaktadrr. Hamit Sanca$r'mn E$ridir (l$dir adrndan)) yciresinde, y6riikler arasrnda Karkurh obasr bulunmaktaydr. Antep'te de Dede Karkrn adh bir oymaSa rastlanmaktudr26l. Mardin yakrrlannda Dede Karkrn adh bir diizliik bulunmakta olup, Yavuz zamamnda, Biiytik Mehmet Paga bu yerde, $ah Ismail'in krzkardepi ile evli olan Diyarbekir Ham, Safevi Kara Han'r yenerek, Gtineydof,u Anadolu'nun kesin bir gekilde Osmanh idaresine gegmesini sa$lamrgtrzoz. 258

Krrzro$lu, Ktpqaklar, s. 206.

259

Ibni Haldun, Mukaddime, Cilt I, Milli Efiitim Bakanhsr Yayrm, lstanbul 1989, s. 179.

Stimer, OSuzlar, 198O s. 312. 261 Oludar,198Q s. 314. 262 Siimer, Safevl Devletinin Kurulugu, s. 40. 260

NIHAr qETINKAYA

rdDrR

mnlnl

$ah Tahmasb zamam, Safeviler'in Azerbaycan Beylerbe$isi Tekeli Ulama beft ile Bitlis beyi Seref Han'rn, Van civannda giiriigtiikleri yer "Kharkhum"

uai,

tay idi28.

Osmanh kaynaklannda, 1578' de Agn ili gevresinde fethedilen yerlerden $alve (Tutak ve KarakSse kesimi) sancafina ba$h bir Karkrn adh nAhiye geemektedir2e. XD(. Yizyida, t*:nu"-??l"af,rnda ve Antep civannda Dede Karkrn adh oymaklar yagamaktaydr' Osmanh kaynaklanna giire, Konar4iiger T[irkmAn YiiriikAm TAifesinden

CemAatlerinin yagadr$ yerler: Konya, Merag, Kengn, Erzurum, Ruha (Urfa), Rakka (St"iy"), Malatya, Adana, Kocaeli, Biga, Karasi, KarahisAr-r $arki, Teke Sancaklary Ihca KazAsr (Saruhan Sanca$), $aban6zii, Koru Pazan KazAsr (Nengri), Qatalca, lpsala, Giimiilcine, Yenice Kariyesi (Vize Sanca$r), Rumkal'a (Rakka EyAleti), Butsa, Akhisaq, S6giit, KaraaSac-r Yalavag (Hamit Sanca[t), Kap KazAsr (Ieke Sancaf,T ), $iicAeddin KazAsr

Karkn

(Nifde Sancag)266. ' irzincan y<iresinde yerlegik Kankan/Karkan

Agireti267.

Kugehir ilimizdeki Afgar kiiylerinden, Kaman ilgesine ba$h Kargrnmege, Kargrn Krzrk6zi.i, Kargrn Yenice, Kargrn Selimaf,a ve Mucur ilgesinde Kargrn adh kdyler hep ayru Tiirk boyunun yerlegti$ k6ylerdirr*. Ermenistart'da, Ecmiyadzin gehrine ba$h, Tiirkiye topraklanna yakrn b6lgede iki Karkhrn adh Tiirk k6yii bulunmaktadu. Def,{gtirilen yeni adlan "Crarat" (4.4.7946) ve "Araks" (J5.7.1946)'du'o'. Nahgrvan'da da, Aras kryrsrnda Kakhun adh bir k6,y var. Tebriz'in Serap ilgesinde de "Karkhunlu" adh bir koy bulunmaktadu. Tiirkiye'de Karkrn adh kiiylerin bulundu$u yerler: Sandrkh (Afyon), Qubuk ve Kalecik (Ankara), Krnkkale, Korkuteli (Antalya), Balhkesir, Iokilip (Qorum)'te iki k6y, $arkikaraa$ag (Isparta), Kastamonu, Tosya (Kastamonu), Mucur (Kr6ehir), Aksaray, Yrldrzeli (Sivas), Turhal ve Artova (Tokat)"". $imdi Ermenistan topraklannda kalan, Of,uzlar'rn kadim yurdu Vedibasar mntrkasrnda, Eski Osuzlar'a ait, (Karkhrn ve Karalar koyti civan) bagtaglannrn boyu iig metreye kadar varan tarihi o[uz mezarhklan bulunmaktadrr2n. V"dibu"ar'da, bu Karalar k6yil yakrnrnda yerlegmig Karkhun kiiyiinden gelip Tagburun k6yiine yerlegmig olan ve Karkhunlu adryla 263 Krrzroflu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, s. 129: Krrzrof,lu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, s. 319.

265 Siimer, O$uzlar, s. 631.

Tiirkay, C. s.491492. Bagbup Hayri, DoSu Anadolu Agiretleri, s. 178. Giingen, Ahmet, Krrgehir'in Etnik YaPrsr Uzerine Bir Aragtrrrra, T' D. A. D. sayr 82,

269

gubat 193, s. 98. Makas, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin, a.g.m., s' 230.

%6 267

270 T.M.Y.K. s.632,633.

/71

Kerimzade, a.g.m. s. 108.

NiHAT qETINKAYA

/ rdDrR nnlni

317

arulan kabilenin ileri geleni (Karkhunlu) Hacr Ali Karasu, I$arr'daki kargrhkh sohbetimizde (Haziran 1996), Karkhrnlular'rn O$uz'un soyundan geldifini ve geldikleri Vedibasar'daki Karkhrnlu k6yii civannda, bagtaglarr 2-3 metre olan OSuz mezarlanm bizzat gcirdi.i$tinii s6yledi. L4 yagrnda Ttirkiye'ye gelen Hacr Ali Karasu, gegmig bi.iyiiklerinin rivayetlerinde, Karkhrnlu kabilesinin OSuz Tiirkleri'nden oldu$unu, Karhrn'rn O$uz Han'rn tonrnu olup, bin yrldan f.azla bir z.unan iince yagadr$rm ve Karkhrn ile Oiuz'un arasrnda da en az 500 ile 600 sene zaman farkr bulundu$unun rivayet edildi$ni anlattr.

KASIMLI (I[drr) XV[. Yiizyrlda, Urmiye civannda oturan Avgarlar'rn iki biiyiik kolundan Kasrmh Avgarlan idi272. Faruk Si.imeq, bu Kasrmh-Avgar oymaf,rmn, muhtemelen Imanlu Avgar'rndan Kasrm Han'dan geldifini soyler273. Safeviler'in biiyiik emirlerinden olan Imanlu Kasrm Sultan (Hemedan bcil-

biri

gesinde vali),1604 tarihinde ($ah Abbas zamaru), Osmanh'mn Baf,dat valisi Uzun Ahmet Paga'yr, Hemedan yakurlannda yenip, esir almrgtr274, Ku"r* Sultan 1.623 de Musul'un'fethini saSlamrg ve han iinvamyla Musul valisi olmugtur. '1.627 tarrhinde muhtemel olarak $ah Abbas tarafindan itldi.iriilmiigtiir. Sonraki tarihlerde gd,riilen ve Imanlu Avgarlann'dan olan Urmiye valileri Kasm Han'rn soyundan gelmiglerdir. Kasrm Han'rn 6,ldi.iriilmesiyle, buna baf,h bazr oymaklann Kasrmhlar adryla, Urmiye bd'lgesinden ayrrhp, sr$rnma biilgesi olan ASr Aras civanna gelip yerlegtikleri anlagrhyor. Safeviler'in_biiyiik emirlerinden, Kelb-i (Kelbayr) Ali Sultan, Kasrm befiin ogludur27s. Safeviler biinyesindeki Pornaklar'rn, iinemli emirlerind.en biri de, $iraz valisi Kasrm beydi276. Azerbaycanh Mehemmedhesen Velili (Baharh), 1920 li yrllarda yazdt$r, Azerbaycan adh eserinde, Kasrmh adh Tiirkmen kabilelerinin ($ahseven Ttirkmenleri) Azerbaycan'a, Yusuf Paga adh birinin idaresinde geldiklerini belirterek, Yusuf Pagamn torunlarrndan Beydilli Q Ofiu boyundan BegDili) beyin neslinden olan kabilelerden Azerbaycan'da yagayan birtek kabilenin, "Karakasrmhlar" oldu$unu ve bu kabilenin, Beg-Dili beyin ofilu Kara Kasrm Bey'den geldiklerini ve bunlann daha sonra (XVIL asrrda) Azerbaycan'a daSrlarak kendi adlanm verdikleri gu kciyleri kurduklarrm yazari $amahr kazasmda: Hacrkasrmh; Kuba kazasrnda: Kasrmkrglakh (2 k6y); Lenkeran kazasrnda: Giilkasrmh, Alikasrmh, Memmedkasrmh, KaraSiimer, O$uzlar, s. 635; Caferof,lu, Tiirk Kavimleri, s. 67. Siimer, Ofiuzlar, s. 292. 274 Safevi Devletinin Kurulugu, s. 174 (278). 275 Safevi Devletinin Kurulugu, s. 192. n6 Krzrlbaglar Tarihi, s. 13. 272 273

NiHAT gEfiNKAYA

318

IGDIR TARiHI

If,drr'daki Kasrmlu oyma$rmn da, amlan Kasrmlu Ttirkmenleri'ne mensup olduklan anlagrhyor. kasunh277.

KAZIMLI

(Kamryh)

Soyadlan: Hazag Elmas, Kolbak, Aygigek.

Ttirkmen/O$uz kabilesidir. Kazrmh adr, ulu babalanndan, oymak beyi Kazrm beyden gelir. Kazrmh oymairndan bazr kollar, Kalaqa k6yiinde (fuyfu. ailesi), I$dr Melekli k6yiinde Memigli oymak adryla (Turan ailesi) ve Alk<ise Kciytinde (Akgiin aileleri) oturmaktadrr.

KESEMEN (Ifdrr merkez ve Evci kiiyii) Azerbaycan'dan gelmig olup, I(pqak-Ofluz boylarrndandrrlar. Gence'de, Gokqe'de Kesemen adh koyler ile Af,rstafa (O8"" Tayfa-sr) kazasrnda, Da$ Kesemen (gi.ineyinde) ve Grakh (kenar) Kesemen (kuzeyde) adh iki O$uz koyii bulunmaktadr. Karaba$'da oturan Otuzikilii Ulusu (24 Ofiu48 Ktpgak boyu) adh Tiirkmen toplulu$unun boylanndan biri de "Kesemenli.i"

adh boydur278. Kesemen (lu) Osrrzlan ile ilgili, Azerbaycan yazarlanndan Ferman Eyvazh'nrn "Kagak Kerem" adh romamnda eski bir rivayet uzun uzun anlatrlmaktadrr.

KINIK

(Bayat)

Bayat k6,yii ahalisi Krmkh olduklanm sciylemektedirler. Krmk, 24 Ofiuz boyunun Ug-Ok kolundan Deniz-Han'rn 4 o$lundan en kiigiifiidiir. Di$er oiullan lgair, nAgaiiz ve Yrva'du. Krmk, SelEuklular'rn mensuP olduf,u boy'dur.

KIRAN U$AGI (Karataq) Krran adh Tiirkmen oymaklarrndandrr' Osmanh kaynaklarrnda, Krrary KrranL, Krtanca, Kuancalu, Krrantalu, Krrancrk!, Kuaneli, KrranfAzrl, Krran lgrklar, Krran oba ve Krranga a-dh Tiirkmen-yoriik topluluklanrun birqok yerd.e yagadrklan giisterilmigtir2Te. Tiirkiye'de L20 den fazla Kuan adh kiiy bulunmaktadrr 284)280.

277 M. Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 444546.

278 Krrzroilu,

Krpgaklar, s. L38.

279 Tilrkay, Cevdet, a.g.e. s. 518, 519. 280 T.M.Y.K. s. 683, 684, 685.

NiHAr gETiNKAyA

/ rdDrR TARIHI

319

KITAY (Ekerek) Ekerek kciyiinde yagayan Krtaylar'rn soyadlan da Krtay'drr. Taf,rh,lar diye de bilinirler. Anlathklanna gore Taf,rh, Krtaylar'rn bir krsmrm tepkil ediyor. Bu oyma$a mensup, lstanbul'da yagayan (Ekerek Koyi.inden) Turgut krtay, asrl kabilelerinin adrmn Krtay oldu$unu, Tafrh oymak adrmn, L940'lardan sonra daha fazla soylenmefie bagladr$rm belirterek, k6klerinin Krtay adryla ifade edildiSini sciyledi. Krtaylar, Mete Han zamanl Biiyiik Hunlar'dan aynhp Qin'in kuzeyine yerlegen 6nemli bir Tiirk boyudur. X. asrda Qin'i istilaya baglamrglar ve gimdiki Pekin gehrini alarak paytaht yaprp kuwetli bir devlet kurmuglardrr. Iki asu kadar hakimiyetleri olmugtur. Bugiin Ruslar'rn ve Avrupahlann Qin'e Krtay demelerinin sebebi, Qin'deki bu Krtay hakimiyetidir. 1120'de Qin'in kuzeyindeki hakimiyetleri siikuta uf,radrktan sonra, bunlarrn KaraHrtay adlanan bir krmr,-Qin'in kuzeybatr tarafinda, 1"123 yrhnda Kara-Hrtaylar devletini kurdular28l. XIII. asrrda, Cingizli ve llhanhlar'la Azerbaycan, Kuzey Irak ve Anadolu'ya da gelerek yerlegmiglerdir. Safevi Devletinin kurucusu $ah Ismail, giirlerinde "Hatayi/Hrtayi" mahlasrm kullanmasuun sebebi de, Irak taraflannda yerlegen, Krtay/Hrtay kabilelerine mensup olmasryla izah edilebilir. $ah Ismail'in siilalesinin, Cingizliler'le gelen Krtaylar'dan olduSu, tarihgiler tarafindan biiyiik 6lgiide'kabul gcirmektedir. Anadolu'da ve bi.itiin Tiirk co$rofyasrnda, yeradr, boyadr ve gahrs olarak gok rastlamr. Ozbekistan'da, Semerkand gehri ile Katrrcr arasmda yagayan Krtay-tr(pgak adlanan bir Tiirk boyu yagamakta olup, bu topluluSa ba$h oymaklar arasrnda, San-Krtay, Kancagah (Kanzakh), Kog (a)-Tamgah (Qift Damgah), Tarakh adh oymaklar da bulunmaktadv2Ez, Bu oyma$m diSer adr olan Ta$rh da 6nemlidir. IGtaylann mensup oldu$u Ti.irk topluluklan genellikle, "d" harfini "t" olarak s6ylerler. Bugiin Tuzlucahlar'a lakap olarak, (k6ylerinin tamamrna yakrm dafihk bolgede yerlegti$i igin) "Da$h" derler. Ta$rh oymak adrnrn da, Daf,h soziini.iry eski Tiirkge ile "Ta$r"(Ta$rh) olarak siiylenmig olduSu muhtemeldir.

KIZIKANLI (Krzrk Ilanh) Sakan agiretinin kollanndan biridir. Tiirk asrlh olup Kiirtge konugurlar.

Krzrk adr, Oi-uz boylanmn 10. suasrnda yeralan boyun adrdrr. Osuzlar'm Boz-Ok kolundan Yrldrz Han'rn d6rt o$lu (Avgar, Ktz*, Begdili ve Karkrn)'ndan ikincisidir. Bu O$uz boylanrun diirdti de I$du'da bulunmaktadu. 281

Togary T. T. Girig I, s. 61.

282 Radloff, W., Sibirya'dan, s.213-274.

NIHAr qETINKAYA

/ rdDrR ranisi

Krzrkan adr, Farsga "an" (Tiirkge'de "lar") gof,ul ekini alarak, "Ktztklar" anlammda Krzrkan olmugtur. Krzrkanh da Krzrklardan, Krzrklara mensup anlammdadrr.

CelAliler'den Sakan agiretinin bir kolu olan Krzrkanh agireti de Sakanhlar gibi Kafkas agiretlerindendir. Kaynaklarda 24 Ofiuz boyundan Karkm ve Krzrk boyunun birli$ olarak geqen Halag/Kalag boyu, Miladrn ilk yrllanndan beri Kafkasya bolgesini yurt tuttuklan biliniyor. Sakanlar'm, Saka Ttirklerinin hanedan boyu olmasr ve Halaglar'tn da Sakalarla ilgili bulunmasr, bu her iki boyun da kolu olan ve tarihi kaynaklarda Kiir Irma$rmn havzasrnda giiriilen "Ktztku adh boyun, Oiuzlar'rn 24 boyundan Yrldrz-Han oilu Krzrk boyundan geldikleri anlaprlmaktadr. Tiflis ile Gence arasrnda ve Kiir nehri boyundaki, Kara-Yazr ve Ceyran Diizii de denilen ovanln adr Kartel (Tiflis Vilayeti) vesikalannda "Kiziki" (I(zrk) diye gosterilir2s3. Amlan bcilgelerde yagadr$rm bildifiimiz Halaglar'r meydana getiren iki o$uz boyunun "Yrpar-Krzrk" boylarr oldu$unu gciz 6niine alarak, Tiflis ve Kiziki bolgelerini iqine alan Giircistan topraklanrun tarihi adrmn da "lber"

(Yrpar/Ipar) olduiunu hatrrlarsak l(zrkanh agiretinin Tarihi kimlifi ve yurdu hakkrnda agrk ve net bilgi edinmig oluruz. (Bu hususta Halaglar boliimiinde genig bilgi verilmigtir). Togary Kafkasya'da,Hazar ve Sabirler zamanrndan kalma "Khtzan" adh

bir gehrin varhf,rm bildirir. Bu adrn (Khrzan), Hazarlar'a baSh "Khrz" denilen bir kabilenin qog.ul (Khrz-an) gekli olabilece$ne igaret ederek, Ibn Fadlan'da, Hazar bagkentindeki Miisliimanlara riyaset (bagkanhk) eden birisinin adrmn uKhrzu olduSunu ve bu adrn"Khrz" boyuna mensuP oldufu igin bu adama verilmig olabilece$ni soyler-"'. lstahri (s. 17L) ve lbn Havkal (".-46), TOrAn'rn mesktn yerleri arasrnda "Klzkanan" adh bir yeri zikrederlir2S5. Osmanh kaynaklarrnda, Konar4iiger TiirkmAn TAifesinden Krzrk, Krzrklr agiretinin gu yerlerde yagadrfir gcisterilmiptir: Adana, Rakka, Bozok, Sivas, Edirne, Tarsus, Merag, Haleb, $am, Hama, Hums, Karaman, Ayrntab ve HiidAvendigAr Sancaklarr; Krzrk Kahraman agireti, Yeni Il KazAsr (Sivas), Haleb, Bozok Eydletleri; Krzrk Kenano$lu agireti, Rakka, Halep ve Bozok. Krzrk, Krzrklar Krzrkh, Krzrkali, Krzrk Obasr, Krzrk TtirkmAm CemAatlarr, Adana, Rakka, Bozok, Sivas, Tarsus, Merag, $am, Haleb, Karamarl KarahisAr-r $arki Sanc., Edirne KazAsr (Paga Sanc.), Malkara KazAsr (Gelibolu Sanc.), Yeni ll KazAsr (Sivas Sanc.), Manyas ve Bursa Sancaklan (HudAvendigAr Sanc.), Rumkala KazAsr (Birecik Sanc.), Kars-r Ziilkadriye KazAsr (Merag EyA.), Yiireiir KazAsr (Adana Sanca$r), BabAy-i Atik KazAsr (Vize Sanc.). Krzrkh CemAatr Mamalu Agiretindendir; Krzrkh Ceridr TiirkmAm, 283 Krrao$Iu, Krpeaklar, s. 203. 284 Togan, Tiirk Tarihine Girig I, s. 173. 285 Minorsky, V., Istdm Ans. C. XII/2,

s. 113.

NIHAr qETINKAYA

/ IGDIR TARIHI

Kars-r Zi.ilkadriye KazAsr (Merag EyAleti), Mera^qr-Adana ve Sivas EyAl.; Krzrkhacrh, Merag, Krrgehri ve Bozok Sancaklan2&. Tiirkiye'de 20 civannda Kzrk adh k6y bulunmaktadr?87.

KOLANLI (Tagburun) Kolanh, ana kolu Azerbaycan'da yagayan bir Ttirk boyudur' Mirze Adrgiizel, Karabaf,'daki Ugacrk k6yiinden Giikqeg6l suunna kadar, Terter gayr boyunca olan arazilerin Kolanhlar'm yerlegim yerleri olarak belirtir. Mirze Cemal Cevangir de, Kolanhlar'r, Karabafl/rn biiyiik kabilelerinden olarak g6sterir ve hanlklar devrinde Kolam ellerinin "dgvlet, azamet, giig ve miilk sahibi" olarak miistakil olduklanna igaret eder2$. XIX. asnn ikinci yansrnda, Cevat kazasrnda, 282 aileden ibaret bir Kolanh topluluSunun yerlegtigi kaydedilifse. Azerbaycan'da, DeveEi, Sabirabad, Salyan ve $ahbuz gehirlerinde birer Kolanh adh kciy bulunmaktadu. Abgeron ve Goranboy'da Kolanda$ adh iki daf,, Goranboy'un Thp Karakoyunlu k6yiinde Kolam Deresi, Nahgrvan'rn aga$ krglak k6yiinde Kolaru Kahasr, Terter'in Demirqiler k6yi.i ile Akdere'nin Umutlu kiiylerinde Kolam Yataf,'r adh yerler bulunmaktadr/m. Tagbururt'daki Kolanh kabilesi, Vedibasar'da qgrn deresi boyunca yerlegen k6,ylerden olan Kolanh'dan geldikleri igin bu adr alrr. Azerbaycan kaynaklannda Kolanh, O[uz boyuna mensuP kabile olarak geger. L827 yrhnda, bu kiiyden bil-krsrm Kolanhlaq, Karabaf,/a g6gerek, Khagrn

gayr kenanna yerleg#glerdir2gl.

Osmanh kaynaklannda, Rakka Ey6leti ve Nevgehir'de, Kolanh Ttirkmen taifesi ile Emirda$ KazAsrnda Kolangam adh Ttirkmen taifesi kaydedilmigtife2.

Ttirkiye'de 11 Kolan v.b. adh kiiy bulunmaktadr/%. 286 Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 522,523. 247 T.M.Y.K. s. 694. 288

Mirza Cevantir KarabaSl, Karaba$ Tarihi, Kiik Yayrnlan, Qev. Tahir Siinbiil, Ankara 1990, s. 35, "Mirze Cemal, Cevangir lli lelq'nin ileri gelenlerinden birinin ofludur. O,

Penah Han'rn ve onun o$lu lbrahim Han'rn yanrnda "mirzahk" giirevinde bulunmug \797 ylllrnda, Vezir Molla Penah Vakrfrn iildiiriilmesi iizerine, vezir olarak tayin edilmigtir. Mirza Cemal bu giirevde, lbrahim Han'rn o$lu, Mehdikulu Han ddnemine (1822 yrhna) kadar bulunmugtur. Azerbaycan Hanhklan lafvedildikten sonra ise, eyalet mahkemesine tayin edilmig ve burada 18 yrl qahgtrktar sonra/ 18t10 yrhnd4 yag hiddinden istila etmi$tir. 1853 yrhnda da vefat etmigtir." Karabaf, Tarihi, Azerbaycan

bir miiddet

Farsca aslt ile terciimesi de yayrnlanmqtrr. Eser, Azerbaycan llimler Akademisi Elyazmalan Argivi'nde saklanan elyazmasrndan (Envanter Kayrt No: B-n2/fi'6fiq terc0me edilmi$tir.). Memmedov, Nadir, Azerbaycan'm Yer Adlan, s. 148' Memmedov, Nadir, Azerbaycanln Yer Adlan, s' 148. Kerimzade, a.g.m. s. 107. Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 533. T.M.Y.K. C. ll, s.720.

illimler Akademisi, Tarih Enstitiisii tarafindan

289 290 291 292 295

/ rCDrR unlsl

MEMi$Li Melekli) Mamrplr Tiirkmen/Ofiuz boy adr. (Bu ad hk. bak. Kciyler krsmrnda, kiiyii ve Mamrkonlu bahislerinde genig bilgi verilmigtir). Tuzluca'nrn Kam$h k6yi.inde akrabalan var. Bunlara Kamrghh da derler. Mamrg adrmn, ycire aSzrnda Memig geklini almasr miimkiindiir. yore af,zrnda Kam4h koyii "Gemigli" geklinde telaffuz edilmektedir. Bugiin, Gtircistan'n gtineyinde (eski O$uz ve Krpgak yurtlan), Mamrgh ve yambagmda, Kamrgh adh Tiirk kiiyleri bulunmaktadu. Mamrggun

ME$DOLAR (Karakoyun-Thzluca) soyadlarr Qelikten. Gilasor kiirtlerindendir. Asrllan Ti.irkmendir. Mavi gozlii ve sarrgrn olmalan <jzellikleridir. "29 Ekim 1335'de Gilasor,a gelen Kazrm Karabekir gunlan anlatryor: "Karakoyunlu agireti reisi lbrahim Bey'in evinde yemek yedik... Karakoyunlu agireti biiyiikfir. Kayrhan neslindenmig. Fuat'r gegemeyip geri d6nerek Karaba$'da yerlegenlerdenmigler."294.

MUGANLI (Igdr) Soyadlan Vurgun.

lgdirmava (Igdir-i Nova = yeni lgdir) semtinde otururlar. Iran'da $ahseven Ttirkmenleri'nin Migkin Eli kolundaki oymaklardan biri Muganh oyma$drrt".Ay* oymak, A. Dupre'nin, XIX. Yiizyrlda, Iran'da yagayan Tiirkmen oymaklan listesinde, Tebriz'in kuzeydo$usunda ve Aras'rn gii.,"y kryrsrnda 6000 niifuslu olarak giisterilir. Amlan bcilge, Migkin b6,lgesidir.

Azerbaycan'da, Giircistan slrurlna yakrn, trenyolu iizerinde Muganlu veGiircistan'rn giineyinde, Ermenistan suurrna yakm "Muganh" adL k6yler"o. bulunmakta olup, Muganh Tiirkmenleri'nin kurduiu k<iylerdir. Vedibasar'da, Kamerli kasabasrmn Tiirk kiiylerinin biri "Mugamh" adrm tagrr. Sisdifti adr da Mu$am'du. Yine Ermenistan'da K^rus'a bagh bir Ttirk k6,yii Mu$ancrk (Aygedzo r-19.4.7950) adrru tagrmaktadr2eT . Kastamonu'nun ve sinop'un Ayancrk ilsesinde Mugan adh koyler

f"1*#if$1?r{"g""tr

294 Karabekir, lstiklAl Harbimiz, s. 339. 295 Zeynaloflu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68. 296 Terc. Gaz. haritasr. 297 Makas, Yrd. Doq. Dr, Zeynelabidin, a.g.m., s. 232. 298 T.M.Y.K. C. II, s. 840.

NiHAr qETINKAYA/ reDrR TARIHI

323

MUSALI (Tavusgiin) Soyadlarr Akad. Bunlann bir krsmr Yaycr kciyiinde (Soyadlarr Krhg) ve I$drr'da (Soyadlan Akad ve Sadak) oturmaktadular.

MUSULLU (Tagburun) Soyadlan Selguk.

Selguklular devrinde (XII. asrr), Irak'da, Merkezi Musul olan Zengi Atabekleri Devletini kuran, Bayat, Avgar, Yrva ve Zengi Tiirkmenleri'nin bir krsmr, XIV. ve XV. asrlarda Hoy ve Maku yrirelerine gelip yerlegmiglerdi. Kara-Koyunlu toplulu$u iginde de giiriilen bu oymaklardan bazrlarr, sonraki zamanlarda Aras'm kuzeyine geqerek, Vedibasar ve Zengibasar mlntrkasrnda, kendi oymak adlanm verdikleri Avgar, Yrva, Zengi gibi koylerle beraber Musullu koyiinii de kurmuglardr. Bu oymak, amlan Musullu koyiinden gelmiglerdir. Ak-Koyunlu toplulufunun kurulugunda, hanedan boyu olan Bayrndrrh boyundan sonra, birici derecede rol oynayan Pi.imek/Pamaklar ve ikinci derecede rol oynayan giiglii oymak da Musullu oymaprdo299. Ak-Koyunlu kuwetlerinin Sol kanadrm Musullu kabilesi yonetiyordu. 1,486-1,491, yillan arasrnda Ak-Koyunlular'rn Erzincan valisi Giilabi bey, Musullu oyma$ndandr. Uzun Hasan'rn Emir el-iimera (Bagkomutan)'sr Thg Bey O$u Emir Bey (Tokat gehrini yakmakla meghur) Musullu oymair reisi idi. Timuri Ebu Said'le yaptrfr bagarrh savaqlar nedeniyle lJzun Hasan'rn emir el-umerasr (bagkomutan) tayin edilmigti300. Emir Bey'in ofilu Giilabi ve kardegleri Sufi Halil ve Bekir Bey'ler de, Arap Irakr, Fars, Horasan srmrr ve Gtircistan srrrrlarrm denetim altrnda tufuyorlardr. Azerbaycan hakimi olan Musullu Sufi Halil Bey Tiflis fatihidir. Musullu kabilesi, 1.507 yrhnda, Giilabi bey'in oSlu Emir Bey rI (Emir Han) reisli$inde safeviler'e katrldrlar. Bu Emir Han, Miihiirdarl& $ah Ismail'in en bi.iyiik oSlu Tahmasb'rn vasili$i ve Horasan genel valili$i g6revlerinde bulundu. Kardegi lbrahim bey, $ah Thhmasb zamam Baf,dat valisi oldu301. Tutih-i Krzrlbagan (Krzrlbaglar Tarihi)'da Bapdat valisi olarak Emir Han'rn kendisi gosterilir. $ah Ismail'in o$lu $ah Tahmasb ve kardegi Behram Mirza'mn anneleri TAclu hamm, Musullu beylerinden birinin krzr idi. $ah Tahmasb'da, Musullu be$lerinden lsa Bey'in krzr ile evlenmigti. $ah Tahmasb'rn ofullarr, Sultan Muhammed ve Ismail Mirza'mn anneleridir302 . Safeviler zamam Heyet, Ttirk Milli Biittinliif,ii lqinde Dogu Anadolu, s. 27; Simer, Safeviler, s. Tarih-i Krzrlbagan, s. 12; Woods, John E. Akkoyunlular, s. 338. 301 Woods, John E. Akkoyunlular, s. 339. 299

300

Siimer, Safeviler, s. 101.

101.

NiHAr qETiNKAYA

/ reDrR raniui

Musullu kabilesinin iinemli beyleri gunlardr. Emir Han'dan sonra Ba$dat valisi olan Nohud Sultan, Tebriz emir el-iimerasr Bektag Bey, Kagan hakimi Muhammed Han, Kum hakimi Handar Sultan ve Save hakimi Sultan Me'sum Han. Haydar Sultan'rn oSlu lbrahim^Han, $ah Tahmasb zamanr Osmanh devletinde Safevi sefrliSi yapm$tu303. Safeviler'e dahil Musullu kabileleri, Safeviler'in siik0tundan sonra, umumiyetle Karaba$, Nahgrvan ve G6kge G6l'iin gi.ineybah tara{lanna yerlegmiglerdir. Tagburun koyiimi.izde rastladrirmrz Musullu kabilesi, bu ytireden (Vedibasar-Ermenistan), Musullu adh, Musullu Tiirkmenleri'nin yagadr$ k6yden goqenlerdir. Tebriz'in Heris kasabasr k6ylerinden biri Musullu adrm tapu. T[irkiye'nin birgok yerinde, Musullu adh, Musullu Ttirkmenleri'nin kurdu$u kiiyler bulunmaitadr3oa.

Pind

BEYLERi (Ifdrr ve Pirli) Bu aileler, bildikleri en eski ulu dedeleri, Salar (Salur/Salgur) Emir Ttimen'dir. Bu kabile, Safeviler zamam 6nemli g6revlerde bulunmug emirllikler yapmrglardr. "I$du'da O;rmaklar" konulu gahgmamrzda Pirli Beyleri'ni genig gekilde ele alaca$rz. Bilinen soykiitiikleri g6yledir: Salar Emir Ttimen, Zeybeli Biiyiikhan, Budak Hary Gamo (khamo) Han, Emir Aslan Han, Han Baba Bey ve bunun oSullan Hi.iseyin Bey ve Ali Asker Bey. Hiiseyin Bey'in of,"ullan Elkham Bey ve Arslan Bey, Ali Asker Bey'in o$lu Ekber Bey'dir.

RADKANLI (Qamurlu) Asrl Kafkasyah apirettir. Bekirah (Bagranh/Begranh) apinetiyle ayru koldandrr. Isdr Radkanhlan-mn asrl yurtlan Alag6,z daslandr. Birinci Diinya Savagr srastnda, yurtlanndan aynlm4, mi.ihim bir kolu If,dua gelip yerlegmiglerdir. Bu agiretin kollanndan biri Giilli.icevahir oymaf,rdu. Bunlara bugiin Elegref Bey Nesli derler. Rahmetli Elegref Bey, Azatbaycan Ordusu Generallerindendir. Baggehri Isdu olarak,1918 de kurulan "Aras Ttirk Cumhuriyeti"nin kuruculan araslnda bulunmug ve bu cumhuriyetin hi.iktimetinde Genel Kurmay Bagkant gcirevini almrgtrr. Uzun yagamrgtrr. If,drr y6resinde, saygr ve rahmetle amlrr. Qokdeve Hiiseyinafia oyma$r da, Radkanhlar'm bir kolu olup, If,drr'rn Anavatana kavugmasryla, Alagoz Daf,lan'ndan gi4erek, Radkanhlar'rn yerlegtiSi Ramazankent k6yiine gelmiglerdir. $imdi btiyi.ik krsmr Kaf,rzman'da yagamaktadrrlar. 303 304

Tarih-i Krzrlbagan, s, 12. T.M.Y.K. C. II, s. 848.

NIHAI

CETiNKAYA

IdDIR TARiHI

.Radkanldar'rn bir kolu da, Alag6z Da[lan ndan giierek Crldu bolgesine yerlegmiglerdir. Bunlar Gi.illiizar adur tagrmakta olup, I$du'daki Giilliicevahirler'le amcao$ullandrr. Giillii-zar (zer) - Giillii-cevahir adlan, aynl an-

lam ifade eder. $erefname'de, "Radkan" agiretinden bahisle, bu agiretin adr Kiirtler'in afzinda defigerek "Buikani" geklini almrg oldu$u yurrloms. "RamazAn-i mabArekiin dokuzuncu (1 Ekim 1549) giinii, Tortum'da (Khakho k6yiinde "Rad-is Kalesi"ndeki) GiircistAn UmerAsrndan Rad ({iIkgesi: Arad) demekle ma'rdf,,Bef,in "Kal'asr"na varrlnca, sava'slz a1ndr"306. Aym yer, Kanfrni sultan siileyman'rn IL do$u seferinde, ahnan kaleler arasrnda, adr Ti.irkge olan "Rad-Beg'in (Tortum/Khakku kasabasrndaki Arad/Beg'in)kafasr" da kaydedilmigtir'"'' Amlan bu Rad (Arad) adlarr, $imdiki Radkanfiar'n eski nesillerinin hahralandrr. Radkanh agiretinin, Tarih krsmrnda, bahsi gegen "Bagradh" (Bagaradh) si.ilalesinin bir kolu olduiu yukanda anlatrlm4tr. (bak. Bagradh ve Bekiranh)

Radkanhlar'rn Helyanh ve Melyanh kollan da var.

SAKAN U$AGI (Siikii)

siikii k6yiiniin en eski sakinleridir. soyadlan da sakan'drr. Tiirk

$i'fdirler. (bak. agagrda Sakanh)'

SAKANLI, (Ifdrr ve bazr kiiylerinde) Celali agiretinin 1"2 oymakh en biiyiik koludur. $eyh Mirza, Gevro, Elmagiil Alemho mezralannda yagarlar. $afi'i'dirler. A$n Da$r'nrn, Do$ubayezit tarafina di.igen eteklerinde yer alan orttilti kiiyii sakanh agiretinin merkezi sayrlrr. Asr civan Hamidiye Alaylarr komutanlanndan Ahmet A[a ve meghur Atag (Atag) Af,a, Sakanhlar'rn tanrnmlg reisleri idiler. Bi.itiin celaliler Hamidiye Alaylarr'na igtirak etmiglerdir. 1930 lu yrllarda bagveren A[n Isyam mn bastrnlmasrnda bu Celali/sakanhlar Snemli rol oynamrglardrr. 1929 yrhnda Tendiirek Dair'nda bagveren olaylann sebebkArr lranh agiret reisi $eyh Abdulkadir, lsyan hareketlerini tepkiyle kargrlayan Sakanh agiretiyle dif,er, agiretlerin arasrru bozmaya Utiytit gayret giistermigtir3Os. sakanhlar, kendi aralarrnda, kendilerine "saki" yahut "sakki" diyorlar. Asurlular'da Sakalar'a "Sakhi" diyorlardr3Og. Sukuttlt agiretinin kendilerine 305 $erefname, C. I, s. 138.

306 Krrzro$lu, Osmanhlann Kafkas Ellerini Fethi, s' 307 KrrzroSlu, Krpqaklar, s. 168. 308 Qay, Abduthal0k, Ktirt Dosyasr, s. 412. 309 Krizrof,lu, Krpqaklar, s.195.

201.

NiHAT qETiNKAyA

/ rCDrR TARiHi

"saki" demeleri bu Asuri s6yleniginin tesiriyle oldu$u muhtemel gciriiliiyor. $erefname'de Tlirk salgur Atabe$li$i'nin hakim oldu$"u Loristarlda Lor sayrlmayan kabileler arasrnda "Saki" adh bir kabile adr da ,uyrlo310. Azerbaycanh araghrmacr Nadir Memmedov, Azerbaycan'm Gakh kazasrmn Gakhingiloy koyiinde "sakan Dere" adh bir suyun varhfrrna igaret ederek, bu adrn saka Tiirkleri'nin adrm tagrdrfirru belirtir ve Azerbaycan'da adr gegen Ersak, Arsak, Sakasen ve Sakasena yer adlanmn da Sakalar,rn yurdu anlarnrnda olduf,-unu belirterek, hepsinin ayru mengeli olduBunu izah eder31t. Krrzro$lu, M.o. vII. Yi.izyrlda Kafkaslar iizerinden gelen sakalar'rn hiikiimdarlanmn mensup bulunduiu en soylu uru$unun sakasen adrm tagrdr$rm ve bunlann Bala sakan (Kiigiik-sakalar) denilen boyunun "Kiirtler" adryla tanmdr$rm belirterek, bunlara, Kiir ve Aras boylannda yagadrklanna giire "Kiir Aras Kiirtleri" denilmesi gerekti$ini soyler)312. TAmlan bolgedeki Sakalar'a Herodot (M.O. V.yy) Sakasen, V.6. ggt aeki Iskender'in Arbela (Erbil) savagrru anlatan Yunanca kaynaklarda, Sakasrn, Strabon'da Sakasen, PliniFs'ta Sakasun ve M.S. 150 yrllarrnda Mrsrr krrah olan Ptolemeus'un co$rafyasrnda Sakapen, Qinliler "Se" veya ',Su", Kaggarh Mahmud "$u", Iranhlar "Si-Sakan" ve V. Yiizyrldan XVI. Yiizyrl sonlanna kadar olan ermenice kaynaklarda da "Si-Uni denilmektedir3l3. Ptolemeus (Ptolemey, II. asr)) Sakan adh toplulufun, Derbend civannda ve Gippiy daglan (Don ve Volga arasr) etra{:nda yagadrirm bildirir (Ptolemey, IV, 8.14. Geybullayev bu Sakanlar'rn, Sakalar olduf,unu siiyler 318)314. Krrzro$lu Dede Korkut O$uznAmelerine dayanarak Sakanlar hakkrnda pu bilgileri verir: "Dede-Korkut OsuznAmeleri gibi tarihi, milli destanlanmrzda bu "Yigirmid6rtlii' lerin (Karabaf,da), Ravadhlar'rn, Koluuzuno$ullarrnr grkaran "Khel-Babrrakan"rn "Balasakan-Kiirtleri',nin mensup bulundu$u "Si-Uni/Si-Sal6an" da denilen Sakasrnlar'rn, 6 Tagofiaz ElbeSleri'nin bagr, Aran Ulkesi HAkimi "At-A$rzlu Oruz-Koca siilAlesinin "Afrasyabo$u" soyundan g6,ster,ilmesi, bunlann Tiirklii$iine ve Oiuzlar kolundan geldif,ine, en ufak bir giifhe buakmryor.":

SALAR Melekli) 24 Opuz boyunun Uq-Oklar kolundan Daf,-Han'rn 4 o$lundan Salur/Salgur'un deSigik sciylenigidir. Bu ad, kaynaklarda Salar, Sallar gekillerinde $erefname, C. I, s. 50. Memmedov, Nadir, Azerbaycan'rn Yer Adlan, s. 12, 13. 312 Ktrzrof,lu, M.F., Ktirtlerin Tiirklii$i, s. 32, 33. 313 Krrzrof,lu, M.F., Kiirtlerin Tiirklii$ii, s. 36. 314 Geybullayev, Gryaseddiry Karabaf,, s. 76-77. 315 KrrzroSlu, M.F., Kiirtlerin Tiirkliigii, s. 41. 310 311

NIHAT qETiNKAYA

/ reDrR TARIHI

de gegmektedir. Bi.iytik Tiirk destam Dede-Korkut'ta geEen, IE-Of,uz ham Salur Kazan Han da, adrndan da anlaqrlaca[,r gibi Salur boyundandr Qin'de yagayan Salar adh Tiirk boyu kaydediliyor ki, Bunlar matem rengini beyaz olarak kullanmalanyla tammrlar3l6 XVI. Ytizyrlda Trablus-$am ytiresindeki Tiirkmenler arasrnda yagayan iki biiyiik topluluktan biri "Salur" adrm tagryo"d,r3lT Osmanh kaynaklannda gok yerde, Salaq, Salari, Salarh, Sallat Sallarlr, Salur, SalurbeSli, Salurca, Salurlu T[irkmen topluluklan kaydedilmigtir3ls Tiirkiye'de, Salur OSuz bo)'unun admdan 22 k6y bulunmaktadr"3l9. yagayan Ttirkmenler iginde Salor adh bir kabile Tiirkmenistan Ttirkmenleri'nin biiyiik uruklanndan Salor adh kabile, Iran'rn bu b6,lgesi kargrsrndaki Tlirkmenistan b<ilgesinde de goriilmekte,. 32't cllr

SARAK (Ekerek) Tarihi kaynaklanmwda, sarakf saruk/ sarri/ sank/ suak/ sarkin/ sark gekillerinde de geEer. M.S.73-74 yrllarrnda kuzey kavimlerinin istilasr zamaru Srrak adh Tiirk kavminin bir kolu Kars'rn do$u ve gtineydo$u b6lgesine yerlegmigti. $imdi buraya Suak/$rrak-eli (Srrak/Sarak yurdu anlamrnda) / $iiregel diyoruz. Bu konuda, Tarih krsmrnda, Kam-sarakan bahsinde ve bagka yerlerde genig bilgi bulunmaktadrr.

Biiyiik lskender zamar:rt, Ti.irkistan'r idare eden Sakalar'rn Saruk adh boyu zikredilmektedir322 Tiirkmenistan'da Ttirkmenlerin, birli$ini giiniimiize kadar koruyabilmig, biiytik uruklanndan biri Sank (San$/Sarak) adrm tagrr"". Sanf,lar Tlirkmenistan'da, Yolutary Pencdeh=Pendik havalisinde ve Miirgab havzasmda yugryorlur324. Kugzlar'rn Tagay uru$unun oymaklanndan biri de "Sarrg"lardrr325.

376 317 318 319 320

321 322 323 324 325

Seyidov, Prof. Dr. Mireli, Azerbaycan Halkrmn Soykrikiinii Dtigiintirken, s. 150. Siimer. Ofiuzlat s. 341. Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. &3,6M, T.M.Y.K. C. II, s. 938. CaferoSlu, Prof. Dr; Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 72. Caferoflu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 39. Togan, Tiirkistan, s. 87. Togary Tiirkistan, s. 87. Cafero$lu, Tiirk Kavimleri, s. 39, Togan, Tiirkistan, s. 73. Togan, Tiirkistan, s. 71.

/ rdDrR TARiHi Sank Tiirkmenleri, Afganistan'rn Herat gehri ile Ttirkmenistan srn n NIHAT qETINKAYA

arasrnda da bulunmaktadrrlar326.

Iran'rn kuzeydo$u bcil gesin4^g_ yasayan Tiirkmenler arasrnda Sank (Sarak) adh kabile bulunmaktadr"z'. $ecere-i Terakime'de, Ogiirci.ik Alp nesli anlahluken Sank adh Ttirkmen halkr da saydmaktadu. Teke ve__Sank'rn, Salur boyundan Toy Tutmaz'rn oSullan olduiu belirtilmektedir32s. Manas Destam'nda Manas'rn kuk yi$dinden biri Suak adrm tagrr329. Ekerek kciyiindeki Sarak kabilesinin, amlan Sraklar'dan geldi[i anlagrlryor.

SARICALI (Thzluca) Sancanh geklinde de s6ylenir.

Tiirkmenistan Tiirkmenleri'nden Yavmut boyunun Ak oyma$rna ba$r kollardan biri "Sarcah" Tlirkmenleddh33o. XVIIL yiizyrhn ortalarmda, Karabaf, Han'r olan Penah Han "Sancah Cevangir" adr ile g6hret yapmrgh. Karaba[ ham "Penah Han'rn asrl soyu, Dizak'rn Cevanpir ilindendir. Bu il (el), eski zamanlarda Ttirkistan'dan gelmig "Bahmah" agiretinin bir kolu olan Sancah oymaSrndandrr. Bunlarrn atalan Cevangir ili arasrnda meghur, adh-sanh, tantnmrg, mal devlet (zenginlik ve ihsan sahibi olmug adamlardr."331. Penah Han'rn Erdebil valisi Sancah oymafi-rndan "Sancah Dergahkulu Bey" idis2. Penah Han'rn 6ldiigii srrallarda, Karabaf, b6lgesinde bir kurakhk yagarumg, gerek kurakhk ve gerek siyasi sebeplerden oymaklarrn bir krsrmlan, birEok yerlerlq beraber, Erivan ve aras giineyindeki Anadolu vilayetlerine daSrlmiglardr3s.

Karabaf, Han r lbrahim Han (hakimiyeti 1756-1806) 6ldiiriildii$iinde onunla beraber cildi.iriilenler arastnda, Sarrcah Kulum Ali Bey, Sancah oyma$rmn ileri geleni idi334. Gaziantep Bef,-Dilli Tiirkmenlerinin Miirselli oyma$rna ba$h Saricalu adh bir oba da bulunmaktadrrsS. 326

Sarap (Prof.) Dr. Mehmet, Diinden Bugiine Afganistan, Bo$aziqi Yayrnlan, lstanbul 1981, s. 109.

328

Cafero$lu, Tiirk Kavimleri, s. 72. Ebiilgazi, gecere-i Terakime, s. 90.

329

6gel, Tiirk Mitolojisi I, s.

327

Togan Tiirkistan, s. 75. 331 Mirza Cevan$ir Karaba$r, 332 Mirza Cevangir Karaba$h, 333 Mirza Cevangir Karabaf,h, 3U Mirza CevanSir Karaba$r, 335 Sevinq, N., a.g.m. s. 28.

504.

330

Karaba$ Tarihi, s, 3.

Karabaf Tarihi, s. 8. Karaba! Tarihi, s. 21. Karaba! Tarihi, s. 29.

NIHAr gETINKAYA/ rdDrR

nnlsl

1593 Tahrir defterinde, Gence Vilayetinde (Karabaflda) yagayan hem Yirmidcirtlii-IJlusu, hem de Otuzikilii-Ulusu'nun (24 O$u2,8 Krpgak) birer boyu "Sancah" adryla kaydedilmigtit3tr. 1buk. Saragh tayti;.

SEVI$LI (Kamryh) Soyadlan Demirtag. Ttirkmen oymairdu. Osmanh kaynaklannda, Saruhan Sancaflmn Timurcu Kazasr ve Erzurum'un Pasinler kazasmda meskOn, Sevigli adh Ttirkmen topluluklarr kayda ahnmrgtrr337.

SUNcANLI

/ siNcANLI (Ekerek)

Soyadlan Sarak.

Tiirkmen oymaf,idu. Birgok yerde oymak ve yeradr olarak rastlarur. 1577 y:J;r mi.ihimme defterindeki bir kayrtta Halep Ttirkmenleri'nden Be$-Dili boyuna baSh olup, yol kesicili$i veyaf,macrhk yapan oymaklar iginde "Sincan" adh oymak kaydedilmigtir"-. "Sincan" oyma$ Beg-Dili Ttirkmenleri'nin btiyiik oymaklanndandu. Horasan'da, Sincan adh bir Tiirk yerlegim yeri kaydediliyo.33e ki, Sir.canh Ttirkmenleri'nin kurduf,u yerlerdendir. Iran'rn Kirman ve Beliicistan eyAletlerinde yerlegmig olan Boq^aggi Tiirk kabilesinin boylanndan biri Srngan (50 hane) adrm tagrmaktaduso. Ankara'mn Sincan kazast, Sincanh Tlirkmenlerinin kurduf,"u bir yerdir. Ttirkiye'de Sincan adryla on kciy bulunuyor.

$AIIAPLI (Bayat) Ermenistan'da, Biiyiik Vedi'nin dof,u kesininde, $ahabh adh bir Tiirk kasabasr.r"#1. Bu kbyden gelmig olmahlar veya aym adh Tiirkmen oymaSrna mensupfurlar.

Osmanh kaynaklannda, $ahab, $ahabh, $ahablar Ttirkmen toplulu$unun, Harput, Keban, Erzurum, Sivas, Kars,^_Q_tldt", Siverek, Kilis ve Ankara'da yerlegmip olduklan kaydedilmektediril2.

Krrzro$u, Ktpqaklar, s. 138. Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 673, 338 Ahmet Refik, Anadolu'da Tiirk Agiretleri, s. 10O 101, 108, 109; Siimer, Ofiizlar, s.299'

336

337

al9 Cevizo$lu, a.g.e. s. 119. 340 Cafero$lu, Prof. Dr. Ahmet, Tiirk Kavimleri, s. 71. vl 1913 tarihli Osmanl hariasr.

Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 150, 690.

NiHAr CETINKAyA

330

/ rCDrR ranisl

$EMiKHANLI (Ttrztuca) Celaliler'e ba$h Sakanh agiretinin, Rusya idaresinde kalan kollanndan

biridir. Ti.irkmen-Krpgak asrlh, Kiirtge konugan bir agirettir. Merkezi k6yleri Giilli.ice-Mollagemer olmakla bazr kciylere yayrlmrglardr. Krrzro$lu, $emikanhlar'rn Ak-Koyunlu Tiirkmenleri'nin oymaklarrndan

biri oldu$unu

sciylerg3.

$IHLI

(Tagburun)

Vedibasar'daki $rhh adh Tiirk koyiinden gelmiglerdir. Ayru kriyiin adryla arulrrlar.

Bu oymak adr (gft) tiirkqe olup Azerbaycan ve Dogu Anadolu'da din gorevlisi din adamr anlammda kullarulu. Bu adrn kcikii ,'Igrk"du. Bagrndakr "r" sesi lehge 6zelli$nden diigmiig ve ";rk" (9rh/p*h),halinde soylene gelmigtir. $rh scizii (rgrk dan), qrklandrran, aydrnlatary bilgi veren, gok bilen anlamrnda olup, dilimizede aym anlamda, bilgi veren, gok bilen, rgrklandrran manasmda "aydrn" olarak kullamlmaktadrr. Azerbaycan lehgesinde de ayru anlamr tagryan "ziya", "ziyah" s6zleriyle ifade ediliyor. Zamanla fiirkmen-O$uzlar'da oymak ve yer adr olarak kullamlmrgtrr. Aydrn ilimizin adr ve Islahiye ilgemizde yagayan biiyiik Tiirkmen agireti Aydrnhlar'rn adlan bu anlamda verilmig yer ve boy adlarrdu. Azerbaycan'tn, Kazak gehrine ba$h, Giicistan srnrnnda yakrn bir $rkhh koyi.i var3& Iran'da yaqayan $ahseven Ttirkmenleri'nin Erdebil-Eli kolunun oymaklannd.an biri ugrkhh" adrm tagu 348)345. Giiney Azerbaycan'da, Karasu Irmaf,r ycirelerinde bulunan 20 bin gadrrh $ahsevenli Tiirkmenleri arasrnda $.yhlii ($rhh) oyma$r bulunmaktudrr&6. Giiney Azerbaycan'da arulan bcilgede yeralan Meskingehir'de, $rhlar adh bir koy olup, bu $rhh Tiirkmenleri tarafindan kurulmugtur. Hazar Tiirklerinden Kazak adh oyma$rn kabilelerinden biri $rhh adrm tagryordu. Azerbaycan'rn Kazak gehrinde iki, Cebrayrl, Kuba ve Giiygay gehirlerinde birer $rhh koyleri ile yine Kuba'da $rhhoba, Gciygay'da, Molla grhl ve Umidli $rhh adh kciylersT ile Masalh'da $rhlares uah tAyt". bulunmaktadrr. 343

v4 345

v6 u7 348

Krrzro$lu, M.F., Ktrtlerin Tiirklii$i, s. 1L0. Terciiman Gaz. haritasr. Zeynaloglu, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, s. 68. Azerbaycan Dergisi, sayr 225, s. 114. Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycan, s. 37. Memmedov, Nadir, Azerbaycan'm Yer Adlan, s. 89.

/ rcDrR

TARIHi

Ermenistan'da, vedt-ye bagh $rhlar (yeni adr Lusarat-26.12.196g) adh Tiirk koyiinden gelmiglerdir. $rhlar adh, sisyan'a ba$h iki riirk koyii de bulunmaktadu*'. Bahkhg<il yakurlarrnda, Dof,"ubayezit'e yakrn yerde, $rhlar adh bir koy de bulunmaktadrr.

Gaziantep'in vasrh kciyiinde oturan, Be$-Dilli fiirkmenleri,nin Kara-$rhh adh bir oyma$ bulunmaktadrfsu. Tfirkiye'de grhh, $rhlar v.b. adh 108 kiiy bulunmaktadrr3sl.

$ILIGLAR (Melekli) Azerbaycan'da yagayan Aynmlu oymaklarrrun bir krsmr, $ah Abbas I. lran'a gogerck $ahseven Tiirkmenleri'ne kahrdrlar. Azerbaycan,da :amaru kalanlar arasrndg. Kazak gehrinde yerlegen "$rnkh Aynm', adh bir kabile bulunmakta idi352. Melekli k<iyiindeki "$rhg" kabilesinin adr, Aynmlu ,,$rnrk" oymaf,rmn adrmn a$rz de$igiklif,i ile farkrr s6ylenigi oldu$,u muhtemeldir. Azerbaycan'dan aynhp, $ah Abbas I.'a katrlan Ayrrmk'oymaklanmn biri "Qolakh" adlm tagryordu. Azerbaycan'da, Iipgak aBzrmn tesirleri gozciniinde tutulursa, $rmk oymak adrmn (s/9 de$igmesiyre) ashmn srmk (=

krnk) olduSu ve lran'a gcigen Aynmlu oymaS "eolakh" ile, isimlerindeki anlam benzerlifi, bunlann amlan zamanda ikiye aynrm$ ayru oymak olduFunu miimkiin krlar. Ayrunlu boyunun, Azerbaycan'da, Gence-Gedebey havalisinde yagayan biiyiik krsmmdan sonra en kalabahk toplulu$u Tuzluca ilgemizde bulunmaktadrr. $rhg scizii, I$drr'da yaramaz anlamrnda kullamlan "guluk" soziiyle aym olabilir. Melekli k6yii a$zrnda krpgak tesiri goktur. umumiyetle kelimelerdeki ikinci "u" lan "1" olarak soylerler. vur = ',vrr,,, buraya gel = "brnya gel" gibi, guluk s6ziinii de 'grhk" olarak telaffuz etmig olabilirler. Iidrr'da, bir yeri k'',k veya golak kalmrg kigilere, guluk (yaramaz) anlayrgryla bakrlrr. "$thg" scizi.iniin aErklamasr igin verdiSimiz bu krsa bilgiler, bu oymak adryla ilgisini muhtemel g6rdiigiimtiz maltrmatdrr.

$IRANLI (Tagburun) Ermenistan'daki Tiirk k6yii $uan/$rranh,dan gelmiglerdir. $ecere-i rerakime'de (Tiirklerin soy_Kiittigii), Kutlu-Temiir'iin lundan birinin adr $iran olarak g"gerr)r

y9 350 351 352 353

Makas, Yrd. Doq. Dr. Zeynelabidin, a.g.m., s. 233. Sevinq, N., a.g.m. s. 31. T.M.Y.K. C. II, s. 7021, 1,022, tOZ3. Mehemmedhesen Velili (Baharh), Azerbaycary s. 44. Ebiilgazi, gecere-i Terakime, s. 87.

iig

oS-

NKAYA

ICDIR T

Bugiin Giimiighane'ye bagh $iran adh llqe^!!e Urfa'da iki ve Elazr$ ile Bing6l;de birer giran uirt tal' bulunmaktadrM.

$iuoil,i

(Tagburun)

Ermenistart'da, Vedi nahiyesine baf,h, $iddi kiiyiinden gelmiglerdir. $eddadiler'den kalan bir isim oldusu g6riigii hakimdir. Azerbaycanh

yazar Keimzade de aym gtiriigii ileri siirer ve $eddadilerin zuliimkar oldu$-unu ifade ederek, bu y6relerde zalim adamlara yaghlann "lap $eddath', (tam $eddath) dediklerini belirtir ve Vedibasar beylerinin $adhlar oldu$.rnu ve toprak miilkiyetinin bunlara ait olduSunu "iiyl"tsss' ICrzrof,lu "$adili" oymak adrndan bahisle bu adrn Aras boyuna da hakim olan Hazar Tiirklerinin soylu bagbufi iinvanlanndan "$ad" ile ilgili oldugunu belirterek, Arpagay merkezi "Zaru-$ad", Hakkari yakmlarrndaki eski ;'Saru-$ad", Artvirt'deki "$av-$ad ile $ad-Berd gibi biilge ve kale adlarrnrn da ayru mengeden geldi$ni soyler356. Erzincan agiretlerinden en yaygrm $adrlh olup, Ki['r ilgesindekilere de u$ahdrlh" diye amlu genellikle bu ad verilmektedir. Van tarihinde bunlar, ve Tiirk asrlh olduklan belirtilir. Baha Sait Bey de bu adrn ashmn "$adeli" ($ad-eli veya $ad-Elli) oldu$unu ve Tiirkge beyzadelerden yaprlan valilere olup, ';$ad" dendifini siiyliiyot'-. Puga sijziiniin ash, I(pgakga "Bag-$ad" dilimizde Paga olmugturrto. XVL asrr Bayburt'ta, Tiirkmen cemaatlerinden $adrllu Camaatr adr da gegmektedir3sg.

zengezur,da da bir $adrlh adh bir kiiy bulunmakta,olup, bu k<iy aha-

lisinin $iilik't6n farkh, Alevi olduklan belirtilmektedircou'

56r,ltl / qOLLi] flgdrr merkez ve lrakveyis) Bu kabileye bash oymaklal, gimdi Ermenistan topraklannda kalmrg, "sllii (fullu/$ullu/$orlu) Dgllirei" ile yine bu kdylerin yakrmnda yerlegmip olan "g6,llii Mihmandar"sl adh Tiirk kiiylerinden gelmiglerdir' $6llii Mihmandar kiiyiini.in adr, 1913 de, eski harflerle basrlmrg Osmanh haritasrnda, "$orlu Mihmandar" olarak yazrlmrghr. Bu kilyden gelen $6lli.i adh lI,

3Bl

T.M.Y.K. C.

J:t5

Kerimzadg Ferman, Azerbaycan Jurnah, Baku 1988, sayt 9, s' 108'

s. 1025.

KrrzroSlu, M.F., Kiirtlerin Ttirklii$ii, s. 110. Ali Kemali, Erzincan Tarihi, IQynak Ya., lstanbrrl 1992' s. 152 158' 358 Togan, Girig, s. 341. 359 Giizel, Prof. Dr. Abdurrahman, M. Kiiltiir-M. Birlik, Ank.1991, s. 116.

355 357

360

Menemmedhesen Velili (Baharh), Azenbayqan, s. 59. 1913 tarihinde basrlmr$ Osmanh haritasr

ruluar grriNxeya / rdpn

reniHl

333

kabileler birbiriyle kan ba$-r ile akrabadular. $imdi, bu Demirgi adh k6ylerin birinin adr "$orlu" ($ollu), digerinin adr yine ayru-uDemirgi" olarak geqmekte ve Mihmandar k<iyiintin adr da aym kalmrghrs2.

"M. I.-[. yiizyrllarda Da$stan y6resinde bir Hun devleti kurulmugtu. Hazar denizinin batr krylsrnda, Barmak daf,rarr ile Derbend arasrnda, adr "Qtil", "Qof,", "Tsuru ve arapgalagm4 gekliyle ,'$ul', gibi gekiller alan bir gehir I. ytizyrlda mevcut bulunuyordu: Minorsky'e g6re bu gehir Derbend,in kendisidir. Bu gehrin adr Ermeni ve lrani dillerine ba$lanmak istenmig, fakat Hazar Denizi'nin doSusunda da "$tl" adL bir Ti.irk kavmi bulundu$u gcizciniinde tutulunca, Derbend'deki gehrin de aym Tlirk kavminin bir kolunun yerlegme b6lgesi oldugu anlagrlmrghr. Bardhold ile Minorsky'nin gd,riiglerine g6re, "$fil" Tlirklerinin milli kimli[i artrk iyice belirmigtir ve bunlar Ttirkmenlerin atalan osuzlar idi. $tl adr ise "eur" (eor) veya "ecil" den gelmektedir. BilindiBi gibi, "eor" veya "eur,' Ttirkler'de bir tinvan idi ve bu iinvam tagryan beylerin adr tarihlerde gok geger"3s Bugiin Azerbaycan'rn kuzeyinde, Kuba gehrine baf,h, Daf,rstan slnrlna ve Derbend'e yakrn, $ollar adh bir kasaba bulunmakta olup, $ul riirklerinin hatrrasrdrr. Bazr kaynaklarda, arulan boydan "su" adryla da bahsedilir. profescir Yusuf ziya 6zer, II. Tiirk rarih Kongresine sundu$u, subarlar'la ilgili tebli$inde gu bilgileri verir: "subarlar o asrrlar, orta Asya'dan miitemadiyen akrp gelen ve 6n Asya ile Ege havzasrm dolduran Tiirk kavimlerinden biri idi. Cilnkii subarlaq, Tlirkler'in suvar kavminin bir koludur. su ldfzt, tiirkgede suv sub geklinde telaffuz olunduSundarl suvar = subar aym kelimeden ibarettir. su adamlarr, su kabilesi, manasrndadrr ki, suyu kendisine totem ittihaz etmig bir kabiledir. Bu kavmin bir gubesi Milattan ewel iigiincti, dordiincii asrrlard.a kapga$rn Aral denizi gimali garkisinde, Kanh iilkesinde ufak Bir hiikfrmet kurmugtur ki, Han^siilalesi devrinin miiverrihleri bundan su Krralh$ namiyle bahsederler."K. "Emel Esin'e g6re "$tl" Ttirkleri'nin (O[-uzlar) Tiirkmenistan, Azerbay_ can ve Tiirkiye Tiirklerinin atalan samlmakta ve milAdi V. yiizyrlda "$fl" Ka$am"mn ordu'su (bagkent'i) Balhan Kenti idi. "Al-sahmi ve Tabari, Miisltimanlann "$61" Tiirkleri ile kargrlagmasrm g6,yle nakletmektedirler: uM. 639 da miisliiman askerinin bagrndaki suvayd b. Mukarrin, ',$frl" Tiirklerinin yagadrir "yegillik" diyara vardr. o devirdg hem Dihistan hem Currar/a hakim olan beyin adr $tl Ruzban idi. "$01' beyi "keserer" (hediyeler) getirerek, bang giiriigmeleri baglattr. Abdulkadir Inary .Taberi'd.en 362 Makas, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidiry a.g.m., s. 233, Tiirkdotan, Prof. Dr. O., Tiirk Tarihinin Sosyolojisi, C.

353

s. 420.

61L1.nr.or Y_usuf Ziya, son Arkeolojik Nazariyeler ve subarlar, lI. Tiirk rarih Kongresi tebligleri, s. 721, 122.

KAYA

ICDIR

nakledilin bu hadisede adr gegen Tiirk Curgan beyinin adtru "sul", bagka bir yerde de ',Sol" olarak \r"rirffis. "lki taraftan biri bu gartlan tutmamrg olsagerek ki,71,4-7L6 yrhnda bir ikinci sefer daha yaprldr. Arap ordulanmn bagrnda bulunan Yazid ibn Muhallab, Dihistan'r aldrktan sonra/ "$frl" Tigin adh Tiirk hiiktrmdan, adadaki kalesine srirnmak zorunda kaldr' Altr ay kugatmadan sonra, Ibn Muhallab adayr da ele gegirdi' "Rivdyetlere g<ire, bu kugatma sonucu, "$fll" Tigin mi.isliiman olma$a karar verdi. B6ylece, "$frl" Tigin'in soyu arasrnda "$iili" nisbeti ile ianrnacak, nice kAtip, vezir ve gair olan miisliiman Tiirkler yerlegecekti', Burada bahsi gegen, "9t1" yahut "Sol" denilen Tilrkler, Tiirkmenistan,da, Krzrl-Avrat, o[urga, Balkan, Krzrlsu, Dihistan ve Giirgen taraflerrnda yagryorlardr366.- B,rgiitt Tiirkmenistan'da, anrlan b6lgede yagayan Tiirkmenler'in Gciklen boyunun oymaklarrnda ikisi "Akh-$ur" ve "Kara-$ur" adtnt tagrmaktadtr'o'. Nadir Memmedov, Qullu yer adrnr incelerken, Miladrn ilk yrllarrnda, Azerbaycan'da meskfin, Kenger, Terter, Gargar, Qirak ve Gence (Kancak/Kanzak/Kenzek) adh taifelerin igerisinde "Qul" adh bir taifenin de bulundu$unu ve Milat'tan once Azerbaycan'tn kuzeydo$usunda Derbend yakrnlnda, kaynaklarda adrnrn eor/ Eog, gul gekiflerinde yazrlan bir gehrin bulundugu belirtir. Aynr yerde, Cebrail'de Qullu Da$r, Abgeron'da Qullu Tepe ve Kubath;nrn Goyyal kciyi.inde Qullu Dere adlannr da verir'oo' "Albanlar Tarihi"ni 660'larda yazan, Gence'de yetigen Moses, Derbqrd geqidine ,'Qolay,, ve bir yerde de "Derbend'e yakrn Qola-Kaprsr" diyor369. islam kaynaklannda buraya "BAbii's-sul" (sol Kaprsr) denilmektedir' Bu ad ve benzerleri, "lslamhktan 6nce lHazar Denizi giineyinde Gurgan'da ve Batr Ttirkistan'da kalabahk bulunan ve 450 de Sasanhlar ile savagan (R' GROUS., s. 190) Qol-Tiirkleri'nin bir kolunun, M.6.leri Da$rstan ve Yukan Kiir boyu'nda "Qor Deresi" sanca$'nda varhf,rmn delilidir. strabon'da "Akampsis,' olarak geqen rrma$a, "Qoruk" (=c"II*") denilmesi, buralarda bu aaaati I(pgak kolunun yerlegtigini giisterir."370'

Udili Gregoryan Vorogil L. Gukasyan, VIL asuda "Musa Galaketli"

ta-

rafrnda yazrlmrg "Alvan Tarihiu (Alban Tarihi) adh eserde bu adrn "Qol/Qul" r. geklinde yazrldr$rm giisterifi

365 366 367 368 369 370

371

tnan, A. Makaleler C. II, s. 158, 193. Tiirkdo$an, Prof. Dr. O. Tiirk Tarihinin Sosyolojisi, C. I, s' 421' Togan, Tiirkistan, s. 75. Memmedov, Nadir, Azerbaycan'rn Yer Adlan, s' L64' c.f.F. Dowsett, "The History of the Caucasian Alb:ns by Movses Dasxuranqi", London 1961, 11,39, s. L55. nak. Krrzroflu, Krpqaklar, s. 199' Krrzro$lu, Krpqaklar, s' 199. cukasyan,V.L.,AzerbaycanDilininTegekkiilTarihineDairGeydler,T.D.A.D.Say'j.34, A$ustos 1984, s. 126.

NiHAT CETINKAYA

ICDIR TARiHI

Kaynaklarda, Qirt'de "$ul" quard "Q61" diye terciime

a{1bir

memleket kaydedilmektedir ki, Mor-

"dur372.

Tiirkistan'da, Nahgeb (Nesef) pehrinin Mofiollar'dan 6nceki devre ait harabelerine Tiirkistanhlar "$ulluk" yahut Krrgrz telaffuzuna g6,re "$ulduk" demektedirLfT3. Miladrn ilk asrrlanndan sonra, Giiney Azerbaycan'a gelip yerlegen Ttirk boylan iginde, Hunlaq, Suvanlar ve Hazarlar'dan bagka Qullar adh Tiirk boyu da kaydedilmektedir3Ta. Prof. Togan, 446 tarihinde Kafkaslar'rn giineyine g<iq etmig olan ASageriler'in, FirCrz Abad gehrine iskAn edilenleri Avrupa ve Fars rivayetlerinde "Sul" olarak gegti$ni belirtir. M. 5.7'1.6 yrhnda dikilen Tonyukuk Amtrnda (I. Tag, Do[u I-7), 682-683 yrllannda Kutluk/Il-Terig Kagan ile batrya sefer ederlerken, Anr b6lgesine, "Kiigmen" (boyu)den sonra, "Qiilgi-Az (qitUii-Az) boyundan bir krlavuzla vardrklan yazrllu."t'. Radloff, Sibirya gezisi (19. asu) srrasmda Kuzey Altay Tatarlan arasrnda 740 niifuslu "$ti" adh bir kabileyi tesPit etmigtif/o. Kuzro$llu, bugiin Altaylar'daki $or Tiirkleri'nin, bu Sol/$ul adh Tiirklerle aym oldu$unu yazar"", 1410 yrhnda, kardegi Iskender tarafindan srkrqhrrlan lsfahan hakimi Riistem Mirza, muhasaraya fazla dayanamryarak, gehirden grkmrg ve Kara-Koyunlu Beyi Kara Yusuf'a srSrnmrgtr' Riistem gehirden grkrnca kardegi Iskender tarafindan takip edilmef,e baglanmq, ancak lskender'in yamnda bulunan ve iinemli bir kuwet olduklan anlagrlan "$ul" askerlerinin kendisinden aynlmasr iizerine takipten vazgegerek $iraz'a gekilmigti378. Vaktiyle Hindistan'da kurulan ve 66 hiikiimdar defiigtirmig olan Ttiristanh "$ola" adh hiikumetin3T9 kuruculan da $ul Ttirkleridir'

itldiiriildiigiinde, onunla beraber "$elli" kabilesinden de drjrt kiginin itldiiri.ildiigii kaydedilmektedir3sO ki, bu $elli adr, $illi.i kabile adrmn de$,igik aSzla s6ylenigi olmahdrr. 1806 yrhnda, Karaba$ Han'r lbrahim Han

lsl6m Ans. C. VI, s. 582. Barthold, V.V., Mofol lstilisrna kadar Tiirkistan, s' 747. 374 Geybullayev, Gryaseddin, Karabafi Etnik ve Siyasi Tarihine Dair, Azerbaycan llimler

372

37,3

Akademisi Yayrm, Baku 190, s. 45. s75 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 87. 376 Radloff, Sibirya'dan, C. I, s, 203. 377 Krrzro$lu, Krpqaklar, s. 41: 378 Siimer, Kara-Koyunlular, s. 87.

Kurto$lu, Fevzi, XVI. Asrrda Hind Okyanusunda Tiirkler ve Portekizliler, II. Tiirk Tarih Kongresi zabrtlan, lstanbul 1943, s.914. 380 Mirza Cevangir Karabaf,h, Karabat Tarihi, s. 29. 379

336

NiHAT qETiNKAYA

/ IdDIR TARiHi

Gokqe'de "Qala-Berd"/Qala Hisaa Tiflis do!-usundaki bulunan l(arayazt, daki "Qala", Arpagay ve Qrldr'daki Qala adh k6yler ve Posof'ta eala adh yaylak, adlanru, I(pqak "Qala" boyunun adrndan almrglardr 384) 381. Bu adlar hep, kaynaklarda Qol, qdl eal, Qoq, Sol, Sul olarak da gegen "$ul/$ol" Ttirkleri'nin adrndan gelmedir. Cevizo$llu, Dogu Anadolu ve_Asya'da yagam$ Saka boylan iginde "Cil, Cul, $rl, $ilok" adlanru da sayur382. Bugiin Ermenistan'da, Dere-Elegez mrntrkasrnda, Nahgrvan'rn 50 km kuzeydoiusunda "Q61" adh Ttirk kasabasr, Giiney Azerbaycan'da Serab'a baflr Qiillii kciyii ve Trabzon'un Akgaabad ilqesinde $ula adh mahalle, $ul Tiirkleri'nin hatrralarrdrr. tran'dayagayan Kaggai Tiirkleri'ni meydana getiren 8 taifeden biri de Deregollt'or adtru tagtmakta olup, amlan $itl/giillii kabilesinin bir hissesidir. Osmanh zamaru, Aydrn'rn Bozdof,an kazasrnda, Karaca-Koyunlu Ttirkmen-Ycjriik toplulu$unun bi.iyiik oymaklanndan biri "Qullu" oymair idi384.

Karakoyun llEesi'nin civanna, eskiden Qolagert/Q6legert (Qolagert) adr verilirdi. Bu adrn gul/gol/Qol boy adryla ilgili olabilecef,-i muhtemeldir.

SUXtinf,U (Karakoyun-Thzluca) Soyadlarr $ahintekin. Osmanh belgelerinde, Filibe KazAsr (Paga Sancaf,r)'nda $iiki.irlii; Merag Eydleti, Akqakuanhk KazAsr (Qimen Sancafr)'nda giikiirili ve giikiirobasr ve Sinop'da 4q- $iikiirliiof,lu adlannda Ttirkmen-yoriik topluluklan kaydedilmektedir3ss. Gagauz Ti.irklerine ait yeradlanndan biri de "$ikirli-I(tayu3so admr tagryor.

Diyabakrr'da, da Alevi Tlirkmenler'in yagadr$ $iikiirlii adh bir koy var

(Karakovunlu) soyadran:

r.*"*;:u:3Mr$

Tiirkmenistan'daki Teke Ttirkmenleri'nin iki ana oyma$rndan biri Tokhtamrg oyma$rdrr3s. Toktamrg adr Tiirk boylannda yuyg* olu.ak kullamlan 38L

Krrzroflu, Krpqaklar, s.

382

Cevizof,lu, a.g.e. s. 49. Resulzade, M. Emin, Iran Tiirkleri, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfi Yayrm, Istanbul

383

137.

1993, s. 40. 384 385

Siimer, Ofiuzlar, s. 278. Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s. 705.

Acaroflrr, M.Tiirker, Gagauzcada Takma Adlar, Soyadlan, Yeradlan, T.D.A.D. sayr 72, Haziran '1.991., s. "127. 387 Eroz, M., Dof,u Anadolrr'nun Tiirklii$ii, s. 50. 388 Togan, Tiirkistan, s. 75. 386

/ IGDIR TARiHI

adlardandrr. Altunordu devletinin meqhur ham Toktamrg Han'rda bilmekteyiz ki, Timur Anadoluya gelmeden iince, o zamanki yeri Korgan yaylasrndaki harebeler olan I$dn gehri ve kalesi, Toktamrghlar'rn elinde idi. (bak. Tarih b6,liimii) Kara-Koyunlu ilgemizdeki Toktamrglar kabilesinin, If,du kalesi'ne hakim

olan Toktamqlar'rn, giiniimiizdeki uzanhlan olduf,u miimkiindi.ir.

TORI]NLAR Igdrr Torunlan, A'iretlerin hepsinin asil (mir)se kabul etti$i ve saygl duyduklan biiyiik aileler topluluSudur. Ozellikle Kafkasyah sayrlan agiretlerin (Radkunli, Bekitunh, Gelturanh, Burukanl) beyleri (mir'i) kabul edilirler. Ttirkge de miri (devlete ait) srfah ve Irak'ta konugma dilindeki al-miri (,'hiikumet") kelimesini do$urmugtur3s. Mi, s6zii, asil, kutsal soylu anLmlarrnda olup, If,d' yiiresinde, yalruz Seyidler (Hz. Peygamber'in soyu) igin kullarulu. Mir Hiiseyin, Mir Mehmet gibi' Torury Tlirkmenler arasrnda asaletli, itibarh ve niifuzlu bey siilalelerini ifade eder. Colap,taki Bef,-Dili Ttirkmen oymaklanndan biri Torunlar admr tagu. 395)391. Gaziantep Befditli Ttirkmenlerijnden Arabh oyma$rnrn bir obasr, Ttirkmen Torunu udr-,i, tuprr392. Gaziantep'te, Elbeyli io*nlut393 denilen bir topluluk bulunmakta olup, Ellbeyli Tiirkmenleri'nin bq siilalesidirler' Tlirkmen bef,lerinin soylu siilalesine "torun" denilmektedir"*' sivenek Karakegili (ash Tiirkmen) agireti beylerirrin ailelerine de imtiyazL, asaletli anlamrnda Torun adr verilmektedir""' Osmanh kaynaklannda, Konar46ger Tiirkmen Torun agireti, Antep. Kilis, Marag ve Karaman'da meskfrn buluduiu kaydedilir3%. Ayrrca CemAat olarak Torury Torunla4, Torunlu, Torunobasr adh Tiirkmen topluluklan 9u yerlerde kaydedilmigtir: Aksaray, Krrgehri, Kayseriyye, Konya, Merag ve Karahisar-r sahib sancaklan, selmanlu-i Kebir KazAsr (Bozok sanca$), Danigmendli KazAsr. Torunan (Torunlar) adh cemAat da, Rakka, Karaman, Krrgehri, sis, Kayseriyye ve Kars-r Merag Sancaklan ile selmanlu-i Kebir KazAsr (Bozok sancaf,,r), Kadirli Kazdsr (Adana), Zamanh KazAsr (Merag Sancas),nda kaydedilmigtir. Bir belgede de gu bilgiler yazrlm$: "Recepliiafgan 389 390 391

392 393

394 395 396

Mir: Amir kelimesinden (mir, mirza). Onceleri, amir (emir), mir iinvam-da hiikiimdarlar iqin kullamlmrgtrr. sonraiah iinemli adamlar ve gairler igin de kullamlmrgtr. LEVY, R., lslAm Ans', C. V[I, s. 3'14. Sevinq, N., T.D.A.D. Ekim 1983, s. 26. Sevine, N., a.g.m. s. 28. Sevinq, N., a.g.m. s. 69. Inan, A., Makaleller, C. I, s. 16. Er6z, M., DoSu Anadohfnun Tiirklii$ii, s. 45. Tiirkay, Cevdet, a.g'e., s. 40, 161'.

NiHAT gETiNKAyA

rGDrR TARiHi

fuiretinden olan Torunan Cemaafi Mukaddema Rakka'ya iskan or'nmuFdu. Bu taife dahi, Afgar milletlerinde Torunluk namiyle mephtr olub kadimde Rakka hazinesine Afgar reAyasiyle bir akge vermezler imig. Ancak sa'y-i hazine olmak iizere taife-i mezbtg, ziraat eyledikleri eraziden h6sil eyledikleri mahsfrllerin cigriinti vermek iizere kayd ve gerh verildi." 401\397. Bugiin Tiirkiye'de 17 yerde Torun v.b. adh kciy bulunmuktudrr3g8.'

TURKAN (Ttrzluca) Diyarbaku'rn ka^racada$'rnda yasayan Tiirken agireti, lerine mens.rpfur399.

Bef,

-Dili riirkmen-

osmanh kaynaklannda, Ttirkani g6eqFs yiiriik oymaklary Ankara, Kiitahya, Karaman, Erzurum ve Bozok'daa00, Tiirkarili ve Tiirkanelli agireti, Ankara Erzurum ve Rakka'da yerlegtikleri kaydediliyoraOl. Ttirkan agireti 24 ofiiz boyundan Beg-Dililer'e bashdrr. siverek Karakegili (ash Tiirkmen) agiretinin bir oymairmn adr da Tiirkan idi402. Tiirkan agiretiyle ilgili olarak, Ziya Gokarp, g6riigiinii gciyle ifade eder: "Tiirkan gibi esasen Bef,-Dili boyuna mensfrp Ttirk olduiunu bilen fakat Kiirtge konugan bir Tiirk agireti."aur. urfa bd,lgesinde yagayan Tlirkanlar'r bizzat ziyaret eden, deBerli bilim adamr, sosyolog rahmetli Prof. Dr. Mehmet Eriiz, Ttirkanlar,d.an bahsederken gunlan yazari "Ttirkan'lar bize de Tiirkmen ord.uklanm, atadan, dededen boyle duyduklanm, siileyman $ah'rn dcirt oSlundan birinin burada onun soyundan geldiklerini sciylediler. Ziyaret ettiBimiz Karaca\aldrgrru, daS'a bagh KarabahEe k6yi.i (Ttirkan agiretinin kciyi.i) halkr, iiirkmenliklerini iftiharla belirttiler; dedelerinin muhitin tesiriyle Ttirkgeden bagka dil de 6Srendiklerini sciylediler. Hepsi.de Ttirkge billiyor ve Kerkiik, Azeri a$zrna yakrn pekilde konuguyorlar.',4&.

UZUNLAR (Bayat) Ttirk boy adrndan gelen oymak adrdr. Iait-dzti llal Nehri; arasrndaki Krpgak devretinin yrl.ahp, yerine Altrncrdu devleti gestigr suada, )ov. yiizyrl lslam kaynaklannrn kaydeffi Krpgak boylan arasnda "LJzunu (Uzutlat) adh boy da zikredilmektejir a Ttirkay, Cevdet, a.g.e., s. 233. T.M.Y.K. s. 7074, 1075. 999 Sevinq, s. 33 (Z.ciikalp'te). 400 Ttirkay, Cevdet, a.g.e., s. 40. 8L Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s.742. N2 Erdz, M., Do$u Anadolu'nun Tiirklii$ii, s. rl4. 4l()3 Giikalp, 2., Kirt Agiretleri Hak. Sosyolojik Tetkikler, s. 12, 32. wt Erdz, M, Do$u Anadolu'nun Tiirkliifiii, s. 47. rl{)5 Krrzro$lu, Krpgaklar, s. 9I-92. 397

398

rcDrR TAdHi

USulti

(Hakveyis)

soyadlarr, Demir, Demirci). ugii (u$iin) k6yti Revan ile Elegez da$mn orta kesiminde, Kazak gayr iizerinde, Ecmiyazin'in 20 km kuzeyinde eski kaynaklarda "Ampier/Anberd" diye gegen gimdiki adryla Biurakan,rn 6-Z k_m kadar doiusundadrr. Krrzro$lu, Kafkasya borgesinde gciriilen, rJsun, upun ve Hugun geklinde rastlanan oymak .,r" y", adlarrnin, Xrv. yiizyrr Islam kaynaklarrmn kaydetti$i "I-Jzun'i adh Krpqak boyunun adrndan gel-

digini belirtmektedir4uo.

zENGi / zENGiBAsAR u$AGr (r[drr) soyadlan zengi ve Necili'dir. Bunlar Ermenistan'daki Zengibasar yciresinden gelmiglerdir. Avgar Tlirkleri'nden olan Aksungur-o$lu Imadeddin Zengi, merkezi Musul olan bir atabeglik kurmugtu (1122-1181).gam, Haleb, Erbil, ur.fa bu atabegli[,in

suurlan iqindeydi. Zengi rtirkmen Atabegreri, Tlirk ve rslam_ diinyur*lu,

Haglilar'a kargr verdikleri getin miicadeleleriyle tarunmqlardr4O7. Bu Zengiler arasrnda miihim sapda, 24 ogaz borrndan, yildrz Han'rn d<irt oflundan, Igair'in kiiqiik kardegi yrva boyundan Ttirkmenler de bulunuyorclu. fmadeddin Zengi, Halep emfi olduktan sonra, savascr bir boy olan bu yrvalar,r bu bolgeye getirmig ve haqh tehlikesine kargr, kuzey ycirelerine yerlegtirmigtiaOs.

o s'ada Yrvalar'ur

baprnda Yaruk (Caruk/earuk = eankgr tayt aarnaa; ngy bulunuyordu' Kara-Koyunlu hanedanrmn da mensup olduiu Lu yrvalaq, sonraki devirlerde Zengtrler ve di$er bir krsrm Ttirkmenlerle beraber lran a, Hoy

ve Maku bcilgelerine goEiip yerlegmigrerdir. Bunlardan bir krsmr d.a Aras,rn kuzey sahillerine, Musullu Tiirkmenleri adryla gelip yerlegmiglerdir ki, bugiin Ermenistan'da, Aras solundaki vedi bcilgesindeki Zengi-Basar mahah ve Musul, Yrva (Kpe* apayla Crva) kciyleri bunlann yerleqtikleri kciyler olup, adla'm tagrrlar. Itcinci trir "Eiva" kciyii, yine Ermenitan da, Nahgrvan rn kuzeybatrsrnda, srmra yakrn bir yerde bulunuyor. Zengibasar ve Zengi adh ailelere lran'rn lvlaku ve Hoy gehirlerinde Kara-KoyuJu toplulu$u iginde de rastlanmaktadrr. Maku'mrn "zengj Barar,, adh bir nahiyesi ve i4aku,r,ur, iginden gegen "Zengibar" adh,gay da adlanru, Maku,ya yerlegen bu Zeng; topluluklanndan alm4hr 413)40e. Ipdrr'da, Azerbaycan'da ve Giiney Azerbaycan'd.a, halk arasrnda anlatrlan "Erebi zengi" (Arab-r Zeng!) Destani hikayesi, Irak,da devlet kurmug olan Tiirkmen Zengilerle ilgili destani anlatrmlardrr. &6

KrrzroSlu, Krpgaklar, s. 9l-92,

Q7 Qay, AMulhal0k, Kiirt

Dosyasr, s. 79.

siimer, osuzlar, s. 134; Tugal, H. Fehmi, II. Tiirk rarih Kurultayr zabttlan, s. 949. 4W Minorsky, V., lslAm Ans., C. VII, s. 208. 408

NiHAT qETiNKAYA/ rdDrR TARiHi

Osmanh kayrtlannda ZengS, Zengsli, Zengiler adh Tiirkmen-Yiiriik top-

luluklary Adana, Sis ve Merag Sancaklan, Karaafag, Y_alvag ve Efridir KazAsr (Flamid Sanca$)'nda yagadrklan kaydedilmigtiral0.

Ttirkiye'de 8 yerde Zengs v.b. adh k6y bulunmaktadu4ll. ISdrr'da, Simdi Ermenistart'da kalan Zengibasar mrntrkasrnda bulunan, Necili adh Tiirk k6yi.inden gelip, I$du'a yerlegen ve soyadlan da Necili olan aileler Zengibasar Ugaf,r kabilesi adryla amlular.

410 Tiirkay, Cevdet, a.g.e., s.787. 411 T,M.Y.K. s. 1175, 1176.

NiHAr gETiNKAYA

/ rdDrR TARIHI

KAYNAKLAR

EBU'L-FARAC TARiHi, Cilt l-ll, Turk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1987, Trirkgeye Qeviren: Omer Rrza Do$rul.

ACAL, Arif, Azerbaycan ilimler Akademisi Aragtrrma Gorevlisi, Mitolog, $ifahen ahnan bilgiler,

ACAROGLU, Trirker, Gagauzca Takma Adlar, Soyadr, Yer Adlan, T.D.A.D., Sayr

72, Haziran'1991. AHMED, REF|K Anadolu'da Tiirk Agirreileri (96e1200), Enderun Kitabevi, islanbul 1989.

ALi KEMAL|, Erzincan Tarihi, Kaynak Yayrnlarr, lstanbul 1992. ALTAYLI, Seyfettin, Azerbaycan Tiirkgesi Sozhigri, 2 Cilt, Milli Elitim

Bakanhgt

Yayrnr, istanbul 1992.

AR, M. S., Qiviyazrh Kaynaklara Grire Ttirkge-Eti (Hatti)ce-Hurrice arasrndaki badlar, Belleten Vlll, Ekim 19214, ARAS M.6., "Ad Koyma" Selguk Univ. ilahiyat Fak. Derg. 1985, s.1 ARAT, Prof. Dr. Regit Rahmeti, O$uz Destanr, istanbul 1936.

ARSLAN, Yasin, "Azerbaycan Aydrnlannrn Daflrk Karaba! 0zerindeki Ermeni Taleplerine Reaksiyonu." Ttirk Ktlltrirti Aragtrrma Enst. Ttirk Kriltiirri Ayllk Der. s. 305 yrl XXVI, 1988, ANKARA. A$AN, M. BES|R, Elazr!, Tuncelive Bingril illerinde Ttrk lskAn izleri, Ttirk Ktiltiirrinri Aragtrrma Enstitiisri Yayrnr No: 103, Ankara 1989.

A$IKPA$AOGLU Tarihi, ffev6rih-i Al-i Osman), Hazrrlayan Atsrz, Milli E$itim Ba-

kanhlr Yayrnlan, lstanbul

1992.

AYRIM, Ferit, Tuzluca'nrn Pernavut Koyiinden. $ifahi bilgileri. AZERBAYCAN DlLiNiN iZlnU LUGATI (4 citr), Azerbaycan itimter Akademisi Yayrnr, Baku 1980. AZERBAYCAN HAR|TASI, 1:500.000 6lgekli, Azerbaycan Respublikasr Dcivlet Geodeziya ve Harita Qekme Komitesi, Baku 1992.

BAKIHANOV A., Giilistan-r lrem, Baku 1951. BALA, Mirza, Gence maddesi, islim Ans.

BALA, Mirza, Erivan mad., islAm Ans. BALA, Mirza, Grircistan mad., islAm Ans, BALA, Mirza, Hazarlar mad., lslAm Ans.

NiHAT gETiNKAyA

/ rdDrR renini

BALA, Mirza, ll-Dengiz mad., isldm Ans. BARTHOLD, V. V., iran Mogollarr, T.T.K. Yayrnr, Ankara 1987. BARTOLD, V. V. Mogol istilAsrna KadarTrirkistan, T. T. K. yayrnr, istanbul, 19g1, geviren Hakkr Dursun Yrldrz. BARTOLD' V. V.;Orta Asya Tiirk Tarihi Hakkrnda Dersler, Kriltrir Bakanh$r Yayrnlarr,

Ankara 1975. BARTHOLD, W., "islam Medeniyeti Tarihi" BARTHOLD, W., Baydar mad., islAm Ans.

istanbul, 1940.

BARTHOLD, W., Derbend mad., islAm Ans. BARTHOLD, W., Abazalar mad., islAm Ans. BARTHOLD, W., Ani mad., islAm Ans. BARTHOLD, W., Kars mad., islAm Ans. BARTHOLD, W., EbO-SaTd mad., islAm Ans.

BA$BUG Hayri, iki Ttirk Boyu: Zaza ve Kurmanglar. Ankara, 19g4. BA$BUG H., Do$u Anadolu Agireileri, T.D.A.D. sayr 37, Agustos 1985. BAYKARA, Tuncer, Hlnrs ve Malazgirt Sancaklarr Yer Adlarr (XVl. Y0zyrl), Ttirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1991

BAYUR, Prof. Dr. Hikmet, XVl. Astrda Dini ve Sosyal Bir inkilap Tegebbiisii: Ekber Gurkan, ll. Trirk Tarih Kongresi, Kenan Matbaasr, istanbul 1943. BECKER, C. H., Eyy0biler mad., islAm Ans.

einOOGeN, Neiat, TUrkiye Folklor ve Etnografya Atlast Uzerine, l. Uluslararasr Trirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ayrr Basrm, Arkara Universitesi Basrmevi, Ankara 1976, have Haritasr. CAFEROGLU Prof. Dr. Ahmet, Eski Uygur T0rkgesi Sozltig0, istanbul, 1968. CAFEROGLU, Azeri Lehgesinde Bazr Molol UUnsurlarr, Azerbaycan Yurt Bilgisi,

istanbul 1934. CAFEROGLU, gtnaraltt Mecmuasr, istanbul 1942. CAFEROGLU, Tilrk Dili Tarihi, C. l, Enderun Kitabevi, istanbul 1984. CAFEROGLU, Tiirk Kavimleri, Enderun Kitabevi, lstanbul 1988.

cENUBi AZERBAYCAN HARITASI, 1:600.000 otgekti, Tebriz basrmr. CEV|ZOGLU, Hiiseyin, Cografyadan Tarihe, T0rk Tarihi iginde Dogu Anadotu, Tiirkiye Slratejik Aragtumalar ve Efitim Merkezi Yayrnr, lstanbul 1991. CLAV|JO, Ruy Gonzales De, Anadolu, Orta Asya ve Timur, flimur nezdine gonderilen lspanyol sefiri Clavijo'nun seyahat ve sefAret izlenimleri), Ses Yayrnlarr, lstanbul 1993, Terc0me: Omer Rrza Dofrul.

QAKAR, Enver, Halep Yer Adlan, Tiirk Diinyasr Aragttrmalan Dergisi, Sayr 86. QAV M. Dr. Abdulhaluh l(irt Dosyasr, Turan lGltiir VaKr Yaym,2 Baskr, lstarbul 1994. DAGTEKIN, H0seyin, Htidavendigar Livasr Yer Adlarrnrn Tarihi Onemi, T0rk D0nyasr Aragtrrmalan Dergisi, Sayr 70, $ubat 1991. DAN|$MEND, Prof. Dr. lH., Tiirktuk Meseteteri, istanbut, 1976. DERLEME SOZIIGU, 12 Cilt, Tiirk Dit Kurumu Yaynr, Ankara Universitesi Basrmevi 1993.

NiHAr gETiNKAYA

, I i

/ IdDIR

TARiHi

Dinimfefin Feridun, "selguklulann

Anadolu'da Yerlegmeleri", Malazgirt Armalanr,

nnkara, 1972. (Makale). DivifgiOGt-u, Sencer, Oluzdan Selgukluya, Eren Yaytncthk, istanbul 1994. OOGRU, Prol. Dr. Abdulmecit, Krrrm ve Maykop'un Yer Adlan, Ttirk Dtinyasr Aragttrmalan Dergisi, Sayt 48, Haziran 1987. DOGRU, Prof Dr. Abdulmecit, "A!n Da$r". Atat0rk Kril.Dil ve Ta. Yiik. Kurumu Co$ra. Bilim Uyg. Kolu Cog. Arag. Dergisi, C.l, S.85-89, Ankara 1989. DOGRU, Prof. Dr. Abdulmecit, K<iy Adlan ve Anadolu'nun Gegmigi, Tiirk Folklor Aragttrmalan Dergisi, Ocak 1978, C. 17, sayl 342. EBERHARD, W. Qin Kaynaklarrna Gore Orta ve Garbi Asya Halklartntn Medeniyeti, (M.Mansuroflu terc.) Ttirkiyat Mec. Vll-Vlll.

i i |t'-i

EBERHARD, W., Qin Tarihi, Tiirk Tarih Kurumu Yaytnt' EBERHARD, W, Qinin $imal Komgularr, Tiirk Tarih Kurumu Yaylnt, Ankara 1942. EBULGAZ| BAHADTR HAN, Tiirklerin Soy Kiittioii ($ecere-i Terakime), Terciiman 1001 Temel Eser, Haz. Muharrem Ergin. ERG|N, Prof. Dr. Muharrem, Azeri Tiirkgesi, Ebru Yaytnlan lstanbul 1986. ERGIN, Prof. Dr. Muharrem, Dede Korkut Kitabr l. ve ll. Cilt, T0rk Dil Kurumu aytnlan, 2. Baskt, Ankara 1991 . EROZ, Mehmet, Afganistan'da Tiirk Agiretleri, Ttirk K0ltiirii Dergisi, sayr 83. EROZ Dog. Dr. Mehme! Dolu Anadolu'nun Tiirklti$ii, Tiirk Kiilttjr Yayrnr, istanbul 1975. EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Hrristiyanlagan Tiirkler, Tiirk Kiiltiiriinii Aragttrma Enstitiisii Yaytnr, Ankara 1983. EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Yoriikler, Tiirk Diinyast Aragttrmalart Yaytnt, istanbul '1991.

EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Sosyolojik Yonden Tiirk Yer Adlan, Ttirk Yer Adlart Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Eyliil 1984 Ankara, Kiiltiir ve Turizm Bakanlt$t Yayrnr, Ankara 1984. EROZ, Mehmet, Do$u Anadolu k6y adlarr tizerine sosyolojik bir aragttrma" Cumhuriyetin 50. yrhnda Tiirkiye'nin sosyal ve ekonomik sorunlart semineri, Ankara, 1973, sh.271-317. EROZ, Prof. Dr. Mehmet, Atatiirk Milliyetqilik Do$u Anadolu, T.D.A.V. Yaytnt, istanbul '1984. ERZEN, Prof. Dr. Afif, Do$uanadolu ve Urartular, Tiirk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1986. ESTERABADI, Aziz B. Erdegir'i, Bezm u Rezm, Kiiltiir Bakanlt[t Yaytnl, Ankara 1990.

EvLiYA gELEBi, SEYAHATNAMES|, 1o cilt, Ugdal Negriyat, istanbul 1985, Qeviren: M0min Qevik. EYI]BOGLU, lsmel Zeki, Tiirk Dilinin Etimoloiik Siizliig0, Sosyal Yaytnlan, istanbul 1988.

FIRAI M. $erif, Oolu ltterl ve Varto Tarihi, Kardeg Matbaast, Ankara, 1970. GEYBULLAYEV, Gryaseddin, Karaba!, Etnik ve -Siyasi Tarihine Dair, Azerbaycan llimler Akademisi Yaytnt, Baku 1990.

NIHAT CETiNKAvA

/ riDtR

TARiHi

GOKALB Ziya, Tiirk Toresi, inkilap ve Aka Yaynlarr, istanbul 1977, Hazrrlayan: Yusuf Qot0ks6ken.

GOKALB Ziya, K0rt Agiretleri Hakkrnda Sosyolojik Tetkikler, Sosyal yayrnlan, istanbul 1992.

c6xeitcil't,

M. TAYY|B osman t. mad, istAm Ans. COXB|LCIN, M. Tayyip, Rumeli'de Yririikler, Tatarlar ve EvlAd-r Fatihan lst. 1957. COXOeUin, Ahmet Ender, Cen0-i Garbi Kafkas Hiik0meti, Ttirk Kiiltririi Aragtrrma Enstittisii Yayrnr, Ankara 1989. GROUSSET, Rene, Bozklr imparatorlu$u, Ottit<en Yayrnlarr, istanbul 1980. GUGASYAN. V. L., Azerbaycan Dilinin Tegekktil Tarihine Dair Geyiiler (Kayrtlar), T.D.A.D. sayr 34, Alustos 1984.

GUURBANOV Prof. Dr. Afat, Azerbaycan Dilinin Onomalogyasr, Maarif Negriyatr, Baku 1988. GULENSOY Prof. Dr. Tuncer, Do$u Anadolu Alrzlannda Goriilen Bazr Fonetik

ve Morfolojik Ozelliklerin Altayistik Agrdan Degerlendirilmesi, T.D.A.D., 71, ist. Nisan 1991. GUNALTAY, Ord. Prof. M. gemseddin, Yakrn gark, Ankara 1987.

Sayr

GUNALTAY, $., Yakrn $ark ll, Anadolu, Tiirk Tarih Kurumu yayrnr, Ankara 1987. GUNALTAY, $., Yakrn gark lV l. Bol0m, T.T.K. Yayrnr, Ankara 1987.

GUNALTAY $., Yakrn $ark Anadolu Ankara 1992.

lV [.

Bottim, T0rk Tarih Kurumu yayrnr,

g., lran Tarihi l. Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1948. GUNALTAY $., Tarih 1, Ank. 1941, (Lise Kirabr). GUNALTAY,

GUNER, ibrahim, itimiz tgarr, igOrr it t'rtitti Egirim Miidrirtii$ii Koruma ve yagatma Deme$i Yayrnr No: I, lgdrr 1993. GUN$EN, Ahmet, Krrgehir'in Etnik Yaprsr Uzerine Bir Aragtrma, T.D.A.D. sayr 82,

$ubat 1991. GtiZEL, Prof. Dr. Abdurrahman, Milli Ktiltur Yayrnr, Ankara 1991

Milli Birlik, Kemalist Atrhm Birlili

GUZELBEY, C. Cahit, Gazianlep'te Yeradlarr, Turk Yer Adlarr Sempozyumu Bildirileri, 11-13 Eyliil 1984 Ankara, Ktiltiir ve Turizm Bakanlr$r Yayrnr, Bagbakanhk Basrmevi, Ankara 1984. HALAQOGLU, Prof. Dr. Yusuf, XVlll. Ytizyrlda, Osmanh imparatorlulu'nun lskAn Siyaseti ve Agirellerin Yerlegtirilmesi, Ttirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1

991.

HAMMER, Josep Von, Osmanlr Tarihi, 2 Cill, Milli E$itim Bakanhlr Yayrnr, lstanbut 1991, Qeviren: Mehmet Ata, Bugiink0 dile ozetleyerek yeniden yazan: Prof. Dr. Abdulkadir Karahan. HAYDAR 9ELEBI RUZNAMES|, Terciiman 1001 Temel Eser. Tarihsiz. HERODOT TARiHi, Remzi Kiiabevi, lstanbul 1991. Qev. Mtintekim 6kmen. HINZ, Walter, Uzun Hasan ve $eyh C0neyd, XV. Yiizyrlda lran'rn Milli Bir Davlet Halinde Y0kseligi, Ttirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1992, Qeviren: Tevtik Bryrko$lu.

NiHAr qETiNKAYA/ ICDIR

tenini

HOCA SADETT|N EFENEI|, Tacii't - Tevarih, Kiihiir Bakanlr$r Yayn, Ankara 1992, 5 Cilt, HOMEROS, Odysseia, Varltk Yaytnlarr, istanbul 1963.

HONIGMAN, E., Bizans Devletinin Do[u Srntrr, lstanbul Universitesi Edebiyat Fakiil. Yayrnr, ist. 1970, Terciime: Fikret lgrltan' HUART, Cl6ment, L Abbas mad., isl6m Ans. HUN Hamit, l$drr egrafrndan. $ifahi bilgileri' iAN HALOUN, Mukaddime, 3 cilt, Milli E$itim Bakanhlr Yaytnt, istanbul 1989. ILGAR, K. Mehmet, Kars'ta Boy ve Oymaklardan Kalma Koy Adlarr, Tiirk Kiihiirii Dergisi, Sayr 22, Agustos 1984. iX glG TARiHi, Mansel, A. M.-Baysun, C.-Karal, E. 2., lstanbul Milli E[itim Bastmevi, No: 729, Tarihsiz.

iHltclx,

Halil, Erzurum Maddesi, islAm Ans. |NAN, Audulkadir, Makaleler l, Ttirk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1987' INAN, Abdulkadir, Makaleler ll, Tgrk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1991' !NAN, Abdulkadir, Tiirk Kavimlarrnrn Halk Edebiyattnda Rus istilisrnrn inikisr, Azerbaycan Yurt Bilgisi Dergisi, istanbul 1932. iZft|ind, prof. Dr. ismail Hakkr, Peygamber ve Tfirkler, ll. Tiirk Tarih Kongresi bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 194i!. KAFALI, (Prof.) Dr. Mustafa, Azerbaycan ve Azeri Tiirkleri, Tiire Dergisi, sayt 16, EylCIl 1972.

KAFALI, (Prol.) Dr. llustala, Altr Ordu Hanhfnrn Kurulugu ve Yiikselig Devirleri istanbul 1976 KAFESOGLU, Prof Dr. lbrahim, Ttirk Milli Kiiltiini, Bogazi$ Yaynlan, istanbul 1988, KAFESOGLU, Prof Dr. lbrahim, Tiirkler mad. islim Ans' KALKAN, Emir, Kayseri'ye Yarlegen T0rkmen Topluluklan, T0rk Dtinyast Aragttr' malan Dergisi, SaYt 17, Nisan 1982. KARABAGLI, Mirza Cevangir, Karaba! Tarihi, Kok Yaytnlan, Ankara 1990, Turkiye T0rkgesine Aktaran: Tahir Siimbiil, KARABEK|R, Kaztm, istikldl Harbimiz, Ygce Yaytnlarr, istanbul 1990'

KARASU, Hacr Ali, l$drr egrafrndan. $ifahi bilgileri. Kars hi ve Qevresinde Ermeni Mezalimi (1918-1920)' Kars Turizim ve Tanitma

Deme[i Yaytnlart, Kardeq Matbaast, Ankara 1970. KA$GARLI ilIAHMUT, Divanii Logat-it Tiirk, cilt l, ll, lll, lV, Besim Atalay Qevirisi, Tiirk Dil Kurumu Yaytnl, Ankara 1985. KAyABALI, prol Dr. lsmail - ARSLANOGLU, Cemender, Azerbaycan Dergisi, sayt 225, Ankara 1978. KAyABAL;, Prot. Dr. [ - lnSUnHOGtU, C., Azerbaycan Dergisi, Sayt: 226 Ankara 1976.

KERIMZADE, Ferman, (Yurd Yeri) Vedinin Yanr Da$lar, Azerbaycan Edabi Bedii Jurnah, sayl 9, Baku 1988. KlRGlz s6zLU60, 2 cilt, Turk Dil Kurumu Yaytnt, Ankara 1994. KIRZOGLU, il. Fahrettin, -Kars Tarihi C. l, lgrl Matbaasr, lstanbul 1953.

NiHAT

rdDrR reniHi

KlRzlo6LU, Prof. Dr. M. Fahrettin, Yukarr-Kiir ve Qoruk Boylarr'nda KlpeAKLAR, Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1992. KlRzloGLU, Prof. Dr. M. Fahrettin, Albanlar Tarihi, Ttirkiye-Azerbaycan Dostluk Dernegi Yayrnr: 9, Ankara 1994.

KRzloGLU, M. Fahrettin, selguklular'rn Anr'yr Fethi, selguklu Aragtrrmala1 Dergisi

ll, Ankara 1970.

KIRZIOGLU, M. Fahrettin, Afgarlu ve Dulkadrrlu Trirkmalan'nrn Koro$lu Anlatmalarr (Makale), Tiirk Kriltiirti Dergisi, Sayr 66, Nisan 1968.

KlRzoGLU, M. Fahrettin, Dede Korkut o$uznameleri, l.Kirap Burhanettin Erenler Matbaasr, istanbul 1952.

KlHzloGLu, M. Fahrettin, Kars ili eevresinde Ermeni Mezalimi (191g-1920). Kars Turizm ve Tanltma Der. Yayrnlan s.6 Kardeg Matb. Ankara 1970. KlRzloGLU, Prof. Dr. M. Fahrettin, osmanhlarrn Kafkas Ellerini Fethi (14511590), Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 19g3. KIRZIOGLU, M. Fahrettin, Anr $ehri Tarihi, San Matbaasl, Ankara 19g2. KlRzlo6LU, Prof. Dr. M. Fahrettin, NEVRUZ, "Dede Korkut o$uznameleri"nde Bagkent "siirme[i" (lfdlr ilimiz), Trirk Kiiltrininde Nevruz, Uluslararasr Bilgi $rileni (Sempozyumu) Bildiriteri (Ankara, 20-22 Matl 1 995), NEVRUZ, yayrna Haztrlayan: Prof. Dr. Sadrk Tural, Atattirk Kiilt0r Dil ve Tarih Yilksek Kurumu Atatiirk Kiiltrir Merkezi Yayrnr, Sayr: 100, Ankara 1995.

K|Z|LBA$LAR TARIHI fiarih-i Krzrtbagan), Anonim Tarih, Ashndan Terc0me: M.E. Mehemmed, Azerbaycan Negriyatr, Baku 1993.

KoqA$' sadi, Tarih Boyunca Ermeniler ve Ttirk Ermeni ltigkileri, Ankara 1967. KOKTEN,

Krhg, "Karstn Tarih 6ncesi", lll.Ttirk Tarih Kongresi (15-20 Kasrm

1943), Ankara 1948,

194-2A4.

KOKTEN, i. xrhg, Karsrn Tarih dncesi Hakkrnda ilk Krsa Rapor, Belleten (remmuz 1943), Vll, s.601-613. K6KTEN, i. Krhg, orta Do$u ve Kuzey Anadolud'a yaprlan Tarih 6ncesi Arastrrmalarr, Belleten 1944. Vlll, s.659-680.

KOPRULU, Ord. Prof. Dr. M. F., Osmanlr imparatorlu$u'nun Kurulugu, lstanbul, 1986.

KOPRULU, Ord Prof. Dr. M. F. "Osmanlt imparatorlufu'nun Etnik Mengei Meseleleri". Belleten, Cilt Vll, Sayr 28, Ankara 194i1.

fOpnUtU, Ord. Prol. Or. M. F., Alaeddin Halaci mad. isl6m

Ans.

KOPRULII, Ord. Prof. Dr. M. F., Halag mad. islAm Ans. fOpRUtU, Ord. Prof. Dr. M. F., Avgar mad. islAm Ans.

fOpRUlU, Ord. Prof. Dr. M. F., Daruga mad. islAm Ans. KOYMEN, M. A, Briytik Selguklular imparatorlugunda Oluz isyanr DTCFD, cilt V sayr: 2, Ankara 1947.

KsENoPoN, Anabasis (onbinlerin Dontigii), Hrirriyet yayrnlan, istanbul 1974. KURAT, Prof. Dr. Akdes Nimet, lv-xvlll. Ytizyrlda Karadenizin Kuzeyinde Ttirk Kavimleri ve Devletleri, Murat Kitabevi, Ankara 1g92. KURAT, Prof. Dr. Akdes Nimet, Rusya Tarihi, Tiirk Tarih Kurumu yayrnr.

NIHAr qETINKAYA

/ reDrR TARIHI

KURTOGLU, Fevzi, XVl. Asrrda Hind okyanusunda, Tiirkler ve portekizliler, ll. T0rk Tarih Kongresi Bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 1943. KUTUXOGIU, Prof. Dr. Bekir, Osmanh-lran Siyasi Miinasebetleri, istanbul Fetih Cemiyeti Yayrnr, istanbul 1993. LEWIS Bernard, Tarihte Araplar, gev. H.Dursun Yrldrz, istanbul, 1979. LEVY R., Mir mad., islAm Ans.

MAKAS, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin, Azerbaycan'rn Tarihi ve Kiilttirel Co$rafyasr Krik Sosyal ve Stratejik Aragtrr. Vakfi Yayrnt, Ankara 1990. MAKAS, Yrd. Dog. Dr. Zeynelabidin, Ermenistan'da Adlan Deligtirilen Bazr Ttirk Yerleri Uzerine, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalarr Dergisi, Sayr: 83, Nisan 1993. MARCO POLO Seyahatnamesi, Terc[iman 1001 Temel Eser. MEMMEDOV Nadir, Azerbaycan Yer Adlarr, Azerbaycan Devlet Negriyatr, Baku 1993. MINORSKY, V., Arsteruni mad., lslAm Ans. MTNORSKY V., Nadir mad., lslAm Ans.

MINORSKY V., Karakoyunlu Hiikrimdarlarrntn Kabilesi, Koprrilti Arma$anr, 1953, MINORSKY V., Uzun Hasan mad., lslAm Ans. MINORSKY, V., Turan mad., lslAm Ans. MINORSKY, V., Maku mad. lslAm Ans. M|Z|-ULU, lsmalt, Merkezi Gafkaz'rn Etnik Tarihinin Koklerine Do$ru, Tiirk D0nyasr Aragtrrmalan Vakfr Yayrnr, lstanbul 1993, Qav: Prof. Dr. Srileyman Eliyarh - Dog. Dr. Mehman Abdulla.

MO6OL, Hasan, Antalya'nrn Fethi ve Ttirk Miihiirfin0n Vurulugu, Trirk Dtinyasr Aragtrrmalan Dergisi, Sayr 87, Arahk 1993.

MoGoLLARIN GIZLI TAnlHl, Tiirk Tarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1986, eeviren: Prof. Dr. Ahmet Temir.

MORAVCSIK, Gy. (Budapegte), Tiirklii!0n Tetkiki Bakrmrndan Bizantolojinin Ehemmiyeti, ll. Tiirk Tarih Kongresine Sunulan Tebli$ler, 20-25 Eyliil 1937, Trirk Tarih Kurumu Yayrnlarr, Kenan Matbaasr, lstanbul 1943.

MUSUL

KERKUK lrc

lqili Argiv Belgeteri,

T.C. Bagbakantrk Devtet Argivteri

Genel Miid0rltilii, Osmanlr Argivi Daire Bagkanli Yayrnr Nu: 11, Ankara 1993.

MUNECCIMBA$I Ahmet Dede, Muneccimbagr Tarihi 2 Citt, Tercriman 1001 Temet Eser. Arapgadan Qeviren: lsmail Eriinsal.

NESEVI iluhammed, ClAliittin Harezemgah, Maaril Vekaleti Yayrnl, Devlet Matbaasr, lstanbul 1934, Qev. Necip Asrm. MEHMET NE$RI, Negri Tarihi, K0lttir ve Turizm Bakanhlr Yayrnr, Ankara 1983, Hazrrlayan: Prof. Dr. Mehmel Altan Ktiymen. NUR, Rza, Tiirk Tarihi, 12 Cilt, Toker Yayrnlarr, istanbul '1979. ORHONLU, Cengiz, Osmanl lmparatorlu$unda Agiretleri iskAn Tegebbtisii, Eren Yayrncrhk, lstanbul 1963. ORKUN, Veli, Stirmeli Qukuru-lfdrr Tarihi Co$rafyasr, Aydrn Matbaasr. lgdrr 1955 ORUC BEY (Edlrnela) TARIHI Terciiman 1001 Temet Eser.

NIHAr CuduxavlT

tdon rl'nlHl

OSMANLI Devleti ile Azerbaycan Ttirk Hanftklan Arastndaki Mtinasebetlare DAir Argiv Belgeleri, Bagbakanlk Devlet Argivleri Genel Mtidtirlii$u, osmanlt Argivleri Daire Bagkanlrlr Yaytnt Nu: 4, Ankara 1992.

osMANLl HARITASI, 1913 basrmr. osTRoGoRSKY, Georg, Bizans Devleti Tarihi, T0rk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1991, Qeviren: Prol.Dr. Fikret lgtltan. 6CEL, Prof. Dr. Bahaeddin, T0rk Mitolojisi l, T.T.K. Yaytnt, A[ustos 1971. 6CEt, prof. Dr. Bahaeddin, T0rklerde Ad Verme Geleneli, lslamiyetten sonra Milli Kiiltiir, 1982 C. 4.

6CEL, prol. Dr. Bahaeddin - Mehmet Eriiz - H.Dursun Ytldrz - F.Krrztollu Bayram Kodaman - Abdulhalgk Qay, Tiirk Milli Bgtgnlglti lgerisinde Do$u Anadolu Ank. 1986.

6ZAeg, 6mer, Gaziantep Dolaylartnda Tiirk-menler ve Baraklar, Gaziantep Ktiltiir Derne[i Yaytnlan, GazianteP 1958. OZOe6en, Hiiseyin, X/1. Yiizyrl Tahrir Defterlerine giire Antep'in Sosyal ve Ekonomik Durumu, T.D.A.D., Sayr 16, lstanbul 1988 $ubat. 6ZER, Prof. Dr. Yusul Ziya, Son Arkeolojik.Nazariyeler ve Subarlar, ll. Ttirk Tarih Kongresi Bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 1943'

6ZrUNA, Yrtmaz, Turkiye Tarihi, 12 Cilt, Hayat Yaytnlart. Prcf. Dr. Yagar Nuri, Tarih Boyu Bekta$lik, Yeni Boyr.rt Yaynlan, istanbul, 1992. PAKALIN, M. Zeki, Osmanlt Tarihi De[imleri ve Terimleri Sozltigii, Milli E$itim

$ZfUnK

Bakanlr$r YaYtnt, lstanbul 1993.

2 Cilt, Son Negriyat Matbaast lstanbul 1969, Bugtink0 Dile Qeviren: Murat Uraz. RADLOFF, W., Sibirya'dan, 4 cilt, Milli E$itim Bakanllr Yaytnt, lstanbul 1994, Qev:

pEgEVl, ibrahim, Pegevi Tarihi,

Ahmet Temir. RASONYI, L., Tarihte Tiirkliik, T0rk Kiiltiirunii Aragttrma Enstittisti Yaytnt, Ankara 1993.

RASONYI, L., Macar Arkeolojisinde Hunlar, Avarlar, Macarlar. Ankara 1937. RESULZADE, Mehmet Emin, Azerbaycan cumhuriyeli, Haz: Dr. Yavuz Akplnar ldan Murat Yrldrnm Sabahattin Qa$rn, Azerbaycan Tiirkleri Kiilttir ve Dayantgma Derneli Yaynt, istanbul 1990. RESULZADE, Mehmet Emin, iran Tiirkleri, Haztrlayanlar: Dr.Yavuz Akprnar irlan Murat Ytldtnm - Selahattin Qafrn, T.D'A.V. Yaytnt, lstanbul 1993' RESULZADE, Mehmet Emin, Kalkasya Tiirkleri, Haztrlayanlar: Dr. Yavuz Akplnar - irlan Murat Yrldrnm,-sabahattin Qa$rn, T.D.A.V. Yaytnlart, istanbul 1993.

RlgvAoGLU, Dr. Mahmut,iDoou Agiretleri ve Emperyalizm, Bo$azigi Yayrnlart, lstanbul 1992. I ROSS, E. Denison, $eddad mad. lslAm Ans'

$AKA, Prof. Dr. saim, Ercigli Emrah, Ktilttr ve Turizm Bakanhlr Yaytnlan, Ankara 1987.

SARA9OGLU, Hiiseyin, Dolu Anadolu Bolgesi, Milli Ef1im Bakanlr$r Yaytnt, lstanbul 1989.

NiHAT gETiNKAyA/ rdDrR TARIHi SARAY, (Prof.) Dr. Mehmet, Dtinden Bugiine Afganistan, Bo$azigi yayrnrarr, is-

tanbul 1981.

sEviM, Prof. Dr. Ati, Genet eizgiteriyte setguktu-Ermeni ltigkiteri, Tiirk rarih Kurumu Yayrnr, Ankara 1983.

sEviM, Prof. Dr. Ali, Anadolu'nun Fethi selguklular D6nemi

(Bagtangrcrndan

1086'ya kadar) Ankara, 1988.

sEviNg, Nejdet, Gazianrep'te yer Adlan ve Tiirk Boylarr, T.D.A.D. sayr 26, Ekim 1983.

sEYiDov, Prof. Dr. Mireli, Azerbaycan Halkrnrn soy Ktikiinii Diigiinerken, yazrcr Negriyatr, Baku 1989.

soYLU, s[kr, Kriy Adlannrn Deligtirilmesinoe 6tg0, T0rk Folklor Aragtrrm4a1 Dergisi, Mart 1972, SPULER, Bertold, lran-Mo$ollarr, Tiirk rarih Kurumu yayrnr Ankara 19g7, eeviren: Cemal Kopnilti. ilhanhlar mad., islAm Ans. STRABON, Cofrafya.

STRECK, M., Dvin mad., lslAm Ans. STRECK, M., Elvend-K0h mad., lst6m Ans.

suMER, Prof. Dr. Faruk, oluzlar (l-iirkmenler), Ana yayrnlarr, ilaveli 3. baskr, lstanbul 1980.

suMER, F., Qepniler, Tiirk Diinyasr Aragtrrmalan Vakfr yayrnr, lstanbul 1992. stjMER, F., "Azerbaycan'rn Tiirklegmesi" Belleten ciltXXl sayr: g1-g4, s.42g-1y'l7, 1957, ANKARA.

SUMER, F., Qukur-Ova Tarihine Dair Aragtrrmalar, Ankara, 1964. SUMER, F., Avgarlara ddir, Kiipr0tii Armaganr.

stjMER, F., Bayrndrr-Pegenek ve yriregirler, Dil ve Tarih - co$rafya Fak. Dergisi,

Xl, sayr 2-4 StiMER, F, Bayatlar, Tiirk Dili ve Ed. Dergisi, sayr 4. SUMER, F., Boz-Ulus Hakkrnda Dit ve Ta.Co!. Fak. Dergisi Vil, sayr

StiMER, F., Safevi Devletinin Kurulugu ve Geligmesinde Anadolu Trirklerinin Rolij, T.T.K., Ankara 1992, s.97. (Kaya/Kaypara beg). SUMER (Demirtag) F., Os_ manh Devrinde Kayrlar, Belleten, sayl 47. suMER, F., osmanil devrinde Anadolu'da yagayan bazr Ugoklu o$uz boylarrna

faf

Mensup Tegekkiiiler. lst. Unv. lt<t. Mec. Xt. 1952. SUMER, F., Kara-Koyunlular, Tiirk Tarih Kurumu yayrnr, Ankara 1gg4. $AM[ Nizamiiddin, Zafername, Tiirk rarih Kurumu yayrnr, Ankara 19g7, Farsgadan Qeviren: Necati Lugal. $EREF HAN, $erefname, c.l (Kiirt TarihD, y6ntem yayrnlarr, istanbul 197.1. $EREF HAN, gerelname c. ll (osmanft-iran Tarihi), Ant yayrnlarr, istanbul .1g71.

TABERI Milletler ve H0krimdartar Tarihi (5 citr), Miili Egitim Bakantrlr yayrnr, lstanbul 1991. TASAGIL, (Dog.) Dr. Ahmet, Gok-T0rkler (Doktora lezi), T.T.K. yayrnr, Ankara 1995. TAVERNIER, J. 8., xvll. Asrr ortalannda Tiirkiye Uzerinden lran'a seyahat, Ter-

NiHAT

NKAYA

rcDrR TARIHi

ciiman 1001 Temel Eser No: 153, istanbul 1980' TEM|R, prof. Dr. Ahmet, Cengiz Han, Kiilttir Bakanlr$l Yaytnlart, Ankara 1989. TERCUMAN Gazetesi YaYtnt Harita'

TOGAN, Ord. Prof. Dr. A. Zeki velidi, Umumi Ttirk Tarihi'ne Girig l, Enderun Kitabevi, 3. Baskr, istanbul 1981. TOGAN, Ord. Prol. Dr. A. Zeki Velidi, Bugunkti Tiirk ili Tiirkistan ve Yaktn Tarihi, Enderun Kitabevi, 2. Baskr, istanbul 1981. TOGAN, A. Zeki Velidi, O[uz Kagan Destant, Enderun Kitabevi, istanbul 1982. TOGAN, A. Zeki Velidi, Azerbaycan mad., islim Ans' TOGAN, A. Zeki Velidi, Azerbaycan Etnogralyastna dair, Azerbaycan Yurt Bilgisi' 1933, C. ll.

TOGAN, A. Zeki Velidi, Halrralar. Hikmet Gazetecilik Yaytnt, istanbul 1969' TOGAN, A. Zeki Velidi, AllAn mad. islAm Ans' TOGAN, A. Zeki Velidi, Hazarlar, mad. islAm Ans. TUFAN, Hact Talat, lldrr egrafindan, gifahi bilgileri. TUGAL, H. Fehmi, ll. T.T.K. Bildirileri, Kenan Matbaasr, istanbul 1943. TURAN, Ahmet, Krrrm ve Do$u Anadolu Yer Adlart iizerine, T.D.A.D' Sayt 85'

A[ustos 1993. TURAN, Ahmet, Batr Trakya ve Do$u Anadolu'da Koy Adlarr, T.D.A.D.,,sayt

Nisan 1991. TURAN, Prof. Dr. Osman, Dolu Anadolu Ttirk Devletleri Tarihi' Naklglar Yaytnevi' istanbul 1980. TURAN, Prof. Dr. Osman, Selguklular Zamantnda Tiirkiye Tarihi. Naktglar Yaytnevi,

Yaytn No: 28, istanbul 1984' TURAN, Prol. Dr. osman, selguklular Tarihi ve Tiirk-islam Medeniyeti, Ankara 1965' TURAN, Prof. Dr. Osman, Dolu Anadolu Tiirk Devletleri Tarihi, lstanbul 1993. TURAN, Prof. Dr. Osman, Bayburt mad., istanbul, Ans' TURSUN BEY, TAri-i Ebii'l-leth, Haztrlayan: Mertol Tulum, istanbul Fetih Cemiyeti Yayrnlan, lstanbul 1977.

TURK ANsiKLoPEDiSL lldrr Maddesi' TURKA1 Pol. Dr. Cevdet, Bagbakanltk Arqiv Belgelerine Gore, Osmanlt imparatorlulunda oymak, Agiret ve cemaatlar, Terciiman Kaynak Eserler Dizisi 1' istanbul 1979. TURKIyEDE MESKUN YERLER KILAVUZU, T.C. lgigleri Bakanlrlr Yaytnt, Bagbakanhk Devlet Matbaast, Ankara 1946' 2 cilt' $RAS, Esat, Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Yeni Matbaa, Ankara 1950. URFALI MATEOS Vekayinamesi (952-1136) ve Papaz Grigor'un Zeyli (1136-1162)' 1962' Qeviren: Hrant Andreasyan, Notlar M.H.Yrnang, Ankara, UZUN9ARSIL;, Ord. Prof. Dr. ismail Hakkt, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu' karakoyunlu Devletleri, Ttirk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1984'

UZUNgARglLl, Ord. Prol. Dr. lsmail Hakkt, Osmanh Tarihi, C. Kurumu YaYtnt, Ankara 1988.

ll, T1rk Tarih

NiHAT qETiNKAYA

/ rCDrR TARiHi

UZUNQAR$ILI, Ord. Prol. Dr. ismail Hakkr, Osmanlt Tarihi, C. lll, Ktsrm l, Tiirk Tiirih Kurumu Yayrnt, Ankara 1988. UZUNQARSILI, Ord. Prof. Dr. ismail Hakkr, Osmanlt Tarihi, C. lll, Krstm ll, Tiirk Tarih Kurumu Yaytnt, Ankara 1988.

UlrUfn$ln, M. $.,

T0rkiye Tiirklerinde Ad Verme ile ilgili Gelenek ve inanglar. 1. Uluslararast Tiirk Folklor Kongresi Bildirileri, Ankara 1976, sh. 369-385. UNAL, Hiiseyin Rahmi, "lldrr Yaktnlartnda Bir Selguklu Kervansarayt ve Batum Dolubeyazrt Kervan Yolu Hakkrnda Notlar". ist. Un. Ed. Fak. Sanat Tarihi Ens. Sanat Ta.Ylllr$r, Yrl: 1969-1970, sayr:lll, s. 7-15, istanbul 1970,

UttUVlR, Veysel, Van Tarihi ve Kiirtler Hakkrnda Tetebbuat, istanbul 1928. UttUVln, Em. General Veysel, lstiklal Harbinde Bolgeviklerle Sekiz Ay, $irketi Mrirettibiye Bastmevi No: 73, istanbul 1948. VAS|L|EV, A. A., Bizans imparatorlulu Tarihi, gev. Aril Millid Mansel, ist.1943. VELiLi (Baharh), Mehemmethesen, Azerbaycan, Azerbaycan Devlet Negriyatr, Baku 1993. (ilk baskrsr 1921). WOODS, John E., Ak-Koyunlular Milliyet Yaytnlan, lstanbul 1993. YALGIN, Ali Rza, Cenupta Tiirkmen Oymaklan C. l, ll, Kiiltur Bakanh$l Yaytnt,

Ankara 1977. YAVUZ, Edip, Tarih Boyunca Tiirk Kavimleri, Kurtulug Matbaast, Ankara 1968. YAVUZ, Edip, Do$u Anadolu'da Dil-Onomastik itigfiteri Uzerine Bir Deneme, Tiirk Ktiltiirtinii Aragttrma Enstittisii Yaytnt, Ankara 1 983.

YAZlCl, Tahsin, Safeviler mad., lsl6m Ans. YILMAZ, O.,- 9ENER, M., "Erzurum-Pasinler, Erzincan'Qaytrlt, Kars-Tuzluca Ma' latya-Hactlar Stratigrafik Agrsama Kuyulartna Ait Orneklerin X-lgtnlart Teknili ile incelenmesi" Tiirkiye Jeoloji Kurumu Biilteni, Cill: 27, sayt:1 s.31-40' Ankara 1984,

YlNANg, YlNANg, YlNANg, YlNANg,

M. Halil, Celaleddin Harezmgdh mad., islAm Ans. M. Halit, Ak-Koyunlular mad. isldm Ans. M. Halil, Ttirkiye Tarihi (Selguklular Devri), istanbul 1944. M. Halil, Anadolu'nun Fethi ve Malazgirt Meydan Muharebesi, Malazgirt

Zaleri ve Alp Arslan.

YlNANg, M. Halil, Erzurum mad., islAm Ans. YlNANg, M. Halil, Arslan-$ah mad., islAm Ans. YlNANg, M. Halil, Ertu[rul Gazi mad., islAm Ans. YlNANg, M. Halil, Ak-Koyunlular mad., islAm Ans. YlNANg, M. Halil, Bitlis mad., isl6m Ans. YlNANg, M. Halil, Cihangah mad., isl6m Ans. YUSUFOV, Yusuf-IGRiMOV Senaf, Toponimikanrn Esaslan, Maarif Negriyatr, Baku 1987. Y$CEL, Prof. Dr. Yagar, Anadolu Beylikleri Hakktnda inceleme, Qobano$ullarr ve Candarolullarr Beyli$i, T.T.K. Yayrnr, Ankara 1988.

ZEYNALOGLU, Cihangir, Muhtasar Azerbaycan Tarihi, Azerbaycan Devlet Kitap Palatasr, Baku 1992.

NiHAT qETINKAYA

/ IdDIR u,nlnl

353

INDEKS

-AAacl'dil. 274,

Acara-i UlyA: 245, Acarlr: 197, 273,274, Aceran: 273, 274,

2{l,

Aba: 273,

Aa€ri: 273,

abak: 159.

Acerk6y: 275,

Abaka Han:41, 69,

Acerkdyahmetbey: 275,

Abalr Dokuzu: 297,

Accrli: 197,

Abah T0rkmenleri: 273,

Aceroba: 275,

Abag Abad: 131

Aerud:274, 293,

Abar Krglalr: 130,

Acrrlr: 275,

Abasg6l: 97, 130,

Acirli -10: 157, 259, 274,

Abaatuman Krglalr: 130,

Aur\:221, 274,

Abaza:130

Adam Oleari: 308,

Abbae

A!a:

Adana: 127,

97,

Abbas Mirza: 92,

Adatlu: 131,

Abbacilcr: 297,

Adem: 37.

Abdal -lar: 49, 251, 252,

Ademank: 284,

Abdal Yurdu: 252,

Adeti: 131, adet-i afnam: 131,

Abdaldk: 252, Abdi Bey ($amlu): 150,

adet-i gulamiye: 131,

Abdulbaki G6lptnadt: 274, Abdulali bey (Kirempeli): 97,

Adedi:131. Adry.man:1,

Abdulkadir lnan: 145, 21, 237, 241, 281, 334,, Abdulla Silo (Grihokin): 97,

Adilcevaz: 15,

Abdullah Bey (Gtll0zardlu): 245. AMurrahman Han (Babudu): 154,

Afat Gurbanov: 154,

Abdullii: 259, Abhaz: 64, 65, 68, 130, Abr Beyli ($ahseven): 273, Abrh:273, Abrlkent: 273,

Atganbtan: 8, 25,78, 14€, 248' 287, 306, 307, 328, Afganh Lodi Hanedent: 307, Afganh Sur Boyu: 3O7,

Alif Erzen: 2, 7, 11, Afrasyab:47, 53,

Alrodit 142.

Abrgdrlar: 273,

Alsug: 82,

Abid: 215. Abovyan: 252.285,258, Abgeron: 322, 335,

Abu Bekir Tahrani: 79, Abu'l Farac:55,

Adriya Denizi: 234,

14O,

Afgar, bok. Avgar. Agarak: 172, 173, Agaradzor:

Agathangelos: 42,3o5,

A!-$ur: 334,

KAYA A$abey: 132,

Alabeyli:132, Alageri, Jer: 50, 80, 192, 197,203,212,273, 274, 335, A$aglu: .l58, 205, Aladeveler:

114,

Aizani taprnalr: Ak-Bayat 158,

IGDIR TARIHi

Ak-Bulak: 158, 206, 223, Ak Bes: 278, Ak-G6kQe: 182,

Ak-Hamzah: 313,

A$airza Krrhan (Kamrgh|): 97. Alam Verdi Bey (Acirli): 274,

Alamalr: 166,262,275, Alamayh: 275,

Ak-Hun -lar:49, 50, 158, 188, 201, 251,903, 305, 312, Ak-Koyunlu Devleii: 69, 80, 257,266, 913, Ak-Koyunlu{ar: 41, 71, 79, 79, Ak-Memmed: 188,213,

Alaver: 132, A$ca-A!ag: 204,. Alca-Koyunlular: 158, 288, Alcakala: 27, 57, Alrstafa: 181, 190, 319, A$mak: 203

Ak-Molla: 182, Ak-Ogurlar: 2tO, Ak-Sek0: 256, Ak-Tag: 188,

Ak Taz: 281, 289,

ASmah (A[amah):80,

Akad -lar: 4,

Afmugan: 285,

Akalkalak: 57,

Alocak: 145,

Akgakale: 108,

Aln

hi: 6,

Akga-Kfimbet 279,

Aln

lsyanr: 286, 326,

Akdam: 294,

ASsakh: 280, Ahamenig: 21, rK, Ahtlkelek: 18, 168, 169,

Akdeniz: 26, Akdes Nimet Kurat: 268 2z16,

Ahrska: 18, 168, 169, 173, 245, 255, 268, 301, Ahi-Eren -ler: 188,

Akdolan: 275, Akgiin: 318, Akilisen: 28

Ahi Memmed: 188,

Akmanrglar (Ahamenigler): 20, 29,

Ahi-Toraman: 188.

Akori:

Ahi-Veyis: 188,

Aksaray:210,

Ahlat: 40,

41 , 51

, 59, 63, 65, 66, 67, 257, 3O7,

133.

Aksidar: 28,

Ahlat Emirlidi: 64, Ahlat $ahlarr: 64

Aksu:132,

Ahmediye Medresesi: 72, Ahmedli, -lu: 262,

Akgeyana: 2rli},

Ahmet

Ala

(Sakanh): 326,

Ahmet Bey Ahmetli: 276, Ahmet bey (grrakh'h): 97.

Aksungur: 279, 339, Aktag:

'134,

Akunk: 49, 223, Akyaka:101,

Ahmet Bey Zaviyesi: 84.

al: 135, Al bayrak: 135,

Ahmet Caferollu: 198, 280, 283, 307,

Al-Hazar: 138,

Ahrnet Halag: 307,

Al Krzr k.: 138,

Ahmet Ender G6kdemir: 100, 101, Ahmet Refik: 288,312,

Al-Kosh: 140,

Ahmet Tacbahg: 91,

al-od: 135, Al-6zen: 2113,

Ahmet Temir: 262,

Al-Sahmi: 334,

Ahmetbeyli: 276,

Al-Urut: 141,

Ahmetli: 275, 276, Ahmetli Ttirkmenleri: 276,

Ala'0d-din Muhammed: 307, Ala Hacrlu: 174, 21O,

Ahgeri:197,

Al6addin KeykubAd: 66,

Ahtalar: 114,

Alabut: 142,

Ahur Da!r: 199, Akhura:133,

Alagah:161,

Alaga: 290,

NiHAT gETINKAYA

Idpn raniHl

Alada!: 145,

Alisar: 197.

Alag6z: 283,

Aligan G.: 45,

Alamul -Kalesi: 226, Alan -lar: 29, 65,

Alkaevli: '123, 157,

Alarlu:. 274,

Alk6se: 97, 138, 31S,

Alktzrl: 138, 190, 291,

Alat: 142,

Alma-Ata: 140,

(!):

Alatak

Alma Tamak: .l41,

36,

Alatava: 145,

Almah Torlu: 141,

Alatay:

Almahbuk:141.

1215, 196,

Alateye: 145,

Almahk: 1zO, 141,

Alatolan: 124.

Alman.Bet: 178, '179,

Alatou: 145,

Almanya: 88,

Alaluu: 145,

alav/alov:135,

Alayundlu: 123,

Alp-Arovaz Han:

Allaz: 284,

Alp-Arslan: 56, 57, 58, 60, 164, 286, 291, Alp-Erenler: 188,

Alazan:

2213,

Albagh:

t1:},

Albania: 28,

Alp-Er-Tunga (Efrasyab): 18, 20, 47, AlpavuvAlpagut: 80, 212, 249,

Albanlar Tarihi: 335,

Alpel: 234,

Albrz Kalasr: 57, Alcr k.: 263,

Alpey: 140,

Algahda!: 134,

Alplu: 82, 279, Altay -lar: 5, 17, 204, 241, Altay Tdrk Cumhuriyeti: 134,

Algalt k.: 134,

Altay T0rkleri: 135, 138, 250, 301,

Alemho: 277, 326,

Altrn-aba: 273,

Alevi: 269,

Altrn Ordu Devleti: 70, 73,

Algah: 134.

AluCAluQa' 1354,

algrg: 135,

Alut: 141, 285,

alhan: 135, Alhan,

Jl:

75,76, 126, 204,

249,267,

Algemer: 18, 136,

Alvand: 28,

276,

Alhan Ugalr: 276,

Alvrz: 57,

Alhanh k.: 134, 138, 263,

Amanus da!r: 2,

Alhas: 277,

Amar: 142,

Alhas Mirza: 277, Altnca -(k): 62, 84, Ali (Hz.): 8, 9, 10, Ali Asker Bey:324

Amara: 142,

ltlii,

Amarat 142, 218,

sl,

68, 127, 269,27O,

Amarcrk: 143. Amadg: 143,

Ali Ataman: 97, Ali Bey (Hao Mamah): 302,

Amarlr: 143,

Ali Ali Ali Ali Ali

Bican: 135.

Ambert: 189, 339,

Egref bey: 99,

Amerika: 192.

Karasu (Hacr): 315, 316, 317, 334.

Amerikan heyeti: 107,

Kulu Han ($amlu): 144, 258, Mirze bey: 193, 286,

Aminan: 296,

Amasiya: 213,

Amirli: 3.l2,

Ali ollu Ahmed: 72,

Amuderya: 18, 193, 24O,248,

Ali Paga (Konya Valisi: 200, Ali Rrza G6kta9: 182.

Amuk vadisi: 2,

Ali Seker Bey (Baharlu): 155, Alican k.: 118, 135, 136, 283, 284, Alican Hacrlu: 174,

Anabasis: 5,

Alisa: 274,

Anamas: 210,

Amurat 143, Anadolu Ahileri: 188.

Anak bey:31, 32, 33,

rt6,

NIHAr CEIiNKAYA

356

Anar: 142, 143,

arata gkmak: 144.

Anau:1,

Aratam:

Anbert, bak. Ambert.

Aratan: 138,

Ancari: 124. Andranik: 98, 207, Anr: 38, 53, 57, 58, 62, 63, 64,65, 69, 248,

Aratta Kahini: 145,

257,

1t15,

14,, 145,2U,

Aratta olke3i: lrts, Arattaya 9ayr: arattu: 145,

Anr Bagrathlarr: 56, 57, Anr $eddadhlan: 57,

aratu:

Anr Themagr: 57,

Arcig (Ercig): 24, tt3,

Antalya:

1rL5,

Arb.la: 326,

Ankara: 115, Antakya: 2,

/ rdDIR ranlsl

Arpr:24, ul6,

Ardahan: 107,

6, 127,125,

Ardanug: 249,

Antoin: 29,

ArdaSat 29, 28,

Antonyus: 27, Apar (c0cen):

Ardat 109. 2t18,

Ardaz: 28, 31,

Aparan: 187,261.

Ardcaco: 34,

Aparn; 22, 50,

Ardcair: 3O,31, 32, 38, 219,

Apas: 130,

Argil-Kat: 127,

Apasiyak: 13O,

Argigti l.: 14.

Appak (A!appak): 278,

Argigti

Apseron: 228,

Argun Han: 41, 70, 136,

Apulet: 60,

Ansyan: 305,

Arab- Zengi: 340.

Arif Acal: 197,

Arabh: 338.

Arkuri Yatan Alatda6: 1Sr,

Arad: 145, 284, Aratat:77,

Arlar: 145,

ll.:

'15,

Armavir: 14, 23,

Aragyuh: 207,

Armudu: 145,

Araks: 25, 27,28,

28r'.,317,

Aror: 24,

Aral G6l0: 18, 50, '164, 2&,277,291, Arahk ilgesi:sral, 57, 73,74, 90,93, 143,

Arpagay 19O,

197,227,

ilg*i:

336,

Arpagayr: 67,72, 11O, 1'13, 116, 248,

Anan:28,36, 55, 59, 79,

Aran: 284,

Are:

Arapdizesi: 32,

Argac-idea: 248.

Arapkir:144,

1zlE,

Arcak: 23, 248.,324,

Arapkidii Mahmut A!a:

1214.

Araak ll.: 34,

Arapkklii Miihelhil Bahadrr: 144.

Aksak-idca: 248.

Arapkirli T0rkmenleri: 8O, 14/, 213, 259, 278,

Araak-idcs: 248.

Arapkerli:

Arsakid Jer: 25, 38, .t0, 4i],

1214.

Araph Tiirmen: 133, 263, Ataral2 24, 29,

Araeklr: 23, 25,

4,70,74,

Araratol:115. Arae Aras Aras Arac

Arsrlan: 14€,

Dilmaflrlarr: 60, 6il, 65

Aralan-aba: 273,

Havzaar: 84,

Arslan Bey: 324,

krralhlr: 26,

Arglanh: 146,

k6prici:

60,

Araa Tfirk Cumhuriycti H0kumeti: 98, 99, 101, 102, 103,'t04, 105,

Arasbirin -lu:'212, Araqlu:222, 279,

Nati 14r'.,284,

42, 49, 247,24€,

Argakk -lar:26, 30, 34, 140,

Argaguni bak. Argakuni. 10O,

Argak: 22, Argak l.: 28

A6ak lV.: 34, Argak X.: 25 Argakuni: 25, 29, 31, 35, 44,

NIHAr CETINKAYA/ reDrR

ranlsl

Argav: 24, Argavir: 34,

Ata Malarasr: 8, 9,

23,26,27,

Artaksata:

Artaksiyar: 23, 25, 26, 27, 35, M, Artaksiyas

357

ata: 219,

ll:

27,

Alabay; 257, Ataman: 68, Aiag/Atag A!a: 328,

Arta$ar: 26, 293,

Atgek€nler: 184,

Artavast l.: 27,

Aterbadagan: 219,

Adik: 187. 217,

Ateg Prenei: 234,

Artsvanigt:134,

Atrcr: 1rE,

Artuklu llgazi: 64

Atreroba: 149.

"aru": 4,

Atilla: 49, 50, 2N,

Aruvand: 28,

Atropeten: 28,

Aruyr: 24,

Ava: 74,

Arzan: 59,

Avacrk:32,74,

Arzagkun: 13,

Avadankk:149.

Arzen:24, Arzeruni: zl3,

Avak: 68. Avar, -lar: 5, 47, 50,'l.59,

Asaf Keth0da: 221,

Avli:7,

Askalan: 142.

Avrkman: 277,

Asma: 147, Asma Kuyu: 147. Asmaba!:147,

Avgar, Jar:

Asmabeydili: 147, Asmalar: 147. Assaf bey (Iopal): 148.

AstBay:

'148,

Astaban:

1218.

Astabh: 147, Astafh: 147,

Astafil: 147. Astarabad: 23, Astazor: 148. Astiyag: 22,

Asuri kazasr: 19, 158, Asur -lar: 11, t3, 14, 17, 18, 21, 35, Asuristan: 42, Agaor Alican: 28:r, Ager: 197, Ageriyan: 197, Aghan: 273,

Agki:273, 274, Agrk Hiiseyin: 148,

Airk Safi:

'141,

Agrkpagadlu: 67, Atkabat: 1, Agkenaz: 42, Agkunyan:

83,74, 82,84, 90, 123, 212,221, 222, 232, 233, 262, 263, 278, 279, 28€, 292,305, 315, 316, 317, 320, 323,

Avgar Dallan: 279, Avgar Delek: 280,

avgari:279, "avut'eki: 49, 50, Awa: 74, Ay-aba: 277,

Ay-Atam (Adem): 10,

Ay-llan: 123, 315, Aydrn Memmedov: 3,

Ay-Doldu Bey:232, Aygegai: 239, Aygezard: 293, Ayrnh:212, Aymak ili: 304, Aynm, -lu: 97, 2O7,225,248, 28O,332, Ayrrm

Ageri:.274,

2218.

Agot l: 52, A$tarak: 207, 285, At-AOrzh: 327,

2U,241,

Ddt:281,

Ayrrm Dereei:281, Ayrrm Elleri

lclim $urarr: 57,

24€.,

Ayrrm Krglafr: 281, Ayrrm Saalt: 280, Aynm-Ulu:281, Ayrrm Yata$t: 281, Aynmlar: 280, Ay-Sabar: 5,

Azak Denizi: 50, Azarahmedi: 276,

Az.baycan Muravat H0k0mcti: 106, Aziz Kirkor: 33,

NIHAT CETINKAYA

/ rcDrR

Baktr-Berdi: 278,

-B-

Baku: 2, 75, 78, 85, Bakur: 28, 29, tO,

Bab: 34,

Balabeklu: 274,

Babaoan: 149,

Balak (Belek): 5, 51,

Babegin:

Balakkendi:206.

Babek: 30,

Balasagun: 49,22O,

Babrrh

lar: 64, 65, 68,

Balasakan Krlrtleri: 327,

Babil:21,

Balhan Kent: 334,

Babur $ah: 155, 307, Babulu oymalr: 72,

Balhan T0rkmenleri: 55,

Bab0'Sul: 335, Badana:281, Badrllr/Badilli: 39, 82, 149, 151,

Balkan, -lar: 61,

Badrlh Camokanh: 152,

Bambakagat: 238, 238,

Badilli Yaylasr: 153,

ban: 245,

Bahkh G6l: 331,

Balkaq: 50, 315,

Bam:155,

Bag: 38, 284,

Banat: 246,

Baganah: 28'1,287,

ban0k:

Bagania Ayrrm: 280,

Bar:161.

Bagarlu: 154,

Barag: 48,

Bagrad: 52, 284,

Barak, -lar: 160,

Bag-ran: 38, 64,

BArAni,

Bagratid: 36,

Baranlu, -lar: 80, 154,

Bagratk -lar: 38, 61,

Bargrn: 246,

Bagratuni: 52, 53, 54,

Bargrn Salur: 236,

ba!: 36, 37,282,

Bargrnrn K6k KAgAnesi: 246.

Bala Tarkan: 289, Bala Yaprafr: 37,

Bargrnlr! Kenl: 246, 247,

BaSdat: 36,

75,78,282,

2t15,

ler:

Barrmbay: 41, bari:16'1.

Bahaddin $akh Bey: 110, Bahar eyaleti: 154.

Barula:19.

Bahar k.: 156,

Basrk: 49,

73,78, 12A, 15/'

2$,

Bar$n:247,

Bafrr: 282, Balrr UUgalr: 282, Balrr bey Rrzazade: 98, Bdh: 153, 154. Baha Sait Bey: 333: Bahaddin Ogel: 266, 233, 266,

Baharlr k.:

73,

Bari Tepeei: 161. Barlas Kanalt: 78, Barmak: 333, Barsel: 58, Barthold: 7, 10, 293, Basar-aba:273, Baeileioe

ll:

53.

Baharlu boyu: 74, 155, 'l58,212,

Basmaciyan: 42,

Baharlu-Sahatlu: 212.

Basra: 4,

Baharh T0rkmenleri: 304,

Basurman: 278,

Baharh Yurdu: 156.

Bag-$ad (Pa9a): 333,

Bahlavuni: 248,

Bagaran:156,

Bahmalr: 329,

Bagbulak:161,

Bahri: 124. Bahrili Afgarr: 280,

Baggank:165. Bagkurt -lar: 237,

Bahr-i Hazar: 84,

Batan: 278,

Bahr0'l Eneab: 169,

Batr G6k-Trirk: 159, 2S9,

Bainoe: 28,

Batr Trakya: 137,

Bakcan: 278.

Batman: 60,

2&,254,

TARiHi

/ IEDIR MNIrri

NiHAT QETiNKAYA

Behram bey (Alk6seli): 97. Behram bey (B0y0khan): 97.

Batum: 54, Bavbek: 278, Bayad Ali k5y0: 158. Bayat-Tokhangah:

359

58,

Bayat -lar: 31, 80, 82, 123,157,158, 159,

288,323,

Behram Mirza: 324, Behram $ah: 241, Bekiranlr agireti: 38, 153, 283,

Bayat Melikiimid:'282,

Bekiaglu: 22'l,

Bayat NEdirh0seyin: 282,

Bel Ollu 6r0mbek: 284.

bayati:157,

Belencer: 6,

Bayatlar: 282,

Belenli Burun Derbendi: 237,

Bayavut: 249,

Belh: 2t18, 289, 304,

Bayba6 l.: rl8, Bayburd: 219, 268,

Bello: 284,

Bayburdlu: 314,

Bellodlu: 284,

Baygu Noyan: 68,

Be[icistan: 3:10,

Baydar: 283,

BenAdik: 246,

baydara:159,

Benan: 136,

Baydarboy: 283,

Bendemurat: 160, 166.

Baydu: 70, Bayezit ($ahzade): 84, 85, 90, 299,

Bend-i Murat: 160, 166.

Bayezit

ll.:

127, 176,

2U,325,337,

Bektag Bey: 324,

Belloollu Gerko: 284,

Benekltl: 246, beng:

2t15.

Bayezit Kaleei: 157,

Benli-Ahmet 246,

Bayrndtr-Han: 27, 79, 196, Bayrndrr -lrlar: 29, 82, 123, 127 , 241, 24â&#x201A;Ź, 323,

Bergem:73, 151, 154, Berde Sancalt: 308,

Bayrr Ceridi: 288

BerhikAni: 309,

Bayrs: 278,

Beri:161,

Baymaklt: 290,

Berne:115,

Bayolu: 277,

Beroz Amad: 38,

Bayram Bey (Baharlu): 155, Bayram Han (Baharlu): 154, 155,

Bertold Spuler:

Bayram Hoca (Baharlu): 73,74,211,

Besni: 6,

Bayramr havast: 186,

Bef-Bulak: 223,

Bayramlu: 80,

Begogurlar:

Baytemor:4.l, Beceli: 160,

Bey Qaytn: 200, Beyazrt: 70, 64, 106, 107, 110, 1t2, 113,

Becen Kale.i: 160,

Beygiran: 284,

Becene -k -ler: 160,

Beylegan: 75, 78,

Beceni: 160,

Biaini: 13,

BeenUBeeeni Kalesi: 57, 160,

Bican: 80,

Bedeni: 2,

Bicer i6diri: 127, 265,

Bedile:15'1, Bedir Sultan (Bayat): 157,

Bilaloflu: 80, Bilaswar: 6,

Bedirhan Bey: 243,

Bilge Kalan: 289,

Begegli: 279,

Billo: 284,

Begiran, Jt: 284,

Bin.Bulak: 223,

Be!-Dili: 39, 82, 123, 127,148, 149, 151, 153, 186, 204, 209, 245, 259, 268, 278, 295, 315, 320, 329, 331, 3s8, 399,

Bingiil: 53, Birdi Bik: 294,

Befdiizii: 126, Behar:

3011,

Behi$|0; 259,

Bes Bala: 281,

2uO,

Birikani: 325, Bh0ni: 7, Bistam Qimenlili: 194, Biganh: 297,

NKAYA

/ rGDrR ranini

Bitlis: 6, 59, 60,

Bulgar Tiirkleri: '|'8, 62, 137,

Biurakan: 189, 339, Bizans lrlar: 3, 41, 45,

Bulgar -lar:

6,47,50,

54, 56, 57, 58, 286, Bogaggi: 3lt]0,

Burastan: 313, Burke: 70,

Bogusak: 58,

Burukanh: 98, 246,

bola: 242, Bolgu 6griz:

5, 17, 47, 53,

Burantu: 108,

Burgut, -lar: 7, 290,

bog/bo!: 242,282,

Bonyak:

51, 52, 53,

285,337,

Buzurg: 38, 2113,

Brigdiiz: 32, 79, 123, 't25, 211,

2216,

B0rk0t 124.

Borgah: 18, 29, 58, 61, 159, 290, Borgah Qayr: 56, 61, Borgalr T0rkleri: rt8, 170, Borogo$lu: zl8, 53,

BUsr: 306,

B0y0k Qalaray: 41. B0y0k Hun Devleni: 8, 51, Bily0k Selguklular: 306,

Bostan ($.Sadi'nin eseri): 8.

Bfiyiik Vedi: 109, 330,

B6tan-Bulak: 161.

-c-

Bostan-t Kebir: 161. Bootanh: 161.

Cabbarugalr: 310,

Boydah: 281,

Cacur: 110.

Boz-aba: 273,

Boz-Alan!: 274, Boz-Ok -lar: 123, 149,

Cagaklr: 167.

2*,

Cad: 285, 275,

Cadrgrran: 285,

Boz-Ulus: 316,

Cadrk: 285,

Bozdolan: 127, 176, 316,

Cdrk Han: 285,

Bozkrr Krpgaklarr: 159, Bozkug: 108.

Cadroflu: 285,

Bozok: 263,

Caf a$ireti: 161, 162,

B<i,cukl0: 263,

B6gdriz bak. B0gdiiz.

B6!ri Kafan: 297, B6rgegin: 289, B6ri: 6, 10,

bdrk: 222, b<irkenek: 222,,

Bruki agireti: 108, Buda: 71, Budak Han: 324, Budak-620: 2zL3 Budik: 286,

Budikini: 309, Bu$Bug: 10,37,38,242, Bulday: 37, Bufdayrk: 124. Bu$ra Han: 1zO, Buhara: 231, 277, bulak: 51, Bulak -lar: 2O5, 2O7, 252, 255, Bulakbagr: 13, 161, 20S, Bulakkendi: 206, Bulanrk: 160, 22O, 2U, Buldan, '132,

Caf:,161, Caler Sadrk (Hz.): 91, Caferi Mezhcbi:

71,72, 154, 251, 269,

Catrf.y.:72, Caflu Dokuzu: 162,

Calalollu Sinan Paga: 85, Cahuk: 62, Cakam: 279, Cakat'k: 57, Cakev: 278, Cala: 57, 287, Calayrr: 290, Cambik Han:294, Camrgh k6y0: 1, CAmi'al tavarih: 197, Camkrran: l 14. Cgmokank (Badrlh): 152, Can-Bakur:

'170,

Candervig: 2O2,282, Canfeda: 108, Can-Keldi: 278, Canga Edebiyatr (Mecmua): 284. Canhudaft:189, Canik: 80,

Car Boldr: 278,

NIHAr

CETINKAYA

/ rdDrR u,nlnl

361

Cank: 312,

Crbrkh kabilesi (Krpgak): 290,

Carit 221,

Crcaklu: 166,

Carozluk: 186.

Crcrklu: 156,

Caruk: 340,

Crgak: 167,

Cav: 162,

Crgrnh: 291,

Cavakh-et: '169,

Crkrkanlt: 290,

Cavak: 168, 169, Cavat 199, 306,309,

Crmrklr: 289, 290, 291,

Cavdar: 169, Cavhari: 220,

Crnk:281, Crva: 23, 74,285,

Cavundur: 162,

Crvanlt:

Cayik:4, 16, 17,

Cryrkh: 163,

Cebe: 63,

Crynklt: 162,

Cebegah k6y0:'111, Cebrayrl: 231, 331,

Crzak T0rk kabilesi: 290, Crzak gehri: 290,

Cebrayr oymafr: 276,

Crzrglar: 290,

crrrk/ong: 162,

Crzrk, Jar: 29O, 291,

Ceceklu: 166, Cehveng

16i1,

Ala (S6!iid0lii):

Cic-Ekrek: 173,

97.

Cicerek: 173,

Cekey: 278, Celaleddin Harzemgah: 64, 65, 66, 67, 306,

&7,

Cihan-0mA: 197,

CelAleddin Rumi: 59, Celali: 84, 98, 192, 286, 287,288, 3OO, 311, 320, 326, 3!r0, Celalilu: 297,

Celalollu: 287, Celayir Ji: 98, 198, 199, 204, 292,

Ci$rek: 162,

2fi,287,

288,

&2,

Celayir (Avgar kolu): 279, Celayir Da!: 287, Celilabad: 287, Cemgid bey (Aynm): 97,

Cihangir Zeynalo}lu.

27 4,

Cihangidi: 80,

Cihangizado lbrahim bey:9S, 100, 1Ol, Cihangah:73, 78, 80, 81, 303, Cigin:291, Cikin:291, Cilo daor: 175, Cimikanlr: 29O, Cingiz-Han: 7, 19, 63, 71, ?26,256,2e2,289, 306, 307, Cingizli -ler: 63, 64, 66, 67, 68, 69, 71, 126,

Cen-Pagur: rO,

202,2#, 281,287,319,

Cenavulk: 170.

Cizre:64, 65, 208,

Cengiz Bey: 109,

Claviyo bk. Ruy Gonzales de Claviyo.

Cennet AOaq: 204,

Coqi: 226,

Cennetabad: 109, 190, 212, Cenub-i Garbi Kafkas Cum.: 100,

Cogi Ulusu: 22O,

Cerid Sultan: 292,

Colig: 191, 338,

Cerit,

ler:

288, 292, 314,

Colap: 149, Comuk: 289,

Cerit Silsilp0r: 82,

Corc: 76,

Certler: 288,

Cozrg:291,

Cevangir: 88, 179, 231,329,

Crapi: 223,

Cevdet Tfirkay: 180,

Crarat: 166,317,

Cevizollu H.: 137, 145, 2O1,22O,227,254, 266, 276,

Culta: 36, 88, 206, 269,

Ceyhan: 288,

Cumhd Gegidi: 255 Cumuk: 281, 289,

Ceyhun: 243,265, Ceyran D0z0: 320,

Culik: 291,

Crbrkh k6yii: 29O,

Cumukank: 291, Cunkanh (Cumukanh) agircti: 112, 29O,

Crbrkk yaylalr: 290,

Cunni:1,

NIHAT CETINKAvA

362 Curcan:155,

Qav: 162,

C0cen (Apar): 49,

Qavat: 168,

C0l0k, ler: 285, 291, 313,

Qavdar: 278, gavdar-lgdid obasr: 127,

-r,), Qabaklu: 300,

9aeaklu:166,

159,

Qavulduy'Qavundur: 123, 126, 127, 162,'l.69,

Qaybasar: 156, 104, gebic: 178,

Qadr: 285, 9a!atay: 169, 220,

Qekirl0: 163,

Qalatay Han: 283, Qaln Bey: 55, 56, 58,

Qenagik:,l70,

Qakhtrh Yaylaar: 164,

Qenli: 169, geperukh: 169,

9akrrlu: 80, 163,

/ rCDrR rnnlni

Qekli: 278, Qenesdan

40, 54, 169,

Qakirlu: 163,

9epni -ler: 80, 82, 123, 217,221,3'l.4, 9epni Vilayeti: 217,

Qakrrollu:163,

Qera! Sulian: 225, 226,

gal: 159, 336,

Qeraklu:166.

Qala: 3i16,

Qergioglu: 263,

Qala-Berd: 338,

9erkeg: 260,

Qala-Hisar: 3i16, Qaldrran: S4, 91, 235, 257,

Qerkez 6zen:

9aklrtag: 163,

Qaldrran RuznAmesi: 84, 180, Qaldrran Savagt: 259, 261, 9ah/9ah:159, Qahk: 163, Qalk-ovit: 249, Qalpala: 97, 226,

2u13,

Qrgaklu: 166, Qrgrak: 163, 166,

Qrlrnlr:291, 9rldrr: 106, Qrldrr Alcakalaar: 57, .l4, 57, Qrldrr G5l0:

Qambarak: 259,

Qrlpaklar: 189, grr: 164, 166,

Qamurlu (AS. ve Yu.): 164, 284,

Qrrak k.: 166,

Qanakkale: 22,

Qrrakbey mh.: t66.

Qapanh: 82,

grraklar:

9ar: 164, 166,

Qrrakh: 97, 166,

garrk: 165, 166,

Qrmazh:

Qank-Balh: '165,

9i: 176,

Qank-Bozda!: 165,

Qigekda!t: 280, Qigek Hatun: 167, 218,

Qankmahmutlu: 165,

166.

26i1,

Qarrkalabagh: 165, 9ank9:67, 113, 164, 340,

Qigek Salur: 167,

Qarrkgrkan:165.

Qigekli: 166, Qigeklu Ali Suhan: 167,

Qankkaramar: 165,

Qankccr: 165,

9i9.klcr: 167.

Qarrklar: 165,

Qiftlik: 168, Qigil: 19, 241,

Qarsala: 239,

Qilandrr: 108,

Qaru! boyu: 164,

Qilrek: 16i1, 9iki: 315,

Qarufluk: 303, Qaruk: 34O, Qaruk T0rklcri: 241,

Qil: 168, 336,

Qarukin: 165, Qarukluf: 1&4, Qatak:13,

Qilehana: 291,

Qatagrran: 285,

9illi: 168, 17d, 239,

Qil Ollan: 168, Qilchanh:291,

Qillcr:

.l88,

IGDIR TARiHi Qilli.Gedigi: 70, 221,

Qukurova: 80, 288,

Qiloflu: 168, 9imeli: 292,

9ukur-Sahat: 84, Qul: 335, 336,

Qimenkent, 4i: 262, 291, 292,

Qullar: 335, Qullu: 334, &36,

Qimenli: 292, Qimkent: 289, Qin: 20, 52, 168, Qin Magin: 69,

Qullu Da!r: 335, Qullu Dere: 3!15, Qullu Tepe: 335.

Qin TUrkistanr: 39, Qingavat: 97, 168, 169, 170,

gumak: 289,

Qigavat Dinli: 170,

Qumakey: 278,

Qingavat $ivesi: 170,

Qunkara: 278,

Qinliler: 40,

Qungarya:

Qirak: 334,

Qur: 333, Qure Kargrgay: 124.

Qirek: 163, Qirik: 163, Qoban (Sulduz boyundan): 73,252,

Qumkan: 309,

1u13,

Qure lagin: 124.

Qobanlr, -lar: 73, 181, 252,253,297,

Qurukan: 303, Qrim0k: 289.

Qobanollu:181,

Q0rgevtit:168,

Qo!: 333,

-D-

Qokdeve Hiiseyin A!a; 325, Qokimak: 208,

Dadanh: 296.

Qol: 335, 336,

Dagavaryan: 42,

Qol Tirrkleri: 335,

Da!-Han: 29, 123,327,

Qola Kaprsr: 335, Qolagert: 13, 336,

Da! Kesemen:

Qolakh: 280, 332, Qolay: 335,

318,

Dalrstan: 141, 227, 243, 286,333, 3:'5, Dalkesen: 202, Dahe -ler: 22, 29,

Qomak: 208, 209, 289, gomak -eri: 208,

Damat ibrahim Paga: 90,

Qomaklar: 209,

Danigmend,

Qomakh: 209, 9or: 333, 336,

Dara: 3,

Qor Deresi: 335,

Daragarva: 274,293,

Qor-Kaprsr: 29,

Darga: 293,

Qoruh: 27,61, 68, 335

DargA gehri: 293,

Qoruk b.: 165,

Darla: 292, 293,

Qtil: 333, 335, 336, 337,

Darfagr: 292,

Damat Kara Mehmet Paga:

-li:

Darabi: 266,

Q<il Ku99u: 231,

Dar$ah: 292,

Q<il mevkii: 114.

Dar!alrlar: 292,

96legert 3,

Oarius: 22,

3i16,

4'1, 231,

Qolgi-Az: 335,

Danla: 292,

Q6llii: 29, 333,

Daruga: 292, 293,

Q6mukkent: 289,

Darugagi: 292,

Q6m0k: 289,

Dar0gan-ata: 293,

Qorgen-is: 246, Qu: 50,

Daryus lll.: 22, Daryal/Daryol gegidi: 16, 27, 45, 192,

Qu lrmalr: 256,

Dag-Almalu:141,

Qu-mu-koen: 289,

Dagbulak: 206,

Qulunlu: 291,

Dagir Bagrathlan: 170,

Qukak: 225,

Dagluca: 262,

NiHAr

CETiNKAYA

ler:

Davit ll: 61,

Develi,

Davit Anhalin: 56,

Develi 6mer k6y0: 84,

Dayakku:21,

Dcvelili: 294, 295,

Dayebulak: 206.

Drlkhrkank: 286.

Dazkrrr: 204,

Drngrr Ugafr: 295,

Dbanrs: 247,

Drmaklu:151,

De admistrando lmperio: 234.

Drg-Oluz: 262,263,

Dede Karkrn: 316,

Dib Yabgu: 139,

Dede-Korkut 31, 260,

Dibekgi: 172,

Dede-Korkut Oluzlan: 8, 36,

Dibekdere: 172,

Dede-Korkut Kitabr/Oguznamesi: 29, 133, 167, 169, 170, 172, 189, 197, 216, 237, 24€'

Dibekli: 171,

247, 257,327,

/ rdDrR u,nlul

109, 294, 295,

Dibekl0:171, Dibekta$: 172,

Deguinea: lO,

DibeKagr mh.: 172,

Dehnehalilli: 3.l0,

Dibsiz:172,

Dekkan/Dekken: 155, 307,

Dicle nehri: 4, 21, 22, 27,

Delhi Sultanhlr: 305, 307,

Didarlu: 312,

Deli Baba: 75,

DifA-i:171,

Deli Kacar: 197, Deli Kuggr: 231,

Digor:39, 67, 76,

Deliler Kdyfi: 75,

Dil mrntrkaor: 227,

Demirgi, -ler: 322, 533,

Dilaver Paga: 89,

Demirgihan:171,

Di-Li: 175, 176, 295,

Demirhan:171,

Dilikanh: 176, 286, 295, 296,

Demiris-Han: 171, Demirkapr-Derbent: 27, 29

Diliki: 176, Dilmaglr -lar: 257,

Demirli Karalar: 280,

Dilmagollu Mehmet Bey: 60,

Demir8rhan: 171,

Dimagk: 260,

Demishan:17.|,

Dinik: 28E,

Demizhan: 171,

Dinyeper: 281,

Demne:170.

Dip mh.: 172,

dengi: 224,

Dip Qepni: 172,

Dihistan: 334,

Denikin: 112. Deniz-Han:

Dipdrdo: 172,

32,73, 123, 125, 126,211,

319,

Derbask: 208, Derbend: 2, 16, 19, 47, 49, 59, 70,75,78, 85, 90, 192, 327, sB, 435, DerbendnAme: 169, Dere-Elegez: 93, 100,

lOt,

109,

Dergahkulu Bey (Sancalt): 329, Dergim: 66, 185, 28ts,3O9,311, Dcrvigeli: 2€ill. Dervigiye: 263. Deryas: 300, Despriyer: 106. Degt-i Krpgek: 192, Degt-i Mugan: 129, Deveci: 294, Deveci Tiirkmanleri: 294, Deveciler: 294, Devegi: 231, 322,

Dipdere: 172,

Diphirar: 172, Dipciz G6l: 172, Diran: 34, Direg Dcrcri:

18!1.

Divan: 127, Divanu Liigat-it

Tirk: 24o'243,

Divin: 34, 39, 54, 58, 57, @, 62,6i1, 64, 65, Diyarbakrr: 4,

B, n, S,

41,

€

84, 6q

79,

Dizak: 314, 329,

Dizc: 109, Dodanh: 296,

Dodurga: 123,

Do6and/Do6a9dt: 158, Dolancrlt:

'158,

Dolubeyazit: 31, 36, 67,

Dolu T[rkirtan: 229, Dokkuzlu: ?9e, ?97,

74,286,287,255,

NiH.$ gsrlNKAya / rdDrR TARiHI

36s

Dokkuzlu Mehmet: 296,

Ebulhan Daor: 196,

Dokuz Cemaati: 297, 298,

Dokuz€ur: 296,

Ebulhan Tirkmeni: 294, Ebum0limi Horaeani: 52.

Dokuz Hatun: 297, Dokuz-Hun/Hon: 29€., 297, Dokuz Kabilenin T0rkleri: 297

Eb0lgazi Bahadrr Han: 32,74, ,160,194, 193, 214, 216, 233, 242, 246, 293, 294, 304, Ecmiyadzin: 3il, 84, 93, 100, 1Og, gt7, 939,

Dokuz Ogur, -lar: 24O,

Edigene:182,

Dokuz-Oluz, -lar: 139, 296,297, Dokuz-Tatar: 296,

Edil (idil) n: 47, Edil (idil) Bulgarlarr:

Dokuz-Uygur: 139, 296, Dokuzlu: 292,

Edip Yavuz: 12, 175, 284, 286,309, 311, Edip (Aet!): 106.

Dokuzprnar dallan: 173.

Efganistan:110,

rt8.

Dolabr: 298,

Efraim: 49.

Dolanlar: 298,

Efrasyab (Alp-E-Tunga):

18,20,22, 192, ,t94, 254,265,

Dolanh: 298,

Eptalir 49, 221, 251, 303,

Dolon: 298,

Etralir

Dolap:221,

Egdir: 125,

Domanig: 68,

Eldir:

Dombalh: 263,

Eilrek: 172, 173,

Don n: 5, 17, 50, 253,

Egrekdere:172,

125,

Dongkur: 295.

E$n-62:244,

Doruga: 293, Du-lu: 289,

Efridir: 316, 3zO, Elridir G6lii: 210, Efrice: 275,

Dubanrg: 247,

Elder-i Arslan: 146,

Dubeyl: 54,

Ekber Avgarr: 280,

Dtiger: 80, 82, 123, 212,

Duharlu: 80,

Ekber bey (Ekerekli): 97.

Dulan: 298,

Ekber bey Ramazanollu (Meleklili): 98. Eken l6diri: 129,

Dulbo: 295, Dulkadrdr, -lar:. 82, 157, 252, 266, 279, 292, 316,

Ekerek: 97, 172, 173,189, 199, 319, Ekerek Beyleri: 172,

Dumbulak: 206.

Ekrek:'173,

Dura Beyli: 266, Durabey: 266,

El Rumiler: 280, Elam -lar:. 2, 242, elal: 274,

Durabeyler: 266,

Elazr[: 6,

Dura-Europos: 49.

Durabeyli: 266,

Elbeyli;215,

Durun:214,

Elbigtan: 82,

Durutay Noyan:41,

Elgibey:218,

Diindarfu: 199,

Elegez: 36, 38,

218,

56, 57, 162, 189,229,

339,

D0genbe:182,

-E-

Eler: 252, 298,

Eletkirt: 39, 67, 84,

Ebdal: 252,

Elegref Bey: 325,

Eberhard: 175,

Elegref bey Nesli: 99, 325, Elet: 142.

Ebu Cchil: 138. Ebu

Sait

78,

Ebu $rtta: 215, Ebu Turab: 266, Ebubekir Mirze: 155, Eb0l-EvsAr g6v0: 56, 57,

Elgavart:132, Elhas Bey: 277, Eligulu Han: 259, Elikhanlar: 297, Elimolu: 277,

NKAYA

IEDIR TARiHi

Eliyanh: 298,

Ermeni adr: 3,

Elkaz Mirza: 153,

Ermengah ll.: 62.

Ellar: 298, Elmagol: 174, 326,

Erovantagat: 29,

Elmalu:141,

Ersinek: 254,

Emevi -ler: 52, 306,

Ersinekin: 254.

Emince: 174, 193,

Ersus da[r: 80,

Emindolanh:174.

Ertig-6giiz:

Eminhacrlr: 174.

EriS$ttik Destanr: 177,

Eminli, -li, -10: 174.

Ertuorul Gazi: 65, 67, 68, 85,126,216,

Eminolullarr agireti: 174. Emir Akhur: 247,

Erzen: 60,

Emir-Ali: 127,

Erzurum: 1, 5, 18, 29, 34, 51, 64, 65, 72,73,

Emir Aslan Han: 324,

Emir Bey Ekberzade: 98, 101, 103, Emir Bey Musullu: 185, Emir Bey ll.: 185, Emir Qakir: 163, Emir-Qoban: 72, 253, Emir Gina (G0ne): 60, 89, 90, 184, 279,312,

Emir ibrahim: 257, Emir Kalkan: 260, Emir Muhammet Baharlu: 155, Emir Timur bak. Timur. EmkgAn: 90, 184, 279,312, Emirli: 312, Emirvar: 312,

Ersak: 325,

2â&#x201A;Ź,

Erzincan: 13, 81, 82,

82, 84, 105, 113,257, Erzurum Kongresi: 110. EsAfil: 147, Esat Uraz: 24, Esen-Eli (Hasan-Eli): 1 27, Esen-Geldi: 278, Eski Oluzlar: 26, 52, 67,74, 211, 218, Esterabad: 198, 294, Egginiyan: 25, 35, Egnek, -li: 277, 291, 299, E$ref Sevilmi$: 97. Egrel $emseddinov, bak. Ali E;ref. EgtAp:148. Evald Banse: 45. Evci:'174,

Enl:242, Enmerkar:145, Eraskhaacor: 34, Ercig: 66, 206,211, Ercigli Emrah: 82, Erctivan: 81,

Evcikuzkrgla: 1 75. Evciler:174, Evciortakrgla: 175.

Evliya qelebi: 171,218, 264, Eydir: 128, 129,

Erdebil: 81, 82, 89, 131, 206, 235, 247,273, 274, 280, 293,

Eymirlii:313,

Erdebil $ahsevenleri: 197, Erebi Zengi: 340,

Eym0r-Qank: 165,

Erebuni:14,

Eyyublular: 64,

Erelli (Zong.): 6,

Ezdere: 66.

Eym0r; 82, 123, 127, 292,

Eymilr-Eli:127,

Ereg: 85,

-F-

Ergani: 230, Ergenekon Destant: 55, F-rhacr: 8,

78,174,

Fadl0n: 60, 64, Fah.ettin Devletgah: 62, 64.

Erhacr Piri: 78,

Farabi: 220,

Erimena:15, Erivan: 65, 77,106, Erivan Hanh$t: 82, 92,

Farasman ll.: 29, Fars -lar: 30, 52, 53, 69, 198, 231,

Erk Kapgan: 49.

Faruk Siimer: 73, 127, 129, 130, 154, 164, 167, 184, 263, 266, 275,285,317

Erke-Bulak: 205, Erken Hurri kiilttir0: 7, Ermenek:199.

Fars Hamsesi: 156,

Fatih Sultan Mehmet: 105, Fauctus Bizantiunut: 34, 40, 42.52,

NIHAT qETiNKAYA

ICDIR TARiHI

367

Fergana: 18, 256

Garaba:191,

Ferhad bey (Kagrnh): 97.

Garen: 30,

Ferhad Han: 299,

Garen-Balav: 31,

Ferhat Paga (Rumeli b.b.): 86,

Gargun: 315,

Ferhad Ugalr: 299, 300, Ferman Eyvazh: 318,

Garjig: 269, Garni gayr: 60, 65,

Ferzende Arma$an: 285,

Garzan: 135,

FrraaVFerhat lll.: 26,

Gav: 175,

Frraat lV.: 27,

Gav-Qi: 175,

Frrat nehri: 4, 21, 22,28, 49, 67,68, 105, 243,

Gav-Qig: 175, 295,

Filibe: 337,

Gavur Arkt: 75, 78,

Filistin:

2, 11, 18,

19,

'176,

Gavri nehri: 176. Gazan Han (ilhanh): 41, 71, 72, 155, 191, 211,

217,239,

Fin-Ugor:17, Firdevsi: 20, 22, 47,

Gazancrh (boy): 218,

Firuz Bey: '149, 150, 151,

caziler; 97, 132, 247,

Fransrzlar:112.

Gazneli Mahmut: 182,

Frigler. 17, 24, 44,

Gazneliler: 55,

Fulad: 41,.

Gebele: 137, 206,

Furi -ler: 7, 10,

Gecer: 199, 200,

Fuz0li:157,

Geda Ali Sultan: 157,

Fuz0li Divant: 274,

Gedebey: 181, 205,

-G-

Gela: 300, Gelali: 301, 311,

ga: 203, Gacar, -lar: 196, 198, 199, 200,

Gelgel ktiyii: 108.

Gacaran: 200,

gelincik: 145,

Gacer:196, Gaceri -ler: 80,

Gelintagr: 237, Gelo: 300,

199,

Gelogi:301,

Gagauz Jar: 61, 140, 191,217,

Gelolu: 193. 194, 213, 300, 301, Gelturanlt: 190, 194, 301,

Gagauz Cumhuriyeti: 140,

Gember Han ($amlt): 259,

Gagavan: 168, 169, 170,

Gemberugagt: 143,

Gagik: 53,

Gemer: 18,

Gain: 259,

Gemerli: 18, 23,74,

Gakh: 286, 326,

Gemerek: 18, 285,

Gakhingiloy: 326,

Gemervan: 137,

Galaga: 202,

Gence: 54, 56, 57, 63, 86,

Galatlar:21, Gaman:177.

Gence Tarihi: 251,283,

Gamrgtala: 203, Gamirk: 136,

General Mayor $olkonikof: 107. Genze'. 220,

Gamo Han:324, gan:219,

Genzek: 219, 220,237, GerdmpA:Z?5, 226,

Gancagalt: 237,

Gergep: 314,

Gancak: 219, Gancagalt (Gancak-Alt): 221, 290,

Germab: 206,

Gani:. 127,

Germesun: 175.

Gansak:219

Germegof: 175, 191,

Gantsag:219

Georgi:315,

Ganzak (Kenzek): 47, 220, 237

Getab: 229.

Gadim Sevilmig: 97.

Gencek:219,

Germesir:175.

Getabi: 215,

G6dek Ahmet: 81, 176,

Getagen: 285,

G6dek Bulak: 177.

gev:175,

Gddek Gobu: 177,

Gev Ugaklan: 175, Gevan:175, Gevan|: 175, gevar:175,

G6dekler: 177, Gridekli k.: 176, 177,

Gevag: 4!1, 220,

Gridekli -li: 176, g6gerti/g60ertilg6fe-erdi: 203, g6k: 177, 17A,

Gevond Tarihi: 43, 133,

G6k-Han: 29, 79, 123, 24€,

Gevra:'176.

G6k-Kurt: 177,

Gevro: 175, 176,326,

G<ik 6ren: .l81.

Gevrol: '176.

G6k-Sakalh: 1Zl,

Geybullayev: 298,327, Geyder: 206, 262,

G6k Tann: 203

Geyikli: 180,

G6k TaS Bey: 182, g6k teke: 177,

Geykhatu: 71,

G6k-Trirk

ler: 6, 8, 9, 20, 51, 1?9,'191, 242, 243, 24€'256, 289, 256,297,

Geyve: 251, Grlcai Ti]rkleri: 307,

Grmrt

lr:

137,

g6k tr.iyl0 kutli 177, g6k yeleli atla.: '177,

Grndoobasr: 184, Grrakh Kesemen: 318,

g6k yeleli kutl: 177,

Grrlr: 230,

G<ikban0klt: 245,

Giges:

G6k9ah: 160, 179,

17,

G<ikahmetli: 276,

Gilelu: 300,

G6k9ay: 156, 200,212,

Gilan: 81, 226,

Gokge: 177, 178, 180, 181,

Gilekli: 219,

Gokge Ah: 182,

Gilasor: 322,

G<ikge Avgan: 280,

Gilasor K0rtleri: 322,

G6k9e Bey: 180, G6kge gam: 181,

Giorgi: 56, Giorgi ll.: 64, Giorgi

lll.:

170,

Gipyi 327, Gobi Q6lU: 228,

G6k9€ Dag: 180, Gokge deniz: 79, G6k9e-eli: '177, 181,

Gobustan: 2,

Gtikge Eren: 181, Grikge Evhad: 181.

Gogu:

G<ikge G6l: '13, 14,

142,

26,41, 55, 73, 81, 156,

165, 181, 206, 209, 259,321,

Gogalet: 169, Gogar: 61, 170,

G6kge Han: 178,179,

Gogaren: 48, 169,

G6kge inehan: 181.

Golo-lu:301, Gomer:136,

Gokge Kaya: 182,

Gor k6yii: 108. Gor: 10,

Gokge Prnar: 181.

Goranboy: 217, 281, 322,

G6k9e Tav: 182,

Gori: 90,

G<ikge Viran: 180, 181,

Gokge Og0k: 181. Gokge Sancalr: 181,

Gorige: 170,

G<ikge Yurdu: 177,

Gorollu:

G6k9e Ziyaret: 181.

10,

Gorukhlu: 302,

G6kgeafgarr:

Gogtamgah: 218,

G<ikgealil0: 181,

Gobek San: 124.

Gokgeaymetlu: 1 81,

Goger-Krzrklar: 148.

Gokgebeglo:180,

G<igebe Skythler: 2t13,

G6kgebulak: 180, 182, 206,2O7,

NiHAT CETiNKAYA / IdDIR TARIHI Gur.Man:

G6kgediindarlt: 181. G6kgeli k6yii:

369

Guriyan: 194,

177,

Gurlar: 8,

G6kgeli:181, G6kgelu: 180, 182,

Gurgan: 3i15,

G6kgema[aralt:

Guz: 139, 23i1,

181.

G6k9â&#x201A;Źoba:.l80,

G09.Do!an: 232,

G6keeti60k 181, G6klen: 159, 226, 231, 245,

G0g-Do!du: 232,

G6klti: 177,

G0ciklii: 263, G0lA Urulu: 229, 300,

G6keekii: 256,

G0la-eli: 300,

G6kta9: 133, 182,

G0labt Komu: 186,

G6lah:30O,311,

G0labr Ugafr: 185, 186,

66leli: 300,

Giilabi: 185, '186, 300, 302,

96lge: 23I!. G6ll0ce: 187,

c0labi Bey: 185, 186, 323,

Gtilolu: 300,

G0labid0z: 186.

G6renboyahmetli: 276,

Giilabiler: 186,

Gdrgen: 198,

Qiilibh: 185, 186,

G6rgi lll.: 62,

G0laflr: 302,

g6y:181,

G0lah: 186, 229

G5ya!ag: 1S2, 205,

Guldcrvig: 162,

G6yah:181, G6ybulak: 181, 182, 206,

Giileli:301, G0llii Cevahirala: 99, 250, 325,

Goyce Sultan: 182,

G0ll0ce: 186, 187,

G6y9ay: 198,

Goyge:181,

Oiilluce-Mollagemer: 330, G0lliizaroflu: 245, 250, 325,

G6yda6:181,

G0lnar: 127,

G6yda9: 182,

Giilprnar: 186,

G6ydere:181, G6yeli:181, gdyerti:191,

G0mr0: 14, 18, 93, 100, 101, 110, 111, 113, '115, 116, 118, 165,

G0labi Bey Camii: 185,

G<iyg6l: 181,

Gim0lcine: 237, GUn-Han: 123, 139, 157,

G6yyal: 335,

Gtince: 221,

G6zeyli: 3O2,

G0ngalt: 159,

Grabar: 3O5, Gregor: zl4, 46,

Giindo: 184, G0ndo[du: 67, 68, Giindolu9: 6,

Gregoryen: 12,3'l., 42,

43,6,21'1,

Gregoryen Ofuzlar: 61, Grigor (Abhaz Meliki): 64.

G0ndoober: 184.

Guba: 198,

Gilnd0zl0 Afsus: 82,

Gtndiz: 67, Gilnd0zl0 Avgan:279,

Gubahalilli: 310, Gulam Hiiseyin Befdili: 151,

G0ney: 209,

gun/hun: 236,

G0ney Sibirya: 204, Giiney Turkistan: 142,

Gunda: 184, Gundi

Ollu Polat

Gundo: 184, 236, Gunkelet: 184, Guntiurk: 184,

184,

G0neykent: 209, G0ng6rmez: 187, 214, 253, Giing6rmez Deregi: 224, 262,

Giiniin o!lu: 263,

Guntu: '184,

GUrbulak: 206,

Gur:9, 12,304,

G0rcistan Bagradltlart: 57,

Gur Dallan: 8,

Giircii: 54,

NiHAT eETiNKAyA

370 G0rer: 263,

Halfeti: 7,

Gtirgen: 334,

Halhal: 206, 295.

griz: 233, G0zkAnin: 306,

Hali: 309,

/ rcDrR

TARiHi

Halifeganh: 309,

Halifegaca: 309,

-HHabib bin Mrisleme: 51.

Halifelu: 308, Halifereddin: 309,

Hacr Hasan (Alkoseli): 97,

Halikanl: 286, 309, 310, Halil Efendi (Yfizbaqr): 106, 109. Halil Han (Avgarh): 310, Halil Paga: 89,

Habur Qayr: 4, Hacr-Hamzalt: 127, Hacr Hriseyin (Ekerekli): 97.

Halil Sultan (SilsLip0r Cerid): 288,

Hacr ilyas: 109.

Halilabadh: 310,

Hacr imamali: 302,

Halilugalr: 310,

Haor Lalalu: 235,

Halilli: 310,

Hacr Mamah: 302,

Halkah:109,

Hacr Musa (Tekaltrlh): 97.

Khalpavut: 249,

Haa 6mer $ark: 283,

Halsah: 74, 262,

Hacr-Tulay:41,

Hamdullah Kazvini: 293,

Hacr Uveysi: 157,

Hamidiye Alaylan: 326,

Hacr Zekeriyya: 148.

Hamit Hun: 160, 191, 192,286,300, 301, Hamit Sanelr: 195,

Hacrala:187, Hacrala Qiftligi: 187,

Hamse:155,

Hacrbayram: 111, 114, 132,

Hamurkesen: 108, 190,

Hacrlr: 80, 174,2O9, 212, 221, 292,

Hamzah'. 127,

Hacrkasrmh: 318,

Hamza-Hacrh: 127,2O9,

Hacryah: 284,

Hamza Mirza: 87, 88,

Hagardriyan A.: 45.

Han Geldi: 278,

Hageri: 192,

Han Mezarr: 16.

Hag'n||. 212,322,

Han Veli Bey (Baharh): 155,

Hadrmh:187,

Hana begli$i: 4,

Hadriyan: 29,

Hanago: 190, 240,

Haenisch: 262,

Hanago Qayr: 2214, Han Baba 9ey:324,

Khakan-r Qin: 169, Hakaniye: 297,

Handar:109.

Hak Kulu: 229, Hakas: 204, 301,

Handar Sultan: 324,

Hakeri: 173,

Handervig: 173,

Hakkari:105.

Hanegih:191,

Hakmemmet: 188, 199, 213,

Hanezek: 220,

Hakveyis: 49, 188,

Hanlar bey (Aynmh): 97.

hal: 309,

Hanname: 136,

Halacistan: 306, Halag, -lar: 201, 303, 304, 306, 307, 308, 315, 320, 340.

Hannes Skulud: 40.

Khaladayr: 305,

Haraba Perginis: 191,

Khalatr: 305,

Harabe (Erivan'da):

Haldia: 16,

Harappa harabeleri:

Halep: 89, 137, 18'1, 207,

Harezm: 65, 277, 291, 293, Harezm Bayatlafl: 158.

Halep T0rkmenleri: 82, 266, 274,288, 294, Halfeli: 189, 190,

Handerie:173,

Haong-hu: 190, 240, 24i1, Haraba: 't08, 191, 283,

Harezmli

ler: 64, 66,

NIHAT

NKAYA

ICDIR TARiHi

Harezmgah, bk. Celaleddin.

Hel Dallan: 309,

Harmand6ven: 191, Harminap: 24,

Kheleg dagr: 308,

Harput: 79, 131,

Helikanh: 300,

Helefli:190,

Harran: 274,

Hellen medeniyeti: 44,

Kharru: 6,

Helyanh: 325,

Haruni: 162,

Hemedan: 24, 25,

Harvanak: 206,

Hemid: 27,

Harzemgih, -lar:

199,

Ala

28,73,74,75,79.

Herakleios: 47, 169,

(Gulliiceli): 97, Hasan Ali bey (Kara-Koyunlu): 78,

Herat: 194, 258, 328,

Hasan-Eli:127,

Heyder Baba: 74,

Hasan Han: 191,

Heyderanh:311,

Hasanhan: .l91, 309,

Heyirbeyli:132,

Hasan

Herodot: 4, 16, 18,

19,20,22,142,326,

Hasanhanlr T0rkmenleri: 191, 192, 311, Hasankale: 1 08, 1 1 3,

Khrdayr: 305,

Hasankenl: 192,

Hrdrr Baba: 193,

Hasenan Ttirkmenleri: 311, Hasasuran: 309,

Hrdrr Bey Ki.irtleri: 193,

Hager: 192,

Hrdrr Fakih: 193,

Hageri: 192, 273,

Hrdrr Kethuda: 193,

Hatay: 2,

Hrdrr Sadrklr: 193 Hrdrr Surlu: 193,

Hatice Begtim Hatun: 81, Hattiler: 11, 14,

Hrdrr,

-l:

193,

Hrdrr Bey: 193

Hatun Arkr: 109, 283,

Htdrr $eyhli: 193, HrdrrL:168,

Hatun, -ili: 196,

Hrnrs:

Hay: 3, 12,

24,25,31,35, 42,44, 45, 46, Hayastan: 3, 12,24, 44,45,

Hrr: 206,

Hayat Afacr: 204,

Hrrvatlar: 234,

Haydar Qelebi Ruznamesi: 235,294, Haydar Dagr: 183,

Hrtay, -lar: 319,

Haydaranh: 311,

Khrz: 320, 321,

Haydarlu (Bahadr): 156,

Khrzan: 320,

Hayrrbeyli: 111,132,

Hztr: 177,193, 196,

Hayk: 24,

Hrzrr Bey: 193,

Hayri Bagbu!: 287, Hazar -lar: 6, 12,25, zA, 51, 52, 53, 137, 169. 196, 197, 320, 333, 33s,

Hrzrr Qora: 193, Khrzrr-Eli: 193,

Hazar Denizi: 16, 18, 26, 55,'127,164, 216, 240, 243,286, 291, 335, Hazar Krralhlr: 25, Hazar 6tesi TUrkmenleri: 126, 127,151, 216. 245, Hazar Ulusu: 183, Hazar Ulkeleri: 56, Hazari/Khazari: 259, Khazarlar:169, Hazul: 241, Khel-Babrrakan: 327, Khelec: 308, hel: 39,

13,

Khrram gayr: 57,246,

Hrtay Devleti: 139,

Htzrr ili: 193, Hrzrr Paga: 86, Hrzrrlar: 193, Hrzrrh:193, Hilmi Bey: 110. Himyar: 52, Hindistan: 1, 52, Hindikug: 42, Khirbek-Kerek ktilt0r0: 11, Hititler: 6, Hiung-nu: 190, 240, Hiyung-Nu:183, Hoang-ho:191, Hoang-nu: 191,

NIHAr glrlNKAYA

372

/ rdDrR reniHl

Hoca Ekid Efendi (Miittti): 99. Hoca Haqh: 80,

Huzistan: 279,

Hoca Yakuti: 72,

Hiilagu: 69, 70, 73,

Hocapeyhas:193,

Hfiloylu: 187,

Hoguvan: 245,

Hffsameddin Hrzrr: 65, 66, 67,

Hohannes Vl. (Katolikos): 201,

H0sameddin isa: 66,

Homeros: 15,

H0seyin (Hz.): 85,

Hommel: 2, 3,

Hiiseyin Ali Bey: 157,

Hon (koyun): 79,

Hiiseyin Baydar: 97,

Hor: 6,

H0aeyin Baykara: 155,

Horasan: 22, 25,27,30, 46, 55, 68, 78, 79, 90, 194, 158, 185, 193,194, 197, 19S, 205, 216, 247, 258, 282,289,300, 304,

H0seyin Bey Lele (9amlr):258,

H0k0met-i OsmAniyye: l(X.

Horagan-Amid: 58,

H0seyin Kulu: 229, H0seynekl0:254,

Horasan Bayatlarr: 158, Horenli Movses: 20,

Hiraeyin Cahit Yalgn: 13,

24,25,26, 34, 38,

40,

42,

H0seyinli Karaca6ren: 280, Hiisrev (Antep beyi): 84,

-r-

Hori: 7, Hori-Tomatlar: 7,

lgdrr: 125.

Horit: 6, Horum:

lfdrr:125, 1'14.

57,75,77, 128, lldrr Nova: 75,128, l$drr Korganr:

Horzum-lu-lar: 66, 180, Hoerov Bey (Celali reisi): 286, Hosrov (Khosrov):29, 30,

llak-Koca: 39,

3!1,

llgrn: 196,

Hosrov l.: 29, 30, 31, 32,219,

r-lan: 146.

Hosrov ll.: 3l!l

t-lang:

Hosrov lll.: 34, Hoggenap: 74,

lnak bey. bak. Anak. loannes Smbat 53.

Hoghaber: 113, 194, Hoghaber Han ($amlu): 194,

lpar: 320,

Hoy: 54, 74, 58, 2O5, 212,

lrak Selguklulart: 64,

Hoylular: 311, Hubden 6zen:

lsrk-g6l: 50, 2113,

lstakhr:30,

Hubschamann: tl0,

lgrklar: 262, 31'1, 319,

Hulhular:139, Humay:124. Hun,

luliamos: 46.

20, 4,49, 50, lâ&#x201A;Źlil, 190, 230, 230, 235, 2N, 319,333, 335,

lar: 7,

Hun-Bulak: 230,

Hun imparaiorludu/Devleti: 5, 2rO,

lwaqk: 32,

-iiberia: 28, 57,320, ibiske: 281,

Hunderis:218,

ibn Batuta: 198,

Hunut 201,

lbn rll-Ezrak: 64, ibn Haldun:315, lbrahim (Strmeli emiri): 62, 64,

Khunan:183, Khuri: 7, Hurand: 205

Huri k.: 13. Hurri -ler: 2,

1216,

r-lung:146,

ibrahim Hacrlu: 174,

6,7,8,9,

Huru k.: 13. Hurufi Tarikati: 189, 288, Hugun: 339, Huttal Tilrkleri: 9,

10, 11,

13,

lbrahim Han: 329, ibrahim Pegevi: 87, lbrahim Yhal: 55, ie-eVil: 126, 127, 128, 165,

isOluz: iair: zsz,

257,

NiHAT

idil.oz0:

/ rdDrR raniHl

3419,

imirgahh: 312,

ldris Sevilmig: 97. idris Turkan: 97,

lmirtolan: 312,

lfraz-r Zulkadiriye: 231,

imirze, -li: 312,

lgbig:193,

lmreli: 312,

igdir: 123, 125,

inallu: 80, 259, lnanlu (Avgarlr)' 279, lnang, (Rey emiri): 64,

lmiryaman: 312,

ighmid6rtl0: 82,

ilair o.: tee, tes, lddir Hasan: 128, iodir Hiean: 130, lldir-Mava: 128, 281, 3/J.

lldir

lnce: 10, 194,

lnce Deregi: 195, lnceau: 97, 108, 195,

Nova: 128, 323,

lodirli (iudirlu) Tiirkmenteri: 127, i6dir Vir6nr: 129,

lncil:

hanh:194,

indus: 25,

llanh Kuyu: 194,

ingir:312. irtig n.: 5, 2113, isa (Hz.):3!),

hbeyli T0rkmenleri: 214, ildeniz: 61, 64,

lsa Bey: 324,

lar:41, 53,69, 70,79,74,79,

131,

190, 191, 2't6, 244, 252, 281, 283,287, 292, S19, 293,

ili n:

z16,

indo-Avrupa: 6,

ilanhca:,l94,

llhanlr

195,

lnce Cemaati: 195,

50,

isaklu:184, isfahan:312, iskender (Biiy0k): 22, 35, 44, 17O, 249, 247, 326, 328,

imam-r Azam Ebu Haife: 306 lmam Cafer Sadrk: 90,

lskender

lmam Cafer Mezhebi: 91,

lslAmk5y: 195, 302,

lmam Muhammed Bagrr:

173.

Be! Oiirkmen): 157, iskit -ler: 16, 19, 42, 256,

lmadeddin Zengi: 279, 339,

ismai Hakkr Danigmend: 54, ismail Han (Bayat): 158,

imamkulu: 229,

ismaillhanlu (Baharh): 156,

imamkulu Han (Gence Hanr): 86, 87, imamkulu Sultan (Acirli): 274,

lsmail Mrzr-Ulu:

imanlu Avgarr: 82, 279, 317,

ismayrllr: 19, 22O,

lmaret: 68, 142,

lsmil: 237,

imir: 312, imir Atfan, 312, imir Carrk: 312, imir Didarlu: 312, imir Hacr Bayram: 312, imir Karag6z: 312,

ispanyol Krah: 126,

lmir T0rkmanr: 312, lmir Ugalr: 127,

istahri: 321,

lmirali: 312

it-Barak: 160,

imirballr: 312,

it-Becene: 160,

imirgarrk: 312,

helgij: 124. hil n":4, 5, 16, t7,

imirdindarlr: 312,

'16, 324,

ismail Mirza: 324,

lspir: 6, 61,

'169,

lstek: 279, igguzai: 16, 42

lgim rrmalr:

lgpuini: 13, it-aba: 273,

lmirlakihli: 312,

ittinad-r

imirga, -lu: 3i2,

Ittihad-r Millet Frrkasr: 102.

lmirler: 312,

ivane: 65,

lmirli: 127, 279, 312, lmkli Yririi!0: 312,

lyikg6l: 237.

imirlihane: 312,

lzzeddin ll.:, 82,

islim Cemiyeti:

izzeddin Saltuk: 64.

171.

NiHAT qETiNKAYA

374

-JJean Babtiste Tavernier: 60, 143, Jean Catholicos: 25. Jozep Von Hammer: 85,

/ rcDrR

TARiHi

Kalrzman: 1, 6, 38, 39, 64, 66, 67,77,97, 103, 107, 109, 110, 114, 117,248, Kalrzman Deresi: 56, Kafun: 201, Kaket: 204, Kakh: 235,

Juan-Juan: 50,

Kakher: 170, 283,

-Kka: 203,

Kalag Ahmetli: 380, KalaQa: 201, 202,282,

Kabahlu:196,

Kalaglr: 202, 305,

Kabahtepe:195,

kalafa: 223,

Kabak:196, Kabakh Qayr: 133, Kabaklt Prnarr: 196,

Kalafahk: 224,

Kalal: 263, Kalarcei: 305,

Kabaniiklii: 245,

Kalarg: 305,

Kabar: 5,

Kalarzen: 305,

Kabele: 85,

KalaSh: 202,

Kabil: 306, 307, Kabuklu: 263,

Kacar:196, Kacar, -lar: SO,82,92,197, 198, 200, Kacar-Bayat: 158, 199, Kacar-Dooangah: 196,

Kalender Qelebi isyanr: 297, Kalenderollu isyanr: 166, Kalimino: 204. Kalinina: 273, Kalkolitik k0ltiirii: 11, Kalrnamsrr: 185,

Kacaran: 200,

Kalmuk, -lar: 127, 139, 17A,

KacarL: 200,

Kalt: 54,

Kacer:199, Kacer-Tokhangah: 158,

Kaga-Kag: 32, 103. Kagak Kerem: 318,

Kam: 39, Kaman: 280, 316, Kamar Ugalr: 136, Kamar Veran: 137,

Kagan: 278, Kagar, -lar: 199, 200,

A!rl:

Kalag: 201, 202, 303,303, 305, 307, Kalag Yeli: 305,

Kabah: 195, 196,

Kagar

Kakhet G0rciileri: 283

Kamarh: 136, 137, 205, 259,

199,

Kagar Delirmeni: 199, Kagar Ugalr: 200, Kagar, -lar: 158, 198, 273, Kagar-r Ktgtik: 199, Kagarh: 157, 199, Kager: 197, 200,

Kambar:137, Kamber Ali Benanyari: 98, Kamer: 137, Kamariye:137,

Kamerli:98,99, 100, 101, 108, 109, 137,293, Kamrg: 202

Kadrkrglak: 299,

Kamtg Kut: 203,

Kadrkoy: 200,

Kamrggrk: 202,

Kadrh: 200,

Kadri Kemal Kop: 286,

199,

Kafirkciy: 195, Kafkaski Kalender: 128, 131,224,

KAlrn:201, Kafrndak: 201, Ka$rns: 201,

Kamarvan:137,

296, 313,

Kadr: 200,

Kafesoglu, i.:

Kamari: 137,

Kamrglar: 202, Kamrglr: 97, 202, 2O3, 28O, Kamrgh Burnu: 203, Kamrglr 6z: 203, 243, Kamrgh Yurdu: 202, Kamrghzir: 203, .Kamrgvan: 203,

IdDIR TARiHI

Kamigli: 203,

Kara Hamza (Ak-Koyunlu): 313,

Kamo:301, Kam-sar: 34, 39, Kamsarakan: 34, 38, 39, 248, 328,

Kara-Hamzalr: 127, 313,

Kamus-u Osmani: 174,

Kara-Hasanlt: 288,

Kamzak: 220,

Kara-Hazar:138,

Kan-Qora: 234,

Kara Hisar: 128,210,

Kan-Durah: 265,

Kara-Hun: 49, 188,

kan-sag:219,

Kara isliler: 294,

Kanagul: 296,

Kara Kasrm: 318,

Kancagah: 320,

Kara-Kegili: 296,

Kancak: 219, 220,

Kara-Kese: 278,

Kancak Sahastan: 219, Kancaliyye: 211,

Kara-Kisek: 278,

Kandrra: 6, 265,

Kara Kona:

Kang: 201,

Kara-Konak:211,

Kangar: 201,

Kara-Kosa:139,

Kangrldr: 278,

Kara-Korum: 69,

Kangh, -lar: 197, 201, 290,

Kara-Koyun k6y0: 73, 211,276,

Kan!:201,

Kara-Koyunlu -lar'.

Kara Han: 72, 175,'179,314, Kara-Hanh: 275,

Kara-Koca: 31, .l84,

41,71,72,73,78, 80, 8'1, 131, 212,213, 302, 303,

Kanorlar: 201, Kanklr: 201, 303,

Kara-Koyunlu Devleti: 69, 82,

Kanh Ulkesi: 334,

Kara-K<ise: 278,

Kansak: 219,

Kara-Kul: 269,

Kansu Gavri: 176,

Kara-Kugcu: 231,

Kantemircilii: 156,

Kara Mehmet: 73, 188,

Kanza Bey: 22'1, Kanzak:219, KAnzik: 220, Kapadokya: 35,

Kara-Oluz: 205, Kara Osman: 279,3O2, Kara $eyhlu Durabeyli: 266, Kara-$ur: 334,

Kapalan-Kalan: 289, Kapr Altr Hastlatr: 227, Kapr Kulu Askeri:228,

Kara-Ulus: 2'12, 288,311, 314,

Kaplan-Dolan: 179,

Kara-Yrlag:241,

Kaplum-ba!a: 37,

Kara Yusuf: &36,

Kapulu Karaderbend: 27,

Kara Y0l0k Osman: 79, 291, Karaafag, Ju: 2O4,34O,

kara: 158, 314,

Kara-Viran: 208, Kara-Yazt: 283,320,

Kara-Alag: 151, 203, 2O4, Kara-Alag Nogaylart: 204, Kara-Alag: 204,

Kraraalag Daflan: 204,

Kara Bala: 281,

Karabibili: 263,

Kara Balasagun: 297,

Karaca-Koyunlu: 336,

Kara-Bayatlar: 158,

Karacatiren: 128, 160, 207,

Kara-Budun:158,

Karacaviran: 151, 2O7, 2O8,

Kara-Bulak: 50, 97, 108, 118, 158, 205, 206, 207, 223, 230, 252,

Karaca llyas: 314,

Kara-Daglt Tilrkmenleri: 214,

Karagay -lar: 2, 17,

Kara-Evli: 123, 157,

Karag6p:176,

Kara Gazi Beg: 266,

Karada! -lt: 82, 111, 115, 313,

Kara-Guzz: 205,

Karadeniz: 26,

Kara Hacrlt: '174, 205, 210,

Karadibck: 172,

Karabaglt: 108.

Karaba!: 27, 41, 48,81, S2, 86,

Karagalt:

'135,

Karahamzalar Tiirkmenleri: 313, Karagas: 204,

Kargrn Yenice: 280, 316,

ka(a)grg:

kargrg:135,

'135.

Kargrnmege: 280, 3.l6,

Karag6l: 113,

Ka{u:124.

Karagiine: 209,

Karr-Kigit: 193,

Karag0ney: 209, Karagtneyobasr: 209, Karahaglar: 60,

Karrkan: 316, Karkrn (Karkhun) -lu:

Karahanl T0rkleri: 241, Karahanlrlar: 297, 257, Karakancalu:

Kan-Tag: 127,

145, 1S9, 241,

&.,

â&#x201A;Ź,

278,

Karkhrt 315, Karkrnrteg:315,

Karak6se: 139, 316, Karak6y:109.

Karluk -lar: 22O, 3O3, Karmakgr:281,

Karakula: 229,

Karmrg Bay: 236, 246.,

Karakurt 108,

Karmir-Bulur: 15,

Karakurum: 287, Karakug: 309,

Karmir Gyuk: 301,

Karakuzey: 209, Karalar: 114, 28O,314, Karalar Ceridi: 314,

%, 26, 47,62, U, 65,67,21, 73, 75, 100, 105, 106, 116, 117,

Kars: 5, '18,

Kars Qayr: 110, Kars-r Mera5: 174,

Karaman: 80, 84, 215, 237,286,299,

Karsak Ju: 71, 82, 169, 245, Kargi hi: 204,

Karamanlu: 82,299,

Kartaca: 23,

Karamanoflu: 68,

Kartel: 320,

Karamehmet oymalr: 278, Karanhk: 149,214,

Kartcl kroniklâ&#x201A;Źri: 246,

Karankk Dere: 214,

Karlelli: 54,

Karanman: 242,

Kartli: 12, 54,

Kartel G0rc0leri: 28i1,

Karaobah: 26i1,

Kartuni: 252,

Kara6ren: 160

Kartutan: 215,

Karapapak: 58, 92, 168, 202, Karapga: 29O,

kas:139, Karar: 138,

Karaprnar: 237,

Kagrk0r: 278,

Karasakal: 278,

Karrm Bey ($kaz Valiai): 318,

Karagu: 49, 314,

Kasrm Han: 3'17, Kasrm Sultan (lmanlu): 317,

Kararu lrmafr: 217,331, Karatag: 1gl, 214, 215,241,

Kaermbeyli: 310,

Karayazr: 336,

Kasrmcan: 215,

Karggay: 124.

Kaarmkrglakh: 318,

Karen Ar3akltlan: 39, Karen Pahlav: 34, 38,

Kasrmh: 215, 222, 279,317, 318,

Kargabazar: 314,

Kaslmugadr: 215,

Kargabazarh: 314, KArgAfh:

74,262,314,

Kargafi: 294: 294, kargamak 135,

15F,,

305, 315, 316, 317,

Karkhun (aga!r) k6yii: 49, Karkhun (Yukan) k6y0: 219,

Karakegili Tiirkmenleri: 126, 172, 338, Karakoyunlu ilgesi: 3, 73, 211,337,

Karakuyu:213,

74, 123., 149,

Karrmh Avgar: 317, Kaepi: 243,

Karr-r $irin: 162, Kaseit 139, Ka9: 128,

Kargrn: 280,

Kagan: 324,

Kargtn Krzrk6z0:316,

Kagga:

Kargrn Sclimala: 310,

Kegge Qore: 294,

19i1,

NIHAT 9ETiNKAYA/ reDrR

raniHl

2n,221,

Kaggar: 18,

kelek: 218, 219,

Kaggai -ler: 127,

Kelek Viranr: 218,

Kaggar: 165, 229,

Kelekoi: 219,

Kaggay T0rkleri: 282, 307, 336,

Keleki: 218,

Karr-Oluou: 215,

Keleki Kalast: 218,

Katrct: 320,

Kelekli:218,

Katrrlr: 215,

Kelhur. 277,

Katip Qelebi: 168, Kavaklu: 216,

Kelkit: 80,

Kavaktepe: 2'16,

Kemah: 13,

Kavag: rt3.

Kemgik: 241,

Kaya-Haraba: 191, 216,

Kemerli: 137,

Kaya Krglak: 216,

Kencek: 220,

Kayalr: 216,

Kencine: 22O,22'1,

Kayalr Prnar: 216,

Kengek: 219,

KayrJar: 65, 67, 68, 85, 123, 126, 127,135, 157, 216, 257,310, 322,

Kengek Senfir: 219,

Kayr Harabed:216,

Kent Tiirkleri: 289,

Kayrgt: 257,

Kenze:22O,

Kayh: 254,

Kenzek: 47, 219, 22O, 237,

Kayseri: 4, Kaz-Han:

Kellehemo: 239,

3Sl,

Kenger -li: 197, 2O0,201, 331,

Kerak: 11,

1t10,

Kerametlu: 259,

Kazak tehri: 181, Kazak -lar: 55,61,277,

Kerag: 174,

Kazak 9ayr: 189, Kazakistan: 140' 2O5, zfl/.,

Kerem bey (G0ne9):97, 98, 189,

Kazan: 217,278, Kazan-Bulak: 206,

Kerem[ddin: 62, 64, Kerim Arkr (Erivan'da): 108,

Kazan Han (Selu|: 8, zl8, 1Sl, 167, 290,

Keriml0:

Kazan Kulalr: 217,

Kerk0k:'157,

Kazan Zami:. 217,

Keraetag: 215,

Kazanor: 1O8, 216, 217,

Kcrson: 315,

Kazanqk:

Kert 8,

2'16,

KerbelA: 85, KerempA: 225,

.156,

Kazancrlar:217,

Kervansaray: 60, 67,

Kazanlu: 217,

Keskollu: 286,

Kazar -lar: 5, 61, 138, 140,

Keecmcn: 318,

Kazbck Da!r: 227,

Keeikk0mbet 84.

Kazrm Karabckir:'106, 108, 109, 110, 112, 113,

Kegan: 307,

114, 1't5, 116, 227, 322,

Kesilkcndi:109.

Kazrmh: 3'18

K.imir: 304,

Kazin: 262,

Ket: 226,

Kazkoparan: 218.

Ketai: 226,

Kazlt:221,

Keto: 226,

Kazzaz: 313,

Keyakaar: 15,

Kegelani: 3)9,

KoyAniyAn: 30,

Kegeli: 286,

Kcyhticrev:

Kegerayh: 113.

Keykhatu: 70,

Kegitiren: 249,

Khak 12,

Kedegara: 162,244.,

Krbnc: 210,

Kef Kalegi: 15. Kel Halifeli: 3O9,

Q0,

6zii:

243,

Krh$r: 97,

n1,

Krhg

222,

U1,

239,

NiHAT qETiNKAYA

378

Kthgl Kiird0: 221,

Krzrl Ba9, lar: 81, 224, 258,

73,82,123,125, 126,

319,

K:'zl Bork:225,

Krnyas Kartal: 285, Krpgak -lar: 3:1, 41 , 46, 48, 50, 54, 58, 59, 6 1 , 63, 64, 65, 75, 76, 130, 283,303,

Krzrl-Di: 295,

Krpeak Atabey hanedanr:

Krzrl Krglag: 224,

2218,

Krzrl Kalafa: 223, Krzrl Kargrgay: 124.

Krpgak Bozkrn: 248,

Krzrl Kula: 224, 229,

Krpgak Ulkesi: 79,

Krzrl-6zen: 223, 243,

krrac,

-l:

222,

Krzrl-Taz:281,

k:.rag:.222, 223,

ktztl-lin:. 224,

Ktragbafr:222,

Krzrlbaglar Tarihi: 258,

Krran lgrklar: 319,

Krzrlbagollu: 286,

Krran oba: 319,

Krzrlbulak: 206,

Krran Ugalr: 319,

Krzrlgakgak: 101

Krranca:319,

Krzrlrrmak: 21, 286,

Krrancalu: 319,

Krzrlzakir: 223, 224, 225,

Krrancrkh: 318,

Krzrk Kenano$lu: 321,

Krraneli:319,

Krzkanan: 321,

Krranfezrl:319,

Krzkapan:218,

Krranlr:319,

Krzkapan Kayalu: 218,

Krranga:319,

Krzrkhacrlr: 321,

Krrantalu:319,

Krzrlbag: 282,

Krragh: 222,

Ktztloklz: 244,

Krrgr: 230,

Krznefer: 225,

Ktrgrz 1ar: 7, 9, 177.202, 231, 290,

Kibirli: 176,

Krrgrzistan: 205,

Kigidut 262,

Krrrm: 134, 137,213,

Kigi

Krnnlr Krirtleri: 146,

Kiki: 303,

Krrk: 290,

KikAn: 303,

Krrk-Bulak: 50, 108, 206,223,282,

Kilikya: 18,

Krrklu (Avgarh): 279,

Kilis: 263,

Krrkprnar: 223,

Kilisekendi: 32,

Krrmrth: 263,

Killik: 234,

Krrgehir: 280,

Kimer: 136,

Krrzrollu: 23, 28, 39, 43, 54, 56, 57, 64,70, 84,',132, 133, 142, 145, 160, 170, 183, 188, 201, 225, 243, 245, 2s1,280, 283, 290, 303, 304, 315, 327,332,3:16, 339, Krtay: 226, 319,

Kimeri: 136,

Krtay-Krpgak: 320,

Krtay-Y0z: 290, Krwgakh: 228, Kryan Selguk: 259, Kryanlar: 259,

Ktz Kalesi: 78, 225, Krzrk

lar:

TARIHi

Krzrl-Avrat: 334,

Krhgh T0rkmeni: 221,

Krnrk: 32,

/ riDrR

123, 149, 262,278,303, 304, 315, 320,

Yiz:

277,

Kimmer -ler: 14, 15, 16, 17, 18, 19, 21, 35, 47, 136, 238, Kipert: 42. Kirempe: 97, 191, 225,226, Kirempe-Harabasr: 191, 282, Kiril Leon Tumanidze (prens): 54. Kirkor (Lusadovig): 31, 32, Kirman: 173, 306, Kirmangah: 71,

Kiros: 20,

Kit: 226,

Krzrkanh: 320,

Kitab-r Dede Korkut: 27,

Krzrk6z0: 280,

Kitab-r Diyarbekiriye: 79,

Krzrl: 138, 223, 224,

Kitai: 226,

Kr:rl.Alma: 141,

Kite: 226. 278.

NiHAr CETiNKAYA / reDrR TARIHi

379

Kite Kalasr: 226,

Koruklu: 302,

Kite Ovasr: 226,

Koruktepe: 2,

Kiten: 226,

Kiti: 103,

1OA,

Korus: 269, 323,

226, 278,

kos:139,

Kiyaksar: 21,

Kos-Kosa:'140,

Kiziki: 320,

Kosa: 138,

Claviyo: 75, 77,

Kosak:139,

Ko-chu boyu: 139,

koselak:139,

Ko-sa: 138, 139,

Kosalar: 1rO,

Ko-shu kabilesi: 139,

Kosor: 254,

Ko-shu Han: 139,

Kogtamgah: 290,

Kobi:227,

Kotangrran:132,

Kobu: 228, Koggar: 28,

Kotan: 286, koyun -lu: 41,

Koghisar:127,

K<iggen:124.

Kogkrran: 228,

K6lmen Da$an: 180,

KoQo Gedioi: 228,

Kok-Borii:177,

Ko-lolu: 301, Kolanda!: 322,

k<ik-cal:177,

Kolanr Deresi: 322,

kok-serge:177,

Kolanr Kahasr: 322,

Kokge:178,

Kolanr Yatalr: 322,

Kokge-K6s:139,

Kolanh: 321, 322,

Kokge O!lu: 182,

Kolangam: 322,

Kokge Tav: 182,

Kolkhis -li -ler: 4, 5,

K6kgeler: 182,

Koluuzunolullan: 63, 65, 327,

K6k9ii:177,

kok-cebig:177,

Koma Bey: 193,

K<ikli: 177,

Komuk: 183,

k6lge: 233,

Kon/hun: 41, 79,

K<ipek: 80.

Konak: 184, 211,

K6 Abdi Paga: 286,

Kondu: 183, 184,

Kcirbulak: 206,

Kondur-Avul: 1 83,

Ki5tdiizlij 127.

Kong{aygi: 293,

Korollu: 9, 10, 133,

Kongur Targa: 293, Konstantin: 46,

Koro[lu Kalesi: 182, k6a: 139, 1zO,

Konstantinos lX.: 53.

Kos-Kaman: 139,

Konstantino6 Porghyrogennetos: 234.

K6se: 138, 140,

Konya: 5, 82, 84,

K6se Davul: 280,

Kop: 109, 227,

K6seahmetli: 279,

Kopan: 268,

Krisehalh:140,

Kopar: 227,

Kosekciy:140,

Korcabulak: 206,

K6seler:140,

Koreliler: 9,

K<isenci: 234,

KorgarVKorhan: 77, 126, 128, 228,337,

K<itek: 248,

Korgan Ccmaati; 228,

K6ykenek:124.

Korgan Me$.sl: 228,

K6ymen: 335

Korkut-Ah: 31,

kdr:

Korkutrll; 213, 215,

Kmnopon; 5,

'139,

Korukl 302,

Kuba: 8t,

koruhgu: 302,

Kubm n:

Kubrlk:

222,

Korukgu

u6!r

28C,

211,

NIHAr

380

qtriNxavl

Kubber ul-islAm: 66,

Kurgan k0ltiirti: 16,

Kubilay (llan): 69, 71,

Kuri: 7,

Kubrak: 49,

Kurmang:9, 212,

Kucak: 228,

Kurmangga: 184, 209,

Kucakh: 228,

Kurmugr bey: 73,

Kucrk: 229, 241,

Kursuk: 4!)

Kucur Avgan: 280, Kuga: 229,

Kurlak:49, Kurt Beli: 80,

Kudeklu:176,

Kurtkale: 168,

Kudretli 6k0z: 242,

Kurtkanl: 113,

Kukark: 169, 170,

Kurtr: 60,

Kul Hasret: 151,

Kurus ll.: 22,

Kul Yusuf: 142,21e,

Ku99u: 290,

Kula:. 224,229,

kus: 139,

Kulaca: 229,

Kusar: 241,

Kulace Hban: 229,

Kusun:316,

Kulalrzlar: 229, Kulp: 58, 108, 109, 111, 116, 117, 160, 201,

Ku9: 221, 230, Ku9-U9a!r:231,

Kulu: 229,

Kugbeyli: 231,

KuluAnh: 230,

Ku99u: 230, 231,

Kulukent: 229,

Kuscu Bilek: 231,

Kulum Ali Bey (Sancalt): 329,

Kuggu Tezekend: 231,

Kum: 23O, 307,

Kugdolanh: 232,262,

Kuman -lar: 81, 62, 146, 17O, Z&,

Kugdii0en: 232,

Kumarlu: 99, 137,

Kuglu: 231,

Kumbulak: 18it, 230,

Kugtiyan: 232,

Kumr: 183

Kutbeyli Avgan: 279,

lar:

rdorn mniui

Kugan -lar:30, 31, 230, 231,

212,

Kumuk

17,

Kutbgahiler Devleti: 155,

Kun:7, 183, 230,

Kutkagcn: 47,

Kun-Sabar: 5,

Kutlu Timur: 229,

Kunan: 183,

Kutlubulak: 232,

Kr.rnbulak: 23O,

Kuiluk Kalan: 234, 335,

Kundan: '184,

Kutrigur:50,

Kundr: 183,

Kuturgur: 24O,

Kundi: 183,

Kuyucak:'129,

Kundin: 184,

kuz: 139, 232,233,

Kundo:

Kuzcyden: 232,

18i1,

Kundravi: 183,

kuzi:. ?32,

Kundu: 183,'184,

Kuzi Tekin Han: 140,

Kundulun: t83,

Kuzi8tan:303,

Kundur: 183, 204,

kuzu:232,

Kunduz: 183, 184,

Kuzu-Q0d0!O: 23i1,

Kunduz han: 184,

Kuzugiiden:

Kunduzlu:184, Kuntu: 183. 184,

Kuzug0d.nli Cfiirkmenleri): 232, 233, 2AO, Kuzuyden: 232,

Kuntun:183,

Kuzuyiidcn: 232,

Kunzak: 220,

Kti90k Abdalh: 252,

Kur-Arar kUltUrU: 11, Kur-bafa: 37, Kurbanala Maferarr:'1,

K090k Anaklt: 51.

2 2,28O,

Kiiguk Tatar: 257, K0g*ik Vodi:

NIHAI qETINKAvA

/ rCDrR reniHi

K090k Zaman Han: 225, 24â&#x201A;Ź,

381

Lek Kiirtleri:

146,

K0grikova: 249,

Lele Ahmetli: 276,

kol: 23t1, Kill Abr: 185, 186,

Lelelu: 235,

KUI-Beyi: 234,

Lice:1,l7.

Lezgi -ler: 65,

K0l-Qora: 234,

Lidya: 17, 18, 21,

Kril-figin: 234, Kfilab Beylifi: 186,

Uvana: 299, Lodi hanedanr (Afganlt): 307,

KUlbey: 234,

Lore:170,

Kiilebi: 185,

Loristan: 326,

Kiill0ce: 234,

Loru Bagrathlarr: 57,

Ktill0k: 103, 108, 109, 293,2U, 235,

Louvr miizesi: 28,

K0llukuga!r: 234.

Lukulus: 26.

Ktiltepe: 3,

Lusadzor: 214,

Ktliig

K0l0k: 233, 2U,

K0ndti: 183, 184,

Lueagyuk:214, Lutipris: 13.

K0ne-Kona: 184,

-M-

Kiineg:, 30'1, 241, Krip G6l0: 228,

Macar: 12,18,

Kiir n.: 6, 26, 29, 36, 4.l, rt8, 61, 63, 64, 69,

Macar -lar: 51,

73, 243, 326, Ktir-Aras Kitrtleri: 326,

Magaver Qayr: 246, Maduva/Madyes: 142,

K0rdi9:193,

Maeri: 4.

K0rleviit: 249,

Mafarkrn: 64, 65,

Kiirt 9,

12,

KUg-Dolan: 232,279, Kiig-To$dr: 232,

Malatih al-'Ul0m: 220, MaglMa$: 10, Mahmud-6bAd: 85.

Kiitahya: 1,

Mahmud

Kttkfilec: 278,

Ala

(Arapgirl0): 1rt4,

Mahmud Al-Khorazmi: 220.

ktiz: 139,

Mahmud Kaggarh: 32, 74, 143, 164, 2O4, 2OS, 208, 219, 240,243,312, 326,

Kyaxaree: 19, Kyrus: 18, 41,243,

-L-

Mahmut Mirza: 226, Mahmut Paqa (Celali): 286, Makronlar: 5,

Lagrn: 124, 280,

Maku: 31, 74, 107,286, 340,

Lady Sheil: 156,

Mala Bello: 284,

Lala: 235,

Malatya: 1, 6, 13, 84,

Lala Mustala Paga: 87, 173,247,

Malazgirt: 60, 113,

Lalakend: 235,

Malkar T0rkleri: 2, 17,

Lale: 235,

Malkara k6pr0s0: 103, 118,

Lale Mran: 235,

Malta: 88, 100,

Laleli: 235,

Mama Bike: 193,

Laligyuk: 235,

Mamalr: 41, 235, 3O2, 321 Maman, -h: 41,235,

Langlois: rO, Latile Qetinkaya (HacD: 314. Latin: .14.

Mamaglu: 302,

Lazkiyei 214,

Mamrk: 235,

Lgagemi: 2,

Mamrg Bey: 236,246,

Le Normant:36.

Mamrgen: 170,

Mamrk:

21'1,

Lebâ&#x201A;Źd Tatarlan: 249,

Mamrglr: 41, 235, 23f3,322,

Legli da$r: 255,

Mamrkonfu -lar: 39, rO,

41,71, 211,23S, 236,

NiHAT qETiNKAYA

rGDrR TARiHi

Mehmet bey (Siirmelili): 97.

303, 322, Mamugkun: 41,235,322,

Mehmet Beyzade: 99,

Manas: 177, 234,32e,

Mehmet E. Resulzade: 83,

Manas Destanr: 139, 177, 234,27O,325,

Mehmet Er6z: 146, 176, 210,

Manas 6zen: 243,

Mehmet Kulollu: 97,

Manavazienler: 43.

Mehmet Negri: 68,

Manguri: 1,

Mehmet Paga (Iekeli): 89,

Mangrt: 290,

Mei-tei: 240.

Manisa: 23, 84,

Mehmet Sultan (CAkirl0): 163,

Mankrglak: 85, 154,

Mekke:91.

Mannalar:14,

Melekler: 236,

Manne:

Melekli: 98, 236, 318, 3:11, 332,

197.

21,

24d, 249, 339,

Manua: 13, 14,

Melekli islAm $urasr: 98. Melekli Prnar: 237,

Mao-tun: 240,

Melih (inang): 297,

Mar Mattai: 140,

Melik Egref: 65,

Maraga: 206,

Melik Memmed: 10,

Maralbagr:165, Marag: 82,

Melik $ah: 56, 57, 58, 59, 66, 236, Melikler: 236,

Mardin: 4, 27,

Melikli: 236,

Marenitid: 28,

Melikli Bayadt: 237,

Mark-Avrel: 29,

Memikanlt agireti: 41,

Marco Polo: 77,

Memigli: 41, 319, 322,

Marr N.: 45. Martin St.: 24,

Memlilk: 10,

Martuni: 134, 214,

Melyanh:325,

Mansurbey Avgart:279,

Meml0klii

ler: 48, 80,

Masagetler: 18,

Memmedkasrmh: 318,

Masalh: 331,

men: 24.

Masis: 70,

Menbic: 137, 207,

Mata -lar: 26,

Mengeser:156,

Maveraiinnehir: 201,

Mengii: 69,

Maverayr Kafkas: 198,

Meng0glii:169,

Mavrikos: 46,

Menugehr: 57,

Mayun-Qur: 205,

Meraga: 88, 247,269,

Mazendaran: 199,282,

Merdenik: l l0.

Mecitozu: 24:), Medet bey (incesudan): 97. Med -ler: 2, 10, 15, 19,20,21,22,23,24,315, Medya -h-lar: 4, 21, 28, 35,

Merkitler:71,

Mefarkrn: 63,

Mesket Tiirkii: 18,

Megragat: 213,

Mesketya:18,

Megri: 148,

Megdolar: 322,

Mehdikulu Han: 321,

Mege Bilal: 98.

Mehemmedhesen Velili (Baharlt): 198, 280,

310,312,318, Mahrnio"daro:

bry (9rraklrlr)l

Mervani: 52, Meryenigin: 56, 57, 170,

Mege Mirze Cogkun (S0killtl): 97. Megrdabbar Bry (Karabulaklt): 207,

M.t. 198,

Mohm.t Altan Koymrnr 6â&#x201A;Ź, Mchm.t boy (Canlkll); 80, Mehmct

Merv: 198, 293,

Mrtm:

M.hm.d All Prfr: 104, Mrhm.l Ali $$ (Kaoar)l

97,

Hrn: 81, 240, 310,

MrvlAna $ilkriillahr 73,

Mrrer.r g.dl: 24t, Mrropotamyi: Mrrtl 30, 62,

1,|, 13, 26,29,

aA,

61,

NKAYA

/ reDrR TARiHi

Mihmandar: 3t13,

Mugan d0zii: 129,

Mihmandar-$6llt: 333,

Mugan Kurultayr: 91.

Mikkola: 234.

Mugancrk: 323,

Milbar: 169,

Muganlr: 322, 323,

Miltek: 237,

Muhammed Ali Han: 158,

Ming-Bulak: 223,

Muhammed Bdkrr Han: 158,

Minorsky: 90, 154, 333,

Muhammed Han: 324,

Mir Abdulali Sarrseyyidi: 32,

Muhammed Sa'id Han (Alicanh): '136,

Mir Ahur, .u: 133,

Muhammediye: 10,

Miralay R09t0 Bey: 100,

Muharrem Ergin: 170,

Mirangah:

75,78, 265,

Mukaddam: 179,

Mirgekli: 237,

Murad lll.: 87,

Mireli Seyidov: 172, 219,

Murad lV.: 90, 92, 143,

Mireni Karaba$: 57,

Murad A!a: 89,

Mirgavan: 177,

Murad suyu: 28,

Mirgekli: 237,

Muratpaga KSpriis0: 199,

Mirza Hlseyin Hasanzade: 99.

Muratpa$a Mah.: 72,

Mirza Kulu: 229,

Murgah:237,

Mirze Cemel: 321,

Musa

Miisin/Migkin: 131, 206, 274,323,

Musacalu: 168, 292,

Ala

(Karabulakh): 97.

Mitanni: 6, 7,

Musahan: 238,

Mitridat l.: 25,

Musak: 323,

Mitridat ll.: 25, 26,

Mustafa Kemal Atatorkm: 3,

Miyandoar: 182,

Mustafa (Malatya beyi): 84. Musul -lu: 4, 64, 65, 74,80,82,105, 140, 157, 185, 260, 262,279, 301, 310,

Miyane: 206, 249, Mogbil: 234.

323,324,339, 340,

Mo$ol Jar: 17, 40, 59, 63, 64, 73, Mo$olistan: 49, 241,

Musullu Grllabi Bey: 185,

Molollann Gizli Tarihi: 7, 262,

Muq: 34, 39, 40,

Molla Bayazrt: 238,

Mul: 127,

Molla Dursun: 238,

Mfidetepe:

Molla Eyyuplu: 238,

M0helhil Bahadrr Bey (Arapkirlti):

Molla Gemer: 18, 108, 238,

M0krimin Halil Yrnang: 79,

Molla G6k9e: 238,

Miilkiye-i $ahane: 118. Miineccimbagr Ahmet Dede: 68,

Molla Musa: 238, Molla $rhfi: 3i!1, Mollaahmetli: 276,

M0rgap: 328,

Mollalar:281,

Mrirsitah: 238, 283,

M0rselli: 329,

-N-

Molla Penah Vakrf: 321, Mondros Mltarekesi: 98,

1214,

'103,

Moralik: 238,

Naci Efendi: 106.

Moskova: 110.

Nadir Memmedov: 308, 325. 334,

Motanh: 208,

Nadir $ah (Avgari): 82, 84, 90, 91, 92,132, 141, 198, 259,274,299,

Moyun Qur: 2rL3, Muaviye: 51, 52, 53 Mubarek el-Turki: 53,

Mug/Mu! -lar: 10, 37. Mugal: 234, Mugamh: 323, Mugan: 36, 49, 90, 129, 169, 249, 255, 308, Mugan 9510: 129,28O,

Nadjoy: 76, nahrr: 238, Nahrrkrran: 238, Nahrrh: 238, Nageb: 335,

Nasrrbeglu:156, Nasturi:

7'1,

NIHAT 9ETiNKAYA

384

/ rcDrR ranisi

Nayman: 162,281,289,

Ogur -lar: 8,240, 241,

Nazrm: 278,

Ogur Beklu:

Nebi Oglu: 263,

Ogur T0rkleri: 240,

Necefah: 238,

Ogurga: 194,

Necelgulu Han:259,

Ogurda: 241,

Necili: 339, 34O,

Ogurlar:51,

Necip Asrm: 305, Nehavend:155,

ogul: 240, Ollan Kalesi: 78, Olrak:241,

Nemrud: 7,

Olruca: 2tO, 196, 237, 24O,242,

Neron: 28,

O$ruek:242, Olruk: 22t0,

Necmeddin Alp: 64.

Nerun: 127,

2210,

Ofurcuklu: 242, Olurga: 334, O[urgalr: 159, 237, 241,

Nerzuvan: 239, Nesa: 214, Nesevi: 67, 198, Nevruzali Akkrhg (Krhghlr): 97.

Oluz Dedeleri: 82, Oluz Destanr: 8, 201,

Nevruz Alibeklu: 274,

Oluz-Han: 36, 123, 136, 177,179, 184, 235,

Nevruz: 71, 239,

266,

303, 304,

Nevruzlu: 239,

Nig b6lgesi: 57,

Oluz-Kalan Destan: 36, 305,

Nikolas Adnoz: 249,

Oluz kilisesi:

Niksar:13,

O$uznAme:

Nilkas: 259,

Oktamgalr: 275,

Ninova:18,

Oktay Belli: 1,

Nisankaya: 239,

Oktemberyan:233, 238,

Nizam0lm0lk: 56, 57,

okuz: 243,

Nogay: 70, 278,

Olag: 36,

Norguntepe: 2,

Olcaytu: 72, 252,255,

Noyan -lar: 73,

Oleariue: 308,

Nuh: 60,

76,77, 126,

31,

96, 229, 295, 241, 248., 254, 3O4,

Oltu: 6.l, 106, 108, 113,

Nuh'un Gemisi: 126,

Om-Bulak: 50, 254,

Nuha: 280,

On-Bulak: 223,

Nur Ali Bey: 266,

Onbinlerin Dtiniig0: 5,

Nurahmetli: 276,

Oniki lmam: 72, 188,

Nuragen:100.

Onogurlar: 51,

Nurhak: 263,

Onok: 297,

Nuri bey (Erivan $ehbenderi): 103.

Orakh: 290,

-o-

2&,

Orbelli: 170, Orbelli Elikum beg: 62,

Ob: 5, Oba: 111, 239,

Orbelyanlar: 169,

Obak6y: 239,

Ordubad: 88, 93, 111, 218,

Orbet: 170,

Obah: 239,

Orgof: .l09, 113,

Obanahor: 239,

Orhan (S0rmeli Emiri): 66.

ocak beyi: 234,

Orhan ($ehzade Bayezit'in o!lu): 84,

Od-Hanh: 135, Od-Tigin: 234,

Orhan $aik G<ikyay: 31, Orlakoy: 190,

Odungar: 169,

Ortasinek: 254,

Ogruca: 196, 242,

Ortatiyangan: 47.

Ogrucak: 242,

Ortayfiz: 177,285,

Ogrucah: 159,

Ortodoks: zl5,

Ortodoks Krpgaklar: 61,

tir09: 245,

Orucuk: 241, Orug Bey (Edimeli Tarihgi): 67,

6r09m09: 245, Otemig: 134, 214,

Orug-Gazili: 288,

oz: 244,

Orug-et 245,

6z-Bayat 158,

Oru$-tak: 245,

6zboy: 24O, 6zbek ier: 167, 1S6, 193, 198, 218,246,24â&#x201A;Ź., 6zbek Han: 63,

Orugnak: 299, Osman Bey: 67, 68, 225,

27O,

Osman Nedim Tuna:3,

Ozbekistan: 2O4,22O,

Ogman Nuri (Oste!men): 106,

6zdemirollu Osman Paga: 86, 87, 6zer: 80,

Osman Turan: 60, 66, Osmanlr -lar: 53, 61, 62, 65, 68, 69,72,79, 81, 82, 84, 85, S7, 89, $,92, 126,228,

6zi: 244,

-P-

Ognak: 277, 299, Ot-Tegin: 234,

Padar: 283,

Otlukbeli: 163,

Paflagonya: 17,

Olman: 68,

Pahlav -lar: 30, 31,

Otrak: 61,

Pakanian: zl3,

Otuz-Ogurlar: 240,

Pakarad: 52,

Otuzikili Ulusu: 179, 227, 251, 318, 329, Ovhannes Vl. (Katolikos): 133,

Pakistan: 25,

Oynar: 241,.

Pakor ll.: 28,

Oymavut: 249,

Pakrovsk mezan: 16,

Ozan (O!uz) Han: 179, Ozgan Han: 136,

Palak: 3.l5,

-o69:. 242,

Pakor (Bakur): 28, 29,

Palakyon:3'15, Palank malarasr: 1, Palu: 6, Pamk: 42,

6gedey: 220,

Panak: 246,

ilgstzi 242, 6g0r: 2lo,

Pang: 245,

6g0rc0k-Alp: 196, 229, 241, ?sig,

Panok:

6girz:242, 243, 24F., 6krenor: 243, i5kizi 242,243,24p', OkUz Mehm.t Paga:244, Okoz nch.i: 244,

Papah (Avgar): 279,

6ktzcft:24,

Panik: 245, 285, 2t15,

Parati (Prolhycr): Parbili Lazar:

1212,

13!1,

Parganre: 201,

Pargn: 24E,247,

6kuzt[: tgo, 242, 2u,

Pari!: 106, Parlat:19, Pam -lar: 22, 29, 49, 50, 24â&#x201A;Ź, 249, Parnagut 249,

6kozk6yo: 244, 6kuzler: 242,244, bkizoren:24tr,,

Parnak, -lar: 323,

6kuztamt: 244,

Parnavut 49, 50, 248, 249,

6kjztag: 2n+,

Parsak: 249,

6kzen:

Parsi dili: 49,

2t13,

6mer, Hz.: 51, 6mer Bey: 163,

6mer Mirza b. Mirangah: 163, 6merulya:

108.

Parsiller: 29, Part -lar:

22,23,24,25,26,27,28, 29, 30, 31, 38, 42, 45,247,

Partamasir: 29,

On-Turanhlar: 22,

Part maspai:29,

drttitii: gZe,

Parliya: 247,

NKAYA Paryadres dallarr: 28,

/ rcDrR

TARIHi

Primof: 115,

Parvan: 306,

Prisk: 50.

Pasrn: 47, 66, 68,

Psammetikos: 19.

Pasinler: 329,

Pthavan:281,

Paskevig: 92,

Ptolemeug: 142, 305, 327,

Pegenek Jer: 62, 123, 160, 249, 252,259, Pehlivaniler: 248,

Pursak: 249,

Pekin:319,

Pursaklu: 249,

Penah Han: 329,

Piirnek: 323,

Pursakltr: 249,

Peng Deh: 2i6, Penek: 245, 246,249, Petgâ&#x201A;Źm:247,

-R-

Pengikent: 256. Pergin: 246, 247,

Rabban Harmiz: 1zO,

Perginblalr: 247,

Rad: 38, 145, 325,

Perginblak: 206,

Rad Bey: 325,

Perginis: 108, 201, 246,247,

Rad-kan: 38, 325,

Perqinli: 246, 247, Pernavur: 97, 113, 132, 149, 207,225,247, Perneg0t: 248, Pernoyrit: 248, Peroz-Amad: 39,

Pers -ler: 3, 21, 22, 26, 50, Persili: 189, Pert-Ekrek:173, Perviz ll.:

ul6.

Peynik:137,

Fladkanh:38, 99, 250, 325, 337, Rad-is: 325, Radloff: 265, 293, 301,

Ralbet: 250, RAig: 53.

Rakka: 36, 149, 274, 297, 322, Ralf Stein: 139, Flamazankent: 250,

Ramazanoflu: 98. Randeya Muahedesi: 29.

Prrsak: 249, Prrgak-Kan: 249. Pir Kulu Han (Bayath): i58, Pirbulak: 206,

Pirg!: 156, 250, 251,

Rasonyr: 50, 51, 61, 180,180, 234, Ravadhlar: 327, Recepl0 Avgarr: 32, Resulhanh:'156, Regideddin:149,

Pirgu-Kan: 250,

Revan bak. Erivan.

Pirdemir: 250,

Revan Ovasr: 57,

Pirhalilli: 310,

Rhdamist: 28,

Pireli Bey (Baharlulu): 155, Pirli: 250,

Pirli Beyleri: 324,

Rrza Nur: 63, 70, Rihan: 108. Rigvan: 309,

Pirnek: 80,

Roma: 27,

Pirsagat: 249,

Romalr -lar: 3, 23, 27, 28,

Plevne: 61,

Rum -lu -lar: 58, 81,

Pltnruc:315,

Rumlu: 82, 280,

Polad Aynmr: 280,

Rua -lar: 6, 35, 44, 45, 61,

Polad Qin San!: 71 Pompeyus: 26,

Ruea

Pont Denizi: Pont 6kzen:

2213, 2213,

Pontos Oksenos: 2tL3, Pontus -lular: 30, Pornak, -lar: 318, Posof: 130, 169, 336,

32,40,45,6,

42,305,

l.: 14, ll.: 15, Ruea lll.: 15, Rusa

Busudan: 65, Ruu Han Cengi: 87, Ruy Gonzales de Claviyo:

Riistem Mirza: 336, Riisum-i dargaki: 293,

75,77, 126, 267,

NiHAT qETiNKAYA Riigtii bey:

/ rdDrR TARIHi

387 Sakasena: 326,

110.

Sakasrnlar: 327,

-s-

Sakastan: 20,

Sa-Seper: 5,

Sakasun, 326,

Sa-Sper: 5,

Sakavan: 20.

Saadlu: 80,

Sakavi: 20,.

Saath: 280,

Sakaviran: 20.

Sabar -lar: 5, 6,

Sakhi: 326,

Sabeir: 5,

Sakki: 254, 326,

Sabrei: 5,

Saknr: 256,

Sabir -ler: 4, 5, 50, 51, 52, 53, Sabirabad: 6, 322,

Salar: 29, '128, 125,242, 327, Salar Emir Tumen: 325,

Sabir Khost:

Salcavut: 249,

Sabunlu: 262,

Salgak: 241,

Sabur: 6,

Sallar: 128,

Saburlu: 6, Sadkanh (Sakanh) agireti: 113,

Salor: 327, Saltuk -lu: 62,

Sadreddin Musa: 68,

Saltuklu lzzet 62,

Sadun: 64,

Salur

Safevi Devleti: 59, 80, 82, 8di, 85, 192, 258, 259, 274,299, 313, 319, Salevi -ler: 32,69, 80, 88,89, 90, 144,258,316,

Salur-Kazan: 27, 29, 32, 36, 216,

Safihani: 156.

Salurca: 327,

Safiyeddin ishak: 80,

Salurlu: 327,

-sag:219,

Salyan: 85, 134,322,

Sag: 219, 249, sag atasr: 219,

Samrr: 6,

sag hanr: 219,

Samuel:201,.

Sagah: 20.

Sanadruk: 29,

Sagay: 164, Saha: 135,

Sandalgian: 42,

19,22,24,26,47, s2, 53, ss, 57, 59, 63, 72,74,7s,81,

Sarag:25'1,

82. 84. 85, 86, 89. 235, 24o..248,,252,280,

Saragbuda!t: 251,

241

Salgur

327

Salvur: 29,82,123, 126, 12e,

167,241,327, Salurbeyli: 327,

Samrrkent: 6,

Sandavi: 127,

Sahat-Qukuru: 1, 3, 6, 13,

Sarag

o!0!ii:

251,

Sahatlu boyu: 72,

Saragh: 155, 25O,251,

Saint Martin: 25.

Sarglu: 250, 251,.

Sait Nasafi: 198, Sak: 19, 20,

Sarak: 39, 328,

Sak+ lar: 14,'l.5,17,18, 19, 20, 2'1,22,23,

24,27,28,31, 35, 42, 4,47,69,134, 3oo, 326, Saka-et: 19,

169,

Sarati:142. Saray: 294, Sarbanlar:109. Sardrk: 50,

Sakait kabilesi: 19,

Sardunya: 13,

Sakah-Kent: 20,

Sardur

Sakan: 254, 256, 277,32O,

Sardur

Sakan Dere: 326, Sakan Uga$r: 254,

Sardur lV.: 15,

l.:

13,

ll.: 14, Sardur lll.: 15, ll.: 14, 17,

Sakana: 20,

Sargon

Sakanlr: 98, 254, 256,2S6, 325,

San-Abdal: 49,251,

Sakapen: 326,

Sarr-Ak Ogurlar: 240,

Sakarya: 17,2e6,

Sarr-Bulak: 50, 205, 223,252,

Sakasen: 326

Sarr-Haqh: 251, 280,

NiHAT qETiNKAyA

/ rdDrR ranini

San Hamzah: '127, San Kalbag: 39,

Selevkoslu -lar: 22, 23, 24, 25, 27, 247, Selman Ala (Acrli)t 274,

SarFKamrtlu: 202,

Semender: 6,

Sarr Kavdal: 252, Sart Kryan: 260,

Semetey: 234,

Sarr Sargaldak: 281,

Semiz Baganah: 251, 289,

Sarrbag: 278,

Sencan, -h: 199, 282,

Sarrbryrk: 291,

Senek: 254,

Sarrbulak: 205, 206,

Senekli Kay: 254,

Sarrca:124.

SeneklU: 254,

Sancalr: 251,32e,

Sengrik: 231,

Sarrcah DergAhkulu Bey: 329,

Sepid-gehr: 57,

Sarrcah Kulum Ali Bey: 329,

Serap: 317,

Sangoban: 252, Sarrhasanh: 263,

Serdarabad: 14, 23, 27, 92, 100, 111, ?33, 23,8, Serdar Bulalr: 69, 144,

Sank T0rkmenleri: 328,

Serhan: 253,

Sarrkamrg Qukuru: 240, Sankamrg ilgeei: 110, 113, 202,

Seving Qayr: 205, Sevigli: 329,

Sanseyidi: 32,

Sevr Muahedesi:

Sarr-Uygur: 197,

Seydanh:175,

Sart

lar:

'13,

Semerkand: 75, 29O,306, 320,

Seyf Bey (BayatlD: 157,

Saru-$ad: 332,

Seyhun: 247,

Sarucah: 251,

Seyid:281,

Saruhan:261,

seyis:177,

Saruyatr

Sarubal r/ Sarunatr: 67,

.l16,

seyn/s6yn: 254.

SAsAn: 30,

seynah

Sasani -ler:30, 33, 34, 38, Saspeir: 4, 5,

Seyyid $erif Muhammed Cihangir: 173, Srbrr: 5,

Savalan: 36,

Srganh: 253, 254,

Savare: 6,

Srgantarla: 254,

s6ynah: 254.

Savcr: 67,

srgrr/srfrr: 242,

Saveri: 5,

Srlnak: 2(X, srn: 159,

Savrr: 5, 6, Sayancr: 127,

srnrk: 332,

Sayrnkale: 279, Sber (ispir): 52,

Srrak: 38, 39, 92, 328,

Se: 256, 326,

Srvrn: 41,

Srrderya n.: 18, 20, 277,

Sebeog: 40,

Srvrr: 5,

Sebir: 5,

Si-Sakan: 326,327,

Sebir-oba: 6,

Si-Uni: 254, 326,327,

Sederek: 54,'114, 281, 308,

Sibir: 4, 52

Seferali A!a: 237.

Sibir Qayr: 6, Sibir-don: 6,

Sefergulu: 253, Segerek: 172,

Segkar:215,

Sibir Hanh$r: 6, Sibirya: 2, 5, 237, 301,

Segrek: 189,

Sihah: 220,

Seki: 181, 257,

Siistan:155,

Sek0: 256,

Sikitur

Selguklu lar: 3, 32, 47, 52, 53,55, 5S, 59, 6',t, 62, 67, 68, 125, 221, 258, 282, 292, 319,

Silahtar ibrahim Paga: 90,

323.

19,

Silstip0r Cerid: 288,

Silsiiptir Halil: 288,

NiHAr CETiNKAYA/ rdDrR

unisl

Silvan: 64,

Su:256, 326, 334,

Sinaer: 4,

Su Krralhir: 334,

Sinaneddin Yakup: 68,

Sub-er: 4,

Sincanh/SUncanh: 39, 329,

Suban: 4,

Sind: 25.

Subar: 7, 11, 334,

Sind nehri:

Subaru -lar: 2, 4, 5, 6, 13, 52,

Sinear tabletleri: 4,

Suber:196,

Sinek Yaylalafl: 254,

Subutay: 63,

Sinek: 254,

Suti Halil: 310, 324,

Sinekci: 255,

Sugd: 39,

Sinekler: 67,147,254,

Suku: 256,

Sinekli: 255,

Suku-Segen: 256.

Sineklim0slim: 255.

Sukuluk: 256,

Sinob: 17,

Sulduz: 72,

Sir-Derya: 31, 50, 246'247,

Sultan Ahmet b. Veye: 288,

Si-Sakan: 41, Siunik: 41, 254,

Sultan Ali Bey: 163, Sultan H0seyin (Baranlu): 81,

Sivas: 64, 82,

Sultan Kulu (Baharlulu): 155,

Sivastopol: 283,

Sultan Mahmut, bk. Gazan Han.

Siverek: 58, 296, Skolot: 19,

Sultan Sencer: 66, Sultan S0leyman (Kanuni): 198,

Skopia: 257.

Sultan-Tezek: 265,

Sku: 256,

Sultan Yakup: 155,

skut: 256, Skilp: 257, Sky: 256, Skyth Jer: 5, 256, Skythenler:19,

Sultanabad: 255, 256, Seltanbey: 256, Sultaniye: 153, 255, Sun: 41,

Skythia: 20.

Sunca Qayr: 205, Sungur: 79, 124.

So-ko: 256,

Sungur-Tegin: 67, 68,

So-k0: 256,

Sunid -ler: 41,

Sobar; 4,

Sunkar:124.

Sofyan: 205,

Sura ili: 13,

Soouk Bulak: 255,

Surab: 29,

Sohemus: 29,

Suran, Jar: 162, 309,

Soku Da!r: 256.

Surban: 4,

Soper: 5,

Suriye Krpgaklan: 159,

sotuk iodir: 129,

Suru: 234,

Soveri: 5,

Suru Kiilbey: 234, SuruQ: 6,

Soyukbulak: 206,

s60iir 67, 68, 126, Siililtlii: 97, 255,

255,

Sus:

Sutay Nogay: 4.l.

Sognil0ce: 255,

Suun -lar: 41,

S6kmenollu; 257, Srikmen ll. ($ah Emren): 62, 64,

Suunit: 41,

Spandaryan: 187,

Suvar kciyU: 6,

Spehbend: 40, Stavropol T0rkmenleri:

Suvar:4, 198, 334, Suvarh: 6,

27,

Suveren: 175, 209, 216,

Stepenevan: 287,

Suvun: 41,

Strabon: 25. 26, 315,

Siikekenli Siigey: 256.

Struve V.: 3,

Sr.iki: 257,

NIHAT CETiNKAYA

390

/ ICDIR TARiHi

Sfik0: 254, 256,

$ahvekili: 258,

Siileyman Bey (Bayath): 157, S0leyman $ah (Kayr): 67, 68, 126,

$ahverdi Bey (Baharlulu): 155, $alve/$elve: 64, 85, 316, $am: 82, 258, 259, $am Bayadr: 157, 158, 259,292,

S0leymanh: 284, S0leymanov Olcas: 3.

Siimer -ler: 1, 2, 4, 11, 13, 134, 145, 242, S0nni: 80,

Siirmeli k6yii: 3, 27, 36,56, 57, 58, 60, 65, 66, 67, 69, 72,76,90,93, 97, 126, 133, 160, 157, 199, 212, 257,266, 290, Stirmeli-Qukuru: '13, 47, 49, 54, 56, 57, 58, 66, 67, 68, 72,73,78,216,236, 257,310, Siirmeli (Dilmagolu) Emirli$i: 60, 63, 64, 221, S0rmeli Kalasr: 8, 48, 64, 75, 267, Silrmeli Krzrl Kiimbeti: 60,

$amrh: 150, 151, 25S,

$amik: 260, $amil 8ey (Aynm): 97, 109,2O7,248, $amiler: 259, $amkent: 259,

Stir0k-K0l0k Han: 234,

$amiyan: 259,

Siiryani Jer: 5, 24,

$amlar: 259, $amlr (-lu) Ttirkmenleri: 3a 8a

Siiveydiye: 238, Sverdlof: 237,

$amran: 14,

1'14,

$amsaddin:186,

$aban<izO: 24d!, $aberan: 6,

$apur: 34, $aragur: 2zO,

$abran: 85,

$ark: 283,

$ad-Berd: 332,

Charles Seignobos: 13,

$adili: 3i}2, 33!1, $afii: 80, 326,

$ata(Qatak: 13, $av-$ad: 332,

204,

$ah Abbas l.: 72, 81,82, 83, 88, 89, 22s, 233, 258, 274, 276,

n9,

.163,192,

280, 288,

3tal2,

$ah Emren (bkz. Srikmen ll.): $ah ismail l.:80, 82, 83, 144, 163, 167, 258, 261, 277,300, 319, 324, $ah lsmail ll.: 266, $ah Safi: 274,288, $ah Tahmasb l.: 85, 86, 153, 316, 324,

$avart: 314, $ecere-i Terakime: 6, 184, 236, 242,246.,266,

267, 294,328, $eddadh-lar: 56, 57, 60, 332,

$eddado!ullan: 58, $ehrbirAz: 47. $ehr-i Zor: 232,

$ahdrk: 33i1.

$ehriyar: 74, $ehzade Selim: 84,

$ahaplr: 330,

$ekerbay: 278,

$ahangah l.: 68, $ahbaz Bey: 277,

$ekerli: 26i1,

$ahkulu Han (Kacar): 198,

$elli: 336.

$ahkulu Sultan Piyade T0rkman: 194, $ahkulu Sultan/Han: 85, 86,

$emikhanh: 330, $ems-i Tebrizi: 59,

$ahmirze: 257, gahna: 292,

$eki:47,

163,

$emseddin Giinaltay: 3, 7, 25, 36, 41, 242, $eng0lavayurdu: 74, 75, $erel Han: 316,

$ahname: 47, $ahnazaryan: 23, $ahseven-li Tiirkmenleri: 153, 217, 273, 274, 280, 323, $ahtahtr: 109,

144, 150, 194, 25A,

$amhk: 260, $amlu-lar: A1, 25C, 279,

-$-

lah:

$aman:71, $amar: 260,

$amiran: 259,

S0rmeli Sancalr: 69, 97, 98,221,

$abanh:

$am Eya: 273, $am Ugaklarr: 259, 260, $amahr: 85, 159, 204,206,

115.

$erefbeh ani oymalr: 162. $erelname: 325, 326,

$erefiiddin Ezdere (S0rmeli Emiri: 65, 66, 67, $erefiilmiilk: 67,

I.]iIIAT gETINKAYA

/ IdDR

TARiHi

$ergiyyun: 260,

$erit Frrat: 192, 286, 311, $arkryan: 260,

391

$ullu: 333, $ulluk: 135, $umer, bak. Stimer.

$erkiyan: 260, $er0r: 98, 99, 100, 107, 308,

$urabad: 256,

geyh Abdulkadir:326,

$ustan: 281, .l99, 200, $uga: 156, 159, 185, 198,

$eyh $eyh $eyh $eyh

Cafer: 80, 81,

$urlu:109.

Ciineyd: 80, 81 Hao Aliaddin Ali: 80

$0: 336,

Hasan: 75,

$0k0rl0: 337,

$eyh Hasanlar:

$rikiir Ugagr:

168,

175,

$eyh Haydar: 80, 81, 1rU, 258, $eyh ibrahim: 80, $eyh Mirza: 326, $eyh Sadi: I,

-TTaban: 278,

$eyh Sadreddin: 80. $eyzer:181,

Taberi: 334,

$rbanolullarr: 231, 9rh: 251, 3i10,

Tacikistan:186,

$rhabeddin: 65.

Tahmasb 1., bak. $ah Tahmasb l. Tahmasb Kulu Han: 89, 184,

,l49,

$rhbtzrnlt:

Tabul: 265, Tacirlu: 156, 221, 263, 264,

$rhh: 74, 262, 311, 330, 331,

Takaltr dagr: 67.

$rhg: 332,

Takiye: 189,

$rhglar: 331, $rracr Pire: 261,

Talas: 50, 165, 220, 223,27O,

$rrak: 34, 39, 57,

Taman:51,

$rrak-eli: 92, Siddili: 74, 262, 332,

Tamara:61,

$i'i -ler: 66, 71, 85, 91, 278, 313,

T'ang sfflalesi: 51.

$if

T'ang-su: 51,

Avgarlar: 278,

Talrn,

lr:

189, 201, 229,238,254,

Tan Krn: 193;

$i?lik: 72, 90, 91, 217, 333.

Tanlik: 283,

$ikirli Krtay: 3!,7, $ine-Usu: 205,243,

Tanrr Dallarr: 5,

$ir Han:

Tanyolu: 261,

307,

Tann-Kulu: 229,

$iran Jr: 108, 241, 262, 3o4,932, $iregi:261, $irekale:251,

Taok: 40, 61,

$irinbulak: 206,

Tapper R.: 254,

$irvan: 36, 61, 63, 70, 85, 157, 259, $irvanl -lar: 59,

Tarag: 261,

$irvangahlar: 81,

Taragga: 261,

$ivanidzor:148,

Taraggr: 261,

$ollu: 333

Taraz.Keneek: 220,

$or:164,

Targa: 293,

$or-Han: El"

Targutaa: 19,

$orlu: 333,

Tarih.l Dort Sulten: 31,

$611 29,

Trrkrn bry: 40,

ggt, 96lt0 {rn 29, 189, 3gl, $drogrl: 38, 39, 72, a2,241t,314, 328, $ur 32t, lul T0rklerll gl3, 934, 335, 036,

Tap Karakoyunlu: 322, Tapar: 5,

Taragan: 261,

Ternnvut: 249,

Trronltidl 26, 40, Tetilhr 16t, Ta;burun: 3, 13, 49, 14,

194,1t1, 1F6,

261,

NIHAT qETINKAYA 275, 278,279,292,3n,2,

/ reDrR mntsl

Tigran: 26,

Tagir Bagrathlan: 57,

Tigran (biiy0k): 26, 27,

Tagkeni: 285,

Tigran ll.: 27, 34,

Tagkrglak: 274,

figranokerta: 26,

Taglu Sek0: 256,

Tigarima kaasr: 42.

Taghca: 262,

Tik, Jer: 175,

Tagnak: 1t6.

Tilkiler: 184,

Tagpu: 14,

Timur: 60,

75,76,78, 126, 163, 197, 198, 202. 282.289. 307, Timuriler: 78, 155, 198, tin: 224,

Tatar-lar: 63, 87, Tatevci: 174, Tatyos Cfatus):31, 33, Taus: 262,

Tiveciler: 294,

Tavus: 262,

Tiyari:175, Tiyangan: 18, 142, 166,

Tavusger: 262,

Tizek: 163, 265,

Tavusgiin: 262,275,

Tobal n.: 5,

Tavuskale: 263,

Tobalar: g,

Talur bey: 98.

Tobalsk:5,

Taryaralj.227,

Togjr:241,

Tavgancrl: 278,

Tebriz: 14, sti, 54, 59, 63, 65, 69,

72,73,74,

Todan: 296,

75, 85, 88, 281,317, Tecirli: 263, 264, 28O, 288,

Togan, bak. Zeki Velidi Togan.

Teigeba: 15,

logos: 262,

Tekalag: 205,

Toluz 6uzz (Dokuz O!uz): 275, Tokab: 205,

Tekaltr: 97, 264,276, Teke Sancalr: 2'lO, 230, Take-li -ler: 82, 13/.,

Togan Arslan (Dilmagh): 60.

1&,

295,32e,

zil,

Tokagh: 81, 82,

179, '194,214,264,

Tokal: 41, Tokbulak:162,

Tekelti: 264,

Tok'bulat:281,

TeKur: zO,

Tokcan: 290,

Tekkeabad: 109.

Tokhangah:158,

Temehoran: 309,

Tokmak: 278,

Tementit Ali Paga: 84,

Tokmak Han (UstadD: 86, 266,

Tend0rek da!r: 326,

Toksana: 88,

Teney:281,

Toksurmug: 267.

tenge: 224.

Toklamr$ Han: 75, 76, 126,

Teoman:51,

Toktamrt, -lr: 126, 165, 237,295,337,

Tepecik: 2,

Tokuz Aba: 298,

Terekeme: '168, 241,

Tokuz Seksen:278,

Terter: 922,

Tomris: 18, 20,

Tevrat: 6, 136,

Tongun:124.

Teyvut 169,

Tonuz aba: 277,

Tezekgi: 265,

Topal Assaf bey:

Tezekend: 231,

Topcak: 49,

Thadeue: 31,

Toprakh: 138, 279,

Thuqag: 43.

Toprakkale:15,

Trltay: 283,

Torgomanlar: 42,

Trrka: 4,

Torkom royu:

Trrnova: 208,

Torkoman: 205,

Tiflis: 54, 6'1, 64, 65, 90,

Torkos soyu: 42,

Tiglatpilercr: 14,

Toroa -lar: 18, 28, 63, 71,

1t18.

lL3.

1$,

NiHAT qETiNKAYA

ICDIR TARiHi

393

Torun .lar: 98, 126, 189, 190, 311, 397, 3!]8,

Turumtay: 124.

Torunobasr: 3i:]8,

Tugpa: 13,

Tosbala: 37.

Tutgak: 267,

Toslular: 189,

Tutkak: 267,

Tovus: 263

Tutak: 6, 266,267,

Tovus-Gun: 263,

Tutakaul: 266,

Tovuz: 262, 263,

Tutakh: 267,

Tovuzkale: 263,

Tutaku: 266,

Toy Tutrnaz: 328,

Tutamrg: 267,

Tdles: 7, Ttim0rdii-Kaful: 305, T6reme Ugafr: 135,

Tutan (Tlrkman): 75,

Trirtkara: 278,

Tutluk: 267,

Trablus-$am: 85, 214,

Tutuk: 265, 267,

Trabzon: 80, 81, 106,

Tutulu: 267,

Transkafkasya: 2,

Tutau: 266, Tutlar: 267,

7, 15,

Tutulu elcigi: 267,

Trayan: 28,

Tuva: 204,

Tridat l.: 23, 28,32, 33,

Tuyaklu: 290,

Troyan: 29,

Tuzluca: 73, 82, 93, 97, 98,

Tsohmarg: 290,

T0rgig, Jer: 256, 2S9,

lufan: 75. Tuguzlu: 298,

Ttirk (Crzakh): 290, Tilrk-Ermeni lcra Komitesi: 97

Tufrul Bey: 55,

T0rkAn: 187, 338, 339,

Tuharbtan: 306,

Turkastanak: 20.

Tuluy: 69,

T0rkistan: 10, 18, 25,30, 41, 79, 83, 110, 169, 152, 157,19S, 235, 26e, 2U, 328,

Tuman:51, Tumanrn

Kal*t

247,

Ttrkmen (Crzakh): 290,

Aer

Tumanrs: 247,

T0rkmen

Tumat: 7,

T0rkmen Akrnlarr: 198,

Tuna n.: '17, 18, 20,

T0rkmen-Qay Muahedesi: 92, 116,

Tuncer Giilensoy: 19,

Tirkmeniatan: 43, 214, 242, 252, 325,

tur: 12, 265,

T[rkoman:

Tur Alacr: 265,

Tlrk0t

Tura: 5, Tura Bey: 265, 266, Tura Haq: 265, Tura Kaleai: 265,

Ubayd: 53,

274,

z[2,

19,

-uUcan sahrasr: 36.

Turab Bey: 266, Turabr: 265, 266,

Ucayla: 124.

Turabili: 266,

U$rak: ?o4,241,

Turamba: 265,

U$n: 241, Ulruca: 241,

Turan: 12, 265,321,

Udin -ler: 47,

Turan Padi$ahr: 285,

Ufurbeklu:74, Ulurbey: 241

Turanhlar: 47,

Ulurca: 196,

Turas bin Cuzrec: 255,

U[urgalr:24.|, Ulurlu Mehmet 176, Ukrayna: 17, 217,281,

Turan Ulkeei: 21,

Turasbr: 265, Turfan: 229,

Turgavut 249, Turgutlu-lar: 82, 90, 299,

Ulama Boy(Tckcli): 316,

Turum: 278,

Ulu Cami: 60, 185,

UlaS: 204,

NiHAr qETiNKAYA

394 Ulu Ulu Ulu Ulu

Krgla: 225,

Urgeng: 294,

kiliseli, 246,

090: 339,

Ydriik: 180, 225,

U90ln: 189, 339,

Ulubarh: 48, Uluhanh:111,

Val-Arsak: 25, 29,

Ur:. 12,

Valars: 28,

5, 16,237,277,

Ural-Altay dilleri: 7, UrartuJu-lar: 2, 7, '11, 12, 13, 14, 15, 17, 24,

27,35,43,47, Urek:

TARiHi

-v-

Yr.lz: 302,

Ural: 4,

/ rcDrR

145,

va: 239, Van: 13, 14, 18,22O, Van gol0: 6, 11, 14, 26,8,54,61,70,82,220, Van Tarihi: 286,

13,

Vanand: 47,

Urenha: 24'1,

Varangabuh: 34,

Uda: 4.7,

Varaztad: 34,

Uri-Atri: 3.

Vardenis:213,

Urik k.:

Vardenut: 261,

13,

Urmiye: 145, 182, 278,

Vargrnrs:. 247,

Urmiye Go[i: 6, 14, 19, 26, 74, 82,

Varsak -lar: 62,71, SO,82, 18O,249,

Urta:141, Uru koyti: 13, Urut:141, Urut kalesi: 141, Urut Sancalr: 13,

Varto Tarihi: 192, 286, Vaspurakan: 53, 55, Vaglop:168, Vagloban:168,

Uruta: 141,

Vedi-basar: 23,39, 49, 74, 98, 101, 103, 106, 111, 114, 273,279,311, 317,

Usah (Avgar): 279,

Venaseb: 29,

Ustaclu -lar: 225, 226, 266,

Veysel Uniivar: 110,

Usunlar:162,

Vezerg: 38.

Ugacrk: 321,

Vezinkoy:115.

Ugun: 3i19,

Vinkler: 3.

Ugun Goca: 172,189,

Volga n.: 5, 16, 50, 327,

Utrigur: 50,

Vologas: 28,

Uturgur: 240,

Vologas ll.: 29,

Uvak Girey: 285,

Vologas lll.: 29,

Uygur -lar: 203,

Vosketas: 162,238,

-w-

Uyrumlu: 281, Uz-Bek Yagan Paga: 173, Uzeyr Sancagr: 263,

Walther Hrnz: 154,

Uzun Bayat: 282, Uzun-Hasan: 78, 81, 17q 185, 219, nq n9, Uzunlar:

-Y-

e4. Yafes: 266

3!19.

-u-

Yafing: 243, Yagalbay:124.

Ulgen: 249,

Yagcr: 267,

0g-Karluklar: 243, Ug-Ok -lar: 25, 123, 2?3, 248, 268, 327,

Yaglr: 267, Yalma -lar: 275,

Ogbulak: 223,

Yahnrlar: 115,

Ugkiliu'100,

09lrr Trporlr 1!5,

Yakup $avki Foga; 0?, 10?, 103, 104, Ynhuliye Krgleoir 78,

09npr:

Yelav:

0g0:

'124,

Urcglr: 233,

lO5,

'135,

Yaigr:a$r9; 206, Yelplrehmctt e7t,

rcDrR

UniUi

Yalta: 283,

Yincu <ig[z:

Yang-shao: 1, Yapar|fr/rparh: Yarlrra$a: 108.

Yirmid6rtlti Ulusu: 211, 329, Yolgulular: 281, yolug: 291.

Yaruk: 3zlo.

Yolutan: 328,

yasr: 267,

Yoncah:156,

23,

2213,

Yas Prnan: 268,

Yovane: 60,

Yasr: 267,

Yozgat: 82

Yasr Pan: 268, Yassr Qimen:66,

Yorrlkler: 176,

Yassr 6ren: 268,

Yugurlar: 8,

Yugoslavya: 257,

Yassr Seki: 268,

Yukan Mezopotamya: 4,

Yassr Uy0k: 268,

Yuletan: 216. yuluk: 291,

Yassr Viran: 268, Yassrbulak: 267, Yagrl-69iiz: 191,

Yunanhlar: 42, Yunnan vilayeti: 1,

2113,

Yavmut: 328, Yavuz Sullan Selim: 84, 147, 180, 192,197,

217, 257,294, 311, yay: 269,

Yayo k<iyt: 3, 108, 241, 268, 269, 281, 300, Yaycr Bey: 269, Yaycrlar: 269, Yaycrlu: 269,

Yusul Qeken (Abasgrill0): 97, Yusul Paga: 318, Yusuf Halagollu: 32, Yusuf Ziya 6zer; 334, Yugufov B.: 3. Yiil0k: 285, Yr.il0k Osman: 291, 313,

Ytiregir: 8, 21, 123, 233,

Yayrk: 4,

-z-

yaz: 269, Yazgur: 305, Yazr: 269,

Zag: 219, ZaEatala: 287,

Yazr: 123, 214.

Zagros/Zagaroe d.: 6, 35, Zakir: 224, 225,

Yazrr Yurdu: 214, Yazid ibn Muhallab: 334,

Zaporoii: 281,

Yazmah Tilrk: 263,

Zarilhane: 254,

Yedi Uru!: 277,

Zaru-$ad: 332.

Yefdir: 125, Yeke Noyan: 69,

Zaviye:188, Zaza -lar:19, 175, Zeki Velidi Togan: 1, 2,7,9, &, â&#x201A;Ź, 49, 50, 52, 53, 59, 62,142,143, 182,192,197,219, m, 25/1 2#, 273, 274, 289, 290, 295, 3f7, 3?f., Zencan: 153, 182, Zend dili: 36,

Yeni Bayezit: 93, Yenibulak: 206, Yenigeriler: 228, Yerincatab: 206,

Yerm0k:51. Yezdccrt: 34,

Zendavegta: 22,

Yrfag: 203, Yrlanca:194,

Zengi k<iy0: 74,279,

Zengezur: 41, 109, 111, 156,

Yrlanh:194,

Zengi, -ler: 111, 114, 323, 339, 340. Zengi euyu: 57, 84, 160, 294,

Yrlanluca: 194, Yrldrz Han: 123, 278, 303, 315, 520, Ytpar: 320,

U0.

Yrva: 23, 32,73,74,123, 125, 126, 127, 158, 2',t1, 279,285, 319, 323, W. Yigdir: 125,

Ygdir: 125, Yimir: 241,

Zengi T0rkmen Atabeyleri: 339. Zengibasar, -h: 100, ,l01, 105, 106, 109, 110, 111, 113, 279,3&. Zengibasar Ugafr: 3i19, Zengilan: 1 56, 1 81 , Zerdab: 231,

TiNKAYA Zerdui;1|uk 33,

211

Zeybeli Buyukhan: 324, Zevnebli: 263, Zeynel Han (Bey-Dili): 153, Zeynelabidin Makas: 290,

Zilan aoireti: 108, llnn!n LJey. lo1.

Zil;r:

113.

Ziya Gokalp: 205, 230, 307, 339. Ziyadlt:

199,

Ziyaeddin: 162,

Zota: 306. Zulkarneyn: 303,

Ziilfiigar: 6S, 270, Z0lfrigar elci:. 27O, Z0lftigarfr k.'. 269, 270, Zumriid"u Anka kuiu: 10.

IGDIR TARiHi

t_,

,;i

:.:\TlX

l* 'i"l