eet je gezond
Patrick Mullie
Eet je gezond
D/2010/45/ 382 – ISBN 9789020993509 – NUR 893
Vormgeving: Peer De Maeyer Omslagontwerp: Lodewijk Joye © Patrick Mullie & Uitgeverij Lannoo nv., Tielt, 2010 LannooCampus maakt deel uit van de Uitgeverij Lannoo Groep. Alle rechten voorbehouden. Behoudens de uitdrukkelijk bij wet bepaalde uitzonderingen mag niets van deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus Erasme Ruelensvest 179 bus 101 B-3001 Leuven (België) www.lannoocampus.com
Inhoud
Dankwoord Inleiding Hoofdstuk 1 · Voeding in een evidence-based kader Hoofdstuk 2 · Omega-3-vetzuren Hoofdstuk 3 · Plantensterolen en plantenstanolen Hoofdstuk 4 · Probiotica Hoofdstuk 5 · Prebiotica Hoofdstuk 6 · Noten Hoofdstuk 7 · Lycopeen Hoofdstuk 8 · Soja Hoofdstuk 9 · Knoflook Hoofdstuk 10 · Geconjugeerd linolzuur Hoofdstuk 11 · Flavonoïden Hoofdstuk 12 · Suikeralcoholen Hoofdstuk 13 · Voedingsvezels Hoofdstuk 14 · Functionele voeding en vermageren
7 9 15 29 39 49 59 65 75 81 93 101 107 117 123 129
Dankwoord
Dit werk kwam tot stand dankzij de bereidwillige bijdrage van vele mensen. Ik ben hen zeer dankbaar hiervoor. Een aantal essentiĂŤle personen wil ik met name vermelden. - De Katholieke Hogeschool Leuven, met in het bijzonder Dr. Ir. Tessa Avermaete die voor het geschikt kader zorgde om dit werk in alle rust te kunnen realiseren. - De ganse ploeg van LannooCampus, voor de uitstekende professionele begeleiding bij de realisatie van dit werk. - Last but not least, mijn prachtige vrouw Martine Mullie-Devos, een geduldige dame en moeder van mijn vier kinderen: Stephanie, Paul-Emile, Victor-Antoine en Jules Patrick Junior.
Inleiding
Functionele voedingsmiddelen hebben de laatste jaren steeds meer aan belang gewonnen binnen de wetenschappelijke en commerciĂŤle wereld. Functionele voedingsmiddelen bevatten biologisch actieve componenten die een aanwinst kunnen betekenen voor de gezondheid of die een wenselijk fysiologisch effect teweegbrengen. De componenten zitten van nature in bepaalde traditionele voedingsmiddelen, maar ook speciaal daarvoor ontworpen voedingsmiddelen worden verrijkt met dergelijke specifieke scheikundige stoffen. De functie van deze voedingsmiddelen ligt in gezondheidspreventie. Het succes van deze voedingsmiddelen is enerzijds te wijten aan de groeiende interesse voor gezonde voeding bij het publiek, anderzijds aan een enorme evolutie binnen de voedingswetenschap en de voedingstechnologie. Japan blijkt hier een voorloper te zijn, gevolgd door de Verenigde Staten en Europa. Vooral de preventie van cardiovasculaire aandoeningen vormt een doelwit van de functionele voedingsmiddelen. Essentieel is uiteraard dat de voor de gezondheid positieve beweringen moeten steunen op ernstig wetenschappelijk onderzoek. Wilt een bedrijf een voedingsmiddel behandelen als een bijna geneesmiddel, dan moet het bepaalde spelregels volgen, meer bepaald moeten de dosis en de veiligheid getest en bewezen worden. Een strenge reglementering dringt zich op, terwijl de medische en paramedische wereld zich permanent over dit onderwerp moet bijscholen om de tendenzen te volgen en om de patiĂŤnt correct te informeren. Veel wetenschappelijke informatie komt dagelijks op ons af; het is niet altijd eenvoudig om die stroom van informatie bij te houden. Een hoop desinformatie komt echter ook op ons af. Het selectief gebruiken van de wetenschappelijke literatuur en/of het onvolledig doorgeven van studiegegevens kunnen leiden tot een verkeerd beeld van de werkelijke stand van zaken. De pers zou hierin een cruciale rol moeten spelen, maar te dikwijls geven zij de wetenschappelijke studies oncorrect of te sterk vereenvoudigd weer. Te dikwijls schrijft ze de conclusies ongenuanceerd en op sensationele wijze neer om lezers te lokken. Marketingafdelingen gebruiken ook graag de bevestigende kracht van bekende personen of sportfiguren om bepaalde eigenschappen van hun producten in de verf te zetten. Deze techniek heeft succes bij het grote publiek, maar de persoon in kwestie betekent dikwijls niets in de wetenschappelijke wereld.
10
eet je gezond
Hoe gaat wetenschappelijk onderzoek in zijn werk? De voedingswetenschap heeft gedurende de laatste eeuw een merkwaardige evolutie gekend. Het oorspronkelijke doel van de voedingswetenschap bestond erin voedingsdeficiënties die een extreem hoge sterfte kenden, op te sporen, te begrijpen en te voorkomen. We denken hier aan de moeizame evolutie die leidde naar de preventie van scheurbuik door vitamine C. Een volgende stap was het opstellen van richtlijnen en behoeften voor populaties waardoor deficiënties en de daaruit volgende groeiachterstand niet meer zouden optreden. In het verlengde van deze fase kwamen er ook richtlijnen om het risico op bepaalde ziekten te beperken, zoals een beperking van verzadigde vetten tegen cardiovasculaire aandoeningen. De huidige stap, eveneens extreem moeilijk, is de ontwikkeling van functionele voedingsmiddelen die bepaalde fysiologische processen binnen het lichaam moeten maximaliseren met als uiteindelijk doel de algemene gezondheidstoestand te optimaliseren en het welzijn van de bevolking te stimuleren. Functionele voedingsmiddelen moeten geconsumeerd worden in functie van de individuele en dus genetische karakteristieken van de patiënt of de consument. Niet iedereen heeft een hoog bloedcholesterolgehalte en dus niet iedereen moet een smeervet verrijkt met plantensterolen en/of plantenstanolen gaan kopen. Elk individu zal anders reageren op welbepaalde functionele voedingsmiddelen en zal wegens deze interindividuele variaties een persoonlijke aanpak van medici en/of paramedici nodig hebben. Het doel wordt niet alleen langer leven, maar eveneens beter leven. In de drang naar wetenschap en kennis mogen we uiteraard de basis niet vergeten: een normale evenwichtige voeding volgens het mediterraans model met veel fruit en groenten en weinig verzadigde vetten kan reeds zorgen voor een optimale gezondheid. Functionele voedingsmiddelen zullen nooit een onevenwichtige voeding kunnen compenseren Het epidemiologische onderzoek speelt een belangrijke rol om voedingsmiddelen te selecteren, die met succes meer benut worden door bepaalde bevolkingen. Zo weten we dat in Oosterse landen de incidentie aan hormoonafhankelijke kankers zoals prostaatkanker en borstkanker lager ligt, en dat de dagelijkse consumptie aan soja veel hoger ligt dan bij ons. Het is dan ook verleidelijk om aan soja bepaalde kankerbeschermende effecten toe te schrijven, zeker wanneer je de commerciële belangen kent. De daling van kankerincidentie kan echter ook liggen aan andere factoren buiten de sojaconsumptie.
De moeilijke definitie van functionele voedingsmiddelen Een functioneel voedingsmiddel is een voedingsmiddel met een typisch fysiologisch effect. Er is een grote verscheidenheid aan functionele voedingsmiddelen, of functional foods, waardoor we eerder te maken hebben met een concept-in-evolutie dan
inleiding
11
met een vaste categorie. Al deze voedingsmiddelen hebben wel een aantal gemeenschappelijke kenmerken: ze beïnvloeden door hun specifieke samenstelling lichaamsfuncties zodanig dat het risico op een ziekteverschijnsel daalt en dat er een algemeen gevoel van welzijn en gezondheid gekweekt wordt. Omdat het concept functioneel kan schommelen, valt het niet gemakkelijk om voedingsmiddelen te selecteren die binnen deze categorie vallen. Je kunt je afvragen wanneer een voedingsmiddel functioneel wordt. Alle voedingsmiddelen zijn tot op zekere hoogte functioneel, dus hangt het toekennen van deze categorie niet veeleer af van de in onderzoek geïnvesteerde bedragen dan van de intrinsieke eigenschappen van het bewust voedingsmiddel? Kan men geen functionele eigenschappen vinden in alle voedingsmiddelen? Veel onderzoek ging in het verleden naar de mogelijke gezondheidseffecten van groene thee en soja, doch had men dezelfde effecten niet kunnen vinden in doperwten of tuinselder? Immers ‘wie zoekt, die vindt’. Veel voedingsmiddelen bevatten voedingselementen die, naast de gekende nutritionele eigenschappen, een extra bescherming kunnen bieden tegen chronische ziekten zoals kanker en hart- en vaatziekten. Omdat we nooit alles zullen weten over voeding, zal het begrip functioneel steeds moeten aangepast worden aan de kennis en zullen steeds nieuwe voedingsmiddelen opgenomen worden binnen deze categorie. Het concept functionele voedingsmiddelen is geboren in Japan begin jaren tachtig. De Japanse overheid organiseerde toen een reeks onderzoeken naar de specifieke gezondheidsbevorderende eigenschappen van een aantal geselecteerde voedingsmiddelen zoals groene thee en soja. Vanaf de jaren negentig kreeg het concept verschillende definities alsook namen zoals nutraceuticals of pharmafood om de specifieke plaats van deze producten te benadrukken tussen voedingsmiddelen en geneesmiddelen. Om tot een definitie te komen moet het concept functionele voedingsmiddelen beantwoorden aan een aantal basiskarakteristieken: - Het is een voedingsmiddel, en geen dieetsupplement, dat in een dagelijkse voeding kan benut worden. - Er moet een extra-positief effect zijn op een gezondheidsaspect naast de klassieke nutritionele waarde en dit bij een aanvaardbare dosis. - Het risico op een ziekte of een gebrek moet dalen en dit moet op een wetenschappelijke wijze meerdere malen aangetoond worden via de ‘gouden standaard’ (humane studies, dubbelblind, placebogecontroleerd, na randomisatie ...).
Informatie en desinformatie Dagelijks moeten we een hoop informatie verwerken en het is niet altijd eenvoudig (en goedkoop) om de kwaliteit van die informatie correct in te schatten. Er zit een hoop desinformatie tussen. Hoe we wetenschappelijke voedingsinformatie moeten onderscheiden van desinformatie is geen eenvoudige zaak, zeker niet als je het internet gaat
12
eet je gezond
raadplegen. De problemen gelden niet alleen voor de consument, ook therapeuten worden bewust of onbewust gemanipuleerd en gaan verkeerde raadgevingen doorgeven aan hun patiënten. De pers houdt en leeft van sensatie waardoor wetenschappelijke nuanceringen verloren gaan. De kritisch wetenschappelijke houding verdwijnt ten gevolge van de soms onvermijdelijke vereenvoudiging van complexe wetenschappelijke werkwijzen en problemen in een poging om deze toegankelijker te maken voor het publiek. Veel populaire gezondheidsmagazines steunen hun artikels op één peer-reviewed wetenschappelijke publicatie uit gemakzucht en tijdsgebrek. Deze mogelijke desinformatie zal in de toekomst een essentiële rol spelen in het bepalen of functionele voedingsmiddelen een modeverschijnsel zullen zijn of een essentiële verandering inhouden van onze houding en kennis t.o.v. gezondheid en voeding. Een bijkomend probleem is dat functionele voedingsmiddelen niet mogen beperkt worden tot bepaalde socio-economische klassen van de maatschappij. Wetenschappelijk onderzoek kost geld, waardoor functionele voedingsmiddelen duurder zijn dan gewone voedingsmiddelen. Het gevolg is dat economisch zwakkeren niet altijd gemotiveerd zijn om dergelijke investeringen in de preventieve gezondheidszorg door te voeren. Op termijn kan deze klasse, waar nu al meer chronische aandoeningen voorkomen ten gevolge van een onevenwichtige voeding en ongezonde leefgewoonten, nog meer benadeeld worden. Hierdoor wordt het klasseverschil in de gezondheidszorg nog groter. Daartegenover worden duurdere functionele voedingsmiddelen aangekocht door personen die meer gemotiveerd zijn om preventief aan hun gezondheid te werken en die dus al gezonder proberen leven. Deze voedingsmiddelen zullen dan niet altijd benut worden door de personen die er het meeste baat bij hebben. Indien we met functionele voedingsmiddelen de morbiditeit en mortaliteit gunstig willen beïnvloeden, zal de toegankelijkheid ervan bepalend zijn. Het mag duidelijk zijn dat het concept functioneel voedingsmiddel geen eenvoudig concept is, zeker als we gaan vergelijken met de ‘lightmarkt’. Het ‘lightconcept’ was vrij eenvoudig: een voedingsmiddel met minder energie per 100 gram. Het effect van lightproducten was echter niet even eenvoudig wat we zien aan het feit dat de bevolking er niet slanker op is geworden na de introductie van lightvoedingsmiddelen. Lightvoedingsmiddelen moeten ingebouwd worden in de dagelijkse energie-opname en er niet extra aan toegevoegd worden. De werking van functionele voedingsmiddelen zit veel complexer in elkaar: elk functioneel voedingsmiddel heeft specifieke eigenschappen en al dan niet bewezen positieve invloeden op de werking van het lichaam. Dikwijls worden deze positieve invloeden onrechtstreeks gemeten door middel van biologische merktekens, wat de complexiteit van het verhaal nog verhoogt. Zoals het onderzoek naar functionele voedingsmiddelen evolueert, zo moet de kennis van de therapeut ook evolueren om telkens op vragen van patiënten zo correct mogelijk te kunnen antwoorden. Dit betekent bijscholing, anders is dit geen haalbare zaak. Door hun opleiding en ervaring zijn paramedici zeer geschikt om de huisarts te assis-
inleiding
13
teren in die materie en om samen met de huisarts te beslissen welk functioneel voedingsmiddel voor welke patiĂŤnt geschikt is.
Reglementering van functionele voedingsmiddelen Gezien de enorme commerciĂŤle belangen en de complexiteit van de materie lijkt een strenge reglementering van deze markt essentieel om geloofwaardig te blijven voor de consument. Er zijn twee redenen om aan te nemen dat deze markt nog zal groeien: enerzijds worden we meer en meer bewust van hoe belangrijk de relatie voedinggezondheid is, anderzijds zit de Westerse wereld met een veroudering van de populatie waardoor gezondheidsuitgaven in de toekomst massaal zullen toenemen. Is het voor de overheid niet interessant om bij hyperlipidemie, in plaats van dure medicatie te moeten terugbetalen, de patient zelf te laten betalen voor zijn yoghurtdrink met plantensterolen en/of plantenstanolen? Op wetenschappelijk en technologisch vlak leven we in een boeiende periode die de volgende jaren nog veel kennis zal opleveren. Een ernstige reglementering van de markt zal nodig blijken om de consument te overtuigen dergelijke nieuwe middelen te vertrouwen en te gebruiken. We vinden vandaag reeds tabletten met lookextracten of met lycopeen in de winkelrekken, terwijl het nut van dergelijke tabletten amper onderzocht is. Voor de reglementering van functionele voedingsmiddelen moeten we rekening houden met twee elementen: enerzijds moeten de ingrediĂŤnten, zoals bij alle voedingsmiddelen, veilig zijn, anderzijds moet de gezondheidsbewering verbonden aan het voedingsmiddel op gestandaardiseerde wijze aangetoond zijn. Voor dat laatste zijn gerandomiseerde interventiestudies nodig op verschillende bevolkingstypes, dubbelblind en placebogecontroleerd. Verder moet de gezondheidsbewering geldig zijn voor normale dagelijkse hoeveelheden van het voedingsmiddel.
Welke functionele voedingsmiddelen komen aan bod? Het was voor dit boek onmogelijk om een overzicht te maken van alle functionele voedingsmiddelen en alle onderzoeken die tot op heden uitgevoerd werden op voedingsmiddelen en/of op voedingselementen. Voor het boek werd een selectie gemaakt op basis van twee criteria. Ten eerste kozen we voor voedingsmiddelen en/of voedingselementen die courant voorkomen in onze dagelijkse voeding. Ten tweede werd een selectie gemaakt naargelang de omvang en betrouwbaarheid van het wetenschappelijk onderzoek. De functionele eigenschappen van volgende voedingsmiddelen of voedingsstoffen werd besproken:
14
-
eet je gezond
omega-3-vetzuren; plantensterolen en plantenstanolen; probiotica; prebiotica; noten; lycopeen; soja; knoflook; geconjugeerd linolzuur; flavono誰den; suikeralcoholen; voedingsvezels.
Twee hoofdstukken handelen minder over specifieke functionele voedingsmiddelen, maar meer over wetenschappelijk onderzoek in het algemeen (eerste hoofdstuk) en over vermageren (laatste hoofdstuk).