3 minute read

L’importanza dl secundo Statut d’autonomia por le grup etnich ladin te Südtirol

Next Article
Odü da defora

Odü da defora

Franz Complojer

Le secundo Statut d’autonomia dl 1972 á por le grup linguistich ladin na te portada, ch’al podess sostanzialmënter gní conscidré sciöche le pröm. Le Statut dl 1948 se limitâ de fat al reconescimënt dl’esistënza dla popolaziun ladina tla regiun, ala garanzia generala ch’al pó gní insigné ladin tles scores elementares, y al dovëi da pert dla Regiun y dla Pronvinzia da „respeté“ i inoms di posć, la cultura y les tradiziuns dla popolaziun ladina. Impormó le Statut dl 1972 á porté ite mosöres de sconanza spezifiches. Lapró tochel, a livel istituzional, le dërt vincolant di ladins da ester rapresentá tl Consëi provinzial de Südtirol y tl Consëi regional, mo ince da fá diretamënter n recurs costituzional, che é le dërt da fá recurs cuntra na lege regionala o provinziala, sc’an á l’impresciun ch’ara vais cuntra le prinzip dl’avalianza danter i grups linguistics.

Importanc por l’autonomia culturala é le model dla scora paritetica y le dovëi dla Provinzia Autonoma de Balsan da partí sö i mesi dl bilanz destiná por fins culturai nia ma te na proporziun direta cun la consistënza, mo ince aladô dl bojëgn de vigni grup linguistich. La garanzia de chisc mesi á danter l’ater pité la poscibilité da istituí l’Istitut Cultural Ladin „Micurá de Rü“ tl ann 1976 y dl Museum Ladin Ciastel de Tor tl 2001 y ince da garantí les trasmisciuns ladines tl radio y tla televijiun.

Scemia che le Statut dl 1972 á rapresenté n salt de cualité essenzial por la sconanza di ladins, contignîl te süa pröma verjiun, dal punt d’odüda ladin, n valgügn desvantaji en pert gravi en confrunt cun i atri dui grups linguistics. Al ne gnô por ejëmpl nia odü dant le dërt fondamental da podëi adoré le lingaz tla vita publica. Chësc é impormó gnü codifiché cun na norma d’atuaziun dl ann 1988. D’atres mancianzes é en gran pert gnüdes eliminades tla fasa dl’autonomia dinamica a dí ch’an dij cun les reformes dl 2001 y dl 2017.

Jon demez dal proporz él cun la lege costituzionala nr. 2/2001 gnü garantí la rapresentanza dl grup etnich ladin tl Govern regional, chëra tl Govern provinzial é gnüda dada pro. Implü él gnü locherné le prinzip paritetich pro la presidënza tl Consëi provinzial y tl Consëi regional, cun chël ch’al é almanco gnü conzedü al grup etnich ladin la poscibilité d’azes a chëstes inciaries.

La lege costituzionala nr. 1/2017 á odü dant la poscibilité da fá pert dla Comisciun di sis y dla Comisciun di dodesc, che ê denant formades do le prinzip paritetich. Trames les comisciuns á n pëis fondamental tl’elaboraziun dles normes d’atuaziun. Dilan a chësta reforma é le prinzip paritetich ince gnü smorjelé por ci che reverda la vize-presidënza dl Consëi provinzial, te na manira ch’al é almanco gnü cherié la poscibilité por i ladins da rové a curí chësta posiziun da chëra ch’ai ê denant stlüc fora.

Porimpó vel le prinzip paritetich te cer ciamps dötaurela, por ejëmpl tl Tribunal aministratif. Chësc comporta por forza l’esclujiun dl grup etnich ladin. Te chisc ciamps che romagn ciamó é porchël le Statut, dal punt d’odüda ladin, da podëi critiché.

Dal momënt che i ladins n’ê nia gnüs conscidrá tl’Acordanza de Paris, é l’apajamënt dl conflit dl 1992 da so punt d’odüda de gran importanza, deache chësc á por le pröm iade porté pro a na garanzia internazionala dla sconanza di ladins.

En general á le secundo Statut d’autonomia, integré cun les döes reformes nominades, cherié les condiziuns de cornisc por le progres economich y cultural ince a bëgn di ladins. Y inultima vá la soluziun pazifica dl conflit garantida dal’autonomia sambëgn ince a bëgn dla popolaziun ladina.

This article is from: