ONTSLAGEN
ONT SLA GEN Sandra Dirkse Irene van den Hoeven
www.lannoo.com Registreer u op onze website en we sturen u regelmatig een nieuwsbrief met informatie over nieuwe boeken en met interessante, exclusieve aanbiedingen.
Ontwerp: Studio Lannoo Zetwerk: Wim De Dobbeleer
Š Uitgeverij Lannoo nv, Tielt, 2010, Sandra Dirkse en Irene van den Hoeven d/2010/45/411 – nur 770 isbn 978-90-209-9199-4
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand en/of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch of op enige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud
Opbeurend woord vooraf
7
1 Werkbespreking
11
2 Van slag door ontslag
21
3 Ontslag
37
4 Uitgewerkt
61
5 Wat werkt voor jou?
85
6 Netwerken
115
7 Maak werk van vacatures
127
8 Solliciteren is vakwerk
143
9 verwerken van afwijzingen
183
10 Creëer je eigen werk
195
11 Wat werkt in de toekomst?
211
werkWoordenlijst
219
Opbeurend woord vooraf
Welkom! Je hebt nu een boek in handen dat toevallig ook een handboek is! Een handboek met een frisse, positieve blik op de actuele thema’s ontslag en werkloosheid. Al is werkloos zijn misschien geen benijdenswaardige positie om in te verkeren, het is ook geen reden om bij de pakken neer te zitten. Integendeel! In dit boek geen teksten over arbeidsethos, over ‘in het zweet des aanschijns’, over ‘van hard werken is nog nooit iemand doodgegaan’ en dergelijke waanzinnige uitspraken. Nee, wij laten je zien dat je deze periode zonder werk juist uitstekend kunt benutten om uit te zoeken waar je talenten liggen en welk werk goed bij je past. Werk dat je energie geeft en waar je plezier in hebt. Je beseft dat jouw geluk niet afhangt van het hebben van een betaalde baan. Een waardevol inzicht! Naast praktische informatie, adviezen en persoonlijke verhalen staan in dit boek ook relativerende elementen – hier en daar met een ferme knipoog, maar altijd vanuit onze betrokkenheid. Wat bezielde ons om dit boek te schrijven? Ontslag lijkt nou niet bepaald een inspirerend onderwerp. Het kwam zo: we zaten in de tuin met elkaar te praten. Het weer was mooi, de sfeer was goed. Als een (indirect) gevolg van een reorganisatie hadden we op dat moment allebei geen werk, en we merkten dat dit veel meer impact op ons had dan we dachten. We deelden onze verbazing over de reacties uit onze omgeving; er heersen nogal wat vooroordelen over werkloosheid. Ook de publieke opinie draagt bij tot een negatieve beeldvorming.
7
Werk is niet alleen de norm in onze maatschappij, maar wordt bovendien als bron van geluk gezien. Het lijkt vrijwel onmogelijk om gelukkig te zijn als je geen werk hebt. Voor de enorme hoeveelheid mensen die op dit moment werkloos is, betekent dit een weinig hoopvol vooruitzicht. Wij zijn van mening dat werklozen meer gebaat zijn bij een positieve mindset! Ons uitgangspunt is dan ook dat een periode zonder werk niets is om je voor te schamen of om bij de pakken neer te gaan zitten. Wij willen laten zien dat, als je werkloos bent, je nog steeds van het leven kunt genieten. Het is bovendien dé kans om te ontdekken wat je echt wilt: je kunt uitzoeken hoe je je nieuwe leven gaat vormgeven en welk werk het best bij je past. Ook besteden we veel aandacht aan de impact die werkloosheid op iemand kan hebben en hoe daarmee om te gaan. We hebben ons in de materie verdiept en met veel mensen over dit onderwerp gesproken en we hebben hun ervaringen in dit boek verwerkt. Dit alles resulteerde in een handboek voor mensen zonder werk, die op weg zijn naar hun bestemming, zoals een baan. De titel verwijst naar de mogelijkheid om je leven te laten slagen, op de manier die jij zelf kiest. Er is bij ons veel veranderd sinds het moment dat we in de tuin zaten. We hebben veel nagedacht over dit thema en onze betrokkenheid is alleen maar groter geworden. Het heeft bij ons iets in gang gezet, onze carrière heeft er een verrassende wending door gekregen. Het zou fantastisch zijn als we anderen met onze inzichten inspireren. Laat het ons weten! Denk overigens niet dat je achterover kunt leunen in je luie stoel, want wij zijn van de werkverschaffing. We dagen je uit om opdrachten uit te voeren. We garanderen je dat dit leuk werk is en je wordt rijkelijk beloond met inzicht. We hopen dat dit boek ook voor jou ‘werkt’!
8
Tot slot van dit opbeurende voorwoord ook nog een paar bedankwoorden: Natuurlijk dank aan de crisis, onze grootste inspiratiebron. Dank aan alle mensen die hun persoonlijk verhaal wilden vertellen, en degenen die hun kennis met ons wilden delen. Dank ook aan onze uitgever Lannoo voor het lef en vertrouwen. Speciale dank aan onze partners Cees en Hella voor hun stimulerende en waardevolle inbreng.
Veel inspiratie en leesplezier. Irene & Sandra
Let op: het lezen van dit boek heeft vele bijwerkingen! Bekend zijn de volgende effecten: positief denken, energie, kracht, zelfvertrouwen en persoonlijk succes.
9
–1– WERKbespreking In dit hoofdstuk relativeren we het belang van werk en werpen we een frisse blik op werk en werkloosheid.
‘Er wordt meer tijd verknoeid met werken dan met nietsdoen.’ — C. Buddingh’
Door de eeuwen heen zijn er in de samenleving verschillende opvattingen geweest over de rol van werken en niet-werken. In de huidige tijd krijgt werkloosheid vooral negatieve aandacht, terwijl wij ervan overtuigd zijn dat werklozen meer gebaat zijn bij een positieve benadering. Werk is vaak leuk en nuttig, maar niet altijd zaligmakend. Gelukkig maar, want de kredietcrisis heeft er flink in gehakt. Door de vele reorganisaties, fusies, overnames en faillissementen ontstond vanaf 2008 een groot ‘ontslagveld’, met als resultaat een forse toename van het aantal werklozen. Als je tot deze groep behoort, weet je dat het niet altijd eenvoudig is om met deze nieuwe situatie om te gaan. Tijdelijk zonder werk zijn heeft niet alleen financiële gevolgen, maar doet veel meer met je. Ook de psychische effecten moeten niet onderschat worden. Wat kan je helpen? Is er op een andere manier naar te kijken? Is het te relativeren? In dit boek willen we de onderbelichte kant van werken en niet-werken belichten. Daarmee bedoelen we dan weer niet de schaduwzijde, maar juist de zonzijde!
11
Betekenis van werk In de westerse samenleving is werk een belangrijke norm. Wie werkt, telt mee. Mensen die niet werken, staan over het algemeen laag op de statusladder. De maatschappij zal deze groep geen populariteitsprijs geven. De algemene beeldvorming draagt ook niet bij tot een positief zelfbeeld. Het heeft eerder een negatief effect op het zelfvertrouwen van menig werkloze. Het gevaar van de selffulfilling prophecy ligt zelfs op de loer. We zijn ervan overtuigd dat als je werkloos bent, je juist gebaat bent bij een andere benaderingswijze. Hoog tijd voor een nieuwe mindset! Door werkloosheid minder zwaar en op een optimistische manier te benaderen, zul je merken dat je je sterker voelt en meer vertrouwen hebt in je eigen toekomst. Het is namelijk een bekend gegeven dat creativiteit in tijden van rust tot volle bloei komt. Zie deze tijd als een periode om tot nieuwe inzichten te komen. Bereid je voor op een mooie toekomst! Maar eerst even terug naar ‌
Het verleden Werk mag dan tegenwoordig door veel mensen als een belangrijke invulling van het bestaan worden gezien, maar door de eeuwen heen is het denken over werk nogal eens van richting veranderd. De oude Grieken bijvoorbeeld beschouwden vrije tijd juist als het hoogste goed. Werk zagen zij als een pijnlijke en vernederende noodzakelijkheid. Dit lieten ze daarom over aan de laagste groepen in de samenleving, en vooral aan de slaven. Ook in de Romeinse cultuur werd deze opvatting overgenomen. In de vroegchristelijke traditie werd werk beschouwd als een manier om gezond te blijven, maar vooral ook om niet verleid te worden tot zondige daden en gedachten. Ledigheid was des duivels oorkussen! Pas sinds de Reformatie en opkomst van het protestantisme kreeg werk een positievere betekenis. Maarten Luther zag het zelfs als een roeping.
12
Hij riep dat hard werken tijdens het leven je een goed vooruitzicht bood op een mooie plek in het hiernamaals. In de negentiende eeuw werkten alleen vrouwen uit arbeidersgezinnen, omdat er anders niet genoeg brood op de plank was. De vrouwen uit ‘hogere’ milieus werden niet geacht te werken, dat was in strijd met de fatsoensnormen. Ze waren op aarde om kinderen te baren en de man te gehoorzamen. Het was de taak van de man om zijn gezin financieel te onderhouden. De bijdrage van vrouwen aan het arbeidsproces was dus in het verleden niet altijd even groot. Dit geldt ook voor de beloning: vrouwen hebben eeuwenlang onderbetaalde en onbetaalde arbeid verricht. Tijdens de eerste feministische golf rond 1900 kwam er beweging in de positie van de vrouw. Vrouwen werden mondiger en gingen studeren. Beetje bij beetje veroverden ze terrein op de arbeidsmarkt.
‘Mannen hebben geen interesse voor het werk van de vrouw. Behalve dan voor haar achterwerk.’ — Pol Vanhaverbeke
Toch is het nog betrekkelijk kort geleden dat vrouwen als vanzelfsprekend klaarzaten met een kopje thee voor hun kinderen. Ze verwelkomden hun echtgenoot bij thuiskomst met een zoen, een krant, pantoffels, een borreltje en een warme, voedzame maaltijd (of een selectie hieruit). Dit is tegenwoordig wel anders. De vrouwen (en ook mannen) die er bewust voor kiezen niet te werken om voor hun gezin te zorgen, zijn veruit in de minderheid. Zij hebben vaak het gevoel verantwoording te moeten afleggen voor hun keuze. Je kunt je afvragen hoe terecht dat is. Dankzij de inspanningen van deze mensen, die onbetaald allerlei handen-spandiensten verlenen, bijvoorbeeld op scholen en bij sportverenigingen, verloopt het leven voor de werkenden toch vaak gesmeerder. Vrijwilligerswerk levert echter geen geld op en wordt daarom vaak
13
gezien als minder waardevol dan betaalde arbeid. In onze maatschappij draait het leven vooral om geld verdienen en het vervolgens weer uitgeven. Betaald werk dient om in ons levensonderhoud te voorzien, maar zegt ook iets over de status die de maatschappij eraan toekent. Vaak ga je er pas anders over denken als je deze status niet (meer) bezit.
‘Als arbeid adelt, blijf ik liever bourgeois.’ — Paul Flora
Is werken wel gezond? De arbeidsomstandigheden waren in het Europa van de negentiende eeuw over het algemeen abominabel (en ook over de eeuwen daarvoor hoeven we ons geen illusies te maken). Een arbeidsinspectie had het werk niet aangekund. De arbeiders kenden geen achturige werkdag, maar zwoegden minstens tien uur per dag. Ook kinderarbeid was eerder regel dan uitzondering. De fabrieksruimten waren een ongezonde en gevaarlijke omgeving. Gevarentoeslag bestond nog niet, integendeel: de lonen waren laag en overuren werden niet uitbetaald, noch gecompenseerd. Bij ziekte kon je fluiten naar je geld en liep je zelfs het risico ontslagen te worden. De werkgever had de touwtjes in handen. Gelukkig is er veel veranderd dankzij inspanningen van de vakbonden en de politiek. De huidige arbeidsomstandigheden zijn onvergelijkbaar met die uit het begin van de negentiende eeuw en er is een sociaal vangnet, waardoor het verliezen van je baan niet het verlies van alle inkomsten betekent. Maar werken is ook in de huidige tijd niet altijd gezond voor lijf en leden.
‘Arbeid is ongezond. Dat wordt voldoende bewezen door het feit dat honderd procent van de arbeidsongevallen tijdens het werk gebeurt.’ — Guy Mortier
14
Er zijn veel onderzoeken gedaan naar het effect van werk op gezondheid. Mensen kunnen last hebben van lichamelijke klachten (bijvoorbeeld als gevolg van een verkeerde werkhouding of steeds herhaalde bewegingen), maar ook van psychische klachten. Een belangrijke oorzaak hiervan is de hoge werkdruk. Zeker in tijden van bezuinigingen moet vaak meer werk door minder mensen gedaan worden. Je hoeft geen volleerd psycholoog te zijn om te bedenken dat de werknemers in kwestie dan meer stress ervaren. Een kleine greep uit de resultaten van verschillende onderzoeken: ×× 25% van de werknemers heeft gezondheidsklachten die direct gerelateerd zijn aan werk. ×× Minder werken en meer tijd voor het gezin hebben is dé manier om gelukkig te worden. ×× Mensen hebben minder last van stress als ze hun eigen werktijden kunnen indelen. ×× 20% van de werknemers gaat ziek naar het werk uit angst voor baanverlies. ×× 10% van de werknemers heeft last van burn-outklachten.
Ik werk, dus ik ben Veel mensen ontlenen niet alleen hun status, maar ook hun identiteit aan het beroep dat ze uitoefenen. Dit kun je goed merken in alledaagse conversaties. Iemand vraagt: ‘Wat doe jij?’ en het antwoord luidt bijvoorbeeld: ‘Ik ben projectmanager’, ‘Ik ben tandtechnicus’ of ‘Ik ben communicatiespecialist.’ Het antwoord heeft altijd betrekking op het beroep. Maar een mens is méér dan een beroep.
TI P
er Denk eens na over een bet at doe je?’ antwoord op de vraag: ‘W mee Ga eens na waar je graag ligt. ssie bezig bent, waar je pa ? Het Waar krijg je energie van geeft je antwoord op deze vragen ten om voldoende aanknopingspun doe niks!’ nooit meer te zeggen: ‘Ik
15
Sterker nog: de mens ís niet een beroep. Welnee, dat zou niet fijn zijn. Het is echter een zo ingesleten gewoonte dat niemand meer nadenkt over een ander antwoord – behalve de werkloze. Veel werklozen vrezen de vraag: ‘Wat doe jij?’ en beginnen een beetje te zweten als ze 'm voelen aankomen. Wat te zeggen? Eerlijk zijn, om de waarheid heen draaien of glashard liegen? Ons advies is om eerlijk te zijn. Er zijn veel werklozen die denken dat het eerlijke antwoord op deze vraag luidt: ‘Niks.’ Dat is natuurlijk niet waar: er bestaan volgens ons geen werklozen die niks doen. Iedereen doet íéts. ‘Niks doen’ is namelijk vrijwel onmogelijk. En ook helemaal niet prettig. Deze tijd vraagt om een nieuwe, positieve visie met respectvolle aandacht voor mensen zonder (betaald) werk. Wij zijn hier alvast mee begonnen!
oefening Hoe kijk jij tegen werk aan? Welke status heeft werk voor jou? Hoe kijk jij tegen werkloosheid aan? Wat zie jij als voor- en nadelen van werk?
16
De eerste werkloze mensch Onderzoek heeft uitgewezen dat er nog geen onderzoek is gedaan naar het begin van de werkloosheid. We tasten dus in het duister over het ontstaan van de werkloze mens. Wie zal dit geweest zijn? En hoe was hij te herkennen? Adam misschien? Leek toch behoorlijk werkloos, wat deed zo’n man de hele dag? Beetje chillen in het paradijs? En voor de aanhangers van de evolutietheorie: er zullen heus ook slimme neanderthalers geweest zijn die het vuistbijltje erbij neergooiden en geen trek meer hadden in hun primitieve taken. Zij stopten met het jagen op vrouwtjes en dieren. Ook de dames neander zagen het nut van het jagen op vrouwtjes en dieren niet altijd in. In plaats hiervan gingen ze op een afgelegen rots hun intelligentie ontwikkelen en zorgden zo voor de vooruitgang van het menselijk ras. Werkloosheid zou dus wel eens de evolutie in een stroomversnelling kunnen hebben gebracht!
17
Maar ook later in de vroege historie der mensheid zijn er vele voorbeelden te vinden van werklozen. Een volslagen willekeurige greep: de oude Griek Homerus had eigenlijk niet zo gek veel te doen, hij vertelde zo af en toe eens een verhaaltje voor het slapengaan en er wordt zelfs gezegd dat hij blindheid voorwendde om deze verhalen door iemand anders te laten opschrijven. Ook de oude Socrates was vaker op het Forum te vinden voor een stevige discussie dan dat hij thuis in zijn atrium aan het werk was. Maar niet zonder resultaat: hij kwam tot de kern van alles met zijn leuze: ‘Ken uzelf.’ Een prachtige werkhypothese! Ook is er nog nooit een afbeelding van Cleopatra gevonden waarop ze druk bezig was. Nee, we kennen alleen de afbeeldingen waarop zij een beetje verleidelijk zat te wezen in haar bad met ezelinnenmelk. Wat ons betreft is er één werkloze die er met kop en schouders boven uitsteekt: Leonardo da Vinci. Een voorbeeld voor ons allen. Hij was eigenlijk zijn hele leven aan het freewheelen. Door zijn vrije geest ontdekte hij de ene uitvinding na de andere. Na zijn avondmaal wilde hij nog weleens een aardige schets van een stel apostelen of een helikopter maken. Hij liet zich niet beperken en was een out of the box denker avant la box. De homo universalis! Marco Polo staat bekend als handelaar en ontdekkingsreiziger, maar de goede verstaander begrijpt dat Marco het koopmansbestaan voor gezien hield en gewoon een sabbatical nam om lekker te gaan reizen. Einstein kende ook een periode van werkloosheid. In deze periode kon hij zich volledig concentreren op wat later de relativiteitstheorie genoemd zou worden. Vincent van Gogh heeft zijn hele leven geen poot uitgestoken om aan werk te komen, nee, hij schilderde liever. Gepaste dankbaarheid voor deze keuze is op zijn plaats. Wij kunnen dus niet anders dan met een vette knipoog concluderen dat werkloos zijn het beste in een mens kan losmaken!
18
Persoonlijk verhaal: Cynthia (42 jaar) Na mijn opleiding heb ik jarenlang als lerares maatschappijleer in het onderwijs gewerkt. Toen ik kinderen kreeg, ben ik eerst minder gaan werken, maar het bleef voor mij nog steeds een moeizame combinatie. Ik was eigenlijk alleen nog maar moe. Als ik de kinderen naar bed bracht, viel ik vaak bij ze in slaap. En vrijwel elke nacht moest ik eruit vanwege een huilend kind. De beslissing om met werken te stoppen was lastig, want in mijn omgeving werkten bijna alle moeders. Toen eindelijk de kogel door de kerk was, voelde ik me enorm opgelucht. Ik had wel vaak het idee dat ik me moest verantwoorden voor mijn keuze. Toch ben ik heel blij dat ik deze jaren heb kunnen genieten van mijn kinderen, hoe tuttig dat misschien ook klinkt. Ik vind het razend knap dat er ambitieuze moeders zijn die een gezin met een loopbaan combineren, maar ik zou niet met ze willen ruilen. En zij niet met mij waarschijnlijk … Natuurlijk hebben we financieel wel flink moeten inleveren: we gingen van twee inkomens via anderhalf naar één, maar we redden het prima. Een groot deel van ons inkomen ging rechtstreeks naar de kinderopvang, dat hebben we de afgelopen jaren weer uitgespaard. Sinds een paar jaar zitten de kinderen allemaal op de basisschool en ik voel me een stuk energieker. Ik ben een half jaar geleden begonnen met een opleiding remedial teaching. Ik heb het altijd leuk gevonden om mijn kennis over te dragen, maar het voor de klas staan trok me niet meer. Bij het individueel begeleiden van kinderen die zijn vastgelopen in het reguliere onderwijs, komen mijn talenten prima tot hun recht. Ik verbreed nu mijn kennis en heb het idee dat dit is wat bij mij past in deze levensfase. Als ik klaar ben, wil ik een eigen praktijk starten en deze rustig aan opbouwen. Achteraf bekeken ben ik heel blij dat ik niet tegen de klippen op ben blijven doorwerken, en mijn eigen koers ben gaan varen.
19