Akranes, samkeppnishæfni og umhverfisvæn endurnýjun -Sóknarfæri til framtíðar by Landbúnaðarháskóli_Íslands

SUMAR

2018

STYRKT

AF NÝSKÖPUNARSJÓÐI NÁMSMANNA

#VISTVÆNFRAMTÍÐ

AKRANES SAMKEPPNISHÆFNI OG UMHVERFISVÆN ENDURNÝJUN -SÓKNARFÆRI TIL FRAMTÍÐAR

Rebekka Guðmundsdóttir

UMSJÓNARMENN HELENA GUTTORMSDÓTTIR LEKTOR UMHVERFISSKIPULAGSBRAUT LBHÍ SINDRI BIRGISSON SKIPULAGSFRÆÐINGUR & UMHVERFISSTJÓRI AKRANESKAUPSTAÐAR

Útdráttur “ ..gríðarleg tækifæri á Akranesi við að innleiða vistvænar lausnir og styrkja þar með innviði..”

Verkefnið “Akranes, Samkeppnishæfni og umhverfisvæn endurnýjun - sóknarfæri til framtíðar” var unnið sumarið 2018 fyrir styrk frá Nýsköpunarsjóði námsmanna, af Rebekku Guðmundsdóttur. Umsækjendur voru Landbúnaðarháskóli Íslands og Akraneskaupstaður. Umsjónarmenn voru Helena Guttormsdóttir lektor við umhverfisskipulagsbraut LbhÍ og Sindri Birgisson skipulagsfræðingur og umhverfisstjóri Akraneskaupstaðar. Margir litlir og meðalstórir bæir á Íslandi standa frammi fyrir svipuðum vandamálum. Miðbæjarsvæði er illa skilgreint, íbúar keyra út úr bæjunum til að sækja vinnu og mannlíf og innviði þarf að styrkja. Þetta er kjarni verkefnisins “Akranes, Samkeppnishæfni og umhverfisvæn endurnýjun - sóknarfæri til framtíðar”. Rýnt er í þá möguleika sem gamla miðbæjarsvæðið á Akranesi hefur til umhverfisvænnar endurnýjunar. Nýsköpunarverkefnið er hluti af stærra verkefni sem Akraneskaupstaður og Umhverfisskipulagsbraut LbhÍ taka nú þátt í á vegum Norrænu ráðherranefndarinnar til að vinna með og varpa ljósi á sjálfbærnimarkmið Sameinuðu þjóðanna og gæði meðalstórra bæja á Norðurlöndum. Verkefnið fólst í greiningu og endurhönnun. Greiningarvinnu þar sem götumynd og

ytra umhverfi Akranes var greint til að meta þau tækifæri sem bærinn hefur til umhverfisvænnar endurnýjunar. Í því felast tækifæri sem geta styrkt innviði bæjarins og möguleika til vistvænna spora sem síðar getur aukið samkeppnishæfni bæjarins. Greining var gerð á vettvangi og svæðið m.a. ljósmyndað nákvæmlega götu fyrir götu. Greining fór einnig fram með loftmynd af svæðinu og annað mikilvægt efni um sögu, skipulag og innviði bæjarins rýnt ásamt því að rætt var við íbúa á Akranesi. Unnið var úr greiningu með tillögum að bættu vistvænu skipulagi á miðsvæði Akranes þar sem aðal áherslan var að hanna vistvænar lausnir til umhverfisvænnar endurnýjunar. Lausnirnar koma fram í teikningu af svæðinu, skýringarmyndum sem sýna tækifæri, skýringarmyndum þar sem þysjað er inn á mikilvæg svæði og með myndum sem sýna hvernig umhverfið getur litið út eftir umhverfisvæna endurnýjun. Við greiningarvinnuna sá höfundur gríðarleg tækifæri á Akranesi við að innleiða vistvænar lausnir og styrkja þar með innviði, umhverfið og auka samkeppnishæfni bæjarins til muna. Það leiddi í ljós að það er gríðarleg þörf á að innleiða lausnir sem gera bæinn lífvænlegri og meira aðlaðandi. Fyrir liggur að endurnýja þarf gatnakerfi bæjarins og er komin ákveðin endurbótaáætlun frá bænum, en 3

gatnakerfið bíður m.a. upp á svo miklu meira, m.a. mikil tækifæri til að innleiða vistvænan samgöngumáta. Með lagningu samfelldra göngu- og hjólastíga er ekki bara verið að auka öryggi heldur er verið að stíga vistvæn spor til framtíðar. Spor sem eru gríðarlega mikilvæg til að bærinn geti tekist á við framtíðina og skilað umhverfinu í betra ásigkomulagi en hann tók við því. Í gegnum Landsskipulagsstefnu, heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna og Parísarsamkomulagið hefur Ísland sem samfélag skulbundið sig til að að axla ábyrgð. Þar þurfa allir að taka þátt. Þessir þættir voru mikilvægt leiðarljós við gerð þessa verkefnis. Verkefnið hefur yfirfærslugildi fyrir fjölda annarra sveitarfélaga á landinu sem eru í svipaðri stöðu.

UMHVERFISVÆNT EÐA VISTVÆNT: Lágmörkun neikvæðra áhrifa á umhverfið og vistkerfi þess.

SJÁLFBÆRNI: Virðing fyrir auðlindum jarðar, umhverfi kynslóðum.

Líf á Skólabraut við

þess

Jafnvægi

komandi á

milli

mannlífs, efnahags og umhverfis.

Akratorg.

Unnið af Rebekku Guðmundsdóttur mastersnema í borgarhönnun við arkitektúrdeild Tækniháskólans við Lund University. Umsjónarmenn: Helena Guttormsdóttir lektor umhverfisskipulagsbraut LbhÍ og Sindri Birgisson skipulagsfræðingur og umhverfisstjóri Akraneskaupstaðar. Unnið sumarið 2018 fyrir styrk frá Nýsköpunarsjóði námsmanna. Umsækjendur voru Landbúnaðarháskóli Íslands og Akraneskaupstaður.

Efnisyfirlit Útdráttur 3 tilurð verkefnis 8 Inngangur 11 framkvæmd og greining 15 Akranes 16 Umhverfisvæn endurnýjun 20 umræður og lokaorð 41 Heimildaskrá 43 7

TILurð VERKEFNIs

Tilurð þessa verkefnis má rekja til verkefnis á vegum Norrænu ráðherra nefndarinnar sem Akranes tekur þátt í og nefnist “Attractive Towns. Green redevelopement and competitiveness in Nordic urban regions. Towns that provide a good life for all” eða Aðlaðandi bæir, umhverfisvæn endurnýjun og samkeppnishæfni í norrænum þéttbýlum. Bæir sem veita fólki góð lífsskilyrði. Margir litlir og meðalstórir bæir á Norðurlöndunum eru að takast á við svipuð vandamál, einhæfan vinnumarkað og mikla flutninga á fólki. Ungt fólk sækir í borgirnar þar sem fjölbreytni er meiri í atvinnu og mannlífi. Markmið verkefnisins er að bregðast við þessu með að undirbúa sameiginlega norræna áætlun um hvernig bæir og nærliggjandi svæði þeirra geta orðið meira aðlaðandi með þróun á lifandi og heildrænu þéttbýlisumhverfi sem er umhverfisvænt og efnahagslega og félagslega sjálfbært. Um leið er verið að axla þá ábyrgð sem fylgir heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna og Parísarsamkomulaginu. Unnið verður með kortlagningu, þróun og notkun aðferða til að meta sjálfbærni í þéttbýli og auka samkeppnishæfni.

Fulltrúar þeirra norrænu bæja sem taka þátt í verkefninu munu deila þekkingu milli norrænna stjórnenda, stjórnsýslu og fræðasviða. Niðurstaðan á að vera sameiginleg norræn áætlun fyrir aðlaðandi og heildrænt þéttbýlisumhverfi. Með Akranesi í verkefninu eru Vaxjö í Svíþjóð, Middelfart í Danmörku og Salo í Finnlandi.

Heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna Heimsmarkmiðin eru markmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun og framkvæmdaráætlun í þágu mannskynsins, jarðarinnar og hagsældar. Markmiðin eru samþætt og órjúfanleg og mynda jafnvægi milli hinna þriggja stoða sjálfbærar þróunar: hinnar efnahagslegu, félagslegu og umhverfislegu. Með þessum markmiðum er leitast við að byggja á þúsaldarmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna og ljúka því sem ekki náðist með þeim.

Markmið 11. Sjálfbærar borgir og samfélög Þau markmið sem voru mikilvægt leiðarljós við vinnu verkefnisins á Akranesi eru:

“11.3 Eigi síðar en árið 2030 verði efld sjálfbær þéttbýlismyndun fyrir alla og geta til skipulagningar og stýringar, sem byggist á þáttöku, á samþættum og sjálfbærum íbúðasvæðum í öllum löndum.” “11.6 Eigi síðar en árið 2030 verði dregið úr neikvæðum umhverfisáhrifum borga á hvern einstakling, meðal annars með því að beina sérstaka athygli að loftgæðum og meðhöndlun sveitarfélaga á úrgangi og annars konar meðhöndlun úrgangs.” “11.7 Eigi síðar en árið 2030 verði almennur aðgangur veittur að öruggum og aðgengilegum grænum svæðum fyrir almenning, einkum konur, börn, eldra fólk og fatlað fólk.”

Parísarsamkomulagið Parísarsamkomulagið er samþykkt gerð innan rammasamnings Sameinuðu þjóðanna um losun gróðurhúsalofttegunda vegna loftslags-breytinga. Markmið samkomulagsins er að stöðva aukningu í útblæstri gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu og ná að halda hnattrænni hlýnun innan við 2°. Samkomulagið var samþykkt á loftslagsráðstefnu Sameinuðu þjóðanna í París 12. desember 2015.

Lykilatriði samkomulagsins: •

•

Að hámarks losun gróðurhúsalofttegund verð náð eins fljótt og auðið er og að náð verði jafnvægi í losun og bindingu gróðurhúsalofttegunda á seinnihluta ald-arinnar Að halda hnattrænni hlýnun af manna-völdum vel fyrir innan 2°C og stefna að aðgerðum til að ná

• •

jafnvel að halda hlýnun innan 1,5°C Endurskoðun og eftirfylgni á 5 ára fresti. 100 milljarða dollara loftslags fjármögnun til þróunarlanda á ári hverju frá 2020 til þróunarlanda með skuldbindingu um enn frekari fjármögnun í framtíðinni.

Markmið nýsköpunarsjóðsverkefnisins um Akranes, Samkeppnishæfni og umhverfisvæn endurnýjun - vistvæn spor til framtíðar er að fylgja eftir þessu samnorræna verkefni ásamt því að hafa heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna um sjálfbærar borgir og samfélög sem leiðarljós við hönnun vistvæns skipulags og fylgja eftir leiðarljósum Landsskipulagsstefnunnar og lykil-atriðum Parísarsamkomulagsins. Í verkefninu innleiðir höfundur umhverfisvænar og vistvænar lausnir sem geta gert Akranes að samkeppnishæfum bæ á Norræna vísu ásamt því að auka gæði hins byggða umhverfis. Það er gert með því að styrkja sérkenni, lágmarka neikvæð áhrif byggðar á umhverfið, skapa betri aðstæður fyrir öflugt og fjölbreytt atvinnulíf, stuðla að heilnæmu umhverfi sem eykur möguleika til fjölbreyttrar útiveru og gerir

umhverfið meira sjálfbært, aðlaðandi og heildrænt.

Inngangur Aðlaðandi bæir búa yfir vistvænum gæðum sem stuðla að góðri uppbyggingu atvinnulífs til framtíðar og öflugum innviðum. Gæðin skila sér einnig í jafnvægi á milli bygginga, landnotkunar og rýmis sem m.a. hefur jákvæð áhrif á efnahag og samfélag. Grænum svæðum og líflegu umhverfi þar sem íbúum er gert fært að taka þátt í félagslegum athöfnum og vera partur af samfélaginu. Víða um heim sérstaklega í N-Evrópu og á Norðurlöndum hafa átt sér stað gríðarlegar breytingar á sl. áratugum. Í Kaupmannahöfn nota nú fleiri og fleiri íbúar hjól sem farartæki og eru hjól í Kaupmannahöfn nú orðin fleiri en bílar. Svæði eins og Strikið og Nýhöfn þar sem áður voru bílastæði er nú iðandi mannlíf. Stóran þátt í þessum áherslubreytingum á danski arkitektinn Jan Gehl sem hefur unnið mikilvæg verkefni, ráðgjöf og áætlanir fyrir borgir og bæjarfélög út um allan heim. Verkefni sem snúast um mikilvægi í styrkingu miðsvæða með áherslu á almenningssvæði og líf fólks í umhverfinu. Dæmi um verkefni sem hafa skilað góðum árangri má finna í Bern í Þýskalandi, Prag í Tékklandi og í mörgum öðrum borgum og bæjum í Evrópu, Ameríku og Asíu.

endurnýjunar og sjálfbærni og getur betur tekist á við breytingar sem geta orðið í umhverfinu af völdum náttúrulegra þátta m.a. náttúruhamfara eða loftslagsbreytinga.

Akraneskaupstaður hefur gott aðgengi, er öruggur, og gerir fólki kleift að ferðast um á umhverfisvænan hátt, hann gefur þér tækifæri til að upplifa og njóta. Hann bíður upp á þau lífsskilyrði að það sé möguleiki fyrir íbúa að þroskast og dafna í heilnæmu umhverfi. Þannig bær á einnig auðvelt með að taka stærri vistvæn spor til umhverfisvænnar

Áhersla í þessu verkefni var lögð á eldra miðsvæði Akraness, hjarta bæjarins og tengingar við hann frá ytra umhverfi. Verkefnið byggist fyrst upp á hvernig greiningu var háttað og í kjölfarið voru settar fram skýringarmyndir sem sýna fram á þau tækifæri sem eru til umhverfisvænnar endurnýjunar á Akranesi. Höfundur

Bærinn hefur gríðarlega mikil tækifæri til umhverfisvænnar endurnýjunar. Mikil þörf er á að huga að umhverfi og innviðum bæjarins til að gera bæinn samkeppnishæfan og mynda aðdráttarafl til framtíðar. Aðdráttarafl sem dregur að fólk og viðskipti með heilnæmu og sterku umhverfi. Landfræðileg staðsetning bæjarins nálægð við höfuðborgarsvæðið, rík náttúra, fjörur og aðrar auðlindir, saga og sérkenni er mikill styrkur fyrir bæinn og gefur honum ákveðið forskot til þessarar endurnýjunar og styrkingar. Forskot sem höfundur telur að ekki megi renna úr greipum. Þegar er í undirbúningi 350 íbúða byggð á Sementsreitnum svokallaða sem kemur til með að vera mikil lyftistöng fyrir bæjarfélagið og kalla á þessa breytta hugsun strax. Lausnir sem koma til með að skapa þessi tækifæri og veita bænum vistvæn og góð lífskjör til framtíðar. Lausnir sem yngri kynslóðir kalla eftir.

vann síðan nýtt skipulag eða teikningu af eldra miðsvæði Akranes þar sem vistvænum samgöngumáta, vistvænum ofanvatnslausnum og gegndrægu yfirborð er komið fyrir í bæjarumhverfinu ásamt hugmyndum að styrkingu grænna svæða og torga. Síðar eru útskýringar á þeim vistvænu lausnum sem hægt er að vinna með á Akranesi og myndir af svæðinu unnar sem gefa góða mynd af því hvernig bæjarumhverfið getur litið út eftir umhverfisvæna endurnýjun. Það er von höfundar að verkefnið gefi íbúum og stjórnendum Akraneskaupstaðar hugmyndir og sýni fram á mögulegar leiðir til að auka gæði bæjarins og gera hann samkeppnishæfari á Norræna vísu eða alla leið á heimsvísu. Að innan nokkurra ára geti íbúar verið stoltir af aðlaðandi og umhverfisvænum bæ sem tekið er eftir. Munum að það er í okkar höndum að skila umhverfinu okkar til komandi kynslóða í ekki verra ástandi en við tókum við því. Tekið skal fram að umhverfisvænar lausnir liggja í mörgum öðrum mikilvægum atriðum sem ekki eru tekin fram í þessu verkefni m.a. hvað varðar flokkun og urðun sorps, notkun almenningssamgangna, vistvænni orkunýting ökutækja, plastnotkun og svo lengi má telja. Þá gætu aðgerðir í þessa átt tvímælalaust orðið fyrirmynd fyrir önnur sveitarfélög á Íslandi sem flest öll glíma við allt of mikla bílaumferð miðað við smæð, veikan miðbæ og lífsstílstengda sjúkdóma sem fylgja hreyfingarleysi.

Til hægri: Litir umhverfisins geta nært okkur og haft mikil áhrif á sjónræna upplifun okkar af umhverfinu. Náttúran, litir hennar og áferð er eitt af sérkennum Akranes og er mikilvægt tæki til að innleiða inn í bæjarumhverfið.

FJARAN

Hร FNIN

* Allar myndir teknar af Helenu Guttormsdรณttur

Framkvæmd og greining

Fyrsta skrefið við framkvæmd þessa verkefnis var greiningarvinna á götumynd Akraness og greining á þeim tækifærum sem bærinn hefur til umhverfisvænnar endurnýjunar. Með því er átt við hvernig hægt er að innleiða umhverfisvænar lausnir sem vistvæn spor til framtíðar, lausnir sem geta aukið gæði hins byggða umhverfis og aukið samkeppnishæfni og sóknarfæri hans. Greining var framkvæmd með vettvangsferðum á áfangastað þar sem miðsvæði var rýnt og ytra umhverfi skoðað ásamt því að fá tilfinningu fyrir sérkennum bæjarins, sögu hans, staðaranda og umhverfi hans. Einnig fór greining fram með loftmynd og hæðarlínum af Akranesi sem gáfu góða mynd af legu og ytra umhverfi bæjarins. Verkefni, rannsóknir og aðrar greiningar og gögn sem hafa verið unnin um Akranes og önnur almenn gögn um vistvænar lausnir og skipulag voru einnig skoðuð ásamt því að horft var á sjónvarpsefni sem tengjast Akranesi og Vesturlandiíheild.Einnigvarrættviðíbúatilaðfá betri mynd af lífi þeirra í bænum. Næsta skref var að vinna skýringarmyndir og hanna lausnir sem gætu leitt til umhverfisvænnar endurnýjunar götumyndar á Akranesi með heimsmarkmið Sameinuðu þjóðanna, Landsskipulagsstefnuna

og Parísarsamkomulagið að leiðarljósi. Út frá heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna var aðallega horft til markmiðs 11 um sjálfbærar borgir og samfélög þar sem markmiðið er að gera borgir og íbúasvæði aðgengileg öllum, örugg, endingargóð og sjálfbær. Ásamt almennri greiningarvinnu var rýnt í kenningar og aðferðarfræði Jan Gehl um hvernig heilnæmt, öruggt og gott umhverfi er sem best háttað og annað efni rýnt sem þótti gefa góða ráð ásamt eigin þekkingu og áhuga á viðfangsefninu.

AKranes

Á lágreistu nesi með útsýni yfir Faxaflóa og Snæfellsnes stendur Akranes, fjölmennasta sveitarfélag á Vesturlandi með íbúafjölda yfir 7000 manns. Bærinn er umlukin hafi á þrjá vegu með víðan fjallahringinn í fjarska. Það er ekki fjarri lagi að segja að sérkenni Akraness liggi í þeirri ríku náttúru sem umvefur bæinn. Hafið og fjaran liggja þétt upp við byggð og formfagurt og tignarlegt Akrafjallið stendur stutt frá og horfir yfir bæinn. Þessi ríka náttúra og auðlindir hafsins hafa þótt vera ákjósanlegur staður til byggðarþróunar. Byggð er fremur lágreist á Akranesi fyrir utan einstaka byggingar í byggð og við höfnina og er ákveðið samspil sem myndast á milli þess manngerða og þess náttúrulega sem skapar ásýnd bæjarins. Með lágreistri byggð skapast gott hlutfall á milli rýmis og byggðar sem er góður kostur fyrir heilnæmt umhverfi, góð rýmishlutföll og umlykning hafa einnig jákvæð sálfræðileg áhrif á líðan fólks eins og Páll Jakob Líndal umhverfissálfræðingur hefur sýnt fram á í rannsóknum sínum. Þar sem einnig er gott hlutfall, er greiðari aðgangur fyrir sól að rýminu og rýmið verður síður skuggsælt. Sól og skuggi er einn af mikilvægustu þáttum sem þarf að

taka tillit til á Íslandi vegna hnattstöðu og langra skugga auk þess sem sól og birta getur verið af skornum skammti yfir vetrartímann. Undirlendi Akraness er mjög slétt sem bíður upp á einstakt tækifæri á Íslandi til vistvænna samgangna, það getur gefið fólki á öllum aldri tækifæri að fara um bæinn sinn gangandi eða hjólandi á öruggan og heilnæman hátt. Byggð er fremur þétt á eldra svæði Akraness sem er einnig góður kostur til að mynda gönguvænlegt og vistvænt samfélag. Í viðauka má finna skýringarmynd með 5 mínútna göngusóknarsvæði sem sýnir fram á þann stutta tíma sem það tekur að fara um fótgangandi. Annað sérkenni Akranes er einnig hversu fjölskylduvænt og öruggt umhverfið er. Mikið og gott íþrótta- og menningarstarf er á Akranesi sem er einn grundvöllur fyrir góðu bæjarumhverfi, bæjarumhverfi sem getur dregið að nýja framtíðar íbúa, haldið í þá sem fyrir eru og dregið að áhugaverð viðskipti.

Fyrir ofan: Litir byggðarinnar geta haft mikil áhrif á líðan okkar í umhverfinu og breytt ásýnd umhverfisins

t.a.m.

myndað

áskjósanlega

umlukningu þar sem þarf. Litur himinsins og mismunandi

birtuskilyrði

geta

breytt

ásýnd

umhverfisins þegar það verður endurspeglun á mismunandi flötum hins byggða umhverfis.

BYGGร IN

* Allar myndir teknar af Helenu Guttormsdรณttur

Ástand umhverfis Í myndum Kirkjubraut

Inn Háholt

Inn Skagabraut

Kirkjubraut

Opið svæði við Kirkjubraut

Bílastæði áKirkjubraut

Inn Skólabraut

Bílastæði við Skólabraut

Vesturgata

* Allar myndir teknar af Helenu Guttormsdóttur

Vistvæn skref

Umhverfisvæn endurnýjun

Blágrænar ofanvatnslausnir Blágrænar ofanvatnslausnir felast í því að regnvatni er leitt í jörðina á náttúrulegan hátt í staðin fyrir að veita því í fráveitukerfi. Í þessu verkefni var m.a. unnið með regngarða eins og höfundur kýs að kalla það. Ofanvatn safnast tímabundið saman í þessum regngörðum og geta minnkað álag á fráveitukerfi sem fyrir er, sem getur síðan leitt til lægri stofn- og rekstrarkostnaðar þeirra. Einnig er hægt að beina ofanvatni af húsþökum í þessa regngarða og eru m.a. mikil tækifæri til þess á Kirkjubraut þar sem byggð er nokkuð þétt og stendur nálægt götu. Blágrænar ofanvatnslausnir gegna mikilvægu hlutverki í vatnssöfnun og er ávinningurinn sá að þær geta haft mjög jákvæð áhrif á umhverfið, aukið gæði þess, myndað betri loftgæði þar sem aukin gróður er kolefnisbindandi, viðhaldið heilbrigðum og sjálfbærum vatnsbúskap, bætt nærveður, eflt heilbrigt lífríki og aukið líffræðilegan fjölbreytileika ásamt því að gleðja auga

og sál með grænni götumynd.

samvinnu við íbúa og aðrar stofnanir.

Með vistvænum lausnum sem þessum getur einnig þol bæjarins aukist gagnvart loftslagsbreytingum og geta auðveldlega fylgt eftir heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um að draga úr neikvæðum umhverfisáhrifum á einstaklinga.

Akraneskaupstaður stendur frammi fyrir miklu verkefni við endurbætur á gatnakerfi bæjarins og gæti endurhönnun gatnanna orðið samhliða því.

Regngarða í þessu verkefni má m.a. finna á umferðareyjum, framan við hús og meðfram göngu- og hjólastígum á Kirkjubraut, á Skólabraut og við Akratorg. Regngarðarnir geta því líka haft þau áhrif að minnka áreiti frá umhverfinu á íbúa götunnar þar sem gróður getur dempað umhverfishljóð og gefið íbúum meira næði. Blágrænum ofanvatnslausnum er ekki komið fyrir á einni nóttu heldur kostar svona framkvæmd tíma og skipulag. Samkvæmt skýrslu Alta um blágrænar ofanvatnslausnir og innleiðingu við íslenskar aðstæður er talið best fyrir sveitarfélag að byrja á langtímastefnumótun í aðalskipulagi, með mælanlegum langtímamarkmiðum og aðgerðaráætlunum. Einnig krefst skipulag ofanvatnslausna þverfaglegs samtarfs sérfræðinga í, skipulags-, fráveitu- og umhverfismálum með 20

Vistvænar Samgöngur Vistvænar samgöngur í þessu tilfelli eiga að mestu við um umferð hjólandi og gangandi vegfarenda. Með vistvænum samgöngum er myndað samfellt net göngu- og hjólastíga á milli skóla, íbúðabyggðar, atvinnusvæða og miðbæjar Akraness. Þessi vistvæna leið í samgöngum getur aukið öryggi vegfarenda en samkvæmt Jan Gehl þá er mjög mikilvægt að vegfarendur finni til öryggis í umhverfinu, að börn geti gengið um örugg án þess að þurfa að halda í hönd forráðamanna og að eldra fólk og fólk með hreyfihömlun geti treysti sér eitt í göngu. Umhverfið verður einnig meira aðlaðandi, heilnæmara og áhugaverðara og vegfarandinn kemst einnig ferða sinna á mun ánægjulegri hátt. Gott og öruggt net stíga getur einnig aukið hreyfingu sem getur sýnt sig í bættri heilsu og vellíðan einstaklinga

sem síðar skilar sér til samfélagsins. Þessar vistvænu samgöngur geta einnig verið forsenda þess að fólk eigi auðveldara með að skilja bílinn eftir heima og þ.a.l. dragi úr losun koldíoxíðs Lausn sem þessi getur fylgt eftir heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um bætt öryggi vega þar sem einnig er lögð áhersla á þarfir barna, fatlað fólks og eldra fólks í umhverfinu. Samfelldur göngu- og hjólastígur er nú m.a. frá Brekkuskóla niður Merkigerði og frá fjölbrautaskóla Vesturlands niður Kalmansbraut og Kirkjubraut, eða inná miðsvæði og frá miðsvæði að íþróttasvæði. Nánari útskýringar fylgja skýringarmyndum hér neðar í skjalinu.

Græn svæði Græn svæði skipta gríðarlegu miklu máli í bæjarumhverfi. Aðlaðandi, öruggt og aðgengilegt grænt svæði getur haft mjög jákvæðan félagslegan, efnahagslegan og umhverfislegan ávinning fyrir samfélagið. Þau eru ekki bara auðlind og mikilvægt andrými fyrir bæjarbúa heldur einnig félagslegur fundarstaður, staður til að mynda tengsl, hitta aðra

og sjá aðra sem er mjög mikilvægt að mati Jan Gehl. Þau viðhalda einnig líffræðilegum fjölbreytileika og jafnvægi í vistkerfinu og geta breytt eða bætt veður í umhverfinu. Gott grænt svæði getur einnig styrkt innviði samfélagsins, bætt lýðheilsu, aukið vellíðan og almenn lífsgæði íbúa og annara sem nýta það. Á miðsvæði Akraness eru græn svæði, sem öll hafa gríðarlega mikil tækifæri til umhverfisvænnar endurnýjunar og er það mikill hagur fyrir Akraneskaupsstað að styrkja þessi svæði til muna til að auka samkeppnishæfni sína og styrkja innviði bæjarins ásamt því að efla lýðheilsu íbúa. Svæði Heilbrigðisstofnunar Vesturlands er mjög miðsvæðis og er aðgengilegt fyrir alla og með örlítilli endurnýjun væri möguleiki að auka notkun þess til muna. Stórt grænt svæði liggur einmanna og aflokað við enda Skólabrautar, græn grasflötin með tveimur fótboltamörkum býður upp á endurnýjun og aukna notkunarmöguleika. Svæðið er vel staðsett, aðgengilegt og hefur mikla möguleika á að vera góður almenningsgarður fyrir alla aldurshópa. Grænt svæði þar sem börn geta leikið saman á góðum og vel skipulögðum leikvelli og sparkað 21

bolta á sparkvelli, vinir og fjölskyldur geta átt góða stund saman og eldri borgarar geta fengið sér sæti og spjallað hvernig sem viðrar í skjóli gróðurs og fallegs umhverfis.

Tækifæri til umhverfisvænnar endurnýjunar Tengingar

Mikilvægt er að mynda öruggar og góðar tengingar í umhverfinu sem geta verið hvatning til vistvænna samgangna að og frá miðsvæði.

Styrking grænna svæða

Mikilvægt er að styrkja græn svæði og torg á miðsvæði til að auka líf og um leið auka gæði umhverfisins.

Vistvænar lausnir

Mikilvægt er að innleiða vistvænarlausnir eins og blágrænar ofanvatnslausnir á miðsvæði m.a. til að auka gæði umhverfisins og til að takast á við áhrif loftslagsbreytinga.

miðsvæði AKRANES Teikning

sýnir

bætt

vistvænt

skipulag

Akranesi.

braut

Skóla

ngar

yrki il st æri t s ð svæ i græns

ð Su

Tækif

org

Akrat

Útiræ

b ju

nun sstof rigði Heilb s rland Vestu

Skagabraut

Mer

kig

erð

r ðu

rð

A1 A2

ðu

Kirkjubraut við heilbrigðisstofnun

Fyrir umhverfisvæna endurnýjun

Aðalleiðin til og frá Akranesi liggur um þjóðveginn norðvestanverðan og að Kalmannsbraut sem síðan leiðir mann á Kirkjubraut. Kirkjubraut er ein helsta gata bæjarins á gamla miðbæjarsvæðinu. Þar má finna blandaða byggð íbúða, verslunar og þjónustu. Við staðsetjum okkur rétt ofan við Heilbrigðisstofnun Vesturlands, ofan við gatnamót Skagabrautar og Kirkjubrautar. Aðkoman inn Kirkjubrautina er ekki aðlaðandi fyrir vegfarendur og einkennist af mjög miklu rými fyrir akandi umferð, fyrirferðarmiklum gatnamótum, mörgum gráum svæðum í formi bílastæða og stórum umferðareyjum sem skipta akreinum. Yfirborðsefni götu þarfnast einnig mikillar lagfæringar ásamt götuköntum og göngustígum. Hlutfall á milli rýmis og bygginga við götu er ekki gott og þarfnast umhverfið mun meiri umlukningar til að vegfarendur finni til öryggis og langi að fara um svæðið. Breidd götunnar býður þó upp á mikil tækifæri til umhverfisvænnar endurnýjunar og vistvænna spora. Í verkefninu var hannaður samfelldur göngu- og hjólastígur sem liggur nú

hægra megin við veginn og niður alla Kirkjubraut og er aðgreindur frá aðalvegi, hann tengist göngu- og hjólastíg sem liggur niður Merkigerði frá Brekkubæjarskóla og meðfram Heilbrigðisstofnun Vesturlands. Einnig heldur stígur áfram niður Skagabraut sem er mikilvæg og örugg tenging skólabarna við íþrótta- og útivistarsvæði. Umferðareyjur hafa fengið aukið hlutverk og eru nú einnig gróðurmiklir og mikilvægir regngarðar. Eyjurnar geta því nú tekið við ofanvatni sem safnast á götu, minnkað álag á fráveitukerfið sem fyrir er og um leið verið einstök götuprýði og myndað meiri umlukningu í rýminu sem jafnar út hlutföll á milli rýmisins og bygginga við götuna. Aukinn gróður í rýminu getur einnig haft áhrif á nærveður m.a. minnkað vindstrengi, aukið jákvæð sjónræn áhrif, haft heilsubætandi áhrif fyrir utan mikilvægi í kolefnisbindingu gróðurs sem skilar sér í heilsusamlegra umhverfi eins og hefur komið fram hér ofar. Grænt svæði við Heilbrigðisstofnun 26

Vesturlands er mikilvægt bæjarrými á Akranesi hvort sem er fyrir íbúa Akranes, starfsmenn eða fyrir þá sem dvelja á sjúkrahúsinu. Svæðið er nokkuð stórt og opið og bíður uppá mikla möguleika til aukinnar og fjölbreyttari notkunar ásamt því að auka gæði þess til styrkja innviði bæjarins. Á svæðinu hefur gróður verið aukin bæði til skjólmyndunar, til að draga úr svifryksmengun og til fegrunar og hefur úti líkamsrækt verið komið fyrir. Líkamsræktin er vistvæn, gerð úr við og trjádrumbum og hefur vistvænt yfirborðsefni í formi viðarkurls. Fyrir utan kosti úti líkamsræktar fyrir heilsu íbúa þá getur svona umhverfi einnig skapað náttúrulegan og félagslegan fundarstað fyrir alla sem getur haft mjög jákvæð samfélagsleg áhrif. Þessar lausnir fylgja heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna 11.7 en þar segir að “Eigi síðar en 2030 verði almennur aðgangur veittur að öruggum og aðgengilegum grænum svæðum fyrir almenning, einkum konur og börn, eldra fólk og fatlað fólk.”

r gu tí as ól

rð

Fyrir ofan: Vistvænar ofanvatnslausnir, gróðurmiklar umferðareyjur, betra hlutfall í rýminu, bætt yfirborðsefni og umfram allt öruggar og

“Breidd götunnar býður þó upp á mikil tækifæri til umhverfisvænnar endurnýjunar og vistvænna spora.”

vistvænar samgöngur sem hvetja íbúa til að skilja þessa bíla eftir heima og ferðast um gangandi eða hjólandi.

Fyrir umhverfisvæna endurnýjun.

Kirkjubraut við heilbrigðisstofnun eftir umhverfisvæna endurnýjun

Mynd:Vistvænar samgöngur einkenna nú götuna ásamt gróðurmiklum regngörðum þar sem ofanvatni er veitt í umferðareyjur.

Kirkjubraut

Fyrir umhverfisvæna endurnýjun

Aðalleiðin til og frá Akranesi liggur um þjóðveginn norðvestanverðan og að Kalmannsbraut sem síðan leiðir mann á Kirkjubraut. Kirkjubraut er ein helsta gata bæjarins á gamla miðbæjarsvæðinu. Þar má finna blandaða byggð íbúða, verslunar og þjónustu. Við staðsetjum okkur rétt ofan við Heilbrigðisstofnun Vesturlands, ofan við gatnamót Skagabrautar og Kirkjubrautar. Aðkoman inn Kirkjubrautina er ekki aðlaðandi fyrir vegfarendur og einkennist af mjög miklu rými fyrir akandi umferð, fyrirferðarmiklum gatnamótum, mörgum gráum svæðum í formi bílastæða og stórum umferðareyjum sem skipta akreinum. Yfirborðsefni götu þarfnast einnig mikillar lagfæringar ásamt götuköntum og göngustígum. Hlutfall á milli rýmis og bygginga við götu er ekki gott og þarfnast umhverfið mun meiri umlykningar til að vegfarendur finni til öryggis og langi að fara um svæðið. Breidd götunnar býður þó upp á mikil tækifæri til umhverfisvænnar endurnýjunar og vistvænna spora. Í verkefninu var hannaður samfelldur göngu- og hjólastígur sem liggur nú hægra megin við veginn og niður alla Kirkjubraut og er aðgreindur

frá aðalvegi, hann tengist göngu- og hjólastíg sem liggur niður Merkigerði frá Brekkubæjarskóla og meðfram Heilbrigðisstofnun Vesturlands. Einnig heldur stígur áfram niður Skagabraut sem er mikilvæg og örugg tenging skólabarna við íþrótta- og útivistarsvæði. Hjólastígur er vel aðgreindur frá vegi og er ætlaður fyrir hjólandi umferð í hvora átt. Umferðareyjur hafa fengið aukið hlutverk og eru nú einnig gróðurmiklir og mikilvægir regngarðar. Eyjurnar geta því nú tekið við regnvatni sem safnast á götu, minnkað álag á fráveitukerfið sem fyrir er og um leið verið einstök götuprýði og myndað meiri umlukningu í rýminu sem jafnar út hlutföll á milli rýmisins og bygginga við götuna. Aukinn gróður í rýminu getur einnig haft áhrif á nærveður m.a. minnkað vindstrengi, aukið jákvæð sjónræn áhrif, haft heilsubætandi áhrif fyrir utan mikilvægi í kolefnisbindingu gróðurs sem skilar sér í heilsusamlegra umhverfi eins og hefur komið fram hér ofar. Grænt

svæði

við

Heilbrigðisstofnun

“Þrengingin leiðir af sér jákvæðar breytingar m.a. í formi hægari bílaumferðar.”

1. Vistvænt yfirborðsefni bílastæða. Gegndrægar grashellur sem veita ofanvatni í jörðina á náttúrulegan hátt. 2. Betri nýting torgs sem var autt, setuaðstaða og litlir regngarðar og hjólastæði. 3. Samfelldur göngu- og hjólastígur veitir öryggi og vegfarandi kemst hratt og örugglega á milli staða og umfram allt á vistvænan hátt.

Sneiðing við Kirkjubraut 10, A1-A2 kvarði 1:200

Kirkjubraut eftir umhverfisvæna endurnýjun

Mynd:Líflegt, grænt og öruggt umhverfi á Kirkjubraut. Umhverfi sem hvetur til hreyfingar og vistvænna samgangna og eykur líf.

Kirkjubraut að Skólabraut

Fyrir umhverfisvæna endurnýjun

Eins og áður hefur komið fram liggur nú samfelldur göngu- og hjólastígur niður Kirkjubrautina sem er aðgreindur frá annari umferð og er hjólastígur ætlaður fyrir hjólandi umferð í hvora átt. Þegar komið er framhjá Heilbrigðisstofnuninni og þegar neðar dregur á Kirkjubrautina þrengist vegurinn og afmarkar að hér sé miðbæjarkjarninn, blönduð byggð verslana og íbúðarhúsnæðis. Umhverfið er fremur grátt og einsleitt, engin gróður er við götuna og háar byggingar vinstra megin við götu mynda svolítinn skugga á götuumhverfið á ákveðnum tíma dags. Þó er hlutfall á milli bygginga og rýmis nokkuð gott og ætti að vera notalegt að fara um götuna. Bílar einkenna einnig götuna sem er lagt upp við gangstíg og er lítið um gangandi vegfarendur þegar athuganir eiga sér stað. Í svona miðbæjarkjarna ætti gatan að vera iðandi af lífi og blómstrandi viðskiptum. Hæð og útlit ljósastaura er í takt við rýmið og hlutföll þess. Markmiðið með samfelldum gönguog hjólastíg niður þennan part af Kirkjubrautinni er að halda áfram góðri tengingu á milli staða á Akranesi, styrkja miðbæinn og um leið gefa

íbúum Akranes tækifæri á að minnka notkun einkabílsins og hjóla eða ganga um bæinn. Hjólastígurinn liggur enn hægra megin í götu og liggur meðfram göngustíg götunnar, gatan þrengist örlítið enn gerir enn ráð fyrir bílaumferð og ætti þrengingin að fela í sér jákvæðar breytingar í formi hægari bílaumferðar sem getur aukið bæði öryggi vegfarenda og gert umhverfið yfirvegaðra. Blágrænum ofanvatnslausnum eða regngörðum hefur verið komið fyrir þar sem áður hafa verið bílastæði vinstra megin í götu og er hér mikill og góður möguleiki á að nýta einnig regngarðana fyrir ofanvatn af húsþökum húsa í götunni. Hús standa þétt við götu sem veita þessa möguleika. Fyrir utan hlutverk regngarðanna þá gefa þeir einnig gráu umhverfi Kirkjubrautar lit, fegra umhverfið til muna og gera það áhugaverðara og heilnæmara. Enn eru þó nokkur bílastæði við götuna og er þeim komið fyrir á milli regngarða og geta nýst þeim sem eiga erfitt að fara um fótgangandi. Með þessari tillögu er einkabílnum gert erfiðara fyrir til að hvetja íbúa og aðra sem fara um bæinn til að ganga eða hjóla sem getur 34

einnig skapað betri loftgæði rýmis. Eftir umhverfisvæna endurnýjun á þessum parti götunnar verður ákveðin styrking á mikilvægu miðbæjarsvæði sem getur aukið samkeppnishæfni bæjarins, dregið að áhugaverð viðskipti og aukið líf til muna sem getur einnig hvatt til aukinna samskipta fólks. Einnig er umhverfið nú mun öruggara, fallegra, heilnæmara og áhugaverðara. Þessar lausnir fylgja heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna 11.2 að hluta þar sem öryggi á vegum er bætt og hluta af heimsmarkmiðum nr. 11.6 sem segir að draga eigi úr neikvæðum umhverfisáhrifum borga á hvern einstakling, með sérstaka athygli að loftgæðum.

braut

Skóla

3. Akratorg

ðu

Fyrir ofan: Teikning sýnir planmynd þysjaða

1. Samfelldur hjólastígur hvetur til

inn á svæðið við Akratorg.

vistvænna samgangna og myndar mikilvægar og öruggar tengingar. 2. Yfirborðsefni vegar norðan við Akratorg tengist yfirborðsefni torgs sem sjónrænt stækkar torgið, getur hægt á akandi umferð og aukið öryggi vegfarenda. Gangandi- og hjólandi umferð fær forgang. 3. Akandi umferð við enda torgs hefur verið lágmörkuð og er vegur eingöngu ætlaður morgunstrætó og viðbragðsaðilum. 4. Blágrænar ofanvatnslausnir eða regngarðar taka við umfram vatni og auka gæði umhverfisins til muna og eru mikilvæg vistvæn spor.

Gaman og Gott að geta hjólað

öruggt að leika hér

heim

Sneiðing við enda Akratorgs B1-B2 kvarði 1:200

Kirkjubraut AÐ skólabraut eftir umhverfisvæna endurnýjun

Mynd: Líflegt, heilnæmt og öruggt umhverfi á miðsvæði Akranes.

Dæmi um lausnir sem geta skapað

HeilnÆmara og vistvænna Umhverfi

Grænbláar fanvatnslausnir í

Grænbláar ofanvatnslausnir

formi regngarða.

meðfram byggingum.

Grænbláar ofanvatnslausnir þar

Vistvæn úti líkamsrækt til

sem regnvatni af húsþökum er

eflingar lýðheilsu.

veitt í regngarða.

Blágrænar ofanvatnslausnir í

Vistvænar samgöngur. Samfelldur

formi gegndrægs yfirborðsefnis

göngu og -hjólastígur með góðar

fyrir bílastæði.

tengingar og öryggi í fyrirrúmi.

Leiksvæði fyrir börn sem er

Góð aðstaða til að setjast

hvatning til hreyfingar og

niður og njóta umhverfisins.

útivistar.

* Allar myndir teknar af Rebekku Guðmundsdóttur

umræður og lokaorð

Hvað er fólk að gera hér? Hverjar eru daglegar athafnir þeirra? Hvernig líður því hér? Hvernig er hægt að bæta umhverfið? Hver er staðarandinn? Þessar spurningar ásamt mörgum öðrum brunnu í höfði höfundar bæði á greiningartíma og einnig í hugmynda- og hönnunarvinnu.

Það kom höfundi nokkuð á óvart að þrátt fyrir niðurnjörvað skipulag, eldri götu þar sem hús standa þétt við gangstíg, götur með enga umlukningu og óöruggt umhverfi fyrir vegfarendur að möguleikar til umhverfisvænnar endurnýjunar voru ótrúlega miklar.

Verkefnið um Akranes “samkeppnis-hæfni og umhverfisvæn endurnýjun. Sóknarfæri til framtíðar” hófst í júní 2018 og stóð yfir í 3 mánuði. Greiningarvinna var stór hluti af verkefninu enda einn mikilvægasti parturinn í þessari hönnunarvinnu og í þróun á möguleikum til umhverfisvænnar endurnýjunar á Akranesi. Greiningarvinna fólst einnig í að sjá fyrir um hvernig umhverfið getur litið út með vistvænum lausnum og sjálfbærni í huga. Vera með góða framtíðarsýn sem stuðlar að sjálfbærni og reyna að móta hana að umhverfinu.

Með góða framtíðarsýn, áhuga, rétt hugarfar og opin augu um mikilvægi þess að takast á við þær framtíðar áskoranir sem við stöndum fyrir er varða umhverfi okkar, líf okkar og náttúru að þá er auðveldlega hægt að takast á við þessar áskoranir og mynda umhverfisvænna umhverfi, umhverfi sem er sjálfbært, efnahagslega og félagslega.

Það var áhugavert og spennandi að kynnast Akranesi og reyna að bæta umhverfið með sjálfbærni að leiðarljósi og sjá greinilega fyrir sér aukið og bætt líf. Að sjá fyrir sér hvernig lítil skref geta orðið að mikilvægum vistvænum sporum til framtíðar, spor sem geta myndað heilnæmara og meira aðlaðandi umhverfi.

Akranes getur auðveldlega tekið skref á næstu árum að vistvænni framtíð og orðið að góðri fyrirmynd annara bæjarfélaga bæði hér heima og á Norðurlöndunum, eflt bæjarfélagið sitt til muna og tekið að sér vistvænt hugarfar með ákveðna framtíðarsýn um sjálfbærni bæjarins, öflugt atvinnulíf, heilnæmt umhverfi og heilbrigða íbúa í huga. Verkefnið var mjög lærdómsríkt og gaf höfundi frjálsar hendur og tækifæri til að stíga út fyrir þægindarammann og læra 41

nýjar leiðir við framsetningu og vinnslu á efni fyrir verkefnið. Einnig jókst þekking höfundar á vistvænum lausnum og hvernig hægt er að útfæra þær á mismunandi svæðum. Að lokum þá er það mat höfundar að við íslendingar séum tengdir umhverfi okkar og náttúru, að við höfum forskot á margar aðrar nágrannaþjóðir okkar að snúa vörn í sókn og takast á við þær umhverfis- og loftslagsbreytingar sem eiga sér stað. Við vitum vel hvernig á að skapa gott og umhverfisvænt umhverfi, við vitum hvað þarf að gera til að bæta lýðheilsu okkar og í sameiningu getum við öll tekið höndum saman og búið betri framtíð fyrir börnin okkar og afkomendur. Það er skylda okkar gagnvart umhverfi okkar og okkar einstöku náttúru. Áfram veginn, veginn að vistvænni og betri framtíð.

heimildaskrá Akraneskaupstaður. (2006). Aðalskipulag Akraness 2005-2017. Sótt af https://www.akranes.is/static/files/2014/thjonusta/ Skipulagsmal/Adalskipulag-2005-2017/greinagerd-medadalskipulagi.pdf Akraneskaupstaður. (2009). Perla Faxaflóa bæja- og húsakönnun á Skipaskaga. Sótt af http://www.minjastofnun.is/media/ husakannanir/Baeja--og-husakonnun.-Akranes.-Utgafa.pdf Alta. (2016). Blágrænar ofanvatnslausnir, innleiðing við íslenskar aðstæður. Sótt af http://www.skipulag.is/media/attachments/blagraenar_ ofanvatnslausnir.pdf Gehl. J. (2011). Life between buildings: using public space. (j.Koch, þýð.) Whasington. International and Pan-American Copyright Convention. Lindal, P. J. & Hartig, T. (2013a). Architectural variation, building height, and the restorative quality of urban residential streetscapes. Journal of Environmental Psychology, 33, 26-36. Loftslag.is orsakir, afleiðingar, lausnir (2015) Parísarsamkomulagið. Sótt 22. ágúst af http://www.loftslag. is/?p=15004 Samstarfshópur um aðgerðaáætlun í loftslagsmálum. (2012). Aðgerðir í loftslagsmálum. Sótt af https://www.stjornarradid.is/ media/umhverfisraduneyti-media/media/PDF_skrar/Adgerdiri-loftslagsmalum-skyrsla.pdf Skipulagsstofnun. (2016). Landsskipulagsstefna 2015-2026 ásamt greinagerð. Sótt af http://www.landsskipulag.is/media/pdfskjol/Landsskipulagsstefna_2015-2026_asamt_greinargerd.pdf Two-wheel takeover: bikes outnumber cars for the first time in Copenhagen. (2016). Sótt 31. Ágúst 2018 af https://www. theguardian.com/cities/2016/nov/30/cycling-revolution-bikesoutnumber-cars-first-time-copenhagen-denmark Vistbyggðarráð. (2014). Vistvænt skipulag þéttbýlis. Sótt af http://www.skipulag.is/media/pdf-skjol/Vistraent-skipulagthettbylis_baeklingur_vefutgafa.pdf